TRANSFORMACIJA AGRARNOG/RURALNOG PROSTORA

Prestrukturiranje ruralnih podruja u uvjetima socijalno-ekonomske tranzicije

Pojanjenje pojmova

Ruralna geografija kompleksna geografija ruralnih podruja Ruralni prostor otvoreni prostorno-funkcionalni sustav Akteri u ruralnom prostoru:

socijalne skupine, socijalni slojevi, socijalno-geografske skupine Drutvene (egzistencijalne, socijalno-geografske) funkcije Socijalno-geografska transformacija (preobrazba,

prestrukturiranje)

Socijalne skupine i slojevi

Drutvene (socijalne) skupine - povezanost ljudi (pojedinaca) u socijalne spletove zajednikog ivljenja,

vrednovanja i djelovanja (drut. formacije, drutveno-kulturne jedinice)

Drutvena (socijalna) stratifikacija- strukturirana, stabilna i trajna nejednakost skupina u drutvu

< hijerarhijska strukturiranost u slojeve

- dimenzije stratifikacije (prema Weberu):a) ekonomska (posjedovanje imovine) b) socijalna (drutveni presti),c) politika (politika mo)

- drutvene klase u kapitalizmu (prema sociolozima)a) gornja (vlasnitvo nad sredstvima za proizvodnju) 3-5%b) srednja (posjedovanje kvalifikacija) 45-50% (bijeli ovratnici)c) nia radnika klasa (manualne radne snage) 50-55% (plave bluze)

Socijalne skupine i slojevi u odnosu prema prostoru

geografija potreba razgranienja- inicijativni pojedinci- socijalne skupine (s nevidljivim utjecajem u prostoru)- socijalno-geografske skupine

prostorni razvoj rezultat nejednakog djelovanja ljudskih skupina- grupni nain djelovanja i njime uvjetovane promjene u prostoru- svaki drutveni odnos koji sadri neku prostorno-oblikovnu komponentu- stvaranje sistema mjesta zbivanja i prostornog odraza aktivnosti skupina

socijalno-geografske (socijalnogeografske, socijalno-prostorne) skupine - drutvene skupine koje svojim aktivnostima (funkcijama) utjeu na

oblikovanje (preobrazbu) prostora

Socijalnogeografske skupine

skupine homogenog naina ivota- primarne (s prostorom usklaeni tradicionalni nain ivota)- sekundarne (s prostorom neusklaen nain ivota)

skupine homogenog naina ponaanja (u procesu vrednovanja prostora)- ovisnost promjena postojeih struktura o nainu ponaanja stanovnitva(npr. poduzetnici, ekolozi itd.)

akcijsko-prostorne skupine (kretanje izmeu mjesta unutar prostorno-funkcionalnog sustava)

- osobe ili domainstva koje se u tom sustavu ponaaju na priblino jednaknain (utjeu na strukturu prostora)(orijentacija prema mjestu stanovanja, mjestu rada, opskrbe, obrazovanjarekreacije itd.)

Drutvene funkcije i socijalnogeografski prostor

Drutvene (egzistencijalne/socijalnogeografske) funkcije- stanovanje i ivot u zajednici (struktura naseljenosti) - rad- opskrbljivanje- obrazovanje- ponaanje u slobodno vrijeme (promet i komunikacija)

Socijalnogeografski prostor- s prostorom srasli sustavi meuodnosa drutvenih aktivnosti nastalih kao odraz izraavanja osnovnih funkcija drutva

Razvojne paradigme agrarnog/ruralnog prostora

Agrarna civilizacija- poljoprivrednici < poljoprivreda < agrarni pejza < okoli

Industrijska civilizacija- diferencijacija: deagrarizacija (< agrarna struktura/pejza)

deruralizacija (< struktura naseljenosti)

znaajke periferije (< problemska podruja)

Tercijarna civilizacija - decentralizacija < polifunkcionalnost < urbanizacija

< mozaian pejza < znaaj batine

Ruralni prostor i modernizacijski procesi

Dinamiki imbenici modernizacije< Kapitalizam/poduzetnitvo (Marks)< Industrijalizacija/tehnike inovacije (Durkheim)< Racionalizacija (Weber)

Modernizacijski procesi< tip i ritam modernizacije ovisni o geografskom poloaju

(RP Hrvatske trostruka periferija seljatvo periferni segment drutva)< modernizacija

