OSNOVNI POIMI NA JUDAIZMOT - Jewish Community Bitola

OSNOVNI POIMI NA JUDAIZMOTCadik Danon

katalogizacija

ûvstvuvam obvrska da £ se zablagodaram na Rot{ildovata fondacija za finansi-skata i moralnata poddr{ka, koja mi ja pruì vo tekot na moeto 25-godi{no rabo-tewe vo Evrejskata zaednica na Jugoslavija.

Avtorot

I would like to express my gratitude the Rothschild Foundaditon for the financial and mo-ral support which I have enjoyed during the past 25 years of my work in the Jewish Com-munity of Yugoslavia.

Author

Sodrìna11. EVREJSKIOT KALENDAR 7

1.1. Molad. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101.2. Tekufa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10

GOLEMITE PRAZNICI

22. [ABAT (sabota) 122.1 Nerot [abat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 2.2 Kabalat [abat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152.3 Leha dodi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152.4 Kidu{ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172.5 Oneg [abat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 182.6 [alo{ seudot . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192.7 Mocae [abat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192.8 Melave malka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 2.9 Avdala. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20 2.10 Avot melahot i toladot . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 2.11 Hala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212.12 Mana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22 2.13 [ama{ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222.14 Defikot a{ama{ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222.15 Jadewa za [abat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23

33. RO[-HODE[ 24

44. RO[ A[ANA 254.1 Istorijata na Novata godina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 4.2 Obi~ai na Ro{-a{ana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 254.3 Obredi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 274.4 Jom tov {eni {el galujot . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 4.5 [ofar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28 4.6 Selihot . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 284.7 Amnon od Majnc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29 4.8 Untane tokef . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29 4.8 Ta{lih . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30

55. JOM AKIPURIM ILI JOM KIPUR 315.1 Jom akipurim vo staro vreme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32 5.2 Jom akipurim vo vremeto na Vtoriot hram . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 5.3 Obredot vo hramot . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 345.4 @rtven jarec (azazel). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34 5.5 Jom kipur po razoruvaweto na Hramot . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 5.6 Nekoi obi~ai na Jom kipur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35

5.6.1 Kapara . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 365.6.2 Kal nidre . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36

4

NaslovOsnovni poimi na judaizmot

Naslov na originalotOsnovni poimi Judaizma

AvtorCadik Danon

Izdava~Makedonski centar za me|unarodna sorabotka (MCMS)vo sorabotka so Evrejska zaednica vo Republika Makedonija (EZRM)

Izdava~ki sovet\oko \or|evski (MPC)Metin Izeti (IZ)Don Mato Jakovi} (KC)Milica Poprizova (EMC)Viktor Mizrahi (EZRM)Aleksandar Kràlovski (MCMS)

Izvr{en direktorSa{o Klekovski

Odgovoren urednikHazan Avi M. Kozma

PrevodMarija Aleksi}

Lektor i korektorMagdica [ambevska

Dizajn i podgotovkaZip Zap, Skopje

Pe~atiBorografika, Skopje

Tira`250 primeroci

Adresa na izdava~otMakedonski centar za me|unarodna sorabotka“Nikola Parapunov” b.b., p. fah 551060 Skopje, Republika Makedonijae-mail: [email protected]

Prevodot na izdanieto na makedonski jazik e ovozmoèn so dozvola na izdava~ot.

Izdavaweto e ovozmoèno so finansiska poddr{ka od danskata i od norve{kata vlada, vo sorabotka so Danskata crkovna pomo{ (DCA) i Norve{kata crkovna pomo{ (NCA).

DRUGI PRAZNICI

1111. LAG BAOMER 62

1122. HANUKA 63 12.1 Poteklo na praznikot . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6312.2 Kako se slavi Hanuka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6412.3 Verski obredi i molitvi na praznikot Hanuka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6412.4 Naziv (ime) na praznikot . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6512.5 Obi~ai . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65

1133. HAMI[A ASAR BI[VAT 67

1144. PURIM 6914.1 [u{an-Purim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7214.2 Megilat Ester - kniga za Estera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7214.3 Com Ester . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7314.4 Hame{ Megilot . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7314.5 Hag aasirim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73

POSTI

1155. POSTI 7615.1 Postot Ti{a-Beav . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7615.2 Postot [iva asar betamuz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7615.3 Com Gedaqa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7615.4 Post Asara betevet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77

SPOMEN-DENOVI

1166. JOM A[OA VEAGEVURA - DEN NA STRADAWE I NA JUNA[TVO (Den na se}avawe) 80

16.1 [to e {oa-holokaust? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8116.2 Vostanieto vo Var{avskoto geto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81

1177. JOM AACMAUT 82

1188. BIBLIJA 8318.1 Tanah (Biblija - Star zavet) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8318.2 Knigite na Tanah . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84

18.2.1 I Tora . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8418.2.2 II Neviim (proroci) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8518.2.3 Aftara . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8518.2.4 III Ketuvim (spisi) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86

18.3 Sodrìna na Torata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8118.3.1 Tora . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87

18.4 Bere{it (vo po~etokot) - Genesis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8818.5 [emot (imiwa) - Egzodus (Exodus) (izleguvawe) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89

5.6.3 Aseret jeme te{uva . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 5.6.4 [abat {uva . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 5.6.5 Malhut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 5.6.6 Palewe sve}i . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 5.6.7 Blagoslov. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 5.6.8 Bela obleka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 5.6.9 Pomiruvawe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 5.6.10 Neila . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 5.6.11 Viduj . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39

66. [ALO[ REGALIM (tri praznici za poklonenie) 40

77. SUKOT 417.1 Suka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42 7.2 Simhat bet a{oeva . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43 7.3 Arbaa minim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44 7.4 U{pizin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44 7.5 O{ana raba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45 7.6 [emini aceret . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45 7.7 Simhat tora . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46 7.8 Hatan Tora vehatan Bere{it . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46 7.9 Akafot . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 7.10 O{anot . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 7.11 Hol amoed . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48

88. PESAH - PRAZNIK NA OSLOBODUVAWETO 498.1 Seder Pesah i Agada . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 498.2 Maca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 518.3 Kearat Seder . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 518.4 Koso {el Elijau Anavi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 528.5 Afikoman . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 528.6 Had gadja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53

99. NASPROTI PESAH I PODGOTOVKI ZA PESAH 549.1 Hamec . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 549.2 Bedikat hamec . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 549.3 Mehirat hamec . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 559.4 Pesah {eni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 559.5 [abat agadol . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 559.6 Omer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55 9.7 Sefirat aomer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55

1100. [AVUOT 5710.1 Obi~ai . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5810.2 Akdamut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5910.3 Megilat Rut - svitokot za Rut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5910.4 Isru hag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60

22.1.1 Jaknewe na centralnata vlast . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12222.1.2 Nadvore{na trgovija . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12322.1.3 Poslednite denovi na carot [elomo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12422.1.4 Gradeweto na Hramot vo Erusalim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125

22.2 Izrael po [elomo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12522.2.1 Rehavam. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125

22.3 Po rascepot na Erusalim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12622.4 Od knigata za carevite . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127

22.4.1 Kratok pregled na nekoi nastani vo Izrael i vo Judeja . . . . . . . . . . . . . . . . . 12722.5 Od sodrìnata na knigata za carevite . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128

22.5.1 Navotovoto lozje i carot Ahav . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12822.6 Zo{to izraelskite plemiwa se asimilirale, a judejskite se odràle . . . . . . . . . . 129

22.6.1 Prorocite i novite sfa}awa na religijata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13022.6.2 Mudrosta na [elomo (Solomon) i negovata presuda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131

22.7 Hronolo{ka tabela na evrejskite carevi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13222.7.1 Kon tabelata za carevite . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132

2233. DEJSTVUVAWETO NA PROROCITE 13423.1 Poimite za dobroto i zloto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13523.2 Po~etok na proro~kiot univerzalizam . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13623.3 Op{testvena pravda i politika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13623.4 Proro{tvoto kako instrument za politi~ka kritika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13723.5 Vizija za dale~nata idnina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137

2244. NEVIIM AHARONIM (Poslednite ili podocne`nite proroci) 13924.1 Je{ajau (Je{aja, Isaija). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139

24.1.1 Sefer Je{ajau (Knigata na Je{aja) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14024.2 Jirmejau Ben Hilkijau (Jeremija, sinot na Hilkija) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141

24.2.1 Podemot na Vavilon i propa|aweto na Judeja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14224.2.2 Sefer Jirmejau (Knigata na Jeremija) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14324.2.3 Kolebawata na Jeremija i vizijata za idninata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144

24.3 Jehezkel (Jezekil) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14524.3.1 Jezekilovoto “vjeruju” (credo) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14624.3.2 Trite vizii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147

24.3.2.1 Vizijata na Bo`jeto vozilo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14724.3.2.2 Idolopoklonstvoto vo hramot i kaznata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14724.3.2.3 Oìvuvaweto na suvite koski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147

24.4 O{ea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14824.4.1 Od knigata na prorokot O{ea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148

24.5 Joel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14924.5.1 Od knigata na prorokot Joel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150

24.6 Amos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15124.6.1 Od knigata na prorokot Amos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152

24.7 Ovadja (Ovadija, Avdij) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15324.8 Od knigata na prorokot Ovadija . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15324.9 Jona . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154

24.9.1 Sodrìna na knigata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15424.10 Miha . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155

24.10.1 Od knigata na prorokot Miha . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156

18.6 Vajikra (i povika) - Levitikus (Leviticus) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9018.7 Bemidbar - Bamidbar (vo pustinata) - Numeri (Numeri) (broevi) . . . . . . . . . . . . . . . 92

18.7.1 Od sodrìnata na knigata “Bemidbar” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9218.8 Devarim (zborovi) - Devteronomium (Deuteronomium) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94

18.8.1 Nekoi propisi od knigata “Devarim” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95

1199. MI[NA 96

2200. NEVIIM (hebr. proroci) 9820.1 Neviim ri{onim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9920.2 Sefer Jeo{ua (Kniga za Jeo{ua) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99

20.2.1 Od sodrìnata na Knigata Jeo{ua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10020.2.1.1 Izvidnici . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10120.2.1.2 Preminuvawe preku rekata Jordan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10120.2.1.3 Zazemaweto na Jeriho. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10120.2.1.4 Zazemaweto na Aj . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10220.2.1.5 Lukavstvoto na Givowanite . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102

20.3 [ofetim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10220.3.1 Od sodrìnata na knigata “[ofetim” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104

20.3.1.1 Eud . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10420.3.1.2 Devora i Barak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10520.3.1.3 Gideon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10520.3.1.4 Jiftah . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10620.3.1.5 [im{on (Samson) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10720.3.1.6 Magare{kata ~elust . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10720.3.1.7 [im{on vo Gaza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10720.3.1.8 [im{on i Dalila . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10720.3.1.9 [im{onovata smrt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108

2211. [emuel I-II (Samuel) 10921.1 Va`ni li~nosti vo knigite [emuel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110

21.1.1 Eli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11021.1.2 [emuel (Samuel) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11121.1.3 [aul . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11221.1.4 [aul i David . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11321.1.5 David . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11421.1.6 Monarhija . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115

21.2 Od sodrìnata na [emuelovite knigi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11621.2.1 [emuelovoto proro{tvo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11621.2.2 David i Golijat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11721.2.3 Davidovata taà~ka pesna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11821.2.4 Davidovata prequba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11821.2.5 Natan go ukoruva David . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11821.2.6 Kako bil osvoen Erusalim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11921.2.7 Herem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120

2222. CAREVI I-II (Melahim I-II) 12222.1 [elomo Ameleh (Carot Solomon) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122

30.14 Kadi{ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18730.15 El male rahamim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18930.16 Azkarat ne{amot . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18930.17 Keria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19030.18 Avelut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19030.19 Seudat avraa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19130.20 [iva . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19130.21 [elo{im . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19230.22 Godi{nina od smrtta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19230.23 Maceva . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19330.24 Bet kevarot . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19430.25 Samoubistvo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19530.26 Spaluvawe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196

3311. ALEFBET 198

SIMBOLI

3322. SIMBOLI 20232.1 Mezuza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20232.2 Menora . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20332.3 Magen David . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204

3333. DRUGI POIMI 20633.1 Senhedrin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20633.2 Miwan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20733.3 [ema . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20733.4 [emita . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20833.5 Jovel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20933.6 Leket - [ih’ha - Pea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209

33.6.1 Leket . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21033.6.2 [ih’ha . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21033.6.3 Pea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210

33.7 Korbanot . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21033.8 [aharit - [ahrit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21333.9 Minha . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21333.10 Arvit - Maariv . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21433.11 Musaf . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21533.12 Amen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21533.13 Aava vereut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21633.14 Aaava raba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21733.15 Qubov kon ~ovekot (~ovekoqubie) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21733.16 Cedaka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22033.17 Sidur atefila (Molitvenik) - skrateno Sidur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22233.18 Mahazor - Mahzor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22333.19 Heder . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22433.20 Je{iva . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22533.21 Kisuj Ro{ - Pokrivawe na glavata i Giluj Ro{ - Otkrivawe na glavata . . . . . . . . . 227

24.11 Nahum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15724.11.1 Od knigata na prorokot Nahum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157

24.12 Havakuk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15824.12.1 Od knigata na prorokot Havakuk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159

24.13 Cefanija . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16024.13.1 Od knigata na prorokot Cefanija . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161

24.14 Hagaj . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16124.14.1 Od knigata na prorokot Hagaj . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162

24.15 Zeharja (Zaharija) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16324.15.1 Od knigata na prorokot Zaharija . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164

24.16 Malahi (Malahija) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16524.16.1 Od knigata na prorokot Malahija . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166

2255. TALMUD (hebr. u~ewe, podu~uvawe, nauka) 13425.1 Barajta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16825.2 Tosefta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16925.3 Tanaim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16925.4 Amoraim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169 25.5 Savoraim (Savorejci) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170

@IVOTEN CIKLUS

2266. BERIT MILA 171

2277. BAR MICVA 173

2288. BAT MICVA 174

2299. BRAK 17529.1 Bibliskoto sfa}awe za brakot . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17529.2 Pogled na brakot vo rabinskata literatura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17629.3 Ven~avawe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17729.4 Zabrana za brak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17929.5 Razvod . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179

3300. @ALOBNI OBIÂI 18130.1 Hevra kadi{a ili hevra kedo{a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18130.2 Bikur holim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18230.3 Rofe (hebr. lekar) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18230.4 [inuj a{em . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18330.5 Goses . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18330.6 Met micva . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18330.7 Aninut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18330.8 Kevod amet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18430.9 Taora ili rehica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18430.10 Tahrihim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18530.11 Aron metim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18530.12 Levaja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18630.13 Kevura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186

33.22 Minag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 228

3344. PIRKE AVOT - UVOD 22934.1 Avot . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 230

34.1.1 Nekoi izreki od Pirke Avot . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 230

3355. POZDRAVUVAWE, ÊSTITAWE I ISKA@UVAWE POÎT KAJ EVREITE 23535.1 Na~ini na pozdravuvawe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23535.2 Blagoslov. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23635.3 Pozdravi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23635.4 Na~ini i formi na pozdravuvawe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23735.5 Pozdravi i ~estitawe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23835.6 Pozdravi na [abat i na praznici . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23935.7 Pozdravi za Ro{-a{ana i Jom akipurim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239

35.7.1 A{kenazi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23935.7.2 Sefardi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23935.7.3 Zaedni~ki pozdravi na sefardite i na a{kenazite denes . . . . . . . . . . . . . . 239

35.8 Za vreme na àlost . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 240

MOLITVEN DODATOK

3366. DODATOK SO MOLITVI 24436.1 [ema Jisrael . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24436.2 Molitvi za pomen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245

36.2.1 A{kava za ma` (spored sefardskite obi~ai) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24536.22 A{kava za èna (spored sefardskite obi~ai) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24536.2.3 Za tatko . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24536.2.4 Za majka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24636.2.5 Za `rtvite na fa{isti~kiot teror . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24636.2.6 Za tatko (skratena verzija) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24736.2.7 Za majka (skratena verzija) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24836.2.8 Za `rtvite na fa{isti~kiot teror (skratena verzija). . . . . . . . . . . . . . . . . . 24836.2.9 El male rahamim (spored a{kena{kiot obi~aj) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24036.2.10 Molitva pri poseta na grobot na pokojniot . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24836.2.11 Kadi{ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249

VOVEDNI IZLAGAWA

Rabin Cadik Danon e roden vo 1918 godina vo edno rabinsko semejstvo vo Saraevo. Ne-goviot tatko, Daniel Danon, i negoviot dedo, Isak Danon, isto taka bile rabini. Rabi-not Daniel Danon od ~etirite sina go izbral Cadik da ja prodolì semejnata tradicija.Vospituvan vo sredina, koja mu ovozmoìla dlaboko versko obrazovanie i duhovno voz-dignuvawe, Cadik Danon go zavr{il teolo{kiot seminar vo rodniot grad od kade vo1937 godina oti{ol vo Kosovo i Metohija i pove}e godini ja vr{el rabinskata slu`bavo Pri{tina i vo Kosovska Mitrovica.

Vojnata go zateknala vo Split. Rabinot se priklu~il na narodnoosloboditelnoto dvi-èwe i bil eden od organizatorite na vostanieto vo toj predel. Po apseweto i prive-duvaweto vo zatvor, bil prefrlen vo logor vo Italija od kade {to izbegal i se prik-lu~il na italijanskoto dvièwe na otporot, vojuvaj}i vo brigadata Garibaldi.

Po vojnata, do 1950 godina rabotel vo Belgrad kako rabin, po {to zaminal vo Izrael.Po vra}aweto od Izrael vo 1953 godina rabotel vo Ministerstvoto za nadvore{ni ra-boti kade {to bil nazna~uvan na pove}e odgovorni pozicii vo diplomatskite slu`bi.Od 1970 godina do svojata smrt, mart 2005 godina, ja izvr{uval funkcijata Rabin priSojuzot na evrejskite zaednici na Jugoslavija.

Dejstvuvaweto na Cadik Danon vo evrejskata zaednica na na{ata zamja, i onaa dosega{-nata i ovaa sega{nata, ne bilo samo redovno vr{ewe na verskata slu`bata. RabinotCadik Danon najgolemiot del od svojata rabota go posvetil na obrazovanieto i podu-~uvaweto na na{ite ~lenovi od site vozrasti. Na negov svojstven i diskreten na~in gopokrenal u~eweto na hebrejskiot jazik, u~eweto za verata, tradicijata i istorijata. Toje avtor na brojni tekstovi, objavuvani vo evrejskite kalendari, koi gi sostavuval po-ve}e od tri decenii. Tekstovite imale za cel da gi zapoznaat malubrojnite evrei odna{ata zemja so u~ewata i soznanijata koi, da ne bil negoviot napor, bi ostanale vozaborav.

Vo te{kite godini na raspadot na porane{nata tatkovina brojnite prebegani evrei oddrugite republiki ja barale nede`ta vo negovite zborovi i soveti. Toj be{e ~ovek oko-lu koj se mnoèle pra{awata, ~ovek od koj se barani odgovorite, onoj na kogo mu severuvalo. Poseduval isklu~itelna duhovna sila, oplemeneta so neobi~na smirenost ivedrina, od kogo potkrepa dobival sekoj onoj koj }e mu pristapel. Znael da sovetuva ida upatuva, se ~ine{e kako da e od vtor plan, no taka {to nad kaànoto da zapreme ida se zamislime, za da go zapomnime toa zasekoga{.

Ako celiot ìvot e u~ewe, toga{ svetot moè da se podeli na onie koi podu~uvaat i

Po~ituvani ~itateli, pred Vas se nao|a prviot prevod na makedonski jazik na knigata“Osnovni pojmovi judaizma“ (originalen naslov) od pokojniot vrhoven rabin naJugoslavija, rabin Cadik Danon (z``l), koja pretstavuva edno od najubavite i najkon-centriranite dela za ~itawe i zapoznavawe na ~itatelite evrei ili neevrei koisakaat da se zapoznaat so tradicijata, obi~aite, istorijata i religijata na evrejskiotnarod.

Knigata koja gi opfa}a ne samo osnovnite termini i poimi od judaizmot, tuku i na sekoj~itatel mu dava ne{to pove}e e odlika samo na golemite misliteli i u~iteli kako {tobe{e i rabinot Cadik Danon. Vo ovaa zbirka poimi }e naidete na odli~no selektiranii razraboteni delovi od evrejskiot ìvoten ciklus, potoa evrejskiot kalendar, zapoz-navawe so evrejskite praznici, del od evrejskata rabinska literatura, delovi odMi{na, Talmud...

Osobeno interesno e toa {to ovaa kniga pleni so svojot stil na pi{uvawe, so svojatainteresna sodrìna, so na~in na koj samiot avtor se trudi da go privle~e vnimanietona ~itatelot bez da znae za negovite prethodni poznavawa i soznanija od oblasta najudaizmot.

Osobeno me raduva faktot toa {to moèv da rabotam na eden vakov proekt, proekt koj-{to pred s� ja prodolùva tradicijata i pomenot na rabinot Danon, potoa delo koe-{to }e gi im ja pribliì na ~itatelite od makedonsko govorno podra~je tradicijata ireligijata na mojot narod i na moite pratatkovci, delo koe pretstavuva prodolùvawena zapoznavawe so osnovnite poimi na judaizmot.

Ovaa zbirka e onoj tip na knigi i dela koi uspevaat, kako {to miluvale da kaàt sta-rite rabini, da go vratat ~ovekot kon odgovorot, a ne da go odnesat vo drugiot pravec,kon pra{aweto. Ednostavno, ova e kniga koja{to dava odgovori na site onie pra{awakoi ste sakale da gi znaete i na rabotite za koi ste sakale da nau~ite ne{to pove}e.

Mu se zablagodaruvam na Makedonskiot centar za me|unarodna sorabotka (MCMS) koj gopoddrà ovoj proekt i koj ima{e èlba i razbirawe da pomogne vo prevodot na ednavakva kniga, za koja }e se soglasite deka e napravena za dobrobit i korist na site nas.

Se nadevam deka ovaa kniga }e im posluì na dene{nite generacii i na generaciitekoi doa|aat vo Makedonija, kniga koja }e odbeleì edno vreme, ìvotot i rabotata nadene{nata Evrejska zaednica vo Makedonija i nejzinata uspe{na i silna sorabotka soMCMS.

Avi M. Kozma Hazan Evrejska zaednica vo Republika Makedoni

3

onie koi u~at od niv. Ako smislata na u~eweto e pat kon dobrosostojbata, toga{ posto-jat onie koi se vo sredi{teto na dobrosostojbata i onie koi ~ekorat kon toa sredi{te.

@ivotot na Cadik Danon be{e postojano podu~uvawe na drugite, postojano podu~uvaweza dobrinata...

Cadikovata kniga "Zbirka poimi od judaizmot" pretstavuva vsu{nost plod na negovitenapori naso~eni kon obrazovanieto na povoenite generacii. Toa bil prv ~ekor i ska-lilo na patot na soznavaweto na osnovnite poimi na evrejskite praznici, Biblijata,ìvotniot cilkus, simbolite i drugite temi koi rabinot Danon gi obrabotil vo svoja-ta kniga.

Zbirkata poimi od judaizmot e odli~en prira~nik kako za ~lenovite na na{ata malu-brojna evrejska zaednica, taka i za po{irokata ~itatelska javnost koja po prv pat }eima mo`nost na makedonski jazik da se zapoznae so osnovite na judaizmot.

Rabin Isak AsielDanijela Danon

Kon prevodot na knigata “ Zbirka poimi od judaizmot” od Cadik Danon na makedonski jazik

Imam posebna ~est i zadovolstvo da go pretstavam prevodot na makedonski jazik na kni-gata “ Zbirka poimi od judaizmot” od Cadik Danon, vrhovniot rabin na porane{na Jugo-slavija, izdadena vo 1996 godina. Ova e edna od knigite vo ciklusot prevodi na teksto-vi vo ramkite na programata Me|ureligiska sorabotka vo Makedonija, vo izdanie naMakedonskiot centar za me|unarodna sorabotka (MCMS).

Knigata pretstavuva prekrasen voved vo svetot na judaizmot. Dadeni se opisi ne samona verskite praznici i obi~ai, tuku i na site osnovni poimi so koi se definira judaiz-mot i ìvotot na Evreite.

Tekstot so svojot kompleten pregled e mnogu interesen za Evreite od Republika Make-donija, kako dokument za ìvotot i obi~aite vo ovie krai{ta. Vo holokaustot is~ezna98% od evrejskoto naselenie na ovie teritorii, so {to vo golema merka se zagubija iobi~aite i tradiciite. So izgradbata na sinagogata “Bet Jakov” vo 2000 godina se vo-zobnovi i organiziraniot verski ìvot na Evreite vo Makedonija i po~na redovno dase odrùva slu`ba za [abat i za site verski praznici.

Tekstot e isto taka interesen za pretstavnicite na drugite veri, koi na ovoj na~in }emoàt da se zapoznaat so bogatiot duhoven ìvot i tradicijata na Evreite.

Mu ~estitam na Makedonskiot centar za me|unarodna sorabotka (MCMS) {to ja odbratokmu ovaa kniga vo ciklusot prevodi, a na ~itatelite im poèluvam prijatno ~itawe.

Zdravko [ami Pretsedatel na

Evrejskata verska zaednica vo Republika Makedonija

5

Po~ituvani ~itateli,

“Zbirka poimi od judaizmot” od Cadik Danon, vrhovniot rabin na porane{na Jugoslavi-ja, e izdanie ovozmoèno vo ramkite na programata Me|ureligiska sorabotka vo Make-donija, vo delot za komparativni studii i publikacii, so cel da ja podobri informira-nosta za crkvite, verskite zaednici i religioznite grupi vo Makedonija, kako me|u nivsamite, taka i kaj po{irokata javnost.

Samata programa, a i konkretnoto izdanie, e rezultat na intenzivnata i dobra sorabo-tka pome|u crkvite i verskite zaednici vo Makedonija, osobeno ~lenkite na Upravuva-~kata grupa i Izdava~kiot sovet na programata: Makedonskata pravoslavna crkva, Is-lamskata verska zaednica, Katoli~kata crkva, Evangelsko-metodisti~kata crkva i Ev-rejskata zaednica. Tie go istaknaa ova delo na Cadik Danon, vrhovniot rabin na pora-ne{na Jugoslavija, kako zna~ajno za teologijata, no i kako ~ekor kon podobro me|useb-no zapoznavawe, sorabotka i po~ituvawe.

Kako {to govori i samiot naslov, Zbirka poimi od judaizmot e izdanie {to gi opfa}aosnovnite karakteristiki na evrejskoto u~ewe, veruvawe i istorija. Preku ova izdanieavtorot uspeal da gi prenese zna~eweto na obi~aite i veruvawata, ritualite na po-va`nite ìvotni slu~uvawa, molitvite, verskite simboli i smetaweto na vremeto naevrejskiot narod. Izdanieto e interesno ne samo za teolo{kata javnost, tuku i za sekoj~itatel koj ima èlba da se zapoznae so kulturata i na~inot na ìveewe na evreite.

Izdavaweto e ovozmoèno so finansiska poddr{ka od danskata i od norve{kata vla-da, vo sorabotka so Danskata crkovna pomo{ (DCA) i Norve{kata crkovna pomo{ (NCA).

Na krajot bi sakal da im se zablagodaram na site u~esnici vo podgotovkata na ovaizdanie, koi so svojot pridones go ovozmoìja negovoto publikuvawe.

Sa{o KlekovskiIzvr{en direktor

4

Zabele{ka: Poimite i imiwata nahebrejski se transkribirani spored

sefadskite saraevski tradicionalnipravila na izgovor.

11EVREJSKIOT KALENDAR

Za prvobitniot evrejski kalendar se znae mnogu malku. Duri ni vo Biblijata ne se spom-nuva kako se delela godinata vo prastaro vreme. Drevnite Evrei ne se zanimavale sozemjodelstvo; tie bile nomadi-sto~ari i, kako i beduinite, skitale niz pustinata inemale potreba da se usoglasuvaat spored sonceto. Za niv mese~inata imala pogolemozna~ewe: taa se menuvala ramnomerno i ~esto im sluèla kako priroden pokazatel navremeto. Spored nivniot kalendar, noviot mesec zapo~nuval so pojavuvaweto na mlada-ta mese~ina, a denot neposredno po zao|aweto na sonceto.

Podocna, koga prestanale da skitaat, koga se naselile vo svojata zemja, Evreite zapo~-nale da se zanimavaat so zemjodelstvo, da se naseluvaat vo gradovi, a nivniot kalen-dar po~nal da se menuva i da se prilagoduva spored uslovite {to im gi nametnuvalozemjodelskoto proizvodstvo. (Na po~etokot na dvaesettiot vek vo Palestina e otkopaneden zapis, koj poteknuva od X vek pr.n.e., a bil nare~en “selski kalendar”. Vo toj ka-lendar godinata se delela spored sezonite na izvr{uvaweto na zemjodelskite raboti.Vo nego se spomnuvaat meseci na bereweto na maslinkite, na seeweto ìto, na grozdo-berot itn.).

Gregorijanskiot kalendar, koj i den-denes e vo op{ta upotreba vo svetot e solaren (son-~ev) kalendar, sostaven spored dvièweto na Zemjata okolu Sonceto: ~etirite godi{-ni vremiwa se posledica na promenetata polo`ba na zemjata vo tekot na toa dvièwei zatoa godi{nite vremiwa zapo~nuvaat sekoja godina vo isto vreme.

Muslimanite, pak se pridrùvaat kon lunarniot (mese~eviot) kalendar, koj se temelivrz dvièweto na Mese~inata okolu Zemjata. Lunarnata godina ima 11 dena pomalku odsolarnata, poradi {to se predizvikuva pomestuvawe na godi{nite vremiwa.

Evrejskiot kalendar, za razlika od gregorijanskiot i od muslimanskiot, e kombinaci-ja od lunarniot i od solarniot kalendar. Mesecite se presmetuvaat spored dvièwetona Mese~inata okolu Zemjata, a denovite i godinite spored dvièweto na Zemjata oko-lu Sonceto. Koga bi se pridrùvale Evreite samo kon lunarniot kalendar, toga{, za-radi onaa razlika od 11 dena, evrejskite praznici bi trebalo da se pomestuvaat od ednogodi{no vreme vo drugo. Pa taka i Pesah, praznikot na proletta, so tekot na vremeto

76

zor gadol (golem ciklus ) ili mahazor ahama (son~ev ciklus).

Kalendarskite meseci moàt da bidat i polni (male) od 30 dena ili nepolni (haser)od 29 dena. Nisan, sivan, av, ti{ri i {evat se sekoga{ polni meseci. Ijar, tamuz, elul,tevet i adar se sekoga{ nepolni meseci. Ako e godinata prestapna, toga{ prviot adarima 30, a vtoriot adar (veadar) 29 dena. He{van i kislev imaat 29 ili 30 dena.

Razlikata vo brojot na denovite vo godinata se javuva sekoga{ vo prvite {est meseci,odnosno od Ro{-a{ana do Jom kipur. Od prviot den na nisan, do novata godina ima se-koga{ 177 dena.

Broeweto na mesecite zapo~nuva od mesecot nisan vo prolet, a pak na godinite od me-secot ti{ri vo esen. Nisan e mesec so golemo zna~ewe zatoa {to vo toj mesec Evreitese oslobodile od egipetskoto ropstvo, a so toa fakti~ki zapo~nuva i istorijata na Ev-reite i zatoa vo Biblijata stoi: “Ovoj mesec neka vi bide po~etok na mesecite i nekavi bide prv mesec vo godinata” (II kn. Mojs. 12,2). Me|utoa u{te od drevni dni gra|anska-ta godina zapo~nuvala vo esen, vo vreme na orawe, seewe i zavr{uvawe na ètvata itaa ne se promenila. Spored usnoto predanie, godinite se brojat od nastanuvaweto nasvetot, a svetot bil sozdaden vo sedmiot mesec (ti{ri).

Kalendarskiot mesec zapo~nuva so pojavuvaweto na mladata mese~ina koja e vidlivaokolu 6 ~asa po ra|aweto (molad). Kako i drugite drevni narodi {to ìveele vo pusti-na, taka i drevnite Evrei denovite gi presmetuvale od edna ve~er do druga. Najvero-jatno toa bilo taka zatoa {to poradi golemite gore{tini glavnite aktivnosti se odvi-vale vo tekot na no}ta. “I bi no} i bi utro, den prvi” (I Mojs. 1,5). Spored toj princip,denot zapo~nuva po zao|aweto na sonceto koga trite yvezdi so sredna golemina stanu-vaat vidlivi. Me|utoa, kalendarskiot den od 24 ~asa zapo~nuva sekoga{ vo 18 ~asot.

Nekoi praznici od religiozni, higienski i prakti~ni pri~ini ne smee da se praznuvaatna odredeni denovi od sedmicata: Jom kipur ne moè da bide vo petok ili vo nedela,Ro{-a{ana vo nedela, sreda ili vo petok, O{ana raba vo sabota. Toa se regulira na tojna~in {to odredeni meseci po potreba imaat 29 ili 30 dena.

Vo po~etokot Evreite nemale edinstven sistem na broewe na godinite. Tie se presme-tuvale spored nekoj vaèn istoriski nastan, spored nekoja posebna prirodna pojava,nekoj katastrofalen zemjotres ili isklu~itelno uspe{na ètva i sl.

Evrejskiot kalendar spored tradicijata zapo~nuva vo 3760 godina pr.n.e., odnosno odnastanuvaweto na svetot. Taa godina e dobiena vrz osnova na usnoto predanie, sporedsobiraweto na godinite na starost na odredeni vremenski periodi i na poedine~nili~nosti, koi se spomnuvaat vo Biblijata (na pr. Adam imal 130 godini koga mu se rodilsinot Set, Set pak imal 105 godini koga mu se rodil sinot Enoh itn.). Spored toa, akododademe kon gregorijanskata kalendarska godina 3760, }e ja dobieme evrejskata ka-lendarska godina. Na pr. 2004 + 3760 = 5764.

Starite narodi gi imenuvale svoite meseci spored imiwata na bogovite: januari go do-bil imeto spored dvoglaviot bog Janus, mart, spored bogot na vojnata Mars itn. Predvavilonskoto ropstvo, evrejskite meseci nemale odredeni imiwa, tuku se ozna~uvalesamo so redni broevi: prv mesec, vtor mesec itn. Vo Biblijata samo ~etiri meseci ima-at posebni imiwa. Tie nastanale so nabquduvaweto na promenite vo prirodata. Takaprviot mesec (nisan) se narekuva “aviv” (prolet), zatoa {to vo toj mesec sozreva prvo-to klasje na ja~menot; vtoriot mesec (sivan) se narekuva “ziv” (sjaj), zatoa {to vo toj me-sec ima mnogu svetlost; sedmiot mesec (ti{ri) se narekuva “etanim” (xinovi), zatoa {tovo toj mesec nadoa|aat vodite; osmiot mesec (marhe{van, a podocna samo he{van) se na-rekuva “bul” (proizvod), zatoa {to vo toj mesec do`dovite vlijaat vrz rasteweto na ze-

9

bi se pomestil vo zima, pa potoa vo esen itn. i duri po trieset godini povtorno bi sesovpadnal so proletta. Za da se spre~i takvoto pomestuvawe i za da se ovozmoì pra-znikot Pesah sekoga{ da se slavi naprolet, vo kalendarot bila vovedena prestapnagodina ({ana meuberet) vo koja se dodaval eden mesec od trieset dena.

Vo vremeto koga kalendarot s¢ u{te ne bil usovr{en i ne se baziral na matemati~kipresmetki, ne bilo voop{to ednostavno da se utvrdi koja godina treba da bide prestap-na. Toa pretstavuvalo seriozen problem, koj rabinite morale da go re{avaat za seko-ja godina posebno.

Kako {to e poznato, Biblijata nalaga praznikot Pesah da se praznuva vo proleten me-sec (nisan), koga zree ja~menot. Se postavuvalo osnovnoto pra{awe: koga zapo~nuva pro-letta? Toa bilo od golema va`nost ne samo zaradi praznikot Pesah, tuku i zaradi os-tanatite praznici ~ii{to denovi se presmetuvale spored Pesahot. Zatoa rabinite se-koja godina, pred objavuvaweto na proletniot mesec nisan, ispra}ale glasnici {irumzemjata za da gi ispitaat sostojbite okolu posevite i vremenskite uslovi. Ako javeleglasnicite deka se normalni zemjodelskite i vremenskite uslovi, toga{ praznikotPesah se objavuval vo voobi~aenoto vreme. Me|utoa, ako donesele glasnicite izve-stuvawe deka do`dovite s¢ u{te traat, deka se pati{tata neproodni, deka ja~menotne e dozrean, a stokata ne e porasnata i s¢ u{te e slaba, toga{ se nametnuval proble-mot kako }e moè iljadnici poklonici da se probijat do Erusalim po takvite pati{ta,kako }e se prinesuvaat `rtvi koga e stokata s¢ u{te slaba, kako }e se zapo~ne so sobi-raweto “omer” (omer -ja~men) na vtoriot den od praznikot Pesah, koga toj s¢ u{te ne esozrean itn. Vo takvite slu~ai Sanhedrinot donesuval odluka deka proletta s¢ u{tene nastapila i deka godinata treba da se prodolì za u{te eden mesec. Sanhedrinotvedna{ gi izvestuval Evreite vo Palestina i evrejskite zaednici nadvor od Palesti-na deka e prestapna taa godina.

Rabinite revnosno go ~uvale svoeto pravo za sostavuvawe na kalendarot. Tie postapu-vale mnogu sovesno pri odreduvaweto na noviot mesec, koe se izvr{uvalo vrz osnovana iskazite na o~evidci, koi svedo~ele pred Sanhedrinot deka videle mlada mese~i-na. Me|utoa, od vreme na vreme i pome|u rabinite imalo ostri nesoglasuvawa vo pogledna presmetuvaweto na oddelni va`ni datumi. Zatoa utvrduvaweto na po~etokot na no-viot mesec imalo mnogu golema va`nost za evrejstvoto i toa ne samo od aspekt na vos-tanovuvawe na praznicite, tuku i zaradi za~uvuvaweto na negovoto edinstvo.

A toa edinstvo bilo osobeno zagrozeno po propa|aweto na vtorata evrejska dràva irasprsnuvaweto na Evreite po svetot. Rimjanite zabranile sekakvi kontakti pome|uEvreite vo Palestina i onie vo galutot. Tie, isto taka, im zabranile i na palestinski-te rabini da davaat kakvi bilo izvestuvawa za prestapnata godina, za noviot mesec iza kalendarot. Problemot okolu evrejskiot kalendar bil kone~no re{en duri vo sre-dinata na ~etvrtiot vek. Toga{ Hilel II izrabotil precizen sistem za presmetuvawe nakalendarot za mnogu godini odnapred, pa taka prestanala i potrebata od ispituvawesvedoci. Hileloviot sistem imal ogromno zna~ewe za so~uvuvaweto na edinstvoto naEvreite, osobeno vo onie mra~ni periodi vo koi, zaradi razni antievrejski pojavi bileonevozmoèni kontaktite pome|u evrejskite zaednici i vavilonskite op{tini, so {tose zakanuvala opasnosta od razli~no presmetuvawe i odreduvawe na prazni~nite ter-mini.

Evrejskiot kalendar ima 12 meseci so 353, 354 ili so 355 dena vo obi~nata godina, ili383, 384 ili 385 dena vo prestapnata godina. Eden mesec od trieset dena se dodava nasekoja treta, {esta, osma, edinaesetta, ~etirinaesetta, sedumnaesetta i devetnaeset-ta godina. Toa e lunarniot ciklus (mahazor alevana) od 19 godini, koj u{te se nareku-va i mahazor katan (mal ciklus). Ima u{te i ciklus od 28 godini, koj se narekuva maha-

8

GOLEMITE PRAZNICI

11

mjodelskite proizvodi.

Za vreme na vavilonskoto ropstvo (586-553 pr.n.e.), prifateni se vavilonskite imiwana mesecite: ti{ri, marhe{van, kislev, tevet, {evat, adar, nisan, ijar, sivan, tamuz,av i elul.

Denovite vo sedmicata isto taka se imenuvaat so redni broevi: jom ri{on (prviot den)- nedela, jom {eni (vtoriot den) - ponedelnik, jom {eli{i (tretiot den) - vtornik, jomrevii (~etvrtiot den) - sreda, jom hami{i (pettiot den) - ~etvrtok, jom {i{i ({estiotden) - petok. Jom {evii (sedmiot den), spored redniot broj, go dobil imeto [abat (sab-ota). Podocna petokot dobil dodatno ime erev [abat (nasproti sabota).

1.1. MoladPojavuvaweto na mladata mese~ina, molad, zapo~nuva od momentot koga Sonceto, Me-se~inata i Zemjata se nao|aat vo prava linija. Toga{ Mese~inata ne se gleda od zemja-ta najmalku {est ~asa. So pojavuvaweto na molad (mladata mese~ina) se odreduva po-~etokot na noviot mesec vo evrejskiot kalendar.

1.2. TekufaTekufa e zapo~nuvaweto na godi{noto vreme vo evrejskiot kalendar. Ima ~etiri teku-fot (~etiri godi{ni vremiwa):

1. Tekufa nisan, koga se denot i no}ta ednakvi. Toa e po~etok na proletta (proletna ra-mnodenica).

2. Tekufa tamuz, koga e denot vo godinata najdolg.

3. Tekufa ti{ri, koga se denot i no}ta povtorno ednakvi. Toa e po~etokot na esenta(esenska ramnodenica).

4. Tekufa tevet, koga e no}ta vo godinata najdolga. Toa e po~etokot na zimata.

10

13

22[ABAT (sabota)

Kaj Evreite {abat e sedmiot den vo sedmicata koj zapo~nuva vo petok so zao|aweto nasonceto, a zavr{uva vo sabota, pred zao|aweto na sonceto.

[abat e najgolemiot evrejski praznik. Toa e den na odmor, koga se prekinuva fizi~katarabota i sekoja rabotna aktivnost. Toj e povrzan so dva bibliski nastana: so sozdava-weto na svetot i so robuvaweto na Evreite vo Egipet. Vo Biblijata pi{uva deka Bog za{est dena go sozdal svetot, a sedmiot den se odmoral. Zatoa Biblijata zapoveda: “nezaboravaj da go praznuva{ sabotniot den. [est dena raboti i zavr{i gi site svoi za-da~i, a sedmiot den e [abat, odmor na tvojot Gospod Bog; toga{ nemoj da raboti{ ni-kakva rabota, ni ti, ni tvojot sin, ni tvojata }erka, ni tvojot sluga, ni tvojata slugin-ka, ni tvoite ìvotni, ni stranecot koj }e se zatekne vo tvoite dvorovi” (II kn. Mojseeva20,8) i “ne zaboravaj deka si bil rob vo egipetskata zemja. Zatoa ti zapovedal tvojot Go-spod Bog da go praznuva{ sabotniot den” ( V kn. Mojseeva 15,15).

Bidej}i e povrzan so sozdavaweto na svetot, denot [abat se smeta za simbol na ve~-nata spogodba pome|u Bog i evrejskiot narod za nu`nosta od rabotewe i obvrskata zaodmorawe, zatoa {to i rabotata i odmorot se nu`ni za blagodatta na ~ovekot.

Idejata za odvojuvaweto na eden den vo sedmicata, namenet za odmor i za obvrskata na~ovekot edna{ nedelno da se ottrgne od sekojdnevnite griì i raboti, e edinstvenapojava vo anti~kiot svet.

Potekloto na [abat i na~inot na negovoto praznuvawe se gubi vo maglata na drevnos-ta, kako {to vpro~em e toa slu~aj i so ostanatite evrejski praznici. Od skudnite poda-toci {to se na raspolagawe, se gleda deka vo vremeto na Prviot hram, denot [abat nesamo {to bil den za odmor, tuku i den za veselba i zabava. Na [abat lu|eto se sobira-le vo Erusalim za da go proslavat praznikot, go posetuvale Hramot, a toj den go koris-tele i za patuvawa po zemjata i za poseti na rodninite i na prijatelite. Vo toa vremegolemo zna~ewe imale praznicite Pesah, [avuot i Sukot, koi bile nerazdelno povr-zani so ìvotot na evrejskiot selanec. (Za vreme na tie praznici lu|eto odele na pok-lonenie vo Erusalim i prinesuvale `rtvi vo Hramot.) Vo sporedba so tie praznici,praznikot [abat ne moèl da ima tolku golemo zna~ewe. Me|utoa, zna~eweto na praz-nikot [abat se zgolemuva vo periodot na ranoto vavilonsko ropstvo, koga dobiva po-

12

dlaboka i poduhovna sodrìna. Vo progonstvo, vo tu|a sredina, vo èlbata da se so~u-va nacionalnoto postoewe, praznikot [abat, kako i Berit-mila (obrezanie), stanuvaznak na raspoznavwe i zamena za obredite povrzani so Bet-amikda{ (Hramot vo Eru-salim). Praznikot [abat i Berit-mila (obrezanieto) stanuvaat glavni simboli na ev-rejskata vera.

Po vra}aweto od vavilonskoto ropstvo, Sanedrinot (Golemoto sobranie) go ozakonilpo~ituvaweto na [abat, a za prekr{itelite predviduval najstrogi kazni.

Vo vremeto na Vtoriot hram, institucijata [abat se temelela na dva motiva: na humani na verski. Vrz tie osnovi [abat se razvival vo dve nasoki. Od edna strana, se zgo-lemil brojot na strogite propisi protiv vr{eweto na sekoja rabota. Mi{nata nabroju-va 39 kategorii rabotni aktivnosti (avot melahot), koi bile zabraneti da se izvr{u-vaat na [abat i u{te mnogu drugi izvedeni od niv. Od druga strana, Evreite vo sabotapokraj fizi~kiot imale i duhoven odmor, duhovno osloboduvawe od makotrpnoto sekoj-dnevie. I pokraj site restrikcii i zabrani, Evreinot ne go doìvuval [abat kako to-var, tuku kako den za vistinsko uìvawe i duhovno izdignuvawe.

Vo vremeto na Vtoriot hram imalo asketski sekti, Samari}ani, Eseni, a podocna i Ka-raiti (karaim), koi zabranuvale za vreme na [abat da se koristi ogan i svetlo, pa durii toga{ koga bile zapaleni pred zapo~nuvaweto na [abat.

Fariseite, me|utoa ja ublaìle strogosta povrzana so praznuvaweto na [abat i takago za~uvale za radost i za uìvawe. Tie so svoite tolkuvawa dozvoluvale da se kori-sti ogan i svetlo, dokolku tie bile zapaleni pred zapo~nuvaweto na [abat. Tie duridopu{tale i prekr{uvawe na praviloto za praznuvawe na [abat, dokolku se raboteloza ukaùvawe pomo{ na bolen ili za spasuvawe na ne~ij ìvot. Toa go objasnuvale sofaktot deka [abat mu e daden na ~ovekot za da pomogne, a ne za da bide pri~ina za ne-sre}a i za smrt. Takviot [abat, onaka kako {to go tolkuvale fariseite ostavil traenpe~at vrz celokupniot ìvot na Evreite. Toj isto taka, pove}e od koja bilo druga pri-dobivka od evrejstvoto, vlijael vrz na~inot na ìvot na celokupnoto civilizirano ~o-ve{tvo.

So [abat se povrzani mnogu naviki i obi~ai. U{te na po~etokot na n.e. Evreite se pod-gotvuvale za [abat vo tekot na celata sedmica i odvojuvale za toj den s¢ {to imalenajdobro. U{te vo toa vreme sekoe semejstvo pe~elo halot (specijalen leb - vidi Hala).Vo petok popladne sve{tenikot od visokata kula na hramot duval vo {ofar kako znakza prekinuvawe na rabotnite aktivnosti. Vo drugite gradovi na Palestina {ama{ot(vidi {ama{ str.22) duval {est pati vo {ofarot od pokrivot na nekoja visoka zgrada.Pri prviot povik, rabotata najprvin ja prekinuvale selanite {to rabotele po poliwa-ta okolu gradot, na vtoriot - trgovcite vo gradot, na tretiot - gi trgale od ognot lon-cite so hrana i gi zavitkuvale so razni tkaenini za da ja za~uvaat toplinata.

Vo sredniot vek [abat na Evreite im bil den za odmor. Na [abat gi oblekuvale naju-bavite obleki, gi jadele najvkusnite jadewa, a i najsiroma{nite se trudele da obezbe-dat tri obroka za toj den (vidi {alo{ seudot, str19). Vo petok popladne, pred zao|a-weto na sonceto, doma}inkata gi palela sabotnite sve}i (vidi “nerot [abat”, str.14).Po vra}aweto od sinagoga semejstvoto se sobiralo zaedno, a tatkoto kako glava na se-mejstvoto, gi blagoslovuval decata i molel Kidu{ so vino i so leb. Atmosferata bilaprazni~na i topla. Mnogu doma}ini, koi imale mo`nosti, se trudele da mu ukaàt go-stoprimstvo i na nekoe drugo lice. Pobo`nite Evrei so osobeno zadovolstvo poviku-vale u~eni lu|e, koi moèle da im davaat tolkuvawa za oddelni delovi od Torata. Po-sebno se nastojuvalo da im se ukaè gostoprimstvo na siroma{nite Evrei.

Po zavr{uvaweto na [abat, po slu`bata vo hramot, doma se kaùvala molitvata Av-

ta. Ovoj obi~aj ne se primenuval nasekade duri ni vo XII vek. Podocna, koga go prifa-tile site op{tini, blagoslovuvaweto na svetloto stanal eden od glavnite obredi nado~ek na sabotata.

Bidej}i Biblijata gi upotrebuva izrazite “svetlina” i “veselba” kako sinonimi (Psalm97:11; Ester 8:16), sabotnite svetila se smetaat za simboli na denot na radosta, spoko-jstvoto i dobroto raspoloènie. Zatoa Majmonides (Rambam) vo svoeto delo “Mi{neTora” pi{uva: “Duri i ako nekoj nema {to da jade i mora da prosi za da si kupi maslo zaosvetluvawe, dolèn e da go stori toa zatoa {to e toa del od sabotnata radost” ( Vidi:“Oneg [abat” str.18 )

Vo sredniot vek rabinite vodele dolgi diskusii okolu toa dali treba najprvin da seizvr{i paleweto, pa potoa da se izgovori blagoslovot, ili obratno. Za{to so blago-slovot se potvrduva deka nastapil [abat i so toa pove}e ne e dozvoleno palewe. Ako,pak najprvin se izvr{i paleweto, toga{ blagoslovot e izli{en, zatoa {to ve}e e iz-vr{en propisot za palewe. Najposle se postignalo kompromisno re{enie - najprvin dase palat sve}i, a potoa da se izgovori blagoslovot, no pri toa treba da se pokrijat o~-ite za da se za{titat od svetlosta na sve}ata.

2.2. Kabalat [abat (hebr. Do~ek na [abat)

Kabalat [abat e naziv za vovednata molitva, koja se kaùva vo petok nave~er. Se sos-toi od sedum psalmi (95:99, 29:92) i poznatata pesna Leha dodi (vidi Leha dodi str.16).[este psalmi gi simboliziraat {este rabotni dena, a sedmiot e posveten na sabotata.

So Kabalat [abat se povrzani mnogu ubavi obi~ai. Niv gi vovele kabalistite od Sa-fed vo XVII vek, i toa spored primerot na dvajcata palestinski Amorejci, rabi Hanin irabi Janaj. Vo Talmudot pi{uva deka ovie dvajca Amorejci se oblekuvale vo petok na-ve~er vo sve~eni obleki i deka govorele: “Ajde, na do~ek na kralicata na [abat” i “Doj-di nevesto, dojdi nevesto”. Kabalistite od Safed toa go sfatile bukvalno, pa go pe-rsonificirale [abat kako kralska nevesta. Tie vo petok popladne zaminuvale nad-vor od gradot zaradi do~ek na kralicata [abat, peele psalmi i do~ekot go zavr{uvaleso “Dojdi nevesto”.

Za kralicata [abat bile ispeani mnogu pesni, me|u koi sekako najpoznatata e “Leha do-di”. Na taa tema i Hajne ja napi{al pesnata “Princezata [abat”.

Pod vlijanieto na kabalistite od Safed site evrejski op{tini go vovele obredot “Ka-balat [abat”. Vo mnogu evrejski op{tini i denes ima obi~aj kantorot i celiot nasob-ran narod vo hramot pri zavr{nata strofa na “Leha dodi” da se zavrtat kon vleznataporta, simboliziraj}i so toa kako navistina da ja o~ekuvaat kralicata [abat, koja mudoa|a vo poseta na svojot mladoènec, a mladoènecot e evrejskiot narod.

2.3. Leha dodi (hebr. dojdi moj prijatelu)

“Leha dodi” e naziv na pesnata posvetena na [abat, ~ij{to avtor e Rabi [elomo benMo{e Alevi-Alkabec, kabalist od Safed (1505-1584). Pesnata se vbrojuva me|u naju-bavite pesni od evrejskata religiozna poezija i se smeta za himna na do~ekot na [abat.Nejziniot tekst bil inspiracija na mnogu kompozitori. Pi{uvana e vo akrostih, taka{to po~etnite bukvi od site redovi zaedno go davaat imeto na avtorot. Sluèj}i se sobibliski jazik, poetot so ìvopisni figuri i izrazi, prezemeni od prorokot Je{aja i

15

dala (vidi Avdala str.20), koja e molitva-blagoslov, so koja se oddeluva [abat odobi~niot den.

Kon krajot na XVI vek, kabalistite vo Safad (Cefat) go vovele obredot na “Do~ekot na[abat”- Kabalat [abat (vidi: Kabalat [abat str.15). Tie go personificirale [abatvo kralica i nevesta. Vo petok popladne zaminuvale nadvor od gradot, vo povorki, vopresret na [abat i peele psalmi, a zavr{uvale so pesnata “Dojdi nevesto”. Mnogu evrej-ski poeti od toa vreme peele pesni za [abat kako pesni za nevesta. Edna od takvitepesni e i “Leha dodi” (“Dojdi mil moj da ja pre~ekame nevestata” - vidi “Leha dodi” str.-16). Pod vlijanie na kabalistite, ceremonijata na do~ekot na [abat ja prifatile si-te evrejski op{tini.

Strogite formi na praznuvaweto na [abat, koi gi vovele u{te Ezra i Nehemija vo Vvek pr.n.e, moèle da se odràt s¢ do XIX vek, bidej}i kon toa pomognale okolnostitevo koi ìveele Evreite vo raznite epohi od svojata istorija. Posebno treba da se na-glasi deka ìvotot vo geto gi izoliral Evreite od ostanatiot svet politi~ki, kultu-rno, jazi~no i op{testveno, taka {to nivniot [abat ne bil konfrontiran so hristijan-skata nedela, nitu pak so gra|anskiot ìvot vo nivnata sredina voop{to.

Na po~etokot na XIX vek, tehni~kite otkritija ja revolucionizirale trgovijata i indu-strijata i otvorile novi mo`nosti za ekonomski razvoj. Stopanskiot ìvot vo zapad-na Evropa i vo Amerika dobil novi formi. Evreite politi~ki i ekonomski zapo~naleda izleguvaat od svojata izoliranost, da primaat vlijanija i da se vklu~uvaat vo no-vite struewa. Toa voedno pretstavuvalo i po~etok na slabeeweto na strogoto po~itu-vawe na [abat. Ne samo verski nezainteresiranite, tuku i mnogu pobo`ni Evrei, po~-nale da gi otvoraat svoite du}ani na [abat i da izvr{uvaat drugi raboti.

Se pojavile razni reformisti~ki grupi koi barale na~in da se ublaàt propisite zasabotniot odmor i tie da se usoglasat so modernite vremiwa. Nekoi go zamenile [abatso nedela, a nekoi pak po~nale da vr{at bogoslu`ba vo nedela.

Vo najnovo vreme nekoi evrejski krugovi vovele bogosluèwe vo petok po ve~era, nakoe{to, osven maì u~estvuvaat i èni i deca, a ponekade ima i hor. Na [abat se orga-niziraat predavawa, diskusii na trkalezna masa so evrejski temi i sl., a seto toa socel da se napravi obid da se so~uva [abat so novi formi.

2.1. Nerot [abat (hebr. sabotni sve}i)

Sekoj petok, pred zao|aweto na sonceto evrejskata doma}inka pali sve}i na masata pod-gotvena za sabotna ve~era. Taa obvrska na ènata e vo soglasnost so evrejskoto sfa}awedeka ènata treba da vodi grià za ku}ata. Sve}ata ja pali ma`, samo ako nema ènavo ku}ata.

Pri paleweto sve}i se izgovara odreden blagoslov i se pokriva liceto. Mnogu ènikon toj blagoslov gi dodavaat i ovie zborovi: “Kako {to sjaat i svetat ovie sve}i, takaneka svetat i o~ite na onie {to se zanimavaat so Tora”.

Vo nekoi mesta ima obi~aj devojkata da pali edna sve}a, maènata èna dve, a ènatakoja e i majka dodava u{te po edna sve}a za sekoe dete. So paleweto na sve}ite se oz-na~uva prestanokot na rabotniot den i po~etokot na vladeeweto na “kralicata [abat”.

Se pretpostavuva deka blagoslovuvaweto na svetloto e vovedeno vo IX vek, vo vreme-to na Gaonot, i toa zaradi Karaitite, koi zabranuvale da se upotrebuva svetlo vo sabo-

14

2.3. Kidu{ (hebr. posvetuvawe)

Kidu{ e naziv za molitvata so koja se posvetuva sabotata i praznikot, a se temeli nabibliskata zapoved: “Zahor et jom a{abat lekade{o!” (“Ne zaboravaj da go praznuva{[abat!”, II kn. Mojs. 20:7). Taa molitva se moli nad ~a{a so vino, za{to vinoto vo Bi-blijata ponekoga{ se spomnuva kako sinonim za radost.

Kidu{ se ~ita nasproti [abat ili nasproti praznik i toa vo sinagoga ili doma predpo~etokot na ve~erata. Taa molitva se sostoi od tri stava: voveden del, koj govori zazavr{uvaweto na sozdavaweto na svetot i za sedmiot den kako den za odmor; vtoriot- blagoslovot na vinoto i tretiot - blagoslovot na posvetuvaweto na sabotata. Osvenglavniot, ve~eren Kidu{, rabinite vovele i kratok Kidu{, koj se moli vo sabota i na-utro na praznik, pred prvoto jadewe.

Kidu{ bil voveden vo raniot period na Vtoriot hram i im se pripi{uva na ~lenovitena Golemoto sobranie. Vo vremeto na Tanaitite nemalo ve~erna slu`ba vo hramot vopetok. Ve~erata zapo~nuvala docna popladne, po poslednite zvuci na {ofarot, a za-vr{uvala koga ve}e }e padnela no}. Molitvata Kidu{ se kaùvala po ve~erata, za{totrebalo da se do~eka [abat. Koga vovele Amorejcite vo Vavilonija zaedni~ka slu`bavo hramot vo petok nave~er, molitvata Kidu{ se kaùvala pred ve~erata, za{to po iz-leguvaweto od hramot ve}e bil nastanat [abat.

Bidej}i vo Vavilonija bilo mnogu pote{ko da se dojde do vino otkolku vo Palestina,za izvr{uvawe na Kidu{ po~nale da se upotrebuvaat drugi pijaloci namesto vino, a prinedostig na pijalok se zemal leb.

Kidu{ se ~ita vo hram nad vino, a doma nad vino ili nad leb. Vo hramot toa go pravikantorot ili nekoj drug sve{tenik, a doma obi~no toa go pravel doma}inot. Otkako }eispie edna goltka vino, toj ja podava ~a{ata na doma}inkata, koja isto taka ispiva ed-na goltka, a potoa istoto go pravat, spored starosna vozrast i site ostanati vo domot

17

Jeremija, od Psalmite i od Knigite za sudiite, go personificiral [abat i go sporedilso mlada nevesta, koja e vrzana so svojot mladoènec - evrejskiot narod. Pesnata za-po~nuva so refrenot :

“Leha dodi, likrat kalapene [abat nekabela...”

{to vo prevod zna~i:

“Ajde najmil moj, vo presret na nevestata,Ajde, na do~ek na [abat...”.

Izrazot na qubovniot povik “Leha dodi” e prezemen od [ir a{irim (Pesna nad pesni-te), kade se veli: “Dojdi najmil moj, }e odime vo poliwata..., tamu }e ti ja dadam svoja-ta qubov” ([ir a{irim 7:12).

Sledej}i go svojot u~itel, poznatiot kabalist Rabi Jichak Lurij, negovite u~enici iz-leguvale nadvor od gradot na otvoreni poliwa i go do~ekuvale [abat so peewe psal-mi i na “Leha dodi”.

Leha dodi

Leha dodi, likrat kalapene [abat nekabela!

[amor Vezahor bedibur ehadI{mianu el amejuhad

Adonaj ehad u{mo ehadLe{em ultiferet veletila

Likrat [abat venelehaKi hi mehor aberaha

Mero{ mikedem nesuhaSof maase bemaha{ava tehila

Mikda{ meleh ir meluha Kumi cei mitoh haafeha

Rav lah {efet beemeh abaha Veu jahamol alajih hemla

Itnaari meafar kumiLiv{i bigde tirafteh ami

Al jad ben Ji{aj Bet AlahmiKorva el naf{i geala

Itoreri itoreriKi va oreh kumi ori

16

Uri uri {ir daberiKevod Adonaj alajih nigla

Lo tevo{i velo tikalemi Ma ti{tohahi uma teemi

Bat jehesu anije amiVeniveta ir al tila

Veaju lim{isa {osajih Verahaku kol mevaleajih

Jasis alajih eloajihKismos hatan al kala

Jamin usmol tifrociVeet Adonaj taarici

Al jad i{ ben parciVenismeha venagila

Boi ve{alom ateret baala Gam besimha berina uvcaola

Toh emune am segula Boi kala boi kala

Toh emune am segula Boi kala [abat malketa.

2.6. [alo{ seudot (hebr. tri obroci ili tri gozbi)

Spored evrejskite propisi vo sabota mora da se jadat “{alo{ seudot” (tri obroci).Spored narodnoto veruvawe toj {to }e go ispolnuva ovoj propis }e se spasi od tri ne-voli. Nekoi pak imaat i ~etvrt, lesen obrok, koj ne e zadolìtelen spored propisite.

2.7. Mocae [abat (prestanok na [abat)

Mocae [abat se narekuva ve~erta i no}ta po zavr{uvaweto na [abat, kako {to e“mocae jom tov” - ve~erta i no}ta po zavr{uvaweto na praznikot.

Na Mocae [abat pokraj Avdalata, se pejat pesni i se povikuva Elijau Anavi (prorokotElija) da dojde so Ma{ijahot (so Mesijata), sinot Davidov. Spored predanieto prorokotElija ne doa|a vo sabota, nitu nasproti sabota i zatoa Evreite so pesna go potsetuvaatdeka sabotata pominala i deka toj moè da dojde. Na Mocae [abat se vostanovil iobi~ajot za ~etvriot obrok - seudat melave malka - gozba vo ~est na ispra}aweto nakralicata (vidi Melave malka str.19).

Vo staro vreme imalo obi~aj na Mocae [abat da se ve~era vo grupi, kako {to se prave-lo toa i na erev [abat (vo petok nave~er). Po ve~erata se ~ital blagoslov na jadewe-to (birkat amazon), ~ij{to sostaven del bila i Avdala. Podocna toj obi~aj se promen-il bidej}i se zabranilo jadewe pred Avdala.

Vo edna legenda se veli deka prorokot Elija sedi na Mocae [abat pred stebloto naìvotot i gi beleì zaslugite na onie {to go po~ituvaat [abat.

2.8. Melave malka (hebr. ispra}awe na kralicata)

Melave malka e naziv za zavr{nata sve~enost na Mocae [abat (vidi Mocae [abat), sokoja simboli~no se ispra}a “kralicata [abat”. Kako {to se do~ekuva sve~eno, taka taasve~eno i se ispra}a. Za taa prigoda se podgotvuva i zavr{niot, ~etvrtiot saboten ob-rok, se pejat pesni i himni vo slava na zaminuvawe na denot na odmorot, vo koi se moliza spasenie, dobro zdravje i uspeh vo novata sedmica. Tragi od ovoj obi~aj nao|ame i voTalmudot. So tekot na vremeto “Melave malka” se vovel kako zadolìtelen, ~etvrtiobrok i bil zamislen kako nekoj vid prodolùvawe na [abatot. Kabalistite, na pri-mer veruvale deka i gre{nite du{i se odmoraat na [abat, i deka se vra}aat vo peko-lot duri po zavr{uvaweto na sve~enosta “Melave malka”. Pod vlijanie na kabalistite,hasidite mnogu nerado dopu{tale da im zamine po~esniot gostin i so pesna na trpeza-ta i so hasidski prikazni go prodolùvale [abatot kolku {to moèle podolgo.

“Melave malka” e poznata i kako “Seudat David” (gozba na carot David). Spored legen-data, Bog mu prorekol na David deka }e umre na [abat. Po zavr{uvaweto na sekoj [a-bat, carot David podgotvuval gozba i so posebna veselba ja proslavuval radosta {to iovojpat ostanal ìv.

Srednovekovnite poeti im posvetile mnogu pesni na sve~enostite “Melave malka”,me|u koi e i pesnata “Bemocae jom menuha” (Po zavr{uvaweto na denot na odmorot) odXIV vek, so koja po~nuvaat pesnite na Avdala.

Edna od omilenite pesni za “Melave malka” e pesnata Elijau Anavi (prorok Elija), zakoja se pretpostavuva deka ja sostavil rabi Meir od Rotenburg vo XIII vek. Vo pesnata

19

kako simbol na dvojniot obrok (vidi mana, str.22), koj{to spored Biblijata go sobiraleIzraelcite vo pustinata vo petok.

2.5. Oneg [abat (sabotno uìvawe)

Spored evrejskite propisi sekoj Evrein e dolèn vo sabota da uìva vo vkusni i vo ja-dewa podgotveni so posebno vnimanie. Toj propis se temeli na izvadokot od knigata naJe{aja (Isaija), vo koj{to [abat se narekuva “Oneg” (uìvawe) (Isaija 58,13)

Vo Talmudot ima edna prikazna deka [amaj Azaken sekoj den odbiral jadewa za [abat.Koga }e videl ubava ìvina, toj }e ja oddelel i }e re~el: “Toa e za [abat.” Koga }e naj-del nekoja druga, poubava, toga{ }e ja izedel prvata, a vtorata }e ja za~uval za [abat.

Denes nazivot “Oneg [abat” se upotrebuva za razni priredbi od verski, op{testven ilikulturen karakter, koi se odrùvaat vo petok nave~er ili vo sabota popladne. Reli-gioznite Evrei se sobiraat i diskutiraat za Torata, a hanamot ili rabinot drì dera{(propoved), obi~no na tema povrzana so nekoja odlomka od Torata, a koja se ~ita vo sab-ota. Vo sovremeniot evrejski ìvot se organiziraat zabavi, dru{tveni igri i drugi ku-lturni aktivnosti. Inicijatorot na takvite formi na “Oneg [abat” bil golemiot evre-jski poet Hajim Nahman Bjalik. Za “Oneg [abat” ~esto se podgotvuvaat i zakuski.

18

Ima razni formi na sadovi {to se menuvale so tekot na vekovite. Tie se izrabotuvaleod drvo, koska, metal i od srebro, so razni ukrasi i so emajlirani plo~ki, na koi bileizgravirani pretstavi od Biblijata, figuri na ìvotni, na ptici, na cve}e i sl. Kakoi porano, sadot za besamim e predmet so umetni~ka izrabotka, pa zatoa vo ponovo vre-me, osobeno vo Amerika i vo Izrael umetnicite go oblikuvaat moderno.

2.10. Avot melahot i toladot (glavni raboti i drugi raboti povrzani so niv, zabraneti na [abat)

Avot melahot e naziv za glavnite rabotni aktivnosti, koi se zabranuvaat na [abat.Torata go zabranuva raboteweto, no ne naveduva koj vid rabotni aktivnosti se zabra-nuvaat na [abat. Zatoa tanaitite (vidi Tanaim str.169) odredile nekolku kategoriiglavni rabotni aktivnosti, me|u koi spa|aat i zemjodelskite raboti (orawe, seewe isl.), podgotvuvawe jadewa, izrabotka na obuvki i na obleka, grade`ni~ki raboti, pop-ravka na stanovi, prevoz, prenesuvawe stoka, pi{uvawe i sl.

Toladot se pomali rabotni aktivnosti povrzani so glavnite, isto taka zabraneti na[abat. Oraweto na pr., spa|a vo avot melahot, a |ubreweto i pleveweto, koi se povrza-ni so oraweto, spa|aat vo toladot.

Podocna bile vovedeni i dopolnitelni zabrani za izvr{uvawe na mnogu drugi posit-ni rabotni aktivnosti, koi vo stru~nata literatura se narekuvaat gederot (ogradi).Taka se zabranuva duvawe vo {ofar (tekiat {ofar) na Ro{-a{ana, netilat lulav (upo-trebuvawe na lulav) na Sukot, megilat Ester (~itawe na megilata (Knigata) za Ester)na Purim i sl., dokolku se pa|aat tie praznici na [abat.

Pri~ina za dopolnitelna zabrana bilo da se spre~i prekr{uvaweto na [abatot soprenesuvawe na lulavot, {ofarot ili na megilata od edno mesto na drugo. So zabrana-ta za rabotewe i za izvr{uvawe na rabotni aktivnosti na [abat, se istaknuva karak-terot na [abatot kako den za odmor.

2.11. HalaNazivot hala ima nekolku zna~ewa i toa:

bel leb koj se podgotvuva za [abat i za praznici;

par~e testo ili leb, koi vo vremeto na postoeweto na Vtoriot hram, a vrz osnova nabibliskiot propis (IV Mojs. 15:20 ) se oddeluvale kako prilog za sve{tenicite. Halatase oddeluvala od testot od ìtarki koi sluèle za me{awe na lebot, kako {to se: p~e-nica, ja~men, oves, elda i ‘r`;

par~e testo (so golemina na maslinka), koe se frla vo ogan pri pe~eweto na lebot.Pri toa se ~ita odredena molitva.

Voop{to se smeta deka se vostanovil ovoj obi~aj po razoruvaweto na Vtoriot hram, ka-ko zamena za propisot za oddeluvawe na testo za sve{tenicite. Me|utoa od Mi{natase gleda deka ovoj obi~aj postoel u{te od postaro vreme, a nastanal verojatno so pra-znovernoto prinesuvawe `rtvi na zlite duhovi. Se ~ini deka ovoj obi~aj ponekade pos-toel i za vreme na Vtoriot hram, naporedno so propisot za oddeluvawe pridones zasve{tenicite.

21

se pozdravuva prorokot kako vesnik na Mesijata. Imeno, spored legendata prorokotElija treba da go najavi Mesijata na po~etokot na nova sedmica.

2.9. Avdala (hebr. razlikuvawe - razdeluvawe)

Avdala e eden od najstarite obredi, koj{to spored Talmudot go vostanovile ~lenovitena Golemoto sobranie (an{e Keneset agedola) na po~etokot na Vtoriot hram (IV vekpr.n.e.).

Obredot Avdala se vr{i po istekuvaweto na [abatot ili na praznikot, vo hramot ilidoma. Se sostoi od nekolku molitvi so koi, spored utvrden redosled se blagoslovuva-at vinoto, svetlinata i prijatnite mirisi. So ovoj obred se ozna~uva krajot na [aba-tot, odnosno na praznikot i po~etokot na rabotniot den i se istaknuva razlikata voodnos na sfa}aweto na [abatot pome|u evrejskiot i ostanatite narodi, pome|u sveto-to i profanoto, pome|u svetlinata i temninata, pome|u sedmiot den, kako den za odmori {este drugi rabotni denovi itn.

So Avdalata se povrzuvaat mnogu obi~ai. â{ata so vino se polni do vrv, zatoa {to epolnata ~a{a znak na blagosostojba. Za blagoslov na svetlinata obi~no se podgotvuvaubava pletena sve}a, a za prijatnite mirisi se podgotvuvaat ubavi sadovi.

Ne e jasno zo{to pri izvr{uvaweto na obredot Avdala se koristat prijatni mirisi.Moèbi toa se pravi za da se isprati [abatot so prijaten miris. Vo sredniot vek severuvalo deka prijatnite mirisi se zamena za dopolnitelnata du{a, koja go pridruù-va sekoj Evrein na [abat, a go napu{ta po istekot na [abatot.

Pod vlijanie na kabalistite, “zaminuvaweto” na [abatot (vidi Mocae [abat str.19) sotekot na vremeto dobil misti~en karakter. Se vreàlo veruvaweto deka demonite naMocae [abat stanuvaat pomo}ni i deka izgubenite du{i se vra}aat vo pekolot. Zatoaponekoga{ ~a{ata so vino se prepolnuva namerno i se isturaat nekolku kapki vino za-radi sueverieto deka {titi ovoj gest od zlite duhovi, koi{to navodno moè da se po-tkupat so malku vino. I gledaweto na sopstvenite nokti na racete na svetlinata na sv-e}ata za vreme na izvr{uvaweto na Avdalata poteknuva od veruvaweto deka toa pre-tstavuva za{tita od ve{terkite vo tekot na celata sedmica. Na ènite im bilo zabra-neto da probuvaat od vinoto za vreme na toj obred, i toa navodno zaradi grevot na Eva,koja{to mu dala na Adam da vkusi od zabranetata ovo{ka, a koja vsu{nost bila sok odgrozje.

Evreite od Isto~na Evropa veruvale deka, ako se napie nekoja devojka vino od obre-dot Avdala, }e i porasnat musta}i. Vo atmosfera na strav se smetalo deka e opasno dase pie voda pred obredot Avdala.

Sostaven del na obredot, koj se vr{i doma, se pesnite, od koi najpoznata e “Amavdilben kode{ lehol”. Sefardite vo Bosna osven pesnata Amavdil, ja peele na {panski “ElDio alto kon su grasija” i toa na melodijata na bosanskata sevdalinka “Kad ja po|oh naBemba{u”.

Besamim - skraten naziv za kusfat besamim (hebr. sad za prijatni mirisi, mirizlivitrevi, mirudii).

Besamim e sad za mirizlivi trevi i za drugi prijatni mirisi, koi se vdi{uvaat pri iz-vr{uvaweto na obredot Avdala, po istekuvaweto na sabotata ili na praznikot, vo hra-mot ili doma.

20

e vreme za minha i arvit (ve~erna molitva). Bidej}i vo sabota bilo zabraneto da seupotrebuva ~ekan, {ama{ot glasno gi povikuval vernicite da dojdat vo hramot.

Na Ti{a-beav (post na devetti av), {ama{ot ne povikuval vo hramot, tuku lu|eto si do-a|ale sami. Obi~aj bilo {ama{ot da ~ukne tri pati, a koga imalo smrten slu~aj vo mes-toto toga{ toj ~uknuval samo dva pati. Toa voedno bilo znak deka toj den }e se izvr{ipogreb.

2.15. Jadewa za [abatKarakteristi~ni jadewa za erev [abat (petok nave~er) se bel leb, riba i vino. A{ke-nazite podgotvuvaat pleten bel leb, koj go narekuvaat barhes. Sefardite kako na pr.bosanskite sefardi nemaat barhes, tuku podgotvuvale trkalezni beli lep~iwa - pi-tikas.

Glavnoto jadewe za ru~ek na [abat bilo {olet, t.e. grav koj se podgotvuval vo petok ise odrùval topol vo zatvoreni sadovi s¢ do sabota popladne. Sefardite od [panijago donele obi~ajot da se podgotvuvaat pasteli (meleno meso pome|u dve tenki kori te-sto), koi se pe~ele vo pe~ka vo tepsii so razni golemini.

23

2.12. Mana (hebr. man u - {to e toa?)

Mana e hranata so koja{to, spored, Biblijata se hranele Izraelcite vo tekot na 40 go-dini, po nivnoto izleguvawe od egipetskoto ropstvo, dodeka skitale niz pustinata is¢ do nivnoto doa|awe vo Kanaan. Vo Biblijata pi{uva: “Utrinata be{e padnala rosaokolu logorot. I ete, koga se krena rosata na povr{inata na pustinata ostana tenok sl-oj, ne{to kako slana na zemjata. Koga go vidoa Izraelcite toa, se zapra{aa edni so dru-gi: “[to e toa?”, za{to ne znaeja {to e toa”. Toga{ Mojsej im re~e: “Toa e leb koj Bog vigo dal za hrana” (II Mojs. 16:13-15).

Spored talmudskoto predanie se slu~uvale mnogu ~uda, povrzani so manata. Nikoj nemoèl da go so~uva svojot obrok od mana za naredniot den, ili da ima pove}e od edenomer hrana (stara merka od okolu 4 kg.), za{to ona {to ostanuvalo kako vi{ok se rasi-puvalo ili go izeduvale crvi. Me|utoa, sabotniot obrok, koj se sobiral vo petok, osta-nuval sve` i ne se rasipuval.

Spored opisot od Biblijata, manata po forma nalikuvala na seme od karanfil~e (ko-rijander) i imala bela boja, a bila so vkus na medeno kola~e.

2.13. [ama{ (hebr. sluìtel, slu`benik)

[ama{ e naziv za pomo{niot slu`benik, koj ja odrùva ~istotata vo hramot i izvr{uvai drugi raboti. [ama{ e slu`benik na evrejskata op{tina, na bet-dinot ili na {kolo-to. Vo vremeto na Talmudot, {ama{ot vo hramot go narekuvale hazan (kantor). Vo eru-salimskiot hram dol`nostite na {ama{ot gi izvr{uvale Levitite (pripadnicite naplemeto Levi), a me|u ostanatoto, nivna zada~a bila da bidat i {omerim (~uvari nahramot).

So tekot na vremeto {ama{ite rabotele i drugi raboti. Koga }e se ukaèla potreba,tie ja izvr{uvale dol`nosta na predmolitel i ja ~itale Torata. Vo mnogu mesta, oso-beno vo malite i siroma{ni mesta, koi ne bile vo mo`nost da pla}aat u~itel po vero-nauka, {ama{ot gi podu~uval decata. Se prikaùva deka edna op{tina barala {ama{koj }e bide dar{an (propovednik), sudija, hazan, sofer (prepi{uva~ na Torata), u~iteli koj voedno }e gi izvr{uva i site drugi raboti.

Vo sredniot vek {ama{ot bil “talmid haham” (obrazovan ~ovek), javen rabotnik i licekoe oficijalno go izvestuvalo ~lenstvoto za odlukite na op{tinata. Vo pogolemiteop{tini, pokraj glavniot, imalo i pomo{en {ama{ za ~istewe na hramot, za budewe navernicite i povikuvawe na selihot (pokajni~ki pesni i molitvi vo mesecot elul i de-sette dena na pokajanie), za potsetuvawe na vernicite da gi zatvoraat du}anite na erev[abat itn. Vo sefardskite op{tini, {ama{ot po pat na licitacija im prodaval na ve-rnicite i micvot, t.e. po~esni funkcii povrzani so Torata.

2.14. Defikot a{ama{ (~ukawe na {ama{ot)

Vo mnogu zemji na galutot, vo mestata kade {to ìveele Evreite vo geta ili vo poseb-ni kvartovi, {ama{ot (vidi: {ama{) sekoe utro pred {ahritot (utrinska molitva) giobikoluval ulicite i so drven ~ekan ~ukal na vratite ili na prozorite na evrejskitestanovi, i na toj na~in gi budel vernicite i gi povikuval da se podgotvat za molitva.Vo mnogu gradovi {ama{ot toa go pravel i pred stemnuvawe, kako predupreduvawe deka

22

44RO[-AA[ANA (hebr. po~etok na godinata)

Ro{-a{ana e naziv za evrejskata Nova godina, koja se slavi na prviot i na vtoriot denod sedmiot mesec ti{ri. Ro{-a{ana ima u{te ~etiri nazivi Jom terua i Zihron terua,koi se odnesuvaat na duvaweto vo {ofar i Jom adin i Jom azikaron (Den na sudot i Denna se}avaweto).

Vo Torata ne se spomnuva Ro{-a{ana kako naziv za Nova godina. Vo nea pi{uva:“Prviot den od sedmiot mesec neka vi bide den za odmor, spomen na trubeweto na tru-bite, na svetiot sobor” (III kn. Mojseeva, 23,24). Nazivot Ro{-a{ana se spomnuva vo Ta-nahot (Stariot zavet) samo edna{ i toa vo knigata na prorokot Jehezkel (Ezekil), no nee sosema jasno dali tamu se podrazbira i Nova godina. Od toa moè da se zaklu~i dekaEvreite pred vavilonskoto ropstvo ne gi praznuvale Ro{-a{ana i Kipur. Tie vo esenimale samo eden praznik - praznikot na sobirawe na plodovi i na berewe na grozjeto;toj opfa}al mnogu obredi koi denes se vr{at na Ro{-a{ana, Jom kipur i Sukot. Duripo vavilonskoto ropstvo toj esenski praznik bil podelen na tri oddelni praznici, odkoi sekoj si dobil svoj naziv.

Ro{-a{ana i Jom kipur se razlikuvaat od ostanatite evrejski praznici spored atmos-ferata. Dodeka na ostanatite praznici vladee posebna atmosfera na radost i na za-dovolstvo, na praznicite Ro{-a{ana i na Jom kipur se izrazuvaat ~uvstva na dlabo-ka serioznost i na moralna odgovornost koi mu gi nametnuva ìvotot na sekoj poedinec.Zatoa tie dva praznika se povrzuvaat so “Jamim noraim” (Stra{ni denovi), na koi, spo-red veruvaweto, ~ove~kata zaednica izleguva pred “nebesniot sud”. Tie se razlikuvaatod ostanatite evrejski praznici i po toa {to ne se povrzani so ìvotot na selanite voprirodata, nitu pak so kakov bilo drug istoriski nastan. Tie u{te od najstaro vreme sepovrzani so ìvotot na poedinecot i so negovite verski ~uvstva, so negovite najdlabo-ki vnatre{ni razmisluvawa i postapki, kako kon Boga, taka i kon lu|eto.

Na Ro{-a{ana sekoj ~ovek saka da se oslobodi od du{evnite stradawa, za da moè davleze vo novata godina is~isten od grevot. Ottuka poteknuva i obi~ajot na prviot denod praznikot da se odi na nekoj breg na reka ili na more i simboli~no da se frlaatgrevovite vo voda. Toj obi~aj se narekuva ta{lih (vidi “Ta{lih” str.30).

Imalo obi~aj za vreme na ta{lihot da se frlaat tro{ki od leb. Ovoj obi~aj ima koren

25

33RO[-HHODE[

Ro{-hode{ e prviot den od noviot mesec. Se narekuva u{te i “mlad mesec”, za{to po-javata na mladata mese~ina (mladina) ozna~uva po~etok na nov mesec vo evrejskiot ka-lendar.

Vo drevniot Izrael utvrduvaweto na noviot mesec se vr{elo vrz osnova na iskazi nao~evidci. Tie na triesettiot den vo mesecot trebalo da svedo~at pred Sanedrinot de-ka videle mlada mese~ina. Dokolku se pokaèlo deka e nivnoto svedo~ewe verodostoj-no, toga{ toj den sve~eno bil proglasuvan vo Erusalim kako “Ro{-hode{“. Vo toj slu~ajprethodniot mesec trebalo da ima 29 dena. Ako se ustanovelo deka ne se sigurni sve-docite, toga{ triesettiot den se dodaval na prethodniot mesec, pa toga{ toj imal 30dena, a sledniot den bil proglasuvan za “Ro{ - hode{“.

Za proglasuvaweto na “Ro{-hode{“, Sanedrinot gi izvestuval site evrejski zaednicivo Izrael. Vo po~etokot, toa se izvr{uvalo so palewe na signalni ognovi na vrvovitena ridovite. Koga podocna Samari}anite se obiduvale da vnesuvaat zabuni so pred-vremeno palewe na signalni ognovi, takviot na~in na izvestuvawe bil napu{ten i za-menet so sistem na ispra}awe glasnici. Glasnicite bile upatuvani vo oddale~enite ob-lasti na Judeja, Egipet, Sirija i Vavilon i vo site krai{ta kade {to ìveele Evreiza da gi izvestat za nastapuvaweto na noviot mesec.

Vo stariot Izrael “Ro{-hode{“ bil praznik i den na odmor kako i sabotata i osta-natite praznici. Denes “Ro{-hode{“ se smeta za polupraznik. Do denes se so~uval ob-i~ajot vo hramovite vo sabota po ~itaweto na Torata da se objavuva i da se blagoslovu-va noviot mesec.

24

4.2. Obi~ai na Ro{-a{anaRo{-a{ana i obi~aite povrzani so toj praznik glavno go simboliziraat ~ovekovoto na-stojuvawe da ima plodna godina. Zatoa novogodi{nite ~estitiki glasat: “Le{ana tovatikatevu” (Bidete vpi{ani za dobra Nova godina), ili samo “[ana tova” (Dobra godina),ili “[ana metuka” (Slatka godina).

Za da moè posilno da se istakne o~ekuvaweto na dobra godina, ima eden obi~aj sporedkoj novogodi{nata ve~era treba da zapo~ne so ne{to slatko, obi~no toa e par~e leb somed ili so {e}er, ili pak so jabolko natopeno vo med. Od istata pri~ina se odbegnuvada se jade kiselo ili luto. Ovie obi~ai se zasnovaat na veruvaweto deka oddelni ob-redi ili postapki imaat magi~na mo}. Ako, na pr. se vnese leb vo novata ku}a, toga{ toazna~i deka vo taa ku}a nema da nedostasuva leb. Ako na po~etokot na godinata se polee`rtvenikot so voda, toa zna~i deka }e ima do`d vo izobilstvo. Spored toa, ako na No-va godina se jadat slatki jadewa, toga{ godinata }e bide slatka. Na istata pretposta-vka se temeli i obi~ajot na po~etokot na ve~erata da se jade glava od nekoe ìvotno,obi~no jagne ili riba. Pred toa se izgovara molitva, koja zavr{uva so zborovite: “Dabideme glava, a ne opa{ka”, so {to se istaknuva èlbata da bideme uvaùvani. Ribatase jade i zatoa {to taa se smeta za simbol na plodnosta. Na nekoi mesta na Ro{-a{anase jade kalinka (ili {ipka) zaradi izobilstvoto od zrna vo nea. Rabinite presmetaledeka vo kalinkata ima 613 zrna, onolku kolku {to ima zapovedi kon koi treba da se pri-drùvaat tie (Tarjag-micvot).

4.3. Obredi Ro{-a{ana ne e doma{en praznik, i so isklu~ok na kratkite obredi {to se vr{at doma,celata ostanata ceremonija se vr{i vo hramot, nadvor od ku}ata. Utrinskata slu`bazapo~nuva rano nautro i trae do pladne. Vernicite se molat vo zanes koj dostignuva ku-lminacija pri obredot na duvaweto vo {ofar, ili koga pred otvoreniot svet orman(Aron akode{) zapo~nuva “Untane tokef” (v.str.29), molitva vo koja se opi{uva denot nastra{niot sud. Po ru~ekot nema voobi~aeno odmorawe. Vernicite se vra}aat vo sina-gogata, ~itaat psalmi i ja izvr{uvaat popladnevnata slu`ba (Minha), a potoa zaminu-vaat do najbliskata voda vo koja simboli~no gi istresuvaat svoite grevovi (vidi: “Ta-{lih” str.30). Po vra}aweto vo hramot, povtorno ~itaat psalmi i ja izvr{uvaat ve~e-rnata molitva (Arvit). So isklu~ok na ta{lihot, celiot obred se povtoruva i sledniotden.

4.4. Jom tov {eni {el galujot (vtoriot den od praznikot vo galutot)

Vo staro vreme odreduvaweto na noviot mesec i na praznicite se vr{elo vrz osnova naiskazi na o~evidci, koi svedo~ele pred Sanedrinot deka videle mlada mese~ina. No-viot mesec se najavuval so palewe na ognovi na ridovite, no koga se uvidelo deka tojna~in ne e dovolno siguren, toga{ toa se izvr{uvalo preku glasnici. Me|utoa, ne bilosekoga{ mo`no site Evrei koi bile rasejani po mnogu zemji, da bidat izvesteni za to~-nite datumi na poedine~ni praznici. Zatoa vo vremeto na Vtoriot hram bilo odlu~enopraznuvaweto vo zemjite na dijasporata da se prodolì za po eden den. Toj dodaten dense narekuva “Jom tov {eni {el galujot”. Jom kipur zaradi strogiot post i vo dijaspora-ta se praznuva samo eden den, dodeka Ro{-a{ana e isklu~ok, pa i vo Izrael se slavidva dena.

27

vo drevnoto veruvawe deka vo rekite i vo izvorite ìveat zlite duhovi i deka najdob-ar na~in tie da se smilostivat, e da im se prinesuvaat darovi. Ima i edno sli~no ve-ruvawe, spored koe odreden predmet ili nekoe ìvo su{testvo moàt da gi odnesat~ovekovite grevovi i nevoli vo dlabo~inite na moreto ili vo dale~nite predeli napustinata. Taa funkcija, koja vo vremeto na postoeweto na Hramot ja vr{el azalel (`r-tven jarec), vo ta{lihot ja vr{i ribata.

Ima i tolkuvawa deka ta{lihot se izvr{uva pokraj voda bogata so riba za da moè dase potsetat vernicite deka ~ovekot moè da se fati na stapicata na grevot, onaka kako{to se fa}a ribata vo mreà. Ne e poznato koga se pojavil ovoj obi~aj. Vo rabinskataknièvnost toj za prv pat se spomnuva vo XV vek. Me|utoa, u{te Evreite od Vavilonijavo vremeto na Gaonite vr{ele eden obred sli~en na ta{lihot i na kaparata (vidi “Ka-para” str.36). Toj obi~aj se sostoel od toa {to se pletele ko{nici od palmino lisje, sepolnele so kal i so zemja, i toa dve do tri nedeli pred Ro{-a{an, pa potoa vo niv sa-dele grav i gra{ok. No}ta nasproti Ro{-a{an, so ko{ni~ka se kruì sedum pati okoluglavata na ~ovekot i pritoa se veli deka e taa negova zamena, a na krajot, ko{ni~katase frla vo voda.

Sli~ni obi~ai ima i kaj drugite narodi. Vo nekoi kraevi na Indija, site grevovi se “na-bivaat” vo lonec i se frlaat vo reka: vo Sijam i na Borneo, grevovite i nevolite se na-tovaruvaat edna{ godi{no vo ~amec, koj potoa se pu{ta da otplovi vo morskatata {ir.Ta{lih so tekot na vremeto go izgubil svoeto prvobitno zna~ewe i stanal samo simbo-li~en obred.

4.1. Istorijata na Novata godinaRazni narodi ja praznuvale Novata godina vo razli~ni godi{ni vremiwa. Vaviloncitei Persijcite na prolet, starite Egip}ani vo leto, Rimjanite vo zima, a drevnite Evreivo esen.

Evreite ja zapo~nuvale Novata godina vo esen, po zavr{uvaweto na zemjodelskite ra-boti, koga plodovite od poliwata, ili od ovo{tarnicite ve}e bile sobrani i skladi-rani vo ambarite, koga èdnata zemja o~ekuva do`d i po~etok na novo rastewe. Me|u-toa, vo Tanahot (Stariot zavet) proletniot mesec nisan se spomnuva kako prv mesec vogodinata, a ne sedmiot mesec ti{ri vo koj{to se slavi evrejskata Nova godina. Toa seobjasnuva so faktot {to starite Evrei imale dve Novi godini, a vo Mi{nata se spom-nuvaat duri i ~etiri. Evrejskiot istori~ar Josif Flavij tvrdi deka se pa|a verskataNova godina vo mesecot nisan, a gra|anskata vo ti{ri. Iako prviot den od mesecot ti-{ri ne se spomnuva kako Nova godina nitu vo Tanahot, nitu vo knigite od vremeto naVtoriot hram, sepak moè da se pretpostavi deka toj den vo vremeto na Vtoriot hramse praznuval kako Nova godina. Vo talmudskata knièvnost, koja nastanala neposred-no po razoruvaweto na Vtoriot hram, prviot den od mesecot ti{ri se narekuva Ro{-a{ana (Nova godina). U{te od toga{ bilo rasprostraneto veruvaweto deka e Ro{-a{-ana den koga na ~ove{tvoto mu se sudi na nebesata. Naskoro, po razoruvaweto na Hra-mot, Ro{-a{ana se zdobiva so obele`ja, koi gi ima i den-denes. Praznikot glavno sepominuval vo hramot, se duvalo vo {ofar, a molitvite bile s¢ podolgi i s¢ pobrojni.Podocna se dodavale i novi molitvi, a vo sredniot vek i pijutim (pesni so pobo`na so-drìna).

26

4.7. Amnon od Majnc Rabi Amnon od Majnc e glavnata li~nost na edna legenda od sredniot vek, vo koja se op-i{uvaat negovoto stradawe i smrt zaradi toa {to ne sakal da se otkaè od verata nasvoite tatkovci. Spored predanieto, toj e avtorot na poznatata molitva “Untane to-kef” (v.) koja se pee po hramovite na Ro{-a{ana i na Jom kipur.

Spored legendata, umniot, bogatiot i ugleden Evrein, rabi Amnon, bil postojano podpritisok od vladetelot i od negovite dostoinstvenici deka treba da se pokrsti, nosepak toj go odbival toa. Za da dobie {to pove}e vreme, vo eden moment toj pobaral damu se dadat tri dena za razmisluvawe. Me|utoa, vedna{ {tom izlegol od dvorecot, tojpo~uvstvuval grià na sovest, za{to znael deka od negoviot odgovor bi moèlo da seotkrie deka toj se koleba okolu toa. Zatoa toj se vratil doma celiot skr{en i bolen;ni{to ne jadel i ne piel. Prijatelite se odbiduvale da go ute{at, no seto toa nemalonikakov uspeh. Na tretiot den, koga do{le da go vodat nazad vo dvorecot, toj odbil dazamine. Taka go odvele nasila. Ukoruvan zatoa {to ne go ispolnil vetuvaweto, rabiAmnon ja priznal vinata i rekol: “Samiot sebesi }e si ja izre~am presudata: Neka mibide prese~en jazikot {to izre~e laga”. Vladetelot odgovoril: “Ne, ne sakam da ti goprese~am jazikot zatoa {to toj govore{e dobro. ]e ti gi kaznam nozete, zatoa {to nedojdoa navreme”. I toga{ naredil vedna{ da mu bidat prese~eni prstite na nozete i naracete. Potoa, taka osakaten go stavile vo eden sandak zaedno so otse~enite delovi odteloto i go odnele doma. Toa se slu~ilo pred Ro{-a{ana. Na denot na praznikot rabiAmnon pobaral da go odvedat vo hramot i da go smestat pokraj hazanot. Tamu pla~ej}i jaizgovoril molitvata “Untane tokef”, vo koja se opi{uva “stra{niot sud”. Izdivnal iis~eznal vedna{ otkako ja zavr{il molitvata. Po tri dena rabi Amnon mu se javil nason na svojot prijatel, na golemiot rabi Kalonimus, sinot na rabi Me{ulam, go nau~ilda ja kaùva “Untane tokef” i pora~al da se isprati nasekade, kaj site Evrei vo galut-ot vo znak na svedo{vto i se}avawe na toj nastan.

Ovaa prikazna nema istoriska podloga i ne se znae koga nastanala; potsetuva na progo-nite na Evreite vo vremeto na Krstonosnite vojni (pome|u XI i XIII vek). Me|utoa, se pret-postavuva deka taa nastanala i porano, bidej}i edna prikazna so mnogu sli~na sodr-ìna bila pronajdena vo genizata vo Kairo.

4.8. Untane tokef (hebr. }e govorime za silata)

“Untane tokef” e naziv na molitvata koja se pee vo hramot na golemite praznici (Ro{-a{ana i Jom kipur), a nazivot nastanal spored dvata po~etni zbora na molitvata. Av-tor na pesnata, spored predanieto bil rabi Amnon od Majnc, legendarniot ma~enik odvremeto na Krstonosnite vojni. Spored nekoi mislewa molitvata ja sostavil rabi Ka-lonimus ben Me{ulam, istaknat liturgiski poet, koj ìveel vo Germanija vo XI vek. Vopesnata se opi{uva postapkata na “nebesniot sud”, koj se vodi na Ro{-a{ana i na Jomkipur, koga se odlu~uva za ~ovekovata sudbina. Na “sudot” se donesuva odlukata za toa“kolku lu|e }e dojdat na ovoj svet, a kolku }e zaminat; koj }e ìvee, a koj }e umre; koj navreme, a koj pred vreme; koj }e strada od ogan, koj od voda, koj od me~, koj od divi yvero-vi, a koj od nenadejna smrt; koj }e umre od glad, koj od èd, koj od zemjotres, a koj od ~u-ma; koj od gu{ewe, a koj od kamenuvawe; koj }e miruva, a koj }e luta; koj }e ìvee vo mir,a koj vo nespokoj; koj vo udobnosti, a koj vo stradawa; koj }e se zbogati, a koj }e osiro-ma{i; koj }e bide slaven, a koj poniùvan”. Me|utoa, site tie te{ki odluki na “nebes-niot sud” moàt da se spre~at so pokajanie, so molitva i so milostina.

29

Reformisti~kite Evrei go otfrlile “Jom tov {eni {el galujot”; tie go praznuvaatRo{-a{ana samo eden den.

4.5. [ofar[ofarot e prastar muzi~ki instrument, eden od najstarite vo svetot. Se pravi od rogod koe bilo ~isto ìvotno, osven od krava ili od vol. [ofarite se razlikuvaat poforma, golemina i po boja, a sluàt za objavuvawe na poseben obred vo hramot za vremena golemite praznici.

So duvawe vo {ofar se proizveduvaat tri vidovi zvuci: tekija, {evarim i terua. Te-kijata e samo eden, ramen i dolg zvuk, {evarimot se sostoi od tri kratki zvuci, koi im-aat taèn prizvuk kako lelek i se vo vremetraewe od vkupno edna tekija. Teruata sesostoi od devet kratki, isprekinati zvuci, koi isto taka, traat kolku edna tekija.

[ofarot ~esto se spomnuva vo Tanahot, Talmudot i vo knièvnosta po Talmudot. Vo sta-ro vreme {ofarot sluèl za najava na va`ni nastani, za povikuvawe vo vojna, za pre-dupreduvawe za nekoja neposredna opasnost, za zastra{uvawe na neprijatelot, a se ko-ristel i na proslavite i na praznicite. Na objavata na Sinajskiot Rid prethodel si-len zvuk od {ofar “od koj se stresol celiot narod” (II kniga Mojseeva 19,6). So pomo{na zvucite na {ofarot bil osvoen gradot Erihon. So {ofar se najavuval i “Jovel” (se-koja pedesetta t.n. sabotna godina), koga bile robovite pu{tani na sloboda, a dol`ni-cite osloboduvani od dolgovite. Na Ro{-a{ana, koga zapo~nuvaat desette denovi napokajanie (Aseret jeme te{uva), zvucite na {ofarot gi opomenuvaat vernicite deka etoa denot na “nebesniot sud” i gi povikuvaat na pokajanie. Na Jom kipur tie smboli~nogo najavuvaat oprostuvaweto na grevovite.

Vo edna talmudska legenda se veli deka “zvukot na {ofarot go zbunuva |avolot”, koj naRo{-a{ana gi iznesuva obvinenijata protiv Evreite.

4.6. Selihot (hebr. seliha - prostuvawe)

Selihot se poseben vid pokajni~ki molitvi. Napi{ani vo forma na pesna, tie se kaù-vaat ili se pejat vo denovite na post, na bolest ili na nevolja. Nivnata tema e opi{u-vawe na stradawata na Evreite vo razni zemji na galutot. Ovaa knièvnost nastanalavo I vek i se razvivala s¢ do XV vek. Izloèni na nemilosrdni progonstva, avtorite naovie molitveni pesni ja opi{uvale bedata i stradaweto na svojot narod. Opi{uvaj}igi ma~eni~kite podvizi, tie vo svoite pesni, svesno ili nesvesno, go jaknele zaedni{-tvoto na Evreite {irum svetot. Zatoa mnogu od ovie pesni vlegle vo molitvite za Ti-{a-beav i vo molitvite za vo denovite pred praznikot Ro{-a{ana.

Vo [ulhan aruh (Zbornik na obredni zakoni i propisi, koi gi sostavil rabi Josef Karovo 1565 godina), pi{uva deka imalo eden obi~aj, spored koj vo periodot od Ro{-hode{elul (prvi eleul) do Jom kipur trebalo da se stanuva pred osamnuvawe i da se odi naSelihot. Sefardite i den-denes go neguvaat toj obi~aj. A{kenazite pak, po~nuvaat soSelihot od sabota na polno}, ~etiri dena pred Ro{-a{ana. Dokolku se slu~i da se so-vpadne Ro{-a{ana so ponedenik ili so vtornik, toga{ zapo~nuvaat so Selihot vo ne-dela - dva dena porano. Vo nekoi op{tini bilo obi~aj {ama{ot (sluìtelot vo sinago-gata) da gi obikoluva so fener evrejskite ku}i i so ~ukawe na prozor so drven ~ekanda gi budi Evreite za Selihot.

28

55JOM AKIPURIM ILI JOM KIPUR(hebr. den na pokajanie, pomiruvawe i prostuvawe)

Jom akipurim e praznik na pomiruvaweto, na pokajanieto i na prostuvaweto. Se praz-nuva na desettiot den od sedmiot mesec ti{ri, a se pominuva vo hram, vo molitva i vopost. Na toj den sekoj vernik gi nosi vo sebe zakonite na Torata, milosrdie i vozvi{eno~uvstvo na zaedni{tvo so site lu|e. Jom akipurim e vrvot i zavr{etokot na desetdne-vniot vremenski period na pokajanie, koj zapo~nuva na Ro{-a{ana.

Spored Torata, su{tinata na Jom kipur e izma~uvawe na du{ata kako uslov za oprostu-vawe na grevot. Vo Torata pi{uva: “A desettiot den od toj sedmi mesec e den na o~istu-vawe, neka vi bide soborot svet, ta da gi ma~ite du{ite svoi”. Rabinite go tolkuvaat“izma~uvaweto na du{ata” kako vozdrùvawe od jadewe i od piewe od edna ve~er dodruga, izminati so pokajanie i so milosrdie. Prorokot Je{ajau (Isaija) ja objasnuvasmislata na postot: “Zarem toa ne zna~i da mu podeli{ leb na svojot gladen, a siroma-{niot besku}nik da go vovede{ vo ku}ata svoja? Koga }e go vidi{ gol, da go oble~e{...“ (Je{aja -Isaija 50,7). Prorokot so svoite objasnuvawa posakuva sloboda, op{testve-na pravda i ekonomska izedna~enost.

Osnovnite misli na Jom akipurim se kaewe, moralen optimizam i {iroko so~uvstvo za~ove~kite stradawa voop{to, a posebno za stradawata na Evreite. Mislata za pokaja-nie se smeta za edna od najsvetlite pouki na evrejstvoto. ôvekot bi bil najnesre}notosu{testvo koga ne bi imal mo`nosti da gi okae svoite grevovi. Optimisti~kiot duh naevrejstvoto ne ja podnesuva pomislata deka ~ovek bi trebalo postojano da o~ajuva i daja gubi verbata vo sebe. Nikoj ne moè tolku dlaboko da navleze vo grev za da ne moèda go okae toj grev. Rabi Mo{e ben Majmon (Majmonides) pora~uva deka na sekoj gre{nik}e mu bide prosteno ako se pokae, pa duri i na onoj {to gre{el vo tekot na celiot svojìvot, a se pokajal duri na samoto umirawe.

Molitvite na Jom akipurim ja izrazuvaat mislata za bratstvoto i za me|usebnoto pros-tuvawe i potsetuvaat deka nema bezgre{no ~ove~ko su{testvo. Ispovedite se stilizi-rani vo prvo lice mnoìna, so {to se saka da se istakne odgovornosta na celokupnatazaednica i za onie prestapi {to gi pravi poedinecot. Molitvite se redat po nagornalinija, od ~uvstvo na vina do razveselenost i verba vo bo`jata milost. Celokupnata

31

Vo pesnata se istaknuva razbiraweto koe go ima Bog za ~ove~kite slabosti i za negova-ta podgotvenost da prostuva. Toj e opi{an kako neizmerna golemina, dodeka pak ~ove-kot e negovata tvorba, sozdadena od krv i od meso, nastanata od prav vo koj povtorno}e se vrati. Bog ja poznava dobro taa svoja tvorba, koja nalikuva na “skr{en lonec, naisu{ena trevka, na svenat cvet, na senka koja is~eznuva, na oblak koj se rastvara, narastopen sneg na kopnoto, na stivnat veter, na razveana pra{ina, na izminat son”. Vomolitvata Bog slikovito e sporeden so pastir: kako {to se griì pastirot za svoetostado i go propu{ta pod svojot pastirski stap za da go prebroi, taka i avtorot go zamis-luva Boga kako pastir na svojot narod. Toj gi zema vo svoite pregratki edna po edna du-{ite na site su{testva, gi ispituva i gi prebrojuva.

Molitvata “Untane tokef” najprvin bila vovedena vo liturgijata kaj germanskite i pol-skite Evrei, a podocna ja prifatile i sefardskite op{tini. A{kenaskata melodija naovaa molitva se razlikuva od sefardskata.

4.9. Ta{lihToa e obred koj se vr{i na prviot den na Ro{-a{ana, na morski ili na re~en breg, naizvor na voda ili pokraj bunar. Obredot zapo~nuva so ~itawe na odbrani delovi od Bi-blijata, a zavr{uva so zborovite na prorokot Miha: “I }e gi frli{ vo bezdnata na mo-reto site nivni grevovi”. Pritoa se podignuvaat rabovite od oblekata ili se prevrtu-vaat xebovite i se istresuvaat vo voda, so {to simboli~no se pretstavuva osloboduva-weto od grevovite.

Vo Erusalim obredot ta{lih se izvr{uva pokraj bunar, vo Safed na pokrivite od ku-}ite od koi se gleda ezeroto Kineret, a vo Tel Aviv i vo Haifa pokraj morskiot breg.Vo nekoi zemji obredot ta{lih se izvr{uva i na Kipur.

Spored legendata, obredot ta{lih se povrzuva so pratatkoto Avraam, komu, Gospod, zada go isku{a, mu naredil da go `rtvuva svojot sin Isak. \avolot pak, za da go onevoz-moì, se pretvoril vo dlaboki virovi voda, mu go prepre~uval patot i se obiduval dago potopi. Vo Talmudot i vo knigite na Gaonot nema nikakvi tragi od ovoj obi~aj. Vo ra-binskata literatura toj za prv pat se spomnuva vo XIV vek.

30

Vo Mi{nata se opi{uva kako Jom kipur prvobitno bil slaven na paganski na~in. Mom-~iwata i devojkite, oble~eni vo belo izleguvale nadvor od naselbite i go izvr{uvaleritualot na dodvoruvawe, koj potoa se zavr{uval so maèwe i so ènewe. Pred stem-nuvawe narodot se sobiral pred ku}ata na golemiot sve{tenik, koj trebalo da prire-di gozba. Kulminacija na proslavata bil momentot koga trebalo da go proteraat vo pu-stinata `rtveniot jarec, natovaren so ~ove~kite grevovi.

5.2. Jom akipurim vo vremeto na Vtoriot hramVo raniot period na Vtoriot hram, Jom akipurim ve}e stanal najsvetiot den na Evreitei tie go minuvale vo sinagogite, vo post i vo molitva. Kade i da se nao|ale na toj den,tie so mislite i so srceto bile vo golemiot Erusalimski hram, kade {to koen gadulot(golemiot sve{tenik) gi izvr{uval svetite i tainstveni jomkipurdski obredi. Osven naJom kipur, golemiot sve{tenik ne izvr{uval sveti obredi vo hramot. Vo sabota, napraznici i na Ro{-hode{, golemiot sve{tenik se pojavuval pred narodot vo rasko{na,zlatna ode`da, dodeka Jom kipur bil edinstveniot den koga toj se oblekuval vo skrom-na, lenena obleka, vleguval vo golemoto svetili{te i ja izvr{uval slu`bata vo svoeime i vo imeto na celiot narod.

Vo posledniot vek pred razoruvaweto na Hramot, golemiot sve{tenik bil politi~kali~nost, neopitna i neupatena vo izvr{uvaweto na obredot. Zatoa toj sedum dena predzapo~nuvaweto na Jom kipur se podgotvuval so pomo{ na ~lenovite na Sanedrinot, pr-inesuval `rtvi, palel temjan i drugi prijatni mirisi i povtoruval odredeni izvado-ci od Torata.

Nautro, nasproti Jom kipur, Koen Gadol stoel na isto~nata kapija na hramot i ~ekal damu gi donesat na posleden pregled ìvotnite odredeni za `rtvuvawe. Ostanatite Ev-rei isto taka se podgotvuvale za ovoj golem den: se molele me|usebno za prostuvawe ise potsetuvale na grevovite {to gi pravele vo tekot na godinata. Me|utoa, podgotovki-te na Koen Gadol bile pogolemi i se vr{ele so pogolema odgovornost. Toj go minuvalvremeto razmisluvaj}i so stravopo~it za vleguvaweto vo golemoto svetili{te. Sepla{el da ne napravi nekakov propust, za{to vo toj slu~aj, bi bil proglasen za neso-odveten, a negoviot zamenik koj isto taka bil podgotvuvan, }e trebalo da prodolì soizvr{uvaweto na obredite. Nave~er pred stemnuvawe sekoj ital da go zapo~ne postot.Na golemiot sve{tenik ne mu dozvoluvale da jade mnogu za da ne zadreme, bidej}i ~le-novite na Sanedrinot taa no} do sekoja podrobnost ja proveruvale negovata podgotve-nost za izvr{uvaweto na obredite. Za da go odràt vo budna sostojba, tie mu ~itale iz-vadoci od Tanahot i mu peele psalmi. No, ako toj sepak zadremel, edna grupa mladi sv-e{tenici }e po~nela da tropka so prstite okolu nego, dodeka toj stoel bosonog na stu-deniot kamen.

Vo rana zora, u{te pred da zapee prviot petel, dvorot na Hramot ve}e bil poln so na-rod. Sve{tenicite stoele na pokrivot i o~ekuvale da se pojavi prviot znak na sonceto.Koga }e se razdenelo tolku, kolku da moè da se vidi pome|u rit~iwata gradot Hebron,tie po~nuvale da vikaat: “Utrinskoto svetlo pristigna od Hebron”. Toga{ zapo~nuvaloprvoto kapewe na koen gadol. Na toj den koen gadol se kapel petpati, a nozete gi mieldesetpati. Kapeweto i mieweto se izvr{uvalo vo posebno oddelenie na hramot. Me|u-toa, utrinskoto kapewe se vr{elo vo vnatre{niot del od dvorot. Za toa vreme dodekase kapel, toj bil oddelen od narodot so skapocena svilena tkaenina. Po kapeweto toj}e ja soble~el voobi~aenata obleka, }e ja oble~el zlatnata ode`da, }e gi izmiel ra-cete i nozete vo zlaten legen i go zapo~nuval dnevniot obred. Narodot bil voshiten odprekrasnata pojava na sve{tenikot vo zlatna ode`da, so zlatna kruna na glavata, so

33

~ove~ka dejnost e odrazena vo tie molitvi i poetski sostavi, od koi nekoi pretstavu-vaat knièvni remek-dela, a ~ove~kite nedostatoci i slabosti se odbivaat od sovr-{eniot red na beskrajnata vselena.

Tradicionalnite melodii so emotiven zvuk predizvikuvaat stravopo~it pred neizve-snata idnina. Li{uvaj}i se od svoite fizi~ki potrebi, vernicite na toj den bile za-fateni samo so duhovni raboti, vo nastojuvaweto da ja otstranat sekoja omraza i lo{amisla. Jom akipurim e tolku silno vsaden vo svesta na Evreite, taka {to retko nekojbi moèl da si dopu{ti da ne prisustvuva na toj den na bogosluèweto vo hramot.

Koga, po razoruvaweto na Vtoriot hram, se prestanalo so obredite na prinesuvawe `r-tvi, Jom akipurim se za~uval kako najgolem den koj go istaknuva zna~eweto na pokajani-eto. Zaradi svojata dlaboko verska sodrìna kako i bogatstvoto na obredot, toj i den-denes ostanal najgolem i najsvetol evrejski praznik.

5.1. Jom akipurim vo staro vremePred vavilonskoto ropstvo Ro{-a{ana i Jom akipurim ne bile posebni praznici, tukutie bile sostaven del od glavniot esenski praznik Sukot. Sukot bil praznik na o~i-stuvawe, a Ro{-a{ana i Jom akipurim - podgotovka za toj den. So tekot na vremeto oviedva praznika gi menuvale svoite obele`ja i dobivale novi sodrìni. Jom kipur stanalden na o~istuvawe i bil slaven kako glaven praznik vo grupata praznici, od koi Ro{-a{ana bil po~etok, a Sukot pak zavr{etok.

Vo sekoj period na evrejskata istorija, praznicite se menuvale vo soglasnost so sfa-}awata, potrebite i na~inot na ìvot na novite generacii: dodeka bile pastiri i lu-tale po pustinata, Evreite gi neguvale obi~aite i praznicite povrzani so nomadskiotìvot. Koga se naselile vo Kanaan i stanale zemjodelci, toga{ po~nale da praznuvaattri praznici: Pesah, [avuot i Sukot, koi se povrzani so godi{nite vremiwa, obrabotu-vaweto na zemjata i so sobiraweto na plodovite. So steknuvaweto na povisok stepenna duhovna kultura, Evreite po~nale da gi oddeluvaat praznicite od prirodata i odgodi{nite vremiwa i da im davaat nova, duhovna sodrìna. Toj proces zapo~nal u{tevo vremeto na evrejskoto carstvo, a posebno se razvil po vavilonskoto ropstvo. Na on-ie {to bile rasprsnati po bliskite i po dale~nite zemji, na odvoenite od svoite zemjii od zemjodelskiot ìvot, nim ve}e ne im bilo dovolno da praznuvaat na stariot na~in- so jadewe, piewe i so zabava, tuku po~nale da baraat moralna i istoriska osnova zasvoite prazni~ni sve~enosti, vnesuvaj}i vo niv nacionalna i duhovna sodrìna. Iakose za~uvale nekoi obi~ai {to potsetuvaat na nivnoto zemjodelsko poteklo (na primer,prinesuvaweto na prviot snop o`neano ìto na praznikot Pesah, ili na site vekni lebod novata p~enica na praznikot [avuot), toa ve}e ne pretstavuvalo pri~ina za praz-ni~na sve~enost. Obredite ne bile izraz na veselbi i na lumpuvawa pred Boga, tukuna~in na pribliùvawe kon Boga.

Spored Torata, Jom akipurim e den za prinesuvawe `rtvi, o~istuvawe od grevovi iprostuvawe. Prinesuvaweto `rtvi bilo prosledeno so posebni obredi. I mnoguboè~-kite narodi - Grcite, Rimjanite i Vaviloncite vr{ele obredi so prinesuvawe `rtvi.Me|utoa, ima su{tinska razlika pome|u obredite na o~istuvawe kaj Evreite, kaj Vavi-loncite i kaj drugite stari narodi. Ovie se grièle samo za o~istuvawe na svoite sve-tili{ta, na carot i na carstvoto, pri {to narodot ostanuval nastrana. Kaj Evreite,pak, obredot bil izvr{uvan zaradi o~istuvawe i zaradi oprostuvawe na grevovite nasite - na golemiot sve{tenik, na sve{tenicite i na celiot narod.

32

vale jarecot bile izgradeni desetina kolipki vo koi imalo jadewe i piewe. Na pri-dru`nicite na jarecot im bilo dozvoleno da go prekinuvaat postot. Posledniot pri-dru`nik pred da go butne jarecot vo provalijata, mu ja simnuval crvenata vrvka od ro-govite i taa se kinela na dva dela: edniot del bil vrzan za strmnata karpa, a drugiotna rogovite na jarecot. Vo me|uvreme, Koen Gadol prodolùval so obredot, ja prinesu-val `rtvata od mladiot bik i od drugiot jarec, a potoa ~ital izvadoci od Torata. Poseto toa toj si gi miel racete i nozete, ja soblekuval oblekata od grub len, se kapel ija oblekuval zlatnata ode`da, povtorno gi izmival racete i prinesuval dodatna `rtva(musaf) za Jom kipur, ponatamu go povtoruval obredot na miewe, ja soblekuval zlatna-ta ode`da, se kapel, oblekuval bela obleka, za posleden pat gi izmival racete i no-zete i najposle vleguval vo golemoto svetili{te za da go zeme sadot za jaglen i crpa-lkata. So toa se zavr{uval jomkipurskiot obred.

5.5. Jom kipur po razoruvaweto na HramotPo razoruvaweto na Vtoriot hram, iako ve}e ne se izveduval simboli~niot jomkipurs-ki obred vo Erusalimskiot hram, Jom kipur ne go zagubil svoeto golemo zna~ewe vo ì-votot na Evreite. Ako Jom kipur ostanel praznik na koj edinstveno golemiot sve{tenikmoli za prostuvawe na grevovite na narodot, toj nikoga{ ne bi go nadìveal razoruva-weto na Hramot. Me|utoa, bidej}i u{te toga{ ovoj praznik ve}e minuval niz dolga evo-lucija, narodot se pove}e u~estvuval vo obredite, taka {to i samiot praznik dobivals¢ pogolemo zna~ewe. Neposredno pred razoruvaweto na Hramot, Jom kipur bil golemden na Evreite od celiot svet; toa obele`je se so~uvalo i po razoruvaweto, so toa {togolemiot sve{tenik pove}e ne sluèl kako posrednik pome|u ~ovekot i Boga. Evreiteneposredno mu se obra}ale na Boga so molitvi i so ispovedi, no ne go zaboravale niobredot od Erusalimskiot hram. Vo posebna molitva (Seder aavoda), podrobno se opi-{uva obredot na golemiot sve{tenik, pri {to se naveduvaat negovite ispoveduvawa,redosledot na prinesuvaweto `rtvi i na~inot na koj sve{tenikot i narodot se poklo-nuvaat pa|aj}i ni~kum do zemja koga go spomnuva Koen Gadol zabranetoto Bo`jo ime.

5.6. Nekoi obi~ai na Jom kipurRo{-a{ana i Jom kipur se edinstvenite bibliski praznici so isklu~itelno verska so-drìna, pa zatoa i obi~aite povrzani so ovie praznici se razlikuvaat od obi~aite po-vrzani so drugi praznici.

Kapara (v.), obi~aj pri koj se koristi ìvina za vreme na vr{eweto na obredot, bil ra-{iren u{te vo X vek me|u Evreite vo Vavilonija. Toj obi~aj, koj go nao|ame i kaj mnogu dr-ugi narodi se temeli na staroto primitivno veruvawe deka bedata, nesre}ata i grevotmoè da se prenesat na drugo ìvo su{testvo, ili na predmet. Praistoriskiot ~ovek ve-ruval deka predmetite okolu nego se ìvi su{testva - i kamenot i drvoto i rekite imo~uri{tata - i deka vo sekoe takvo su{testvo ìvee zol ili dobar duh. Toj veruvaldeka so magii moè da se vlijae vrz duhot. Edna od postapkite {to ja primenuvale pr-imitivnite narodi bila voznemiruvawe na duhot za da se izbrka od mestoto kade {totoj prestojuva, na nekoe drugo mesto za da se oslobodi liceto {to toj go zaposednal igo zadeva. Taka primitivniot ~ovek izmislil mno{tvo obredi i gatawa za da gi spre~inesre}ite, ili da gi prenese grevovite na drugo lice.

Kaj Evreite ima veruvawe deka neìviot predmet moè da go zameni ~ovekot vo nesre-}a. Na primer, ako se skr{i nekoj skapocen predmet lu|eto se te{at i si velat: “Ova ne-

35

skapoceni kamewa na gradite i so zlatni yvon~iwa na rabovite od purpurnata namet-ka. Toj potoa gi palel prijatnite mirisi na zlatniot `rtvenik i gi redel sve}ite vomenorata. So toa se zavr{uval sekojdnevniot utrinski obred i zapo~nuval obredot zaJom kipur. Koen gadol ja soblekuval zlatnata ode`da i oblekuval obleka od belo platno.

5.3. Obredot vo hramotObredot vo hramot zapo~nuval so prvata ispoved na Koen Gadol. Toj gi staval racetena glavata od mlad bik i kaùval molitva so koja gi ispovedal svoite grevovi i gre-vovite na svoite doma{ni i molel za oprostuvawe. Vo molitvite tripati go izgovoralmisti~noto ime na Boga (vidi [em amefora{), a narodot pri spomnuvaweto na toa imese poklonuval ni~kum do zemjata. Obredot prodolùval so odreduvawe na `rtveniotjarec. Dva jarci isti po izgled, so ista golemina i vrednost stoele pokraj `rtvenikot,a glavite im bile svrteni kon svetili{teto. Tamu bila urnata vo koja se nao|ale dveednakvi zlatni plo~ki. Koen Gadol gi izvlekuval plo~kite od urnata i sekoja od niv jastaval na glavata na dvata jarci. Potoa vrzuval crvena vrvka na rogot na onoj jarec kojbil odreden da gi odnese vo pustinata grevovite na narodot. Ponatamu obredot prodol-ùval na toj na~in {to Koen Gadol se vra}al kaj bikot, gi staval racete na nego i povtorpat se ispovedal, no ovoj pat i vo svoe ime i vo imeto na ostanatite sve{tenici.Potoa go kolel bikot; krvta od zaklaniot bik bila sobirana vo eden sad i mu bila pre-davana na eden sve{tenik. Dol`nosta na toj sve{etnik bila postojano da ja me{a krvtaza da ne se zasiri. Koen Gadol potoa se ka~uval na piedestalot na koj se nao|al `rt-venikot, go polnel zlatniot sad so razgoren jaglen, istural eden grst temjan vo zlat-nata crpalka, a potoa so zlatniot sad vo ednata raka i so crpalkata vo drugata, trgnu-val, ~ekorej}i poleka kon golemoto svetili{te. Toj pome|u dve golemi zavesi vleguvalvo golemoto svetili{te, kade {to stoel vo polutemno, odvoen od site, edvaj vidliv isamo malku osvetlen od vàreniot jaglen. Tuka na kamen-temelnikot go staval sadot,istural temjan i se povlekuval vo pretsobjeto, kade {to izgovaral odredena molitva.Po ova toj povtorno vleguval vo dvorot, go zemal legenot i krvta, se vra}al vo golemo-to svetili{te i ja poprskuval zavesata so krv - edna{ nagore i sedum pati nadolu, sevoova so glasno broewe. Potoa se vra}al vo pretsobjeto i go postavuval legenot na zlat-ni nogarki. Potoa go kolel jarecot, odreden za `rtva na Boga, a negovata krv ja sobiralvo legen, vleguval vo golemoto svetili{te za da ja rasprska ovaa krv, se vra}al vopretsobjeto i go staval legenot na drugite zlatni nogarki. Potoa gi poprskuval zave-site od zadnata strana, najprvin so krvta od bikot, a potoa i so krvta od jarecot. Potoaja izme{uval krvta od dvete ìvotni i so nea go poprskuval zlatniot oltar za palewetemjan, koj se nao|al vo pretsobjeto. So preostanatata krv ja poprskuval nadvore{natastrana od golemiot `rtvenik.

5.1. @rtven jarec (azazel)

Po zavr{uvaweto na obredot za oprostuvawe na grevovite napraveni kon svetili{te-to, se preminuvalo kon izvr{uvawe na obred koj simboli~no go izrazuval prenesuva-weto na grevovite na celiot narod vrz `rtveniot jarec. Golemiot sve{tenik mu prio-|al na jarecot, gi staval vrz nego racete i se ispovedal po tretpat, no sega vo imeto naceliot narod. Potoa go iznesuval jarecot i mu go predaval na eden sve{tenik. Okoluniv toga{ se sobirala tolpa narod koja izvikuvala: “Pobrzaj i zamini”. Jarecot na sme-na go odveduvale na desetina milji nadvor od gradot, s¢ do strmnata karpa nad dlabo-kata provalija. Po dolìnata na patot u{te pred Jom kipur za onie {to go pridruù-

34

gite lu|e, bez ogled na verata ili na rasata.

Kol Nidre nema nekoja posebno zna~ajna uloga vo izveduvaweto na ceremonijata na Jomkipur, no zatoa pak negovata melodija so ubavinata i so emotivnosta ostava silen vpe-~atok, taka {to ve~erta na Jom kipur ~esto se narekuva i ve~er na Kol Nidre. Ne se znaeto~no koga nastanala melodijata za ovaa molitva. Najprvin taa se pojavila me|u Evrei-te vo ju`na Germanija vo vtorata polovina na XV vek, a potoa nea ja prifatile i A{-kenazite {irum svetot. Sefardite i Evreite na orientot imaat svoja melodija za mo-litvata Kol Nidre.

Reformisti~kite Evrei od zapadna Evropa i Amerika ja otfrlile Kol Nidre. Bogo-sluèweto vo nivnite op{tini zapo~nuva so psalmot 130, po ugled na Evreite vo Pa-lestina, koi pred pojavata na Kol Nidre go zapo~nuvale jomkipurskiot obred so psal-mite 103 i 130.

5.6.3. Aseret jeme te{uva (hebr. deset dena na pokajanie)

“Aseret jeme te{uva” e naziv za prvite deset dena od mesecot ti{ri koi zapo~nuvaat soRo{-a{ana, a zavr{uvaat so Jom kipur. Po tradicija tie denovi se denovi na pokajanie(okajuvawe), odredeni za molitva i za kaewe. Se narekuvaat Jamim noraim - stra{nidenovi.

Spored edno tvrdewe vo Talmudot, na Ro{-a{ana se otvoraat tri knigi: knigata napravednicite, knigata na nepopravlivite gre{nici i knigata na koleblivcite, me|ukoi pripa|aat pove}eto lu|e. Pravednicite vedna{ gi vpi{uvaat vo knigata na ìvo-tot, gre{nicite vo knigata na smrtta, dodeka za koleblivcite se donesuvala odluka naJom kipur. Dokolku se pokajat, tie }e bidat vneseni vo knigata na ìvotot, a ako ne sepokajat, }e bidat osudeni na smrt. Zatoa za vreme na ovie denovi vernicite se obze-meni so ~uvstva na vina i na nade`, sli~no kako obvinetite pred sudewe.

5.6.4. [abat {uva“[abat {uva” e naziv za prvata sabota po Ro{-a{ana, a nastanal spored prvite zbo-rovi na Haftarata ([uva Jisrael - vrati se vo Izrael, O{ea 14), koja se ~ita na toj den.Se narekuva u{te i [abat te{uva (sabota na pokajuvawe), za{to se pa|a vo denovitepome|u Ro{-a{ana i Jom kipur, koi se narekuvaat “deset dena na pokajuvawe”.

5.6.5. Malkut (hebr. kam{ikuvawe)

Malkut e kazna od 39 udari so kam{ik, koja{to vo staro vreme im ja izrekuval Bet-di-not na zlostornicite.

Vo nekoi op{tini vo isto~na Evropa imalo obi~aj postarite i pobo`nite Evrei da seizloàt samite na simboli~no kam{ikuvawe zaradi okajuvawe na grevovite. Kam{iku-vaweto go izveduval nekoj siroma{en ~ovek, koj dobival nagrada za svojot trud. Tojstoel so kam{ikot pokraj vratata na hramot, kade {to bilo podgotveno malku slama.Lu|eto, doa|ale eden po eden, pa|ale ni~kum na slamata i se ispoveduvale vo sebe. Zatoa vreme kam{ikuva~ot tripati glasno ja izgovoruval re~enicata od psalmot koja sesostoi od 13 zbora (Psalm 78, re~. 38): “Veu rahum jehaper avon velo ja{hit, veirba lea-

37

ka bide kapara za site nas”. Kaj suevernite lu|e {irum svetot postoi veruvawe dekanesre}ata i bedata polesno se prenesuvaat na ìvite su{testva otkolku na neìvitepredmeti. Pritoa ìvinata ima zna~ajna uloga, osobeno petelot i koko{kata. Zliteduhovi se pla{at od svetlo, a petelot so svoeto kugurigawe ja najavuva svetlinata nadenot.

Isto taka ima i edno sueverno sfa}awe deka predmetot za magija protiv |avolot morada ima crna boja, zatoa {to i |avolot e crn. Me|utoa, Evreite pri vr{eweto na obred-ot kapara £ davaat prednost na ìvinata so bela boja, so objasnuvawe deka belata bojapretstavuva simbol na osloboduvawe od grevovite. Toa e sekako ponovo objasnuvawe;izvorno, belata boja se smetala za sredstvo so koe se zapla{uva crniot |avol. Obredotkapara najprvin se vostanovil me|u Evreite vo Vavilonija, a ottuka se pro{iril i kajEvreite od drugite zemji. Mnogu rabini bile protiv ovoj obi~aj i go smetale za idolo-poklonstvo. Rabi Josef Karo, avtorot na “[ulhan aruha”, smetal deka e ovoj obi~aj glu-pav i besmislen. Do pojavata na obredot ta{lih, obredot kapara se izvr{uval preddvata golemi praznika. Evreite postepeno go pretvorile ovoj obred vo ~isto evrejski,vnesuvaj}i vo nego i duh na op{testveniot moral. Dodeka neznabo{cite mu ja posvetu-vale `rtvuvanata ìvina na |avolot, Evreite nea mu ja podaruvale na narodot.

5.6.1. Kapara (`rtva)

Obi~aj na simboli~no prenesuvawe na grevovite vrz ìvinata. Nasproti Jom kipur, se-koj ~len na semejstvoto `rtvuva po edno ìvotno, maòt `rtvuva petel, a ènata ko-ko{ka. Pred koleweto glavata na semejstvoto recitira odredena molitva i pritoa soìvinata kruì okolu glavata nad sekoj ~len od semejstvoto oddelno. So molitvata seizrazuva èlbata preku smrtta na ìvinata da se dobie otkup za dolg, miren i sre}enìvot. Zaklanata ìvina potoa se podaruva na siroma{nite. Mnogumina namesto kapa-ra na siroma{nite im davaat pari~en prilog.

5.6.2. Kal nidre (aram. site zaveti)

Kal nidre se po~etnite zborovi i naziv na molitvata so koja zapo~nuva obredot na Jomkipur. So taa molitva site zaveti i obvrski dadeni vo tekot na godinata se proglasu-vaat za nevaè~ki. Taa bila vovedena zaradi sklonosta na lu|eto nepromisleno daprezemaat obvrski koi podocna ne moàt da gi ispolnat. Tekstot na Kol Nidre za prvpat se spomnuva vo IX vek vo Vavilonija za vreme na Gaonite. Napi{an e na aramejskijazik, na koj toga{ zboruval narodot, i na hebrejski - za u~enite lu|e. Gaonite ne ja pri-fatile ovaa molitva, a taa ne bila dobro prifatena ni vo [panija. Me|utoa, so tekotna vremeto nea ja prifatile site evrejski zaednici vo svetot.

Za vreme na progonite vo [panija, mnogu {panski i portugalski Evrei, koi{to inkvi-zicijata so smrtna zakana gi prisilila da se otkaàt od evrejstvoto, se sostanuvaleskri{no po podrumite ili vo sinagogite, i so molitvata Kol Nidre se odrekuvale odzakletvite {to gi davale pod prisila.

Sodrìnata na molitvata so koja se ukinuvaat site dadeni vetuvawa za odredeni ob-vrski im nanela na Evreite mnogu nevoli: neprijatelite gi obvinuvale deka nim ni{tone moè da im se veruva, zatoa {to tie samite na Jom kipur si se osloboduvaat od ob-vrskite. Zatoa rabinite pojasnile deka na Jom kipur se poni{tuvaat samo onie zavetikoi{to ~ovekot gi prezema kon samiot sebe, a nikako i onie prezemeni vo odnos na dru-

36

5.6.11. Viduj (hebr. ispoved)

Viduj e ispoved i priznavawe na vinata za napravenite grevovi, kako i molitva za pro-stuvawe. Se temeli na propisot vo Torata: “Ako nekoj ~ovek ili èna napravat nekakov~ove~ki grev, pa so toa mu zgre{at na Gospoda, i taa du{a e kriva, toga{ neka go priz-naat grevot {to go storile” (IV kniga Mojseeva, 5-6,7).

Evreite, osven na praznici, se ispovedaat vo sekojdnevni molitvi, potoa koga se te{kobolni i vo mnogu drugi prigodi. Na Jom kipur, viduj e glavniot del od bogosluèweto.

Tekstot na viduj ne bil utvrden, pa se menuval so tekot na vremeto. Najva`nite tekst-ovi koi se nao|aat vo molitvenicite se: “a{amnu” (gre{evme) i “al het {ehatanu lefa-neha” (“zaradi grevot koj go storivme pred Tebe”). Dvata teksta se navedeni po azbu~enred, a sodràt iscrpen spisok na razni prestapi i mo`ni ~ove~ki nedostatoci kako{to se izmama, laga, podmituvawe, klevetewe, lo{i misli, navredliv razgovor, neis-krena ispoved, nepo~ituvawe na roditelite i u~itelite i sl. Vernikot se ispoveda imoli za prostuvawe i na onie grevovi koi moèbi ne gi napravil samiot toj tuku dru-gite, bidej}i kaj Evreite se smeta deka tie si garantiraat eden za drug, deka se del odedinstveno telo i deka e celata zaednica odgovorna za prestapite na poedinecot.

Spored veruvaweto na Evreite, ispovedta pomaga samo vo slu~aj na iskreno kaewe. Nemu se prostuva na liceto koe veli: “]e gre{am, a na Kipur }e mi bide prosteno”.

Vo vremeto na postoeweto na Erusalimskiot hram, golemiot sve{tenik se ispovedal vosvoe ime, vo imeto na ostanatite sve{tenici i vo imeto na celiot narod. Po razoruva-weto na Hramot, ispovedta se izvr{uva bez posrednici i sekoj Evrein vo svojata ispo-ved mu se obra}a neposredno na Boga. Evrejskite mudreci napravile sporedba pome|uzemniot i nebesniot sud: Koga }e ja priznae obvinetiot vinata pred zemniot sud, toj }ebide osuden. Pred nebesniot sud mu se prostuva ako ja priznae vinata i veti deka nemada gre{i pove}e.

39

{iv apo velo jair kol hamato”. (Vo prevod: A toj e milostiv i }e go prosti grevot, i nemada gi istrebi, ~esto go smiruva svojot gnev za da ne plamne so seta jarost). Pri sekoj iz-govoren zbor, kam{ikuva~ot lesno go udiral isposnikot po ple}ite, vkupno 39 pati. Potolku udari dobivale i zlostornicite vo staro vreme.

5.6.6. Palewe sve}iSekoe semejstvo nasproti Jom kipur obi~no palelo po dve sve}i: ner ahajim (za ìvot)i ner ne{ama (za mrtvite). Vo nekoi op{tini na isto~na Evropa, sve}ite za mrtvite gipodgotvuvale èni. Tie vo periodot pome|u Ro{-a{ana i Jom kipur odele na grobi{tai so konec gi merele grobovite na svoite pokojnici. Potoa konecot go zasukuvale, go vo-vlekuvale vo vosok i pravele fitiq za sve}a, a pritoa se molele i gi oplakuvale svo-ite pokojnici.

5.6.7. BlagoslovPred zaminuvawe vo hram, tatkovcite so odbrani zborovi gi blagoslovuvale svoite si-novi: Bog da im vsadi qubov kon Torata i da gi nadari so mudrost; da im ja blagosloviku}ata so sinovi i so }erki; da im obezbedi blagosostojba i da im podari zdravje i dolgìvot.

5.6.8. Bela oblekaNa Jom kipur se oblekuvala bela obleka, za{to belata boja se smetala za simbol na ~i-stotata, a na toj den lu|eto sakale da bidat ~isti od grevot. Ovoj obi~aj poteknuva odvremeto koga postoel Erusalimskiot hram.

5.6.9. PomiruvaweDavaj}i mu sodrìna na “denot na pomiruvaweto”, rabinite go uslovile oprostuvawetood grevovite so pomiruvawe na eden ~ovek so drug. Za prestapite kon Boga, Jom akipu-rim donesuva pro{tevawe. Za navredite i nepravdite, napraveni kon bli`niot, nemaoprostuvawe s¢ dodeka prekr{itelot ne go obes{teti povredeniot i ne go zamoli zapro{ka. Zatoa lu|eto nasproti Jom akipurim me|usebno se pomiruvale i se molele zapro{ka.

5.6.10. Neila (hebr. zatvorawe)

Neila e zavr{nata molitva na Jom kipur. Vo Mi{nata taa se narekuva “neilat {earim”(zatvorawe na kapiite), zatoa {to taa se izvr{uva pri zao|aweto na sonceto, vo vremekoga, spored veruvaweto, se zatvoraat nebesnite porti. Izvorno, neila bil zavr{niotobred na Jom kipur, neposredno pred zatvoraweto na kapiite na Erusalimskiot hram.

Molitvata neila obi~no ja vr{i eden od postarite ~lenovi na zaednicata ili rabinot.Ormanot vo koj se dràt svitocite od Torata ostanuva otvoren za vreme na molitvata.

38

77SUKOT (senici)

Sukot e sve~eno praznuvawe koe zapo~nuva nasproti petnaesettiot den od mesecot ti-{ri i trae devet dena. Prvite i poslednite dva dena se polni praznici, a srednite petdena - polupraznici. Sedmiot den se narekuva O{ana raba (v.str.45), osmiot [eminiaceret (v.str.45), a devettiot Simhat Tora (v.str.46). Vo Izrael i kaj reformisti~kiteEvrei, Sukot se praznuva osum dena. Spored propisite na Biblijata, Sukot zaedno so[emini aceret treba da se praznuva osum dena. Me|utoa vo galutot site praznici ne sepraznuvaat onaka, kako {to e toa propi{ano vo Torata, tuku im se dodava u{te po edenden koj se narekuva Jom Tov [eni [el Galujot (vtor prazni~en den na galutot). Pri~i-nata za toa e nestabilnosta na kalendarot (Vidi: Evrejski kalendar str.7) koja osobe-no bila izrazena vo postaro vreme.

Tolkuvaweto na istoriskoto poteklo na praznikot Sukot go nao|ame vo Biblijata, kade{to pi{uva: “Basukot te{evu {ivat jamim...”.

“Vo kolibite ìvejte sedum dena. Sekoj {to e roden vo Izrael-ot neka bide pod seni-ca, za da znaat va{ite potomci deka jas sum toj {to napravil tie da ìveat pod seni-ci koga sum gi izvel od Egipetskata zemja” (III kniga Mojseeva 23,42).

Izraelcite lutale niz pustinata vo tekot na 40 godini, i za toa vreme ìveele pod{atori. Vo znak na se}avawe na tie denovi Evreite na Sukot prestojuvaat vo kolibisedum dena. Praznikot Sukot se praznuva vo esen. Vo starata evrejska dràva, kade {topove}eto ìteli se zanimavale so zemjodelstvo, praznuvaweto zapo~nuvalo po zavr-{enata ètva ili po berbata na ovo{kite. Selanite im se raduvale na bogatite prino-si, izleguvale na poliwata i tamu pominuvale sedum dena so pesna i so igra.

Vo narodnata tradicija se so~uvani zemjodelskite simboli na prvobitnoto praznuva-we. Toa se ~etiri vidovi bilki - arbaa minim (vidi!), etrog (vid citronsko ovo{je),lulav (palmino lisje), adas (mirta) i arava (vrba), koi se povrzani i sluàt za izvr{u-vawe na poseben prazni~en obred.

Sukot se narekuva u{te i Hag Aasif (praznik na berbata), ili samo Hag (praznik), a voliturgijata toj se narekuva Zeman simhatenu (vreme na na{ata radost). Vo ponovo vre-me, reformisti~kite Evrei go izvr{uvaat prazni~niot obred na toj na~in {to sim-

41

66[ALO[ REGALIM (tri praznici za poklonenie)

Trite praznici na koi se odi na poklonenie, Pesah, [avuot i Sukot, se narekuvaat “{a-lo{ regalim”, {to se tolkuva so izrazot “tripati pe{ki”. Na tie praznici starite Ev-rei odele na poklonenie vo Erusalim, tamu da go proslavat praznikot i da prinesat`rtvi vo hramot.

Pove}eto poklonici odele pe{. Spored tradicijata poklonikot trebalo da ja mine pe-{ki barem poslednata etapa od patot, t.e. od gradot Erusalim do ridot Cion (Ar Ci-jon), na koj se nao|al Hramot.

Ar Cijon ili Ar akode{ (Svet Rid) e naziv za ridot Morija vo Erusalim, na koj e podig-nat Bet-amikda{ (Hramot).

40

pravat vo dvorovite zad ku}ite, na balkonite ili na drugi prigodni mesta. Iako, popravilo, se podignuvale individualno t.e. sekoe doma}instvo si pravelo suka za sebe,ponekoga{ pove}e semejstva gradele zaedni~ka suka, za da se obezbedi kvorum za “Bri-kat amazon”(molitva po jadewe).

Sukata se pravi od letvi, daski, palmovi granki, lisja i od trski. Pokrivot treba dabide ramen i da bide pokrien so granki od listopadni ~etinari, palmi ili, vo zavis-nost od podnebjeto, od drugi vidovi drvja, no sekoga{ treba da bide taka napraven, damoè da gi propu{ta vnatre son~evite zraci i niz pokrivot da moè da se gledaat yve-zdite. Vnatre{nosta se obloùva so beli ~ar{avi, yidovite se ukrasuvaat so raznobo-jni tepisi, so cve}e so ovo{je i so drugi ukrasi, a po podot se posipuva siten fin pesok.Po Vtorata svetska vojna, Evrejskata op{tina vo Belgrad po~nala da podiga suki i vodvorot na hramot za celata evrejska zaednica.

Osven onie malubrojni podatoci {to ni gi dava Torata, malku se znae za potekloto naovoj obi~aj i za negovata povrzanost so praznikot. Se znae deka u{te od vremeto naEzra i Nehemija sukata stanala sostaven del od praznikot. Vo knigata na Nehemija pi-{uva deka na prviot den od sedmiot mesec, Ezra pro~ital vo Torata: “I najdoa zapi-{ano vo zakonot deka Gospod zapovedal preku Mojsej sinovite Izraelovi da prestoju-vaat vo senici na praznikot vo sedmiot mesec. I toa go objavija i go proglasija po sitegradovi svoi i vo Erusalim govorej}i: odete vo gorata i donesete maslinovi granki igranki od divi maslini, i granki od mirta i palmovi granki i granki od {umski drvjaza da napravite senici, kako {to e napi{ano.

I narodot izleze i donese i napravi senici, sekoj na svojot pokriv i vo svojot trem ivo tremot na domot Bo`ji i na ulicata kaj Vodenata porta i na ulicata kaj Efraimovataporta. I taka napravi senici celiot sobir {to se be{e vratil od ropstvo i prestoju-vaa pod senicite. A od vremeto na Jeo{ua, sinot Nunov, do toj den ne postapuvaa takasinovite Izraelovi. I nastana mnogu golema veselba” (Nehemija gl. 8, 14-17).

Pokraj bibliskoto objasnuvawe, spored koe suka n¢ potsetuva na lutaweto po pustina-ta i prestojuvaweto pod {atorite, ovaa koliba sluèla i kako inspiracija za izvleku-vawe na moralni pouki. Kako {to sukata po gradba e skromna i ednostavna, no sepak do-volno cvrsta za da gi izdrì naletite na vetrovite, taka i ~ovekot treba da bide sk-romen i ponizen vo svoeto odnesuvawe, no zatoa cvrst i postojan vo svoeto veruvawe.

Rambam (Rabi Mo{e ben Majmon) od praznikot na kolibite izvlekuva pouka spored koja~ovek i vo dobro treba da misli na te{kite denovi, i so toa da se natera da ìvee po-skromno. Zatoa toj na praznikot Sukot se seli od svoite udobni stanovi vo kolibi, zada se potseti na makotrpniot ìvot na svoite predci vo pustinata.

Suka za mnogumina pretstavuva simbol na privremenosta i na nestabilniot ìvot naEvreite, koi nasekade ìveat privremeno, kako nomadi, ve~no lutaj}i od edna zemja vodruga.

7.2. Simhat bet a{oevaCeremonija na crpewe voda, koja se odrùvala vo Erusalim vo vremeto na Vtoriothram. Po~nuvala nave~er na samrak na vtoriot den od Sukot, a zavr{uvala slednotoutro. Vo ceremonijata u~estvuvale narodnite poglavari i poklonicite. Karakteristi-~no obele`je na ceremonijata bilo izobilstvoto na svetlina.

Za taa prigoda dvorot na Hramot bil bleskavo osvetlen. Povorka so fakeli se dviè-

43

boli~no se oìvuva praznikot na sobiraweto na plodovite. Na podiumot vo hramot sepodiga mala suka i se ukrasuva so ovo{je i so cve}e. Vo sinagogata vleguvaat deca, pee-j}i slavopoi. Na ~elo na povorkata se nosat tradicionalnite arbaa minim. Ostanati-te deca, podeleni vo grupi nosat odbrano ovo{je i zelen~uk. Taka stariot motiv napraznikot Sukot, kako praznik na sobirawe na plodovite se nadopolnuva so nov, ver-ski.

Vo anti~kite vremiwa Sukot bil glaven evrejski praznik. Ne se znae to~no kako sepraznuval, no se znae deka bil najvesel praznik vo godinata. Evreite vo anti~kotovreme bile mnogu vesel narod i gi qubele pesnata i vinoto. Nikoga{ tolku ne se peeloi ne se pielo kako na praznikot Sukot. Bidej}i e toa pokloni~ki praznik, iljadnicilu|e so svoite semejstva i mnogubrojni karvani so evrejski selani, so pesna zaminuvalena poklonenie vo Erusalim. Pobogatite vle~ele i vol, kako podarok na Hramot, a po-malku imotnite vle~ele ovca ili koza, dodeka pak siroma{nite nosele cve}e ilivino, koe go izlevale na oltarot na Hramot.

Dodeka s¢ u{te ne postoel Golemiot hram vo Erusalim, ne bilo potrebno da se odi napoklonenie vo Erusalim. Vo mnogu gradovi bile podignuvani hramovi, lu|eto go prosla-vuvale praznikot obi~no tamu kade {to im bilo najblizu. Koga go izgradil carot Solo-mon Hramot vo Erusalim, Sukot bil prviot praznik {to se praznuval vo nego.

Poklonicite od site kraevi na evrejskata dràva se slevale vo gradot, od zemjite naRimskoto Carstvo i od site kraevi kade {to imalo evrejski zaednici. Na ulicite naErusalim moèle da se vidat Evrei oble~eni vo razni {areni nosii, moèlo da seslu{nat razni jazici i dijalekti. Se patuvalo so koli, so magariwa i so kamili, a ima-lo i takvi {to doa|ale pe{ki. Se raskaùva deka i slavniot Hilel doa|al pe{ki napoklonenie duri od Vavilonija.

Golema bila vozbudata na poklonicite koi za prvpat doa|ale vo Erusalim. Tie slu{a-le mnogu za toj grad, za negovite {koli i mudreci, a pred s¢ za veli~estveniot hram {togo izgradil Herod (Irod). Zatoa tie bile polni so is~ekuvawe, nestrplivi da minatniz portite na gradot, po negovite ulici, da se vklu~at vo negoviot ìvot i da u~estvu-vaat vo prazni~nite obredi vo Hramot.

Celiot Erusalim bil poln so zelenilo i so ovo{je. Negovite pretstavnici stoele nakapiite od gradot i gi do~ekuvale mnogubrojnite gosti. Nasekade moèlo da se vidatlisja od palmi, maslinovi granki, mirizliva mirta, vrba i razlistani granki na koiviselo citronsko ovo{je.

Po razoruvaweto na Vtoriot hram, praznikot Sukot izgubil mnogu od svojot sjaj, no i po-natamu ostanal najradosen evrejski praznik, so simbolite koi se so~uvale i den-denes.Evreite prodolìle da go praznuvaat Sukot so golemi ceremonii vo sinagogite i vodomovite. Palmovata granka i citronskoto ovo{je se so~uvale do dene{no vreme kakonegovi simboli.

7.1. Suka (hebr. senica, kolipka, {ator)

Suka e senica vo koja Evreite, spored bibliskiot propis, prestojuvaat sedum dena napraznikot Sukot, vo znak na se}avawe na kolibite i {atorite vo koi ìveele Izrael-cite dodeka lutale niz pustinata po izleguvaweto od Egipet. Sukata stanala glavno-to obele`je na praznikot Sukot, spored koja ovoj praznik go dobil svoeto ime.

Obi~aj bilo da se zapo~ne so praveweto na ovie kolibi vedna{ po Jom kipur. Tie se

42

7.4. U{pizin (aram. gosti)

Vleguvaj}i vo sukata, koja za vreme na praznikot sluì kako glavno mesto za ukaùvawegostoprimstvo, se izgovoruva kratka molitva so koja simboli~no se povikuvaat sedumtenevidlivi gosti. Tie gosti se patrijarsite i velikanite na evrejskiot narod: Avraam,Jichak, Jaakov, Josef, Mo{e, Aaron i David.

Molitva za sukata: Baruh ata Adonaj Eloenu meleh aloam a{er kide{anu bemicvotavvecivanu le{ev basuka.

7.5. O{ana rabaSedmiot den na praznikot Sukot se narekuva O{ana raba. Toa e posledniot den od ob-vrskata za prestojuvawe vo senici i za upotrebuvaweto na arbaa minim. Nazivot go do-bil spored molitvata “O{ana”, koja na toj den se ~ita pove}e pati otkolku na ostana-tite praznici. Spored svedo{tvoto vo Mi{nata, vernicite kruèle po edna{ okoluoltarot sekoj den od praznikot Sukot, a na sedmiot den kruèle sedum pati. Ottukapoteknuva i obi~ajot na O{ana raba so lulav vo racete da se obikoluva oltarot sedumpati i da se pejat pijutimi (pobo`ni pesni), koi se narekuvaat O{anot (vidi str.47).

Me|u narodot se veruva deka na O{ana raba im se potvrduva presudata na gre{nicite,donesena na Ro{ - a{ana i na Jom akipurim. Po zavr{uvaweto na obredot O{anot, seudira so eden vrzop od vrbini granki po zemjata blizu oltarot. Vrbata ja simbolizirazavisnosta na bilkite od vodata.

Postojat mnogu svedo{tva za toa deka vo vremeto na postoeweto na Hramot, ovoj praz-nik bil vostanoven zaradi molitva za povikuvawe do`d.

7.6. [emini aceret[emini aceret e praznik {to se praznuva na osmiot den od Sukot. Na toj den prestanu-va obvrskata da se prestojuva vo suka. Vo molitvenicite na hebrejski jazik i osmiot idevettiot den od Sukot se spomnuvaat kako [emini hag aceret (osmiot den e praznikotAceret). Vo Izrael, kade {to Sukot trae samo osum dena, Simhat Tora se praznuva naosmiot den, koga se praznuva i [emini aceret.

Izvorno zborot aceret zna~i sve~en sobor. No vo talmudskata literatura toj se upo-trebuva so zna~ewe na zavr{uvawe. Taka i praznikot [avuot se narekuva aceret, kakopraznik so koj se zaklu~uva Pesahot, na istiot na~in kako {to Hag aceret e zaklu~enden na Sukot.

Smislata na ovoj praznik se objasnuva so edna prikazna so slednava kratka sodrìna:Nekoj kral gi povikal svoite deca na sve~enost. Po nekolku dena, koga do{lo vremetoza razdelba, kralot se nataìl i im rekol na decata: “Deca, ostanete u{te eden den,te{ko mi e da se razdelam od vas” (Ra{i, komentar III kniga Mojseeva 23, 36).

Na [emini aceret za vreme na utrinskoto bogosluèwe, se pee i se recitira molitvaza do`d Tikun aga{em. Vo nea sve~eno se voveduva re~enicata “Ma{iv aruah umoridage{em” (otstranuva vetar i pu{ta do`d), koja sekojdnevno se povtoruva vo molitvite,s¢ do prviot den na Pesah. Na toj den vo hramot se vr{i pomen za mrtvite (mazkir).

45

la igraj}i i peej}i. Vo Mi{nata ima edna poslovi~na izreka deka toj {to ne ja videlceremonijata na Bet a{oeva, toj ne videl {to e vistinsko veselewe.

Se raskaùva deka rabinot [imon ben Gamaliel na Simhat bet a{oeva zemal vo raceteosum zapaleni fakeli, gi frlal eden po eden vo viso~ina i povtorno gi fa}al vo ra-cete, a pritoa nieden fakel ne se dopiral so drug.

Svetloto na fakelite bilo tolku silno, {to sekoja ulica vo Erusalim bila osvetle-na. Vo zora, povorkata go napu{tala Hramot i zaminuvala na izvorot Siloah, od koj cr-pele voda i polnele so nea zlatna stomna. Potoa se vra}ale vo Hramot, ja izlevale vo-data vrz oltarot, zaedno so vinoto. Prolevaweto na vodata go ozna~uval po~etokot nado`dovniot period vo Izrael.

7.3. Arbaa minim (~etiri vidovi)

Arbaa minim se narekuvaat ~etirite vidovi bilki so koi vo hramot se izvr{uvaat ob-redi za vreme na praznikot Sukot. Toa se etrog (vid citronsko ovo{je), lulav (listoviod palma), adas (gran~iwa mirta) i arava (gran~iwa od vrba).

Denes malku se znae za prvobitnata namena na arbaa minim. Vo vremeto na Nehemija tiesluèle za ukrasuvawe na sukata. Ne e sosema jasno kako se do{lo do toa lulavot ietrogot da se kombiniraat so tri gran~iwa mirta i dve gran~iwa vrba i potoa, kakoprazni~en buket da se rastresuvaat i da se naso~uvaat kon site strani na svetot. Vonarodnata tradicija tie ~etiri vidovi bilki se za~uvani kako simboli na zemjodelst-voto i bile sostaven del na praznuvaweto na Sukot vo prastaro vreme. Poklonicite ginosele ovie buketi koga vo povorki odele vo Erusalimskiot hram. Tie pretstavuvale iizraz na radost zaradi preminuvaweto na Izraelcite od pustinata vo zemjata koja izo-biluva so voda i so zemjodelski proizvodi. Spomenatite ~etiri vidovi bilki rastatvo izobilstvo vo Izrael i sekoj moè mnogu lesno da gi nabavi.

Spored edno staro tolkuvawe ~etirite vidovi pretstavuvaat talisman za do`d. Tiepokaùvaat deka, kako {to samite ne moàt da opstanat bez voda, taka ni svetot ne mo-è da ìvee bez voda. So tekot na vremeto narodnata fantazaija sozdala mnogu dopol-nitelni tolkuvawa. Taka spored edno tolkuvawe ~etirite vidovi bilki gi pretstavu-vaat pratatkovcite: Avraam, Jichak, Jaakov i Josef. Ili, pak: lulavot e polovinata,etrogot e srceto, mirta e o~i, a vrbata usta. Spored edno drugo tolkuvawe ~etirite vi-dovi bilki se ~etiri kategorii Evrei, koi iako se razli~ni po karakter, mora da ì-veat zaedno i vo me|usebno razbirawe za da se ovozmoì sozdavawe na posre}na ~ove-~ka zaednica.

Evrejskite mudreci vo sekoja od ~etirite vidovi gledale simbol na Evrein. Etrogot,ovo{ka so vkus i so miris, go simbolizira Evreinot {to ja poznava Torata i pravi do-bri dela. Palmata, odnosno urmata koja{to taa ja ra|a i koja ima vkus no, ne i miris, gosimbolizira Evreinot {to ja poznava Torata, no ne pravi dobri dela. Mirtata, koja imamiris, no ne i vkus go simbolizira Evreinot {to ne ja poznava Torata, no pravi dobridela. Vrbata, koja nema ni miris ni vkus, go simbolizira Evreinot {to ne ja poznavaTorata i ne pravi dobri dela.

44

7.9. Akafot (kruèwe)

Ovoj obred se izvr{uva nasproti i na samiot den na praznikot Simhat Tora. Vo taa pri-goda se vadat od ormanot (Aron akode{) svitocite na Torata i vo povorka se nosat oko-lu sinagogata sedum pati. Po sekoe kruèwe prisutnite pejat i igraat. Kaj Hasiditepreovladuva obi~ajot akafotot da se vr{i na osmiot den na [emini aceret, po ve~er-noto bogosluèwe. Obi~ajot “sedum akafot” so svitocite na Torata, na Simhat Tora, evoveden vo XVI vek.

Kruèweto vo povorka okolu nekoj objekt e mo{ne rasprostranet obi~aj me|u Evreite.Evreite kruàt okolu mladoènecot, koj stoi pod baldahin, pravat krugovi okolu gro-bovite, na nekoi mesta pak, se formira kru`na povorka okolu posmrtniot kov~eg zavreme na pogreb i sl. Formiraweto na kru`ni procesii e mo{ne star i primitiven ob-i~aj koj moè da se sretne kaj site narodi. Nastanal od suevernoto veruvawe deka esvetot poln so duhovi i deka postojat mnogu magi~ni sredstva so koi tie moàt da bidatsovladani. Edno od najdobrite sredstva e upotrebata na krugot koj se narekuva “magi-~en krug”.

Kako {to vo po~etokot se veruvalo deka ~ovekot moè da gi pobedi duhovite so upo-treba na magi~en krug, taka podocna se vostanovilo veruvaweto deka so kruèwetookolu nekoj objekt moè da se stekne naklonetosta na Boga. Ne samo Evreite, tuku iHindusite, Persijcite, Grcite i Rimjanite, veruvale deka so upotrebata na krugot moèda se dojde vo dopir so Boga. Sive ovie narodi imale obi~aj da kruàt vo povorki oko-lu hramovite, oltarite i okolu kipovite na svoite bogovi. Eden od najva`nite obredikaj Arapite se sostoi od kruèwe okolu nivnoto svetili{te.

I kaj ovoj obi~aj, kako i kaj drugite, narodot go zaboravil negovoto izvorno zna~ewe imu pripi{al novo, koe stanalo vaèn i simboli~en del na prazni~niot obred.

7.10. O{anotO{anot e redosled od molitvi i stihovi, koi zapo~nuvaat so zborovite O{a-na (O,spasi) i se recitira vo hramot za vreme na Sukot, koga go obikoluvaat vernicite bima- oltarot, drèj}i lulav i etrog. Pove}eto stihovi gi napi{al Rabi Eleazar Hakalir,za koj {to se pretpostavuva deka ìveel vo Palestina vo osmiot vek. Mnogu negovipijutim, kako obredni pesni gi prifatile site evrejski op{tini.

Redosledot na O{anot kaj sefardite se razlikuva od onoj na a{kenazite. Komponiranipo redosledot na bukvite vo alefbetot, sekoja kompozicija od O{anot ima tolku sti-hovi ili izrazi, kolku {to ima bukvi hebrejskiot alef-bet.

Bidej}i se kompoziciite polni so aluzii na Midra{ot i na istorijata i bidej}i se pi-{uvani vo akrostih i so hebrejski sinonimi, mnogu e te{ko da se prevedat O{anot nadrugi jazici. Zborot O{ana e skratenica od zborot O{ia-na, {to zna~i: o, spasi. Takvopovikuvawe se vr{i po edna{ sekoj den za vreme na Sukot, koga go obikoluva povorka-ta oltarot, a na sedmiot den na O{ana raba (vidi str.45) se povikuva sedum pati. NaO{ana raba se izvr{uva i obredot vo koj se udira so vrbovi gran~iwa po zemjata. Toae star obi~aj koj poteknuva u{te od vremeto na Prviot hram. Bidej}i vrbata raste namesta {to imaat dovolno voda, taa silno se razviva. Zatoa, za primitivniot ