Społeczeństwa i kultury w Europie

Wprowadzenie do teorii kultury

dr Wojciech Lewandowski Instytut Europeistyki WNPiSM UW

Kultura

Czym jest kultura?

Kultura Stefan Czarnowski

całokształt zobiektywizowanych elementów dorobku społecznego wspólnych szeregowi grup i z racji swej obiektywności ustalonych i zdolnych rozszerzać się przestrzennie

Kultura Edward Burnett Tylor

całość obejmująca wiedzę, wierzenia, sztukę, moralność, prawo, zwyczaje i inne umiejętności nabywane przez człowieka jako członka społeczeństwa (1871, Cywilizacja pierwotna)

Kultura

Charakterystyczny styl życia danego ludu, sposób

na życie

Kultura

n  cechą społeczeństwa, nie jednostki

n  społecznym dziedzictwem członków społeczeństwa

Kultura

n  świadome, społecznie przekazywane dziedzictwo wytworów, wiedzy, przekonań, wartości i oczekiwań normatywnych

n  rola: wspiera członków danego społeczeństwa radzić sobie z pojawiającymi się problemami

Kultura materialna

wszystkie dotykalne, konkretne wytwory społeczeństwa

Kultura niematerialna

duchowe wytwory społeczeństwa przekazywane przez pokolenia

Wiedza i przekonania

n  wiedza: zbiór pojęć, które oparte są na wnioskach pochodzących z doświadczenia empirycznego

n  przekonania: poglądy nie poparte odpowiednią wiedzą empiryczną w takim stopniu, który umożliwiałby uznanie ich za niewątpliwie prawdziwe

Wartości

n  abstrakcyjne pojęcia wskazujące na to, co społeczeństwo uważa za dobre, słuszne i pożądane

n  ładunek emocjonalny n  nie muszą być akceptowane

przez całe społeczeństwo n  zmienne wraz z upływem

czasu

Normy

ludzkie zachowanie jest poddane strukturze norm, przepisów i regulacji społecznych nakazujących odpowiednie zachowanie w szczególnych sytuacjach

Normy

struktura norm społecznych: n  zwyczaje n  obyczaje n  prawa

Zwyczaje

n  rutynowe czynności życia codziennego n  małe znaczenie moralne n  naruszenie obowiązujących zwyczajów

= brak poważne sankcji ze strony społeczeństwa czy państwa

Obyczaje

n  uważane za najistotniejsze dla funkcjonowania społeczeństwa i życia społecznego jako całości

n  ich naruszenie jest potencjalnie niebezpieczne dla społeczeństwa

n  tabu (obyczaje proskryptywne) - określają, czego nie powinno się robić

Prawa

n  normy ustanowione i wymuszane przez władzę polityczną

n  w niektórych społeczeństwach prawo przekazuje się w formie ustnej tzw. „prawo zwyczajowe”

Znaki i symbole

Rodzaje znaków:

znaki naturalne konwencjonalne (symbole)

znaki = reprezentacje, przedstawienia zastępujące coś innego niż one same

Znaki naturalne

ma wewnętrzny, immanentny związek z tym, co przedstawia

Symbole

arbitralnie stworzone przedstawienia (słowa, gesty, przedmioty, obrazy), które zyskują znaczenie dzięki umowie (konwencji) społecznej

Kultura idealna a realna

n  kultura idealna: normy definiują „ideał”, określają, co, według społeczeństwa, ludzie powinni robić i czego się od nich oczekuje

n  kultura realna: zachowanie ludzi nie zawsze jest takie, jak się tego po nich „oczekuje"

Różnorodność kulturowa

n  formy kultury = różne w różnych społeczeństwach

n  różnice między grupami mogą występować w jednym i tym samym społeczeństwie

n  im społeczeństwo jest większe, tym większe jego zróżnicowanie kulturowe

Subkultura

n  grupy o odmiennych systemach wartości istniejące w ramach danego społeczeństwa

n  różnice: klasa społeczna, pochodzenie etniczne, rasa, religia i styl życia, a także cele i zainteresowania

n  czynnik wzbogacający społeczeństwo

Kontrkultura

ucieleśnia przekonania, wartości, normy i style życia, które są wyraźnym przeciwieństwem tych, które wyznaje społeczeństwo jako całość