- potiskivanje i raskid s predmodernim (feudalnim, agrarnim) drutvom- proces usmjerenih promjena (ciljano-racional. djelov.) prema napretku- pokret/mobilizacija (u organizaciji drave, sa socijalnim osloncem)

< modernost ne generira racionalizacija i zakonodavstvo, ve sposobnost da se daju odgovori na kompleksnu preobrazbu prostora

(upravljanje kompleksnim sistemom s neizvjesnim ishodom)

Pretvaranje tradicionalnoga u moderno ruralno drutvo (Zapadna Europa)

Faza kompozicije- do posljednje etvrtine 19. st. duga faza stabilna suivota tradicionalnih

socijalnih slojeva (funkcioniranje u uvjetima neegalitarne simbioze)- u tom dugotrajnom procesu iz razliitih se dijelova slae cjelina i dosie

odreeni sklad u drutvenom, funkcionalnom, gospod. i prosvj.-kultur. pogledu)

Faza dekompozicije- industrijski i urbani razvitak izvlai iz agrarnog prostora/sela nepoljopr. djelatnosti- agrarno se drutvo dekomponira: selo gubi svoje nepoljoprivr. funkcije/obiljeja, socijalna struktura se homogenizira (poljoprivrednici), po emu se sve vie razlikuje od grada- ta faza traje prostorno diferencirano, sve do razvojnog poleta nakon 2. svj. rata

Moderna rekompozicija- diverzifikacija funkcija u izvangradskim podrujima, obnavljanje nepoljoprivredne populacije, modernizacija/racionalizacija poljoprivrede, nove socijalne skupine nove funkcije dinamiziranje odnosa/razvoja ruralnih podruja

imbenici oblikovanja agrarnog prostoraFaktori i intenzitet proizvodnje

Faktori: zemljite, rad, kapital Oblici intenziteta

1. intenzitet s obzirom na ulaganjaa) radne snage (radni sati jedinica povrine)b) kapitala (zamjena za radnu snagu)

2. intenzitet s obzirom na prinose (prihode)a) povrinski (koliina proizvoda jedinica povrine)

< velike itne jedinice, velike stone jediniceb) prehrambeni (prehrambena vrijednost kultura jed. pov.)

Mogunost supstitucije intenziteta (intenzitet gospodarstva)

Obrazac intenzivne i ekstenzivne poljoprivrede

Zone intenziteta poljoprivrede u Europi

imbenici oblikovanja agrarnog prostoraZakon smanjujueg rasta prinosa

regulira odnos proizvodnje i postignute vrijednosti prinosa (prihoda iste rente)

ograniene mogunosti poveanja prinosa< odnos trokova proizvodnje i istih prihoda

- poveanje ulaganja - u poetku brzi rast- porast poveanja ulaganja sporiji rast- daljnje poveanje ulaganja pad prihoda

< umjetna gnojiva, preintenzivna primjena skupih strojeva, skupi ljudski rad< pad prihoda/iste rente: poveanje cijena/subvencije ili naputanje proizvodnje

regionalne razlike (ovisno o prirodnim i drutvenim razlikama)< EU< Izvaneuropski kontinenti

zadatak poljoprivrednika< iznalaenje optimalnih vrijednoti izmeu ulaganja i cijena proizvoda kako bi se

postigla to via ista renta< specijalizirana komercijalna gospodarstva vee prilagoavanje

Zakonitost smanjujueg rasta prinosa

imbenici oblikovanja agrarnog prostoraThnnenov Zakon intenziteta

Johan Heinrich von Thnnen (1826. g.) Ekonomist, poljoprivrednik - Telow (Mecklenburg) Odnos trokova ulaganja (promet) i postignutih prinosa

odraava se u prostoru u diferenciranom iskoritavanju zemljita

< jedno sredinje naselje unutar agrarnog prostora (trite)

< diferencirano koritenje agrarnog prostora1. intenzivna poljoprivreda, 2. uma, 3. itarice (plodored), 4. itarice(dvopoljni sistem, 5. itarice (tropoljno gospodarstvo), 6. stoarstvo

Model Thnennova Zakon intenziteta

imbenici oblikovanja agrarnog prostoraChristallerov model sredinjih naselja

Walter Christaller, Sredinja naselja june Njemake(Jena,1933.)

