Ruralno-urbana polarizacija KarlovaËke æupanije temeljena ...mografska dinamika, urbana naselja, urbanizirana (prijelazna) naselja, neurbana (ruralna) naselja Uvod Demografsko stanje

Ruralno-urbana polarizacijaKarlovaËke æupanije temeljena nadinamici stanovniπtva (1971.—2001.)

Ivo TURK, Marijan JUKI∆IDZ Ivo PILAR, Zagreb

Izvorni znanstveni rad(primljeno: 29. lipnja 2010.)UDK 314.145(497.5-35 Karlovac)fl1971/2001«314.18(497.5-35 Karlovac)fl1971/2001«

U radu su prikazane i analizirane osnovne znaËajke ruralno-urbane polarizacijeKarlovaËke æupanije temeljene na dinamici stanovniπtva, u razdoblju od 1971.do 2001. godine. Prostorno-populacijska polarizacija izmeu urbanih (gradskih)i urbaniziranih (prijelaznih) naselja s 1000 i viπe stanovnika s jedne strane i neu-rbanih (ruralnih ili seoskih) naselja s druge strane promatrana je sa stajaliπta de-mografske dinamike. Osnovna smjernica analize jest utvrivanje stupnja polari-zacije izmeu urbanih (s ukljuËenim urbaniziranim naseljima) i neurbanih nase-lja, ali i povezivanju dobivenih razlika s prostornom strukturom KarlovaËke æu-panije. Urbanizirana (prijelazna) naselja razmotrena su objedinjeno s urbanimnaseljima. Promatrani prostor ima izrazito nepovoljna populacijsko-naseljska obi-ljeæja πto se posebno oËituje u negativnim i opadajuÊim znaËajkama dinamikestanovniπtva. U prevladavajuÊim, izrazito nepovoljnim, obiljeæjima populacijskedinamike nije moguÊe ostvariti ravnomjeran razvoj Æupanije. UzimajuÊi u obzirrazliËite demografske razvojne tendencije urbanih i ruralnih naselja, ali i sve iz-razitije prostorne razlike populacijski propulzivnijih i zaostalijih podruËja u Æu-paniji, svrha analize jest utvrditi u kojoj su mjeri negativni populacijski procesizahvatili odreene skupine naselja s aspekta urbanizacije, ali i prostornog raz-mjeπtaja.

KljuËne rijeËi: ruralno-urbana polarizacija, stanovniπtvo, KarlovaËka æupanija, de-mografska dinamika, urbana naselja, urbanizirana (prijelazna) naselja, neurbana(ruralna) naselja

UvodDemografsko stanje i procesi u gradskim i ostalim (neurbanim) naseljima Hrvatskevrlo su nepovoljni (NejaπmiÊ, 2005.). Suvremeno razdoblje u razvoju stanovniπtvaKarlovaËke æupanije obiljeæeno je sve izraæenijim slabljenjem demografske dinami-ke. U demografskom razvoju KarlovaËke æupanije znatno je izraæena polarizacija inesklad, ponajprije izmeu urbanih prostora, koji imaju manje izraæene negativnekarakteristike, i ruralnih prostora, u kojima su sve negativnosti izrazito prisutne(Turk, 2008.). Negativni populacijski procesi biljeæe intenzivno prostorno πirenje, alise ipak mogu uoËiti znatne razlike izmeu pojedinih prostornih sastavnica. Drugim

45

PILAR - »asopis za druπtvene i humanistiËke studije / Godiπte V. (2010.), br. 10(2)46

rijeËima, demografska dinamika biljeæi sve izrazitiju prostornu polarizaciju, koja oso-bito dolazi do izraæaja izmeu urbanih i neurbanih naselja. Ruralno-urbana polari-zacija postaje dominantan ograniËavajuÊi Ëimbenik ravnomjernog razvoja Æupanije.Problematika populacijsko-naseljske polarizacije mora se sagledati u cijelosti, dakleod njezine pojave, prostornog πirenja, do danaπnjeg prostornog obuhvata i intenzi-teta.

U razdoblju nakon Drugoga svjetskog rata u Hrvatskoj se odvijala ubrzana urba-no-temeljena industrijalizacija. Veliki gradovi postali su æariπtima kompleksnoga re-gionalnog razvoja i prostorne polarizacije (NejaπmiÊ, 1996.). Snaæna demografskapolarizacija, potaknuta prvenstveno procesima ruralnog egzodusa i urbane koncen-tracije, uzrokovala je znaËajne promjene u prostornoj, ekonomskoj i socijalnoj slicinaseljenosti KarlovaËke æupanije. Korjenite negativne promjene u relevantnim de-mografskim strukturama depopulacijskih krajeva, u interakciji s naglom koncentra-cijom doseljenika u gradskim naseljima, oteæavale su razvoj promatranog prostora.Gospodarsko zaostajanje toga kraja ima dugu povijest (Turk i JukiÊ, 2009.). Karlo-vaËka æupanija ima vrlo disperznu naseljenost. Disperzna naseljenost s velikim bro-jem malih naselja, kao jedno od osnovnih obiljeæja populacijsko-naseljske struktureHrvatske, dodatno je ubrzala negativne demografske procese. Takva naslijeena na-seljska struktura bila je posve neprimjerena u izmijenjenim druπtveno-gospodarskimuvjetima nakon Drugoga svjetskog rata (NejaπmiÊ i ©tambuk, 2003.). Prema pokaza-teljima regionalnoga razvoja KarlovaËka æupanija umjereno zaostaje za hrvatskimprosjekom (PejnoviÊ, 2004.). Ona je sastavni dio najprostranijeg kompaktnog neraz-vijenog podruËja Hrvatske, koje se nalazi izmeu Karlovca i Siska na sjeveru, te Za-dra i ©ibenika na jugu (PejnoviÊ, 2004.). Analiza prostorne strukture KarlovaËke æu-panije, provedena na temelju tzv. prostornih sastavnica,11 pokazat Êe velike razlike uintenzitetu i rasprostranjenosti procesa ruralno-urbane polarizacije na prostoru Æu-panije. ZahvaÊenost svih prostora Æupanije negativnim demografskim procesima, saspekta populacijske dinamike, nije jednolika, ali se mogu primijetiti tendencije ho-mogenizacije na temelju negativnih populacijskih procesa. Prostorne razlike izmeuurbanih i ruralnih naselja vrlo su izraæene, ali i sama urbana naselja sve viπe zahva-Êaju negativni populacijski procesi πto je vidljivo osobito u slabljenju njihove demo-grafske dinamike.

Pojedine prostorne sastavnice Æupanije pokazuju pozitivnija dinamiËka (a kaoposljedica toga i strukturna) populacijska obiljeæja u odnosu na druge. Analiza os-novnih pokazatelja demografske dinamike omoguÊit Êe preciznije objaπnjenje pola-rizacijskih procesa na prostoru KarlovaËke æupanije. Radi kvalitetnijeg i potpunijegrazumijevanja prostornih procesa te toËne interpretacije demografskog stanja vaænoje sagledati spomenute promjene kroz prostornu diferencijaciju na urbana i urbani-zirana (prijelazna) naselja sa 1000 i viπe stanovnika te neurbana naselja.

Metodoloπke napomeneGlavno metodoloπko pitanje u ovoj analizi jest kako provesti razlikovanje urbanih,urbaniziranih (prijelaznih) i ruralnih naselja. Naime, poznato je da za izdvajanje

11 Vidjeti metodoloπke napomene.

47

gradskih naselja postoje brojni kriteriji. Glavni su kriteriji za izdvajanje gradova ko-je je definirao H. Bobek (1927.) kompaktnost naselja, veliËina naselja (broj stanov-nika) i gradski naËin æivota stanovniπtva naselja (Vresk, 2002.). Dobar model izdva-janja gradova osmislio je hrvatski geograf M. Vresk (tablice 1 i 2). Posljednja modi-ficirana verzija njegovog modela izdvajanja, za popis stanovniπtva 2001., temelji sena broju stanovnika, postotku poljoprivrednog stanovniπtva u ukupnom stanovniπt-vu te postotku aktivnih mjeπtana koji rade u naselju, ali izvan vlastitog poljoprivred-nog gospodarstva. Modelom se izdvajaju dvije skupine naselja: urbana i urbanizira-na (Vresk, 2008.).

Slika 1. Podjela KarlovaËke æupanije na gradove i opÊine

Tablica 1. Vreskov model izdvajanja urbanih naselja za Hrvatsku temeljen na popisu stanovniπtva iz 2001.

VeliËina (broj stanovnika) Udio poljoprivrednog Udio aktivnih mjeπtana kojinaselja stanovniπtva u ukupnom rade u naselju, ali izvan

stanovniπtvu naselja vlastitog poljoprivrednoggospodarstva

2000 — 4999 10 % ili manje 25 % ili viπe5000 — 9999 - 25 % ili viπe

10000 i viπe - -

Izvor: Vresk, M. (2008.), flGradska i ostala naselja u Republici Hrvatskoj — Model izdvajanja 2001.«, Geo-grafski horizont, 2, 53-57.

I. Turk, M. JukiÊ: Ruralno-urbana polarizacija KarlovaËke æupanije...


Pri izdvajanju urbanih i urbaniziranih naselja u ovome radu koriπten je modifici-rani Vreskov model. Dosljednom primjenom Vreskovog modela izdvajanja urbanihnaselja, gradovi bi bili samo Karlovac, Ogulin, Duga Resa i DraganiÊ.22 Takav naËinizdvajanja gradova ne bi bio u skladu s realnim nodalno-funkcionalnim odnosimana prostoru Æupanije. BuduÊi da je KarlovaËka æupanija preteæito ruralna i da domi-niraju mala naselja (vrlo disperzna naseljenost — KarlovaËka æupanija ima Ëak 649naselja),33 neka naselja s manje od 2000 stanovnika nedvojbeno imaju pojedina ur-bana (odnosno prijelazna) obiljeæja. Treba napomenuti da su Plaπki i Slunj premapopisu stanovniπtva 1991. imali viπe od 2000 stanovnika, no ponajprije zbog Domo-vinskog rata danas ih je manje. Sve to upuÊuje na potrebu ukljuËivanja u analizu inaselja s manje od 2000 stanovnika, koja su zahvaljujuÊi svom znaËenju u nodalno--funkcionalnoj organizaciji, ali i morfoloπko-fizionomskim te socio-ekonomskim obi-ljeæjima, blizu geografskog shvaÊanja pojma grada. Nadalje, valja uvaæiti Ëinjenicukako su naselja Slunj (1776 stanovnika) i Ozalj (1164 stanovnika) takoer i sjediπtaadministrativnih gradova, πto takoer upuÊuje na njihovo znaËenje za okolni pros-tor. Zbog tih Ëinjenica modelom su obuhvaÊena sva naselja s viπe od 1000 stanov-nika, uz dosljednju primjenu svih ostalih kriterija (tablica 1 i 2). Kako je rijeË o ukup-no 9 statistiËkih naselja, u Ëlanku su objedinjena u skupinu urbaniziranih (prijelaz-nih) i urbanih naselja te ih se promatra zajedno. Sukladno spomenutim principima,na podruËju KarlovaËke æupanije izdvojeno je 9 urbanih i urbaniziranih naselja (s vi-πe od 1000 stanovnika):44 DraganiÊ, Duga Resa, Karlovac, Ogulin, Oπtarije, Ozalj, Pla-πki, Slunj i VojniÊ.

PoteπkoÊe pri analizi nosile su promjene granica naselja.55 Zbog takvih promjenapojedini podatci iz razliËitih popisa stanovniπtva mogu biti neusporedivi. Polaziπte

22 Danaπnje naselje DraganiÊ nastalo je 1997. spajanjem 14 bivπih naselja. Prema popisu stanovniπtva 2001.naselje je imalo 2950 stanovnika. Broj stanovnika flu zemlji« bio je 2653. No, s obzirom na to da je nase-lje nastalo relativno nedavno spajanjem ruralnih naselja, ne moæe se smatrati urbanim. ToËnije bi bilo re-Êi da je urbanizirano (prijelazno). 33 Jedino ZagrebaËka æupanija ima viπe naselja od KarlovaËke. (www.dsz.hr)44 RijeË je o statistiËkim naseljima.55 Godine 1981. naselje Ozalj poveÊano je za dijelove sljedeÊih naselja (koja nisu prestala postojati): Lu-kπiÊi Ozaljski, Podgraj, SoldatiÊi i VrhovaËki Sopot, πto je znatno utjecalo na porast broja stanovnika Oz-lja. Na prostoru OpÊine DraganiÊ u naselje DraganiÊ (sada jedino u opÊini) objedinjena su 2001. sljede-Êa naselja: BarkoviÊi, BencetiÊi, Budrovci DraganiÊki, DariÊi, DraganiÊi, FranjetiÊi, Goljak DraganiÊki, Jaz-vaci, KriæanËiÊi, Lazina, Lug, Mrzljaki, Vrbanci i Vrh. Godine 2001. iz naselja Ogulin izdvojena su sljede-Êa naselja: Sabljak Selo, Salopek Selo, Sveti Petar i RibariÊi, zbog Ëega je smanjenje broja stanovnika Ogu-lina u meupopisju od 1991. do 2001. veÊe nego πto bi bilo kad bi se ta naselja raËunala kao dio Ogu-lina. Iste je godine naselje Rastoke izdvojeno iz sastava naselja Slunj.

Tablica 2. Vreskov model izdvajanja urbaniziranih (prijelaznih) naselja za Hrvatskutemeljen na popisu stanovniπtva iz 2001.

Udio poljoprivrednog stanovniπtva Udio aktivnih zaposlenih izvan vlastitogpoljoprivrednog gospodarstva

10 % ili manje 50% ili viπe

Izvor: Vresk, M. (2008.), flGradska i ostala naselja u Republici Hrvatskoj — Model izdvajanja 2001.«, Geo-grafski horizont, 2, 53-57.

49

analize je danaπnji administrativno-teritorijalni ustroj i gdje god je to bilo moguÊe,podatci su svedeni na njega. Svoenje podataka nije bilo moguÊe u sluËaju izdvaja-nja naselja ili dijelova naselja u samostalno naselje, kao i u sluËaju pripajanja dijelo-va naselja drugom naselju, pa su u tim sluËajevima koriπteni nekorigirani dostupnipodatci.

Cjelokupna analiza, osim samog izdvajanja ne ruralnih naselja, temeljena je is-kljuËivo na flstanovniπtvu u zemlji« (kako bi se toËnije mogli izraËunati pokazateljiprirodnog kretanja stanovniπtva). Ipak, odreeni se metodoloπki problem javlja kodpopisa stanovniπtva 1971. godine. Broj stanovnika flu zemlji« u tom popisu ne pos-toji na razini naselja. Postoji jedino broj zaposlenih u inozemstvu (na razini naselja).Ta kategorija stanovniπtva postoji za 1981., s time da je u tom popisu prikazan i brojËlanova obitelji zaposlenih u inozemstvu. S pretpostavkom da je omjer zaposlenih uinozemstvu i Ëlanova njihovih obitelji bio jednak 1971. kao i 1981., Ëinjena je za po-pisnu 1971. godinu procjena broja stanovnika u inozemstvu koji ondje borave kaoËlanovi obitelji. Zbrajanjem postojeÊe kategorije stanovniπtva u inozemstvu koje jeondje zaposleno i procijenjenog kontingenta Ëlanova obitelji zaposlenih u inozem-stvu, dobiven je ukupan broj stanovnika u inozemstvu na razini naselja 1971. godi-ne. Oduzimanjem tog broja od ukupnog broja stanovnika dobiven je broj stanovni-ka flu zemlji«. Podatci za izdvojene krajeve i cijelu æupaniju dobiveni su zbrajanjempodataka za bivπe opÊine koje su se nalazile na prostoru danaπnje KarlovaËke æu-

Tablica 3. Prikaz izdvajanja urbanih i urbaniziranih naselja u KarlovaËkoj æupanijitemeljen na popisu stanovniπtva 2001.

Naselje Broj stanovnika Poljoprivredno Broj zaposlenih Udio Udio aktivnihstanovniπtvo u naselju izvan poljoprivrednog zaposlenih

vlastitog stanovniπtva u izvan vlastitogpoljoprivrednog ukupnom poljoprivrednoggospodarstva stanovniπtvu (%) gospodarstva (%)

Duga Resa 6601 29 29 0,44 100,00Karlovac 49082 243 180 0,50 74,07Ogulin 8712 60 51 0,69 85,00Ozalj* 1164 36 17 3,09 47,22Slunj 1776 9 5 0,51 55,56DraganiÊ 2950 121 89 4,10 73,55Plaπki 1469 26 23 1,77 88,46VojniÊ 1156 24 22 2,08 91,67Oπtarije 1407 10 6 0,71 60,00

Izvor: Popis stanovniπtva, kuÊanstava i stanova 31. oæujka 2001., 2. izdanje, Zagreb, 2003.* Iako je udio aktivnih zaposlenih izvan vlastitog poljoprivrednog gospodarstva u Ozlju manji od 50%, to jenaselje ubrojeno u skupinu urbanih i urbaniziranih naselja. Razlozi za to su: a) Ozalj ima administrativni statusgrada; b) duga urbana tradicija; c) fizionomsko izdvajanje iz okolnog prostora; d) centralne funkcije i nodali-tet, koji ga izdvajaju iz okolnog ruralnog prostora. Da je broj zaposlenih u naselju izvan vlastitog poljoprivred-nog gospodarstva u Ozlju bio 18, a ne 17, to bi naselje imalo udio aktivnih zaposlenih izvan vlastitog poljo-privrednog gospodarstva 50%.



panije. U sluËaju karlovaËkog kraja, pribrojen je joπ i procijenjeni broj stanovnikaprema navedenoj metodi za ona naselja OpÊine Lasinja koja su prije bila u sastavubivπe OpÊine Vrginmost (danas Gvozd). Osim toga, valja imati na umu da se pojamstanovniπtva u inozemstvu promijenio od 1971. do danas. Naime prije 1991. pojaminozemstva odnosio na sve zemlje izvan bivπe Jugoslavije, a od 1991. odnosi se nasve zemlje izvan Republike Hrvatske. Ipak, unatoË tome podatci za stanovniπtvo uinozemstvu mogu se koristiti za sve godine jer se veÊina tog stanovniπtva za razdob-lje prije osamostaljenja odnosi na stanovniπtvo izvan bivπe Jugoslavije.

Pri prouËavanju prirodnog kretanja stanovniπtva koriπteni su podatci po naselji-ma iz tablograma DZS-a. Oni podatci obuhvaÊaju samo prirodno kretanje stanovniπ-tva flu zemlji« (osim za razdoblje od 1993. do 1997., ali i za to razdoblje roeni i umr-li u inozemstvu nisu razmatrani kako ne bi doπlo do nesklada u vrijednostima po-kazatelja prirodne dinamike stanovniπtva). Za bivπa okupirana naselja tijekom Do-movinskog rata66 vitalna je statistika nepotpuna za razdoblje okupacije (1991.—1995.). Za to je razdoblje uraËunato samo stanovniπtvo okupiranih naselja koje senalazilo na slobodnom teritoriju (prognanici). Takav se pristup doima metodoloπkineopravdanim. NaËelno bi bilo bolje za navedene godine izraËunati stope prirodno-ga kretanja stanovniπtva na temelju dostupnih podataka vitalne statistike i brojaprognanika iz promatranih naselja. BuduÊi da je teπko sa sigurnoπÊu utvrditi brojprognanika po naseljima za promatrane godine, nije se pristupilo takvom izraËunu.Potpuno izostavljanje podataka za navedene godine (πto se takoer doima metodo-loπki ispravno) takoer nije uËinjeno jer i ovako nepotpuna vitalna statistika zornoupuÊuje na negativan utjecaj ratnih zbivanja na prirodno kretanje stanovniπtva, po-sebice pri prikazu mortaliteta. Uz to, izostavljanje podataka o prirodnom kretanju zaratne godine metodoloπki bi oteæalo kasniji izraËun migracijske bilance. Kako bi senepotpuni podatci vitalne statistike jasno razlikovali od potpunih, u tablicama su pri-kazani kurzivom.

Pri izraËunavanju stopa nataliteta, mortaliteta i prirodne promjene provedena jeprocjena broja stanovnika za svaku pojedinu godinu (sredinom godine). Pretpostav-ljeno je da je promjena broja stanovnika bila linearna, to jest da se u odnosu na ra-niju i kasniju popisnu godinu tijekom meupopisnog razdoblja odvijala jednakim in-tenzitetom (za svaku godinu). U razdoblju nakon 2001. javljaju se poteπkoÊe priprocjeni broja stanovnika. Izvjesno je da Êe promjena u razdoblju od 2001. do slje-deÊeg popisa stanovniπtva (2011.) u veÊini sluËajeva biti razliËita od one u razdob-lju od 1991. do 2001., jer je u potonjem razdoblju nastupila snaæna emigracija iz Æu-panije, potaknuta veÊinom ratnim zbivanjima. Stoga je za procjenu broja stanovnikanakon 2001. kao mjerodavan uzet prosjek promjene broja stanovnika sva tri proma-trana meupopisna razdoblja (od 1971. do 2001.).

Migracijska bilanca izraËunata je kao razlika meupopisne promjene i ukupneprirodne promjene pri Ëemu je vrijednost vitalne statistike prilagoena kritiËnom

66 Dana 3. sijeËnja 1992. u KarlovaËkoj je æupaniji bilo okupirano 287 naselja (oko 44% ukupnog broja na-selja). U karlovaËko-dugoreπkom kraju bila su okupirana 92 naselja. U ogulinskom kraju bilo je okupira-no 17 naselja. U slunjsko-vojniÊkom kraju bilo je okupirano 178 naselja, a u ozaljskom kraju nije bilookupiranih naselja.

51

momentu popisa stanovniπtva (31. 3. u 24 sata). To znaËi da je za svako meupo-pisje uzeto 3/4 vrijednosti vitalne statistike za raniju popisnu godinu unutar jednogmeupopisnog razdoblja i 1/4 njezine vrijednosti za kasniju popisnu godinu (unu-tar istog razdoblja).

Osim spomenute diferencijacije na urbana i urbanizirana naselja s jedne strane iruralna naselja s druge, KarlovaËka æupanija podijeljena je na nodalno-funkcionalneprostorne sastavnice radi konkretnog uvida u rasprostranjenost procesa ruralno-urbane polarizacije u pojedinim dijelovima Æupanije. Analiza na temelju danaπnjih(administrativnih) gradova/opÊina nema smisla jer je tih teritorijalnih jedinica previ-πe. Uz to, veÊina takvih teritorijalnih jedinica ne sadræi urbana ili urbanizirana nase-lja, pa je nemoguÊe utvrditi urbano-ruralnu polarizaciju. Prostorne sastavnice na te-melju kojih je provedena analiza uglavnom se podudaraju s granicama opÊina kojesu postojale prije ustroja danaπnjih æupanija, gradova i opÊina. Te su sastavnice unu-tar KarlovaËke æupanije (slika 2):

(1) KarlovaËko-dugoreπki kraj (srediπnji dio Æupanije), koji obuhvaÊa bivπe op-Êine Karlovac i Duga Resa te naselja Crna Draga, Desni ©tefanki, Desno SrediËko,Lasinja i Novo Selo Lasinjsko iz bivπe OpÊine Vrginmost77 (danas Gvozd), a danaπnjegradove Duga Resa i Karlovac te opÊine BariloviÊi, Bosiljevo, DraganiÊ, GeneralskiStol, Krnjak, Lasinja i NetretiÊ. Izdvojena urbana i urbanizirana naselja su Duga Re-sa, Karlovac i DraganiÊ. Zbog nodalno-funkcionalne povezanosti Karlovca i DugeRese (koji de facto tvore dvojni grad) i prostora koji im gravitira, opravdano je flob-jediniti« dvije bivπe opÊine u ovu prostornu (teritorijalnu) sastavnicu promatrane æu-panije.

(2) Ogulinski kraj (juæni dio Æupanije), koji obuhvaÊa bivπu OpÊinu Ogulin, tj.danaπnji Grad Ogulin te opÊine Josipdol, Plaπki, Saborsko i Tounj. Izdvojena su ur-bana i urbanizirana naselja: Ogulin, Oπtarije i Plaπki.

(3) Ozaljski kraj (sjeverozapadni dio Æupanije), koji obuhvaÊa bivπu OpÊinuOzalj, tj. sadaπnji Grad Ozalj te opÊine Kamanje, Ribnik i Æakanje. Izdvojen je jedi-no Ozalj kao urbano ili urbanizirano naselje.

(4) Slunjsko-vojniÊki kraj (istoËni dio Æupanije), koji obuhvaÊa bivπe opÊine Slunji VojniÊ, tj. danaπnji Grad Slunj te opÊine Cetingrad, Rakovica i VojniÊ. Izdvojeni suSlunj i VojniÊ kao urbana ili urbanizirana naselja. S obzirom na mali prostorni obuh-vat bivπe OpÊine VojniÊ (koji se podudara s prostornim obuhvatom danaπnje istoi-mene opÊine) i malog centraliteta naselja VojniÊ, ne bi bilo opravdano izdvajanje po-sebne prostorne sastavnice koja bi obuhvaÊala navedeni prostor. Zbog sliËnih geo-grafskih i ekonomskih obiljeæja, opravdano je taj prostor razmatrati objedinjen s pro-storom bivπe OpÊine Slunj.

77 Ta su naselja ubrojena jer su danas u sastavu OpÊine Lasinja, koja je u sastavu KarlovaËke æupanije, adanaπnja OpÊina Gvozd u sastavu je SisaËko-moslavaËke æupanije.



Demografska dinamiËka obiljeæja KarlovaËke æupanijekao pokazatelj ruralno-urbane polarizacije

Kretanje broja stanovnika od 1971. do 2001. godine

Kretanje broja stanovnika urbanih, urbaniziranih i neurbanih naselja KarlovaËke æu-panije (tablica 4) pokazuje da je u razdoblju od 1971. do 2001. stanovniπtvo urba-nih i urbaniziranih naselja poraslo za samo 4,80%, dok je u neurbanim naseljima sta-novniπtvo smanjeno za Ëak 43,17%. U istom razdoblju ukupno stanovniπtvo Karlo-vaËke æupanije smanjeno je za 24,86%.

Naglo slabljenje demografske dinamike u promatranom razdoblju rezultat je uza-jamnog djelovanja viπe razliËitih remetilaËkih Ëimbenika razvoja stanovniπtva, prijesvega demografskih, ali i neizostavnih druπtveno-gospodarskih. Meu njima svaka-ko treba istaknuti snaæno smanjenje nataliteta, koje je posebno doπlo do izraæaja ti-jekom 1970-ih godina πto je rezultiralo pojavom prirodne (bioloπke) depopulacije(ÆiviÊ i Turk, 2009.). U istom razdoblju intenzivirala se emigracija, povezana s otva-ranjem granica bivπe Jugoslavije, koja je prouzroËila jaËanje emigracijske depopula-cije. Takoer, prostorni prerazmjeπtaj stanovniπtva kroz procese populacijsko-naselj-ske polarizacije, kao izravna posljedica interakcije suvremenih procesa industrijali-zacije, deagrarizacije i urbanizacije (s naslijeenim nepovoljnim populacijskim i na-

Slika 2. ProuËavane prostorne sastavnice te urbana i urbanizirana(prijelazna) naselja KarlovaËke æupanije.

53

88 Uz to, veÊina stanovniπtva srpske narodnosti s bivπih okupiranih prostora izbjegla je iz Hrvatske u Bos-nu i Hercegovinu i Srbiju poËetkom hrvatske vojno-redarstvene operacije Oluja poËetkom kolovoza 1995.godine. Srbi su se iseljavali iz KarlovaËke æupanije u spomenute dvije dræave i ranije, tijekom Domovin-skog rata (1991.—1995.). Iseljavanja Srba bilo je i s tada okupiranih i sa slobodnih prostora Æupanije.

Tablica 4. Kretanje broja stanovnika urbanih (s urbaniziranima) i neurbanih naseljaKarlovaËke æupanije u razdoblju 1971.—2001.

Urbana i urbanizirana naselja1971. 1981. 1991. 2001.

Broj stanovnika 68090 79542 85 247 71 356Indeks promjene (1971. = 100) 100,00 116,82 125,20 104,80Indeks promjene (lanËani) - 116,82 107,17 83,70Udio (%) urbanog stanovniπtva 38,17 45,60 50,78 53,24

Neurbana naselja1971. 1981. 1991. 2001.

Broj stanovnika 110274 94895 82 624 62 669Indeks promjene (1971. = 100) 100,00 86,05 74,93 56,83Indeks promjene (lanËani) - 86,05 87,07 75,85Udio (%) ruralnog stanovniπtva 61,83 54,40 49,22 46,76

KarlovaËka æupanija (sva naselja ukupno)1971. 1981. 1991. 2001.

Broj stanovnika 178364 174437 167 871 134 025Indeks promjene (1971. = 100) 100 97,80 94,12 75,14Indeks promjene (lanËani) - 97,80 96,24 79,84

Izvor: Popis stanovniπtva i stanova 1971., Stanovniπtvo, Pol i starost — I deo, rezultati po naseljima i opπtina-ma, Knjiga VIII, Beograd, 1973.; Popis stanovniπtva i stanova 1971., Stanovniπtvo, Delatnost, rezultati po na-seljima i opπtinama, knjiga X, Beograd, 1974.; Popis stanovniπtva 1981., Stanovniπtvo po naseljima, opÊina-ma i zajednicama opÊina, Dokumentacija 553, RZS, Zagreb, 1984.; Popis stanovniπtva 1991., Stanovniπtvopo naseljima, Dokumentacija 911, Zagreb, 1996.; Popis stanovniπtva, kuÊanstava i stanova 31. oæujka 2001.,2. izdanje, Zagreb, 2003.

seljskim znaËajkama), snaæno je promijenio biodinamiËke procese na prostoru Kar-lovaËke æupanije. Neurbana (ruralna) naselja, koja su stoljeÊima bila nositelji biore-produkcije, vrlo naglo gube ulogu tzv. fldemografskih inkubatora«, a gradovi i urba-nizirana naselja tu funkciju nisu mogli preuzeti zbog razliËitosti urbanog i neurba-nog (ruralnog) naËina æivota.

Analiza dinamike kretanja ukupnog broja stanovnika KarlovaËke æupanije u raz-doblju od 1971. do 2001. (tablica 4; lanËani indeksi) upuÊuje na kontinuirano sma-njenje ukupnog broja stanovnika Æupanije. NajveÊe smanjenje ukupnoga broja sta-novnika dogodilo se u meupopisnom razdoblju od 1991. do 2001. (pad za 20,16%;indeks 79,84) πto je razumljivo jer je Domovinski rat u promatranom meupopisjuzadao konaËan udarac veÊ ionako nepovoljnoj biodinamici stanovniπtva.88 Dakako,ne smiju se zanemariti procesi bioloπke i emigracijske depopulacije koji su djelova-li i prije Domovinskog rata. Urbana i urbanizirana naselja najveÊi su porast zabilje-



æila u razdoblju od 1971. do 1981. (porast od 16,82%) πto je uvjetovano snaænom ur-bano-baziranom industrijalizacijom potkrijepljenom procesima ruralnog egzodusa ideagrarizacije. Porast broja stanovnika urbanih i urbaniziranih naselja KarlovaËkeæupanije nastavljen je i u narednom razdoblju 1981.—1991. (porast od 7,17%), da biu razdoblju 1991.—2001. ista skupina naselja doæivjela smanjenje broja stanovnikaod 16,3% (indeks 83,7). To je smanjenje posljedica interakcije viπe razliËitih Ëimbe-nika, prije svega snaænog iseljavanja iz gradova i urbaniziranih naselja u vrijeme Do-movinskog rata (pri Ëemu je utjecaja imalo iseljavanje i zbjeg Srba), izravnih ratnihgubitaka, produbljivanja negativnih bioreprodukcijskih obiljeæja iz ranijih razdoblja izaustavljanja useljavanja u gradove i urbanizirana naselja iz ruralnih prostora (πto jeposljedica pogorπanih druπtveno-gospodarskih uvjeta). S druge strane, stanovniπtvoneurbanih naselja tijekom cijeloga promatranog razdoblja biljeæi kontinuirano sma-njenje ukupnog broja stanovnika (tablica 4), koje je, zbog istih ili sliËnih razloga kaoi kod skupine urbanih i urbaniziranih naselja, najintenzivnije bilo u meupopisnomrazdoblju od 1991. do 2001. (smanjenje od 24,15%).

Stupanj urbanizacije KarlovaËke æupanije lagano se poveÊavao od 1971. do 2001.kao posljedica ruralnog egzodusa i urbane koncentracije. Tako je udio urbanog i ur-baniziranog stanovniπtva porastao sa 38,17% (1971.) na 53,24% (2001.).

Meupopisno kretanje broja stanovnika prostornih sastavnica KarlovaËke æupa-nije (tablica 5) upuÊuju na postojanje izvjesnih prostornih razlika u demografskim

Slika 3. Kretanje broja stanovnika flu zemlji« razliËitih tipova naselja KarlovaËke æupanijeu razdoblju 1971.—2001.

Izvor: Popis stanovniπtva i stanova 1971., Stanovniπtvo, Pol i starost — I deo, rezultati po naseljima i opπtina-ma, Knjiga VIII, Beograd, 1973.; Popis stanovniπtva i stanova 1971., Stanovniπtvo, Delatnost, rezultati po na-seljima i opπtinama, knjiga X, Beograd, 1974.; Popis stanovniπtva 1981., Stanovniπtvo po naseljima, opÊina-ma i zajednicama opÊina, Dokumentacija 553, Zagreb, 1984.; Popis stanovniπtva 1991., Stanovniπtvo po na-seljima, Dokumentacija 911, Zagreb, 1996.; Popis stanovniπtva, kuÊanstava i stanova 31. oæujka 2001., 2. iz-danje, Zagreb, 2003.

55

dinamiËkim obiljeæjima. U meupopisnom razdoblju od 1971. do 1981. sve prostor-ne sastavnice, izuzev karlovaËko-dugoreπkog kraja, zabiljeæile su smanjenje brojastanovnika, odnosno ukupnu depopulaciju. Najizraæenija je bila u slunjsko-vojniÊ-kom kraju (smanjenje za 12,01%). U spomenutom meupopisnom razdoblju karlo-vaËko-dugoreπki kraj zabiljeæio je porast broja stanovnika za 4,16% πto je posljedicaznaËajnije urbane koncentracije u tada industrijski razvijenim gradovima Karlovcu iDugoj Resi, ponajprije zahvaljujuÊi imigraciji radne snage. Promatrano sa stajaliπtaruralno-urbane polarizacije, vidljivo je da se u svim prostornim sastavnicama u raz-

Tablica 5. Odabrani pokazatelji demografske dinamike i ruralno-urbane polarizacije stanovniπtvaprostornih sastavnica KarlovaËke æupanije (1971.—2001.)

1971. 1981. 1991. 2001.karlovaËko-dugoreπki Broj stanovnika 99148 103279 103451 85426kraj Urbano i urbanizirano st. 53014 62254 66920 56225

LanËani indeks (urbanoi urbanizirano st.) ... 117,43 107,05 84,02Udio urbanog i urbaniz. st. 53,47 60,28 64,69 65,82Neurbano st. 46134 41025 36531 29201LanËani indeks (neurbano st.) ... 88,92 89,05 79,93

ogulinski Broj stanovnika 32709 29868 27780 22751kraj Urbano i urbanizirano st. 12238 13718 14169 11258

LanËani indeks (urbanoi urbanizirano st.) … 112,09 103,29 79,46Udio urbanog i urbaniz. st. 37,41 45,93 51,00 49,48Neurbano st. 20471 16150 13611 11493LanËani indeks (neurbano st.) … 78,89 84,28 84,44

ozaljski Broj stanovnika 14145 12815 11996 10369kraj Urbano i urbanizirano st. 199 539 1060 1077


slunjsko-vojniÊki Broj stanovnika 32362 28475 24644 15479kraj Urbano i urbanizirano st. 2639 3031 3098 2796


Izvor: Popis stanovniπtva i stanova 1971., Stanovniπtvo, Pol i starost — I deo, rezultati po naseljima i opπtina-ma, Knjiga VIII, Beograd, 1973.; Popis stanovniπtva i stanova 1971., Stanovniπtvo, Delatnost, rezultati po na-seljima i opπtinama, knjiga X, Beograd, 1974.; Popis stanovniπtva 1981., Stanovniπtvo po naseljima, opÊina-ma i zajednicama opÊina, Dokumentacija 553, Zagreb, 1984.; Popis stanovniπtva 1991., Stanovniπtvo po na-seljima, Dokumentacija 911, Zagreb, 1996.; Popis stanovniπtva, kuÊanstava i stanova 31. oæujka 2001., 2. iz-danje, Zagreb, 2003.



doblju od 1971. do 1981. broj stanovnika urbanih i urbaniziranih naselja poveÊava,a stanovniπtvo neurbanih naselja smanjuje.

U narednom meupopisnom razdoblju (1981.—1991.) nastavlja se depopulacijasvih prostornih sastavnica Æupanije, izuzev karlovaËko-dugoreπkog kraja, koji bilje-æi vrlo blag porast. Intenzitet ukupne depopulacije ponovo je najveÊi u slunjsko-vojniÊkom kraju (smanjenje za 13,45%). Urbano i urbanizirano stanovniπtvo biljeæiporast u svim prostornim sastavnicama tijekom promatranog razdoblja, a stanovniπ-tvo neurbanih naselja intenzivno se smanjuje. Drugim rijeËima, ruralno-urbana po-larizacija postaje sve izraæenija, a depopulacijski prostori biljeæe snaænu prostornuekspanziju. Kao izravna posljedica spomenutih procesa poveÊa se udio urbanog iurbaniziranog stanovniπtva u svim prostornim sastavnicama Æupanije, a stupanj ur-banizacije 1991. (s ukljuËenim urbaniziranim naseljima) kreÊe se izmeu 64,69%(karlovaËko-dugoreπki kraj) i 8,84% (ozaljski kraj). Tako velika razlika dodatno upu-Êuje na izrazitu neravnomjernost u opÊoj razini razvoja KarlovaËke æupanije πto jeposebno vidljivo upravo kroz razlike u stupnju urbanizacije.

KonaËno, u meupopisju (1991.—2001.), snaæno se smanjio ukupan broj stanov-nika svih prostornih sastavnica KarlovaËke æupanije. Nepovoljni demografski proce-si iz ranijeg razdoblja dodatno su ubrzani ratnim zbivanjima (Domovinski rat) koji-ma je bila zahvaÊena veÊina prostora Æupanije. Smanjenje ukupne populacije u tomrazdoblju (1991.—2001.) bilo je u svim prostornim sastavnicama Æupanije najinten-zivnije od poËetka analize (1971.). U promatranom razdoblju (1991.—2001.), uzsmanjenje stanovniπtva neurbanih naselja, znatno se smanjila urbana takoer i urba-nizirana populacija u svim prostornim sastavnicama izuzev ozaljskog kraja. Broj sta-novnika urbanih i urbaniziranih naselja najviπe se smanjio u ogulinskom kraju (padod 20,54%), dok je u ozaljskom kraju zabiljeæeno poveÊanje od 1,6%, ponajprije za-hvaljujuÊi manjem utjecaju ratnih zbivanja. Razlike u stupnju urbanizacije pojedinihprostornih sastavnica vrlo su izraæene i 2001., izmeu 10,39% (ozaljski kraj) i 65,82(karlovaËko-dugoreπki kraj).

Prirodno kretanje stanovniπtva KarlovaËke æupanijeod 1971. do 2007. godine

Natalitet

Hrvatska se ubraja u Europi meu zemlje u kojima se stanovniπtvo veÊ nekoliko de-setljeÊa viπe ne obnavlja, smanjuje se, i to ukupno i u pojedinim generacijama (Wert-heimer-BaletiÊ, 2005.). Negativne tendencije u prirodnom kretanju stanovniπtva, po-gotovo u dinamici nataliteta, bile su jedan od najznaËajnijih destabilizacijskih Ëimbe-nika razvoja stanovniπtva Hrvatske posljednjih 30-40 godina (ÆiviÊ i dr., 2005.). Vi-talna statistika KarlovaËke æupanije u razdoblju od 1971. do 2007. upuÊuje na zna-Ëajno slabljenje biodinamike stanovniπtva. OpÊa stopa nataliteta (tablica 6) na razi-ni Æupanije smanjila se sa 12,92‰ (1971.) na 9,35‰ (2001.). Urbana (s ukljuËenomurbaniziranom) i neurbana populacija u navedenom razdoblju biljeæe trend smanje-nja broja æivoroenih i opÊe stope nataliteta. Smanjenje opÊe stope nataliteta mno-go je intenzivnije u urbanoj i urbaniziranoj populaciji pa je u promatranom razdob-lju ona smanjena za 41% (sa 15,40‰ 1971. na 9,04‰ 2007.), a u neurbanoj popu-laciji za 17% (sa 11,38‰ 1971. na 9,78‰ 2007.). Naime, viπe stope nataliteta u ur-

57

Tablica 6. Broj æivoroenih i opÊe stope nataliteta (‰) u urbanim (s ukljuËenim urbaniziranim) naseljima,neurbanim naseljima i sveukupno u KarlovaËkoj æupaniji od 1971. do 2007.(kurzivom su prikazane godine tijekom kojih je vitalna statistika nepotpuna).

Urbana i urbanizirana naselja Neurbana naselja KarlovaËka æupanija

OpÊa OpÊa OpÊaBroj stopa Broj stopa Broj stopa

Godina æivoroenih nataliteta æivoroenih nataliteta æivoroenih nataliteta1971. 1053 15,40 1251 11,38 2304 12,921972. 1070 15,39 1134 10,47 2204 12,391973. 1113 15,75 1089 10,20 2202 12,411974. 1217 16,95 1034 9,82 2251 12,711975. 1182 16,20 1010 9,74 2192 12,411976. 1246 16,81 1024 10,02 2270 12,881977. 1338 17,78 960 9,54 2298 13,071978. 1413 18,50 969 9,78 2382 13,581979. 1388 17,90 942 9,65 2330 13,311980. 1285 16,33 964 10,04 2249 12,881981. 1285 16,13 946 10,00 2231 12,801982. 1306 16,27 920 9,85 2226 12,821983. 1369 16,94 797 8,65 2166 12,521984. 1328 16,32 857 9,43 2185 12,681985. 1239 15,12 814 9,08 2053 11,961986. 1210 14,66 768 8,68 1978 11,571987. 1092 13,14 791 9,07 1883 11,051988. 1118 13,36 741 8,62 1859 10,961989. 1049 12,45 731 8,62 1780 10,531990. 1045 12,32 701 8,39 1746 10,371991. 913 10,75 587 7,15 1500 8,981992. 717 8,59 324 4,04 1041 6,361993. 719 8,76 428 5,48 1147 7,161994. 688 8,52 429 5,63 1117 7,121995. 712 8,98 420 5,66 1132 7,381996. 782 10,03 557 7,72 1339 8,921997. 734 9,59 603 8,59 1337 9,111998. 631 8,40 491 7,20 1122 7,831999. 656 8,89 522 7,89 1178 8,422000. 635 8,77 520 8,10 1155 8,462001. 615 8,62 499 8,02 1114 8,342002. 578 8,09 454 7,50 1032 7,822003. 575 8,04 503 8,55 1078 8,272004. 597 8,33 426 7,46 1023 7,952005. 656 9,15 475 8,57 1131 8,902006. 613 8,54 506 9,42 1119 8,912007. 650 9,04 509 9,78 1159 9,35

Izvor: Tablogrami vitalne statistike Republike Hrvatske, DZS, Zagreb



banim i urbaniziranim naseljima 1970-ih i 1980-ih godina posljedica su intenzivnogdoseljavanja mlae radne snage u reproduktivnoj dobi iz neurbanih (ruralnih) pros-tora u kontekstu urbano-bazirane industrijalizacije. S druge strane, nepovoljne dru-πtveno-gospodarske prilike u ruralnom prostoru uzrokovale su snaæan ruralni egzo-dus, veÊinom mladog stanovniπtva πto je za posljedicu imalo smanjenje bioreproduk-tivne snage neurbane populacije. Nakon posve razumljivog smanjenja opÊe stopenataliteta u razdoblju Domovinskog rata99 uslijedio je proces postupne homogeniza-cije nataliteta na vrlo niskoj razini odnosno do nestajanja razlika u natalitetu s obzi-rom na tip naselja.

Najviπe vrijednosti opÊa stopa nataliteta u skupini urbanih i urbaniziranih nase-lja pokazuje 1978. kada je iznosila visokih 18,50‰, dok je u neurbanim naseljimanajviπa vrijednost bila veÊ na poËetku promatranog razdoblja, odnosno 1971.(11,38‰). Najniæe vrijednosti opÊih stopa nataliteta, izuzmemo li razdoblje Domo-vinskog rata s nepotpunom vitalnom statistikom (1991.—1995.), skupina urbanih iurbaniziranih naselja biljeæi 2003. (8,04‰), a u neurbanoj skupini naselja minimumje dostignut 1998. (7,20‰).

MortalitetOpÊe stope mortaliteta u KarlovaËkoj æupaniji u razdoblju od 1971. do 2007. poka-zuju trend kontinuiranog porasta (tablica 7). Na poËetku promatranog razdoblja spo-menute su stope joπ uvijek bile ispod 11‰ (1971. 10,09‰), da bi tijekom 1980-ihgodina porasle iznad 13‰, a nakon 2000. godine i iznad 16‰. Najviπa vrijednostopÊe stope mortaliteta u KarlovaËkoj æupaniji zabiljeæena je 2005. godine, 16,90‰.Nadalje, obje promatrane skupine naselja pokazuju porast opÊe stope mortaliteta upromatranom razdoblju, ali je taj porast mnogo intenzivniji u skupini neurbanih na-selja. Sa 10,58‰ (1971.) opÊa stopa mortaliteta u neurbanoj skupini naselja poraslaje na visokih 22,51‰ (2007.) uz uglavnom kontinuiran porast tijekom cijelog pro-matranog razdoblja. Dugotrajni negativni demografski trendovi doveli su do visokogstupnja ostarjelosti stanovniπtva neurbanih naselja πto je rezultiralo poveÊanom smrt-noπÊu. S druge strane, urbana i urbanizirana skupina naselja biljeæi umjereniji porastopÊe stope mortaliteta (sa 9,30‰ 1971. na 12,44‰ 2007.) πto je izraz neπto povolj-nije (no u opÊenitom kontekstu svejedno nepovoljne) dobne strukture u odnosu naneurbanu skupinu naselja.

Prirodna promjenaOpravdano je na temelju iznesenih podataka o kretanju opÊih stopa nataliteta i mor-taliteta zakljuËiti da Êe prirodna promjena pokazati kako je KarlovaËka æupanija urazdoblju od 1971. do 2007. postupno postajala prostor izrazite prirodne depopula-cije. Kretanje stope prirodne promjene u razdoblju 1971.—2007. na razini Æupanijeto potvruje (tablica 8). Vrijednosti stope prirodne promjene u KarlovaËkoj æupani-ji kretale su se 1970-ih godina izmeu 1 i 3‰, da bi veÊ 1980-ih poprimile negativ-ne vrijednosti. Ratna zbivanja samo su produbila i ubrzala intenzitet prirodne depo-pulacije Æupanije pa tako, nakon 2000., stope prirodne promjene padaju ispod -7‰.

99 Vitalna je statistika nepotpuna za bivπe okupirane prostore. Pogledati metodoloπke napomene.

59

Tablica 7. Broj umrlih i opÊe stope mortaliteta (‰) u urbanim (s ukljuËenim urbaniziranim) naseljima,neurbanim naseljima i sveukupno u KarlovaËkoj æupaniji od 1971. do 2007.(kurzivom su prikazane godine tijekom kojih je vitalna statistika nepotpuna).


OpÊa OpÊa OpÊaBroj stopa Broj stopa Broj stopa

Godina umrlih mortaliteta umrlih mortaliteta umrlih mortaliteta1971. 636 9,30 1163 10,58 1799 10,091972. 666 9,58 1304 12,03 1970 11,081973. 647 9,16 1159 10,85 1806 10,181974. 710 9,89 1154 10,96 1864 10,531975. 675 9,25 1194 11,51 1869 10,581976. 734 9,91 1219 11,93 1953 11,081977. 701 9,32 1171 11,63 1872 10,651978. 836 10,94 1285 12,96 2121 12,091979. 785 10,12 1345 13,78 2130 12,171980. 786 9,99 1317 13,71 2103 12,051981. 881 11,06 1342 14,19 2223 12,761982. 768 9,57 1405 15,05 2173 12,521983. 928 11,48 1451 15,75 2379 13,751984. 914 11,23 1425 15,68 2339 13,571985. 894 10,91 1447 16,14 2341 13,641986. 878 10,64 1353 15,30 2231 13,051987. 951 11,44 1376 15,78 2327 13,661988. 1003 11,99 1394 16,21 2297 13,541989. 993 11,79 1310 15,45 2303 13,631990. 1105 13,03 1185 14,18 2290 13,601991. 1255 14,78 1168 14,22 2423 14,511992. 996 11,93 773 9,65 1769 10,811993. 969 11,80 900 11,52 1869 11,661994. 881 10,91 804 10,56 1685 10,741995. 989 12,47 853 11,50 1842 12,001996. 957 12,28 950 13,16 1907 12,701997. 948 12,38 1011 14,41 1959 13,351998. 943 12,55 1089 15,97 2032 14,181999. 901 12,21 1128 17,04 2029 14,502000. 935 12,92 1140 17,76 2075 15,192001. 904 12,67 1160 18,64 2064 15,452002. 886 12,40 1114 18,40 2000 15,152003. 963 13,46 1180 20,06 2143 16,442004. 926 12,93 1161 20,32 2087 16,212005. 949 13,23 1200 21,65 2149 16,902006. 903 12,58 1081 20,12 1984 15,812007. 894 12,44 1171 22,51 2065 16,67




Tablica 8. Prirodna promjena (apsolutna i stope u ‰) u urbanim (s ukljuËenim urbaniziranim) naseljima,neurbanim naseljima i sveukupno u KarlovaËkoj æupaniji od 1971. do 2006.(kurzivom su prikazane godine tijekom kojih je vitalna statistika nepotpuna).


Prirodna promjenaGodina Aps. Stopa Aps. Stopa Aps. Stopa1971. 417 6,10 88 0,80 505 2,831972. 404 5,81 -170 -1,57 234 1,321973. 466 6,59 -70 -0,66 396 2,231974. 507 7,06 -120 -1,14 387 2,191975. 507 6,95 -184 -1,77 323 1,831976. 512 6,91 -195 -1,91 317 1,801977. 637 8,47 -211 -2,10 426 2,421978. 577 7,55 -316 -3,19 261 1,491979. 603 7,78 -403 -4,13 200 1,141980. 499 6,34 -353 -3,68 146 0,841981. 404 5,07 -396 -4,19 8 0,051982. 538 6,70 -485 -5,19 53 0,311983. 441 5,46 -654 -7,10 -213 -1,231984. 414 5,09 -568 -6,25 -154 -0,891985. 345 4,21 -633 -7,06 -288 -1,681986. 332 4,02 -585 -6,61 -253 -1,481987. 141 1,70 -585 -6,71 -444 -2,611988. 115 1,37 -653 -7,59 -438 -2,581989. 56 0,66 -579 -6,83 -523 -3,091990. -60 -0,71 -484 -5,79 -544 -3,231991. -342 -4,03 -581 -7,07 -923 -5,531992. -279 -3,34 -449 -5,60 -728 -4,451993. -250 -3,04 -472 -6,04 -722 -4,511994. -193 -2,39 -375 -4,92 -568 -3,621995. -277 -3,49 -433 -5,84 -710 -4,631996. -175 -2,25 -393 -5,45 -568 -3,781997. -214 -2,80 -408 -5,81 -622 -4,241998. -312 -4,15 -598 -8,77 -910 -6,351999. -245 -3,32 -606 -9,16 -851 -6,082000. -300 -4,15 -620 -9,66 -920 -6,742001. -289 -4,05 -661 -10,62 -950 -7,112002. -308 -4,31 -660 -10,90 -968 -7,332003. -388 -5,42 -677 -11,51 -1065 -8,172004. -329 -4,59 -735 -12,87 -1064 -8,262005. -293 -4,09 -725 -13,08 -1018 -8,012006. -290 -4,04 -575 -10,70 -865 -6,892007. -244 -3,39 -662 -12,73 -906 -7,31


61

Stope prirodne promjene, s aspekta populacijsko-naseljske polarizacije, pokazu-ju mnogo pozitivnije vrijednosti u skupini urbanih i urbaniziranih naselja. U razdob-lju prije poËetka Domovinskog rata stope prirodne promjene u skupini urbanih na-selja kretale su se izmeu 8,47‰ (1977.) i -0,71‰ (1990.), dok su u skupini neur-banih naselja bile uglavnom negativne, izmeu 0,80‰ (1971.) i -7,59‰ (1988.). Uposlijeratnom razdoblju nastavljeno je sniæavanje opÊih stopa prirodne promjene pase one u skupini urbanih i urbaniziranih naselja kreÊu izmeu -2,25‰ (1996.) i -5,42‰ (2003.), dok su u skupini neurbanih naselja iznimno negativne, izmeu -5,45‰ (1996.) i -13,08‰ (2005.).

Analiza stopa prirodne promjene urbanih (s ukljuËenim urbaniziranim naseljima)i neurbanih naselja u kontekstu prostornih sastavnica KarlovaËke æupanije (slika 4)pokazuje da je prirodna depopulacija sve izraæenija. PoËetkom promatranog razdo-blja stope prirodne promjene u svim prostornim sastavnicama pokazivale su osjet-no veÊe vrijednosti nego krajem razdoblja, bez obzira na tip naselja. Urbana skupi-na naselja (koja ukljuËuje i urbanizirana) pokazivala je u svim prostornim sastavni-cama, u razdoblju prije Domovinskog rata, pozitivne vrijednosti. U poslijeratnomrazdoblju doπlo je do snaæne prirodne depopulacije urbane i urbanizirane skupinenaselja u svim prostornim sastavnicama, a najniæe vrijednosti prirodne promjene bi-ljeæi slunjsko-vojniÊki kraj (-9,14‰ 2005.). Ipak, stopa prirodne promjene za urbanai urbanizirana naselja i u slunjsko-vojniÊkom kraju i u ozaljskom kraju u pojedinimgodinama pokazuje pozitivne vrijednosti. VeÊe vrijednosti prirodne promjene u Oz-lju posljedica su izostanka jaËeg iseljavanja mladog stanovniπtva. Imigracija progna-nih Hrvata iz susjedne Bosne i Hercegovine, koji su zadræali tradicionalnije demore-produktivne navike (viπe djece u obitelji), uzrok je malo povoljnije situacije u urba-nim i urbaniziranim naseljima slunjsko-vojniÊkog kraja. U karlovaËko-dugoreπkom

Slika 4. Stope prirodne promjene (u ‰) za urbana (s ukljuËenim urbaniziranim)i neurbana naselja KarlovaËke æupanije (1971.—2007.)




kraju promatrana je stopa konstantno negativna od 1990. i kreÊe se izmeu -0,17‰(1990.) i -5,46‰ (2003.). Skupina neurbanih naselja u svim prostornim sastavnica-ma biljeæi snaænu prirodnu depopulaciju joπ od 1970-ih godina. U poslijeratnom serazdoblju intenzitet prirodne depopulacije poveÊava pa opÊa stopa prirodne promje-ne pada na razinu ispod -10,00‰. Najniæa vrijednost stope prirodne promjene odËak -17,39‰ zabiljeæena je u neurbanoj skupini naselja slunjsko-vojniÊkog kraja. No,promotrimo li vrijednosti opÊe stope prirodne promjene u cijelom razdoblju nakon1991. godine, vidljivo je da je intenzitet bioloπke depopulacije najveÊi u neurbanojskupini naselja ozaljskog kraja, prvenstveno zbog dugotrajne emigracije. Usporedeli se promatrana obiljeæja urbane (s ukljuËenom urbaniziranom) i neurbane skupinenaselja ozaljskog i slunjsko-vojniÊkog kraja, izmeu njih je uoËljiva snaæna polariza-cija, pri kojoj urbana i urbanizirana naselja imaju manje negativna obiljeæja od neu-rbanih.

Migracijska bilanca i opÊe kretanje stanovniπtvaMigracijska bilanca jest razlika izmeu meupopisne i prirodne promjene broja sta-novnika u nekom prostoru. U sljedeÊe je tri tablice izraËunata migracijska bilanca zameupopisna razdoblja izmeu 1971. i 2001., ali i prevladavajuÊi tip opÊeg kretanjastanovniπtva1100 za KarlovaËku æupaniju te za sve njezine prostorne sastavnice.

U najranijem promatranom meupopisju (1971.—1981.) vidljiva je prisutnost ne-gativne migracijske bilance (tablica 9) na razini KarlovaËke æupanije (manjak od6998 stanovnika ili -3,92% u relativnom smislu, odnosno tip opÊeg kretanja stanov-niπtva E3). No, s aspekta ruralno-urbane polarizacije vidljive su velike razlike izme-u urbanih (s ukljuËenim urbaniziranim) i neurbanih naselja Æupanije. Dok skupinaurbanih i urbaniziranih naselja biljeæi u promatranom razdoblju viπak od 6326 sta-novnika (9,29% u relativnom smislu, odnosno tip opÊeg kretanja stanovniπtva I1), ne-urbana naselja biljeæe migracijski manjak od 13324 stanovnika (12,08% u relativnomsmislu, odnosno tip opÊeg kretanja stanovniπtva E4). Gledano prema prostornim sas-tavnicama, vidljivo je da neurbana naselja svih dijelova Æupanije imaju negativnu mi-gracijsku bilancu, koja je, u relativnom smislu, najizraæenija u ogulinskom kraju (-19,03%). Urbana i urbanizirana naselja u promatranom razdoblju biljeæe pozitivnumigracijsku bilancu u svim prostornim sastavnicama, osim u slunjsko-vojniÊkom kra-ju (-1,25%, odnosno tip opÊeg kretanja stanovniπtva E1). U apsolutnom smislu mi-gracijska bilanca urbanih i urbaniziranih naselja najpozitivnija je u karlovaËko-dugo-reπkom kraju (porast od 5128 stanovnika, tj. tip opÊeg kretanja stanovniπtva I1).

Na razini prostornih sastavnica Æupanije, u razdoblju od 1971. do 1981. migra-cijska bilanca kretala se izmeu 1,30% (karlovaËko-dugoreπki kraj) i -13,65% (slunj-sko-vojniÊki kraj). Usporedba stopa prirodne promjene i meupopisne promjeneupuÊuju na Ëinjenicu da je emigracija osnovni Ëimbenik depopulacije svih prostor-nih sastavnica Æupanije.

1100 Prema M. A. FriganoviÊu (1990.) postoje Ëetiri egzodusna i Ëetiri imigracijska tipa opÊeg kretanja sta-novniπtva. Egzodusni su tipovi: emigracija (E1), depopulacija (E2), izrazita depopulacija (E3) i izumiranje(E4). Imigracijski tipovi su: ekspanzija imigracijom (I1), regeneracija imigracijom (I2), slaba regeneracijaimigracijom (I3) i vrlo slaba regeneracija imigracijom (I4).

63

U sljedeÊem meupopisnom razdoblju (1981.—1991.) migracijska je bilanca Kar-lovaËke æupanije (tablica 10) negativna, -3537 stanovnika (ili u relativnom smislu -2,03%). OpÊe kretanje stanovniπtva pokazuje tip E4 πto je nepovoljnije u odnosu naranije meupopisno razdoblje (tip E3) jer i stopa prirodne promjene poprima nega-tivne vrijednosti. Urbana i urbanizirana naselja na razini Æupanije imaju pozitivnumigracijsku bilancu (3,98%) i tip opÊeg kretanja I1, a neurbana negativne vrijednos-ti migracijske bilance (-6,96%) i najnepovoljniji tip opÊeg kretanja stanovniπtva (E4).Nedvojbeno se intenzivirao proces ruralno-urbane polarizacije KarlovaËke æupanijeπto rezultira produbljivanjem prostornih razlika izmeu dviju promatranih skupinanaselja. U svim prostornim sastavnicama Æupanije, osim u slunjsko-vojniÊkom kra-ju, urbana i urbanizirana naselja pokazuju pozitivnu migracijsku bilancu, koja je uapsolutnom smislu najveÊa u karlovaËko-dugoreπkom kraju (poveÊanje od 2710 sta-novnika ili 4,35% u relativnom smislu). Neurbana naselja u svim prostornim sastav-nicama imaju najnepovoljniji tip opÊeg kretanja stanovniπtva (E4), a vrijednosti mi-gracijske bilance najniæe su na prostoru slunjsko-vojniÊkog kraja (pad od 2678 sta-novnika ili -10,53% u relativnom smislu).

Tablica 9. Migracijska bilanca stanovniπtva urbanih (s urbaniziranima) i neurbanih naseljau KarlovaËkoj æupaniji prema prostornim sastavnicama od 1971. do 1981. godine.

Meupopisna Prirodnapromjena br. st. promjena Migracijska Tip opÊeg

1971.-1981. 1971.-1981. bilanca kretanja st.(aps.) aps. rel.*

KarlovaËka æupanija -3927 3071 -6998 -3,92 E3Urbana i urbanizirana naselja 11452 5126 6326 9,29 I1Neurbana naselja -15379 -2055 -13324 -12,08 E4

karlovaËko-dugoreπki kraj 4131 2838 1293 1,30 I1Urbana i urbanizirana naselja 9240 4112 5128 9,67 I1Neurbana naselja -5109 -1275 -3834 -8,31 E4

ogulinski kraj -2841 104 -2945 -9,00 E3Urbana i urbanizirana naselja 1480 529 951 7,77 I1Neurbana naselja -4321 -425 -3896 -19,03 E4

ozaljski kraj -1330 -403 -927 -6,55 E4Urbana i urbanizirana naselja 340 33 307 154,27 I1Neurbana naselja -1670 -436 -1234 -8,85 E4

slunjsko-vojniÊki kraj -3887 532 -4419 -13,65 E3Urbana i urbanizirana naselja 392 425 -33 -1,25 E1Neurbana naselja -4279 107 -4386 -14,76 E3

Izvor: Popis stanovniπtva i stanova 1971., Stanovniπtvo, Pol i starost — I deo, rezultati po naseljima i opπtina-ma, Knjiga VIII, Beograd, 1973.; Popis stanovniπtva i stanova 1971., Stanovniπtvo, Delatnost, rezultati po na-seljima i opπtinama, knjiga X, Beograd, 1974.; Popis stanovniπtva 1981., Stanovniπtvo po naseljima, opÊina-ma i zajednicama opÊina, Dokumentacija 553, Zagreb, 1984.; Tablogrami vitalne statistike DZS-a (1971.—2001.)* Postotni udio apsolutne migracijske bilance u broju stanovnika 1971. godine



Promotrimo li opÊenito prostorne sastavnice (sva naselja zajedno) u razdoblju od1981. do 1991. (tablica 10) jedino karlovaËko-dugoreπki kraj ima pozitivnu migracij-sku bilancu (1058 stanovnika ili 1,02% u relativnom smislu), koja je u svim ostalimsastavnicama negativna. Najloπija je situacija u slunjsko-vojniÊkom kraju, gdje migra-cijska bilanca iznosi -2971 stanovnika (ili -10,43% u relativnom smislu).

KonaËno, u posljednjem promatranom meupopisnom razdoblju (1991.—2001.)migracijska bilanca (tablica 11) biljeæi negativne vrijednosti, kako na razini KarlovaË-ke æupanije u cijelosti (-15,68%), tako i na razini urbanih i urbaniziranih (-13,28%)te neurbanih naselja (-18,15%). Tip opÊeg kretanja stanovniπtva na razini KarlovaË-ke æupanije, jednako kao i njezinih urbanih i neurbanih naselja, jest E4 (najnepovolj-niji tip). Takoer, sve prostorne sastavnice Æupanije biljeæe negativnu vrijednost mi-gracijske bilance, koja se kreÊe od -4,52% (ozaljski kraj) do -36,24% (slunjsko-vojniÊ-ki kraj).

S aspekta populacijsko-naseljske polarizacije vidljivo je da neurbana naselja usvim prostornim sastavnicama pokazuju negativne vrijednosti migracijske bilance,od -5,46% (ozaljski kraj) do -40,13% (slunjsko-vojniÊki kraj). S druge strane, urbanai urbanizirana naselja takoer biljeæe negativne vrijednosti migracijske bilance u




KarlovaËka æupanija -6566 -3029 -3537 -2,03 E4Urbana i urbanizirana naselja 5705 2539 3166 3,98 I1Neurbana naselja -12271 -5669 -6602 -6,96 E4

karlovaËko-dugoreπki kraj 172 -886 1058 1,02 I3Urbana i urbanizirana naselja 4666 1956 2710 4,35 I1Neurbana naselja -4494 -2843 -1651 -4,02 E4

ogulinski kraj -2088 -549 -1539 -5,15 E4Urbana i urbanizirana naselja 451 276 175 1,28 I1Neurbana naselja -2539 -824 -1715 -10,62 E4

ozaljski kraj -819 -734 -85 -0,66 E4Urbana i urbanizirana naselja 521 47 474 87,94 I1Neurbana naselja -1340 -781 -559 -4,55 E4

slunjsko-vojniÊki kraj -3831 -860 -2971 -10,43 E4Urbana i urbanizirana naselja 67 359 -292 -9,63 E1Neurbana naselja -3898 -1220 -2678 -10,53 E4

Izvor: Popis stanovniπtva 1981., Stanovniπtvo po naseljima, opÊinama i zajednicama opÊina, Dokumentacija553, Zagreb, 1984.; Popis stanovniπtva 1991., Stanovniπtvo po naseljima, Dokumentacija 911, Zagreb,1996.; Popis stanovniπtva, kuÊanstava i stanova 31. oæujka 2001., 2. izdanje, Zagreb, 2003.; Tablogrami vi-talne statistike DZS-a (1971.—2001.)* Postotni udio apsolutne migracijske bilance u broju stanovnika 1971. godine

65

svim prostornim sastavnicama, osim u ozaljskom kraju (zanemariva imigracija 55 sta-novnika ili 5,19% u relativnom smislu, tj. tip opÊeg kretanja I3). U objema skupinamanaselja svih ostalih prostornih sastavnica KarlovaËke æupanije (kao i u sastavnicamapromatranima u cjelini) zabiljeæen je najnepovoljniji tip opÊeg kretanja stanovniπtva(E4), Ëije je obiljeæje izumiranje stanovniπtva. Zanimljiv je sluËaj ogulinskog kraja ukojemu je negativna migracijska bilanca iz urbanih i urbaniziranih naselja osjetno ve-Êa od one za neurbana naselja. Razlog tome je veÊe iseljavanje tijekom devedesetihgodina proπlog stoljeÊa iz urbanih i urbaniziranih naselja, te smanjenje teritorijalnogobuhvata naselja Ogulin. Emigracija iz urbanih i urbaniziranih naselja bila je u najve-Êoj mjeri potaknuta Domovinskim ratom i loπom ekonomskom situacijom.

Indeks demografskih resursa1111

Indeks demografskih resursa urbanih naselja i prostornih sastavnica KarlovaËke æu-panije u razdoblju od 1991. do 2001. kao vaæan sintetiËki pokazatelj demogeograf-skog stanja promatranog prostora prikazan je na slici 5.




KarlovaËka æupanija -33846 -7529 -26317 -15,68 E4Urbana i urbanizirana naselja -13891 -2574 -11317 -13,28 E4Neurbana naselja -19955 -4955 -15000 -18,15 E4

karlovaËko-dugoreπki kraj -18025 -5043 -12982 -12,55 E4Urbana i urbanizirana naselja -10695 -2261 -8434 -12,60 E4Neurbana naselja -7330 -2782 -4548 -12,45 E4

ogulinski kraj -5029 -1168 -3861 -13,90 E4Urbana i urbanizirana naselja -2911 -259 -2652 -18,72 E4Neurbana naselja -2118 -909 -1209 -8,88 E4

ozaljski kraj -1627 -1085 -542 -4,52 E4Urbana i urbanizirana naselja 17 -38 55 5,19 I3Neurbana naselja -1644 -1047 -597 --5,46 E4

slunjsko-vojniÊki kraj -9165 -233 -8932 -36,24 E4Urbana i urbanizirana naselja -302 -17 -285 -9,20 E4Neurbana naselja -8863 -216 -8647 -40,13 E4

Izvor: Naselja i stanovniπtvo Republike Hrvatske 1857.—2001., Zagreb, 2005.; Tablogrami vitalne statistikeDZS-a (1971.—2001.)* Postotni udio apsolutne migracijske bilance u broju stanovnika 1971. godine

1111 Indeks demografskih resursa sintetiËan je pokazatelj koji se izraËunava iz izraza

gdje je OOIIII udio stanovniπtva koje ima zavrπeno sekundarno obrazovanje, OOIIIIII udio stanovniπtva koje imazavrπeno tercijarno obrazovanje,


Meu urbanim i urbaniziranim naseljima Æupanije najviπe vrijednosti promatra-nog indeksa pokazuje grad Ozalj (tip B — bodovni pokazatelj 133,1) πto, sukladnotipologiji (NejaπmiÊ, 2005), govori da je rijeË o demografski stabilnom podruËju srazmjerno dobrim demografskim resursima. Ozaljski kraj pokazuje puno loπije sta-nje (tip F — bodovni pokazatelj 18,8) πto znaËi da se radi o demografski krajnjeugroæenom podruËju vrlo slabih demografskih resursa. Dakle, ruralno-urbana pola-rizacija ozaljskog kraja, promatrana kroz usporedbu indeksa demografskih resursaOzlja i okolnog ruralnog prostora, izrazito je snaæna. Ogulin (bodovni pokazatelj94,2), Slunj (bodovni pokazatelj 99,0) i Duga Resa (bodovni pokazatelj 80,9) ulazeu kategoriju demografski oslabljenih (regresivnih) podruËja (tip C), a Karlovac (bo-

Slika 5. Indeks demografskih resursa urbanih i urbaniziranih naseljate prostornih sastavnica KarlovaËke æupanije u razdoblju 1991.—2001.

marno obrazovanje prema posljednjem (odgovarajuÊem) popisu stanovniπtva, ff opÊa stopa æenskog fer-tiliteta, mm opÊa stopa mortaliteta, PP2200--2299 udio stanovniπtva u dobi 20-39 godina, PP6655++ udio stanovniπtva udobi 65 i viπe godina, PPff ((2200--2299)) udio æenskog stanovniπtva u dobi 20-29 godina, PP0011//9911 relativna promjenabroja stanovnika izmeu dvaju odgovarajuÊih popisa stanovniπtva (NejaπmiÊ, 2005.). Tipovi podruËja, pre-ma indeksu demografskih resursa, jesu: A (demografski izrazito progresivno podruËje), B (demografskistabilno podruËje), C (demografski oslabljeno (regresivno) podruËje), D (demografski ugroæeno podru-Ëje), E (demografski krajnje ugroæeno podruËje) i F (podruËje demografskog izumiranja) (NejaπmiÊ,2005.).

67

dovni pokazatelj 62,8), Oπtarije (bodovni pokazatelj 55,6) i VojniÊ (bodovni pokaza-telj 54,0) u demografski ugroæena podruËja (tip D). Najloπije stanje, s obzirom na de-mografske resurse zabiljeæeno je u DraganiÊu (tip F — bodovni pokazatelj 16,4) πtoznaËi da je rijeË o urbaniziranom naselju obiljeæenom demografskim izumiranjem.Vrlo nepovoljni pokazatelji indeksa demografskih resursa u DraganiÊu posljedica suniskih vrijednosti indeksa vitaliteta i indeksa obrazovanosti.

UnatoË tome πto ozaljski kraj, meu svim prostornim sastavnicama, pokazuje naj-niæe vrijednosti indeksa demografskih resursa (tip F), stanje nije bolje ni u ostalimprostornim sastavnicama (sl. 5). Tako ogulinski (bodovni pokazatelj 30,0), slunjsko-vojniÊki (bodovni pokazatelj 23,5) i karlovaËko-dugoreπki kraj (bodovni pokazatelj32,7) ulaze u kategoriju demografski krajnje ugroæenih podruËja (tip E) koja bi lakomogla, ne doe li uskoro do znaËajnog poboljπanja demografskih i ekonomskih pri-lika, uÊi u kategoriju demografskog izumiranja (tip F). KarlovaËka æupanija u cjelinitakoer ulazi u kategoriju demografski krajnje ugroæenih podruËja s vrlo slabim de-mografskim resursima (tip E — bodovni pokazatelj 29,2). To zorno svjedoËi o teπ-koÊi demografskih prilika u njoj.

Na temelju analiziranih Ëinjenica moæe se zakljuËiti da je u KarlovaËkoj æupanijidoπlo do homogenizacije u demografskim resursima izmeu urbanih, urbaniziranihte neurbanih naselja u pogledu negativnih pokazatelja (sveukupnih negativnosti), ia-ko neka urbana i urbanizirana naselja (poput Ozlja) joπ uvijek pokazuju neπto veÊedemografske resurse u odnosu na neurbana.

ZakljuËakDemogeografska obiljeæja KarlovaËke æupanije vrlo su nepovoljna. O tome zornosvjedoËi vrijednost indeksa demografskih resursa za popis iz 2001. godine. Prema I.NejaπmiÊu (2008.) on je za promatranu æupaniju iznosio tek 29,2. Od nje je nepo-voljniju vrijednost istog pokazatelja biljeæila jedino LiËko-senjska æupanija (19,5). Zausporedbu, vrijednost indeksa demografskih resursa za Hrvatsku iste je godine bila87,5, dok je u Gradu Zagrebu zabiljeæena najveÊa njegova vrijednost (Ëak 173,7)(NejaπmiÊ, 2008.). KarlovaËka æupanija biljeæi vrlo jaku prostornu polarizaciju teme-ljenu na dinamici stanovniπtva u razdoblju od 1971. do posljednjeg popisa stanov-niπtva 2001. godine. OpÊenito se moæe reÊi da su nepovoljni demografski procesizapoËeli u ruralnim prostorima (neurbanim naseljima) Æupanije, odakle su se proπi-rili i na skupinu urbanih i urbaniziranih naselja. Glavni uzrok takvog stanja jest ne-povoljna gospodarska situacija i manjak razvojnih planova za ruralne prostore (nji-hovo sustavno zapostavljanje). Moæe se reÊi da u promatranom razdoblju nije adek-vatno proveden ni jedan kvalitetan sveobuhvatan razvojni plan ruralnih prostora uÆupaniji. Ulagalo se meutim u gospodarstvo urbanih i urbaniziranih naselja, πto jedovelo do danaπnjeg raslojavanja i polarizacije. Otvaranjem radnih mjesta u urbanobaziranoj industriji otvorila se moguÊnost za poboljπanje æivotnih uvjeta neurbanog(ruralnog) stanovniπtva, koje se prestaje baviti svojim dotadaπnjim zanimanjima i mi-grira u gradove. Poljoprivreda nikada nije u KarlovaËkoj æupaniji bila u veÊoj mjeritræiπno orijentirana. Uglavnom je bila (i ostala) autarkiËna. BuduÊi da u urbana i ur-banizirana naselja migrira veÊinom stanovniπtvo u najpovoljnijoj reproduktivnoj do-bi, u neurbanim naseljima pada natalitet, a stanovniπtvo stari. Drugim rijeËima neu-



rbani (ruralni) prostori doæivljavaju demografski slom, koji nuæno rezultira i gospo-darskom krizom. Usporedno s time, urbano i urbanizirano stanovniπtvo stari, natali-tet mu pada, a pritoka novog mladog stanovniπtva iz neurbanih protora viπe nema.Domovinski je rat dodatno pogorπao veÊ postojeÊe loπe stanje. Time se zatvara za-Ëarani krug iz kojeg je izlaz moguÊ jedino uz velika stimulativna financijska ulaga-nja u promatrani prostor, koja mogu potaknuti imigraciju obrazovanog stanovniπtvau reproduktivnoj dobi. U uvjetima krize teπko je oËekivati poboljπanje postojeÊe si-tuacije.

Ivo Turk — Marijan JukiÊPolarization between Urban and Non-urban Settlementsin Karlovac County based on the Population Dynamicsin Period (1971.—2001.)The article shows and analyses basic determinants of the polarization bet-ween urban and urbanized settlements (with population in the year 2001 of1000 and more) at one side and non-urban settlements on the other side ba-sed on population dynamics in the period (1971-2001). Spatial and popula-tion polarization of urban (together with urbanized settlements) and non-urban settlements is investigated from the aspect of demographic dynamics.The basic aim of the research is to determine a degree of the polarization bet-ween the group of urban and urbanized settlements and the group of non-urban settlements in the mentioned county. It is also important to comparethe results of the research with the spatial structure of Karlovac County. Ur-banized settlements are shown within the group of urban settlements. Inves-tigated area has a very negative determinants in the aspect of the populationand settlements which are especially expressed in a negative and decliningcharacteristics of the population dynamics. In a predominating and overco-ming, expressively negative, features of the population dynamics it is almostimpossible to achieve well-balanced development of Karlovac County. Thearticle aims to determine to what degree have the negative demographic pro-cesses affected certain groups of settlements from the aspect of urbanizationand spatial distribution. It is important that in the research various tendenciesof population development for both urban (with included urbanized settle-ments) and non-urban settlements are considered.

L I T E R A T U R A :

FriganoviÊ, M. A. (1990.), Demogeografija — stanovniπtvo svijeta, ©kolska knjiga, Zagreb.

NejaπmiÊ, I. (1996.), flDemografske promjene u gradskim i ostalim naseljima Republike Hrvatske (1981.—1991.)«. U: Zbornik I. hrvatskog geografskog kongresa, Hrvatsko geografsko druπtvo, Zagreb, 243-254.

NejaπmiÊ, I. i ©tambuk, M. (2003.), flDemografsko stanje i procesi u neurbanim naseljima Republike Hr-vatske«. U: Druπtvena istraæivanja, IDZ Ivo Pilar, Zagreb, god. 12, br. 3-4 (65-66), 469-493.

NejaπmiÊ, I. (2005.), flDemografske dinamiËko-strukturne znaËajke gradskih i ostalih naselja Republike Hr-vatske (1991.—2001.). U: Zbornik flStanovniπtvo Hrvatske — dosadaπnji razvoj i perspektive«, IDZ IvoPilar, Zagreb, 177-196.

69

NejaπmiÊ, I. (2008.), Stanovniπtvo Hrvatske — demogeografske studije i analize, Hrvatsko geografsko dru-πtvo, Zagreb, 193.

PejnoviÊ, D. (2004.), flDepopulacija æupanija i disparitet u regionalnom razvoju Hrvatske«, Druπtvena is-traæivanja, Vol. 72-73, 653-675.

Turk, I. (2008.), flPromjena broja stanovnika KarlovaËke æupanije od 1857. do 2001. godine«, Druπtvenaistraæivanja, Vol. 95, 437-461.

Turk, I., JukiÊ, M. (2009.), flPromjene u obrazovnoj strukturi stanovniπtva KarlovaËke æupanije (1981.—2001.)«, Druπtvena istraæivanja, Vol. 104, 1173-1195.

Vresk, M. (2002.), Grad i urbanizacija — osnove urbane geografije, peto dopunjeno izdanje, ©kolska knji-ga, Zagreb.

Vresk, M. (2008.), flGradska i ostala naselja u Republici Hrvatskoj — Model izdvajanja 2001.«, Geografskihorizont, Hrvatsko geografsko druπtvo, Zagreb, 2, 53-57,

Wertheimer-BaletiÊ, A. (2005.), flDeterminante reprodukcije stanovniπtva Hrvatske u drugoj polovici 20.stoljeÊa«. U: Stanovniπtvo Hrvatske — dosadaπnji razvoj i perspektive, Zbornik Radova, IDZ Ivo Pi-lar, Zagreb.

ÆiviÊ, D., Pokos, N., Turk, I. (2005.), flBasic Demographic Processes in Croatia«, Hrvatski geografski glas-nik, Hrvatsko geografsko druπtvo, Zagreb, Vol. 67/1, 27-44.

ÆiviÊ, D., Turk, I. (2009.), flSlunjsko-plitviËki kraj: odabrani dinamiËki i strukturni indikatori demografskograzvoja ruralnog prostora«, Migracijske i etniËke teme, Institut za migracije i narodnosti, Zagreb, 25,3, 213-237.

I Z V O R I P O D A T A K A :

Popis stanovniπtva i stanova 1971., Stanovniπtvo, Pol i starost — I deo, rezultati po naseljima i opπtina-ma, Knjiga VIII, Savezni zavod za statistiku, Beograd, 1973.

Popis stanovniπtva i stanova 1971., Stanovniπtvo, Delatnost, rezultati po naseljima i opπtinama, knjiga X,Savezni zavod za statistiku, Beograd, 1974.

Popis stanovniπtva 1981. Stanovniπtvo po naseljima, opÊinama i zajednicama opÊina, Dokumentacija 553,RZS, Zagreb, 1984.

Popis stanovniπtva 1991. Stanovniπtvo po naseljima, Dokumentacija 911, DZS, Zagreb, 1996.

Popis stanovniπtva, kuÊanstava i stanova 31. oæujka 2001., 2. izdanje, CD, DZS, Zagreb, 2003.

Naselja i stanovniπtvo Republike Hrvatske 1857.—2001.,CD, DZS, Zagreb, 2005.

Tablogrami vitalne statistike Republike Hrvatske, DZS, Zagreb www.dzs.hr (pristup ostvaren: 27. svibnja2010.)


Documents

Ruralno-urbana polarizacija KarlovaËke æupanije temeljena ...mografska dinamika, urbana naselja, urbanizirana (prijelazna) naselja, neurbana (ruralna) naselja Uvod Demografsko stanje