Etnocentryzm

n  skłonność do postrzegania własnej kultury jako moralnie wyższej od innych kultur

n  ocenianie innych kultur według własnych standardów

n  łatwiejsza do zrozumienia w społeczeństwach stosunkowo jednorodnych, tradycyjnych i odizolowanych

Relatywizm kulturowy

n  żadna praktyka kulturowa nie jest wewnętrznie zła lub dobra

n  każdą praktykę kulturową należy rozumieć w kontekście jej miejsca w większej konfiguracji kulturowej

n  obiektywizm w spojrzeniu na własne społeczeństwo i jego praktyki kulturowe

Sztuka

Czym jest sztuka?

Estetyka

n  obszar badań: piękno oraz inne wartości estetyczne

n  skupia się na analizie dzieł sztuki oraz procesach ich tworzenia

n  refleksja o sztuce, kulturze, naturze i ich relacjach

Piękno vs brzydota

Piękno

n  kategoria estetyczna n  zmienność n  wartość pozytywna n  relatywizm piękna n  David Hume: Piękno rzeczy istnieje

jedynie w umyśle tego, kto rzeczy te ogląda

n  determinowana kulturowo

Brzydota

n  kategoria estetyczna n  przeciwieństwo piękna n  zmienność n  wartość negatywną n  relatywizm brzydoty n  determinowana kulturowo

Uniwersalność piękna/brzydoty? Obiektywizm vs subiektywizm

n  czy piękno jest obiektowi przyrodzone?

n  realiści: piękno/brzydota = rzeczywista własność przedmiotu

n  anty-realiści: piękno/brzydota = ludzkie osądy i reakcje

Sztuka

n  brak spójnej definicji n  dziedzina ludzkiej działalności

związana z wytwarzaniem dóbr o walorach estetycznych

n  pytanie o to co jest dziełem sztuki?

Ruskin vs Whistler

Do dziś widziałem i słyszałem niemało gminnych zuchwalstw, nigdy jednak nie spodziewałam się usłyszeć fircyka domagającego się dwustu gwinei za ciskanie garncem farby w opinię publiczną.

Czym jest sztuka?

n  John Ruskin o obrazie Jamesa McNeilla Whistlera, Nocturne in Black and Gold: The Falling Rocket (1875)

n  sprawa skończyła się w sądzie n  wygrał Whistler n  granice tego, co jest uznawane za

sztukę zostały poszerzone

Czym jest sztuka? Starożytność

n  sztuka = przestawienie (odbicie) natury

n  Platon: rzeczywistość to świat idei, stąd dzieło sztuki = kiepska imitacja prawdy

n  Arystoteles: odbicie rzeczywistości, umożliwia wgląd w istotę rzeczy

Czym jest sztuka? Formalizm

n  właściwości formalne dzieła nadrzędne wobec innych jego aspektów

n  linia, kolor, itp. n  forma ponad treścią n  przykład: malarstwo

abstrakcyjne

Czym jest sztuka? Ekspresjonizm

n  odrzucenie teorii odbicia

n  subiektywizm doświadczeń

n  rzeczywistość przesączana przez własne doświadczenia (inne kolory niż w naturze)

Czym jest sztuka? Teoria instytucjonalna

n  sztuka jest tym, co zostało przez krytyków uznane za sztukę

n  dowód: wystawianie w galeriach, opisywane w branżowych magazynach

n  podejście elitarne n  ograniczenie: brak odpowiedzi na

pytanie dlaczego akurat to dzieło n  czy sądy estetyczne innych są mniej

wartościowe?

Ludwig Wittgenstein

n  1889-1951 n  austriacki filozof n  główne zainteresowania:

język i logika n  dzieła:

n Tractatus logico-philosophicus

n Dociekania filozoficzne

Czym jest sztuka? Podobieństwo rodzinne

n  odpowiedź na problemy zwiazane z definicją sztuki

n  Wittgenstein: trudno znaleźć wspólny mianownik, brak cechy szczególnej (np.. „gra”)

n  rozumienie słowa i sensowne wykorzystanie go w stosownych kontekstach

n  podobnie jest ze sztuka

Błąd intencji

n  ocena dzieła przez pryzmat biografii artysty

n  wypacza możliwość prawdziwego zrozumienia dzieła

n  dzieło należy oceniać tylko ze względu na jego obiektywne właściwości

Susan Sontag

n  1933-2004 n  amerykańska pisarka,

eseistka n  Nie trzeba znać osobistych

intencji autora. Dzieło nam o nich mówi.

n  dzieła: n Notatki o kampie n  Przeciw interpretacji

Kopia vs Oryginał

n  czy jednak da się oderwać dzieło od artysty?

n  jak wtedy odróżnić kopie od oryginału np. w malarstwie?

n  intencja może przesadzać o uznaniu wytworu za dzieło sztuki

Duchamp

Moralność sztuki

n  czy niemoralne dzieło może być piękne?

n  Tryumf woli Leni Riefenstahl n  Grecy: związek piękna z moralnością n  współcześnie: brak koniecznego

związku

Kultura popularna

Czym jest kultura popularna?

Kultura wysoka a kultura niska

n  kwestia jakości n  kryterium podziału: wartość

estetyczna n  instytucjonalizacja i hierarchizacja

gustu n  co jest dziełem sztuki?

Kultura popularna

n  wielość definicji n  Hebdige Dick: kultura popularna – tj.

zbiór ogólnie dostępnych wytworów – filmów, nagrań, ubiorów, programów telewizyjnych, środków transportu itd.

Kultura popularna

Wieloznaczność: n  „pozostałości” po określeniu tego, co

należy do kanonu kultury wysokiej n  kultura wytwarzana masowo przez

przemysł kulturalny Koncepcje elitarystyczne

Kultura popularna (1)

n  kultura lubiana przez szerokie grono odbiorców

n  łatwo dostępna na wszelkich możliwych nośnikach

Kultura popularna (2)

n  wszystko, co nie zmieściło się w ramach kultury wysokiej (elitarnej)

n  kultura popularna jako kultura niższa

n  pozbawiona formalnej złożoności

n  podziały klasowe

Kultura popularna (2)

n  31 lipca 1991 n  Hyde Park,

Londyn n  koncert Luciano

Pavarottiego n  250 000 widzów

Kultura popularna (2)

Kultura popularna jako kultura niska

Prasa popularna Poważna prasa

Kino popularne Kino artystyczne

Rozrywka Sztuka

Kultura popularna (3)

n  kultura popularna jako masowa

n  kultura komercyjna n  masowa konsumpcja n  kultura amerykańska

Kultura masowa Dominic Strinati

kultura masowa jest kulturą popularną tworzoną przez masową technikę przemysłową i sprzedawaną dla zysku masowej publiczności konsumentów

Kultura masowa Dwight MacDonalds

n  standaryzacja n  formalizacja n  powtarzalność n  powierzchowność n  fałszywe (trywialne) przyjemności n  brak autentyczności (jak w kulturze

ludowej)

Kultura popularna (4)

n  kultura tworzona przez ludzi n  kultura popularna jako kultura ludowa n  autentyczność n  antykomercyjność

Kultura popularna (5)

n  kultura popularna jako narzędzie dominacji

n  przestrzeń negocjacji znaczeń

Kultura popularna

n  Antonio Gramsci: źródło hegemonii, pasmo transmisyjne dominującej ideologii

n  John Fiske: strategia oporu wobec hegemonii klas uprzywilejowanych

Kultura popularna (6)

n  postmodernizm n  brak rozróżnienia

pomiędzy kulturą wysoką a niska

n  koniec elitaryzmu, zwycięstwo kultury komercyjne, a może koniec kultury?