Zakonitost optimalne rasporeenosti trita ravnomjernija opskrba okolice

< vie sredinjih naselja unutar agrarnog prostora< mrea centara - optimalna rasporeenost trita

- jednakomjerna opskrba cijelog prostora (heksagonalni model)< hijerarhija centralnih funkcija dominacija razvijenijih centara

Prodor i irenje gradskih elemenata u agrarnu okolicu gradova

< promjena socijalne strukture ekstenzifikacija poljoprivrede< visoka cijena polj. zemljita prodaja pretvaranje u

graevinsko zemljite

Christallerov heksagonalni model sredinjih naselja

imbenici oblikovanja agrarnog prostoraovjek kao odluujui imbenik

normativni karakter teorija i modela gospodarski prostor prostorno i vremenski promjenljiv objektivni i subjektivni imbenici optimalnog gospodarenja znanstveni pristupi

< tradicionalni deterministiki< normativni modeli< stohastiki modeli (ukljuuju vjerojatno i sluajno)< dinamiki modeli

individualne i drutvene razlike u oblikovanju agrar. prostora< obrazovanje, mentalitet

neekonomska mjerila vrednovanja< korisnost, zadovoljavajue reagiranje

imbenici oblikovanja agrarnog prostoraInovacijski procesi

Promjene agrarnog pejzaa od 18. st. Istraivanje inovacija u geografiji

- psiholoka strana pojave- njezin prostorni odraz

Faze irenja inovacijskog procesa- temeljna faza- poetna faza- faza diferenciranog irenja- faza konsolidacije i zgunjavanja- faza zasienja

Znaaj inovacija za geografska istraivanja

Grad i ruralna podruja

predindustrijsko razdoblje dihotomija industrijsko razdoblje urbanizacija

- razvijene zemlje planska urbanizacija- nerazvijene zemlje stihijska urbanizacija- nastanak urbanih aglomeracija

tercijarno razdoblje- decentralizacija funkcija- suburbanizacija < gradski rub, urbano-ruralni rub- dekoncentracija < disperzni grad- rururbanizacija

Modeli u odnosima grada i ruralnih podruja

ovisnost odnosa grad-okolica o stupnju razvoja modeli odnosa grad - okolica

- rezidualni (RP sve to nije grad)- dihotomijski (bitne razlike izmeu grada i RP)- model rasprenosti gradskih i agrarnih struktura- model parabole (vremenski promijenjene distance)- model kontinuuma (stupnjevanje sadraja i procesa)- funkcionalni model (RP - zalee)- model centralnog naselja (RP opskrbno podruje grada)

Preobrazba ruralnih podruja u uvjetima globalizacije

Geoprostor globalni sustav sa interaktivnim prirodnim i drutvenim agensima/procesima

Porast ovisnosti ruralnih podruja o initeljima na globalnoj sceni

Ovisnost o stupnju ukljuenosti u globalnu ekonomiju Utjecaj globalizacije na ruralna podruja

+ modernizacija (rast/razvoj/preobrazba)- naruavanje ekoloke ravnotee- kult.-geogr. unifikacija slabljenje/gubljenje identiteta

Modernizacija ruralnog prostora Hrvatske

Kanjenje modernizacije u ruralnim podrujima Hrvatske< udaljenost od sredita modernizacije razvuen ritam modernizacije< odgoen prijelaz iz predindustrijskog u industrijsko drutvo< specifian tip industrijalizacije (proizvodnja po zahtjevima/potrebama jezgre)

Poetak industrijalizacije poetkom 20. stoljea (stoljee kasnije!)< zakanjela modernizacija rezultat povijesnih okolnosti

Posljedice kanjenja industrijalizacije < demografske (kasniji poetak demografske tranzicije)< gospodarske

- drave ind. jezgre: smanjenje udjela poljoprivr. i poljopr. u ukupnom dohotku- periferija: preuzima veinu europske poljoprivredne proizvodnje

posljedino usporavanje/odgaanje procesa heterogenizacijedemografske, gospodarske i naseljske strukture / modernizacijsketransformacije (urbanizacija, kolstvo, zdravstvo, prehrana )

Glavne razvojne faze RP Hrvatske

Razdoblje kompozicije (19. st.)< diferencirana socijalna struktura (seljatvo rub seljakog drutva,

neseljaki dio st. socijalno izdvojen i kulturno inkorporiran)< autarkija, socijalna diferencijacija ovisi o unutranjoj evoluciji (obrti!) < traje due nego u susjednim europskim zemljama

Razdoblje dekompozicije (poseljaenja sela)< poinje kasnije (kasniji prodor kapitalist. odnosa, sporiji razvitak ind. i gradova) < u Europi zavrava 1950-ih godina, u Hrvatskoj se produuje

- zakanjela industrijalizacija i urbanizacija- drutveno i gospodarsko osiromaenje sela (nesklona agrarna politika!)- proces propadanja RP i dalje traje (deagrarizacija depopulacija)

Razdoblje rekompozicije socijalnog sustava RP < decentralizacija industrije, razvitak djelatnosti tercijarnog i kvartarnog sektora< zakanjela gospodarsko-socijalna diverzifikacija, izumiranje ruralne periferije

Prema aktivnoj politici rekompozicije

Modernizacija (prijelaz iz predindustrijskog u industrijsko drutvo)< promjene u poljoprivredi

- modernizacija i profesionalizacija proizvodnje- opadanje vanosti polj. u strukturi rada i dohotka domain. (poljopr. bez seljaka)

< diferenciranje socijalne strukture ruralnih podruja- kolovanje seoske djece- doseljavanje nepoljoprivrednika (razliite provenijencije i motiva)

< progresivan razvitak drutvene i gospodarske heterogenosti (na temelju valorizacije endogenih izvora i znanja/iskustva lokalnog stanovnitva)

Problem ruralne periferije (izvan dosega modernizacijskog procesa)< depopulacija (1981. g. > 80% teritorija, cca 90 % naselja RH)< ostarjelost st. (2011. g. 45% opina/gradova RH tipovi 5 vrlo duboka starost,

6 izrazito duboka starost i 7 krajnje duboka starost)< bez bioreprodukcijske moi za revitalizaciju< nositelj demografskog oporavka? (gradovi: depopulacija, denatalitet, starenje!)

Rekompozicija RP Hrvatske u uvjetima EU

Hrvatska (tranzicijsko razdoblje)< bez razvojnih ideja (i suglasnosti o njima), bez sredstava

EU< sustavno razvijanje ruralnih podruja< izbalansirani prostorni razvitak (koncept prostora i mjesta, teritorijalna kohezija)

- prostorno ravnomjerna rasprostranjenost demografskog i gospodarskog razvitka- obzirni/odrivi razvoj

Pitanja/problemi u vezi budunosti ruralnih podruja Hrvatske< suoavanje s posljedicama zakanjele rekompozicije RP< definiranje realnih uporita modernizacije RP< uspjenost u koritenju instrumentarija i programskih sredstava EU

TRANSFORMACIJA AGRARNOG/RURALNOG PROSTORAPojanjenje pojmovaSocijalne skupine i slojevi Socijalne skupine i slojevi u odnosu prema prostoruSocijalnogeografske skupineDrutvene funkcije i socijalnogeografski prostorRazvojne paradigme agrarnog/ruralnog prostoraRuralni prostor i modernizacijski procesiPretvaranje tradicionalnoga u moderno ruralno drutvo (Zapadna Europa)imbenici oblikovanja agrarnog prostoraFaktori i intenzitet proizvodnjeObrazac intenzivne i ekstenzivne poljoprivredeZone intenziteta poljoprivrede u Europiimbenici oblikovanja agrarnog prostoraZakon smanjujueg rasta prinosaZakonitost smanjujueg rasta prinosaimbenici oblikovanja agrarnog prostoraThnnenov Zakon intenzitetaModel Thnennova Zakon intenzitetaimbenici oblikovanja agrarnog prostoraChristallerov model sredinjih naseljaChristallerov heksagonalni model sredinjih naseljaimbenici oblikovanja agrarnog prostoraovjek kao odluujui imbenikimbenici oblikovanja agrarnog prostoraInovacijski procesi Grad i ruralna podrujaModeli u odnosima grada i ruralnih podrujaPreobrazba ruralnih podruja u uvjetima globalizacijeModernizacija ruralnog prostora HrvatskeGlavne razvojne faze RP HrvatskePrema aktivnoj politici rekompozicijeRekompozicija RP Hrvatske u uvjetima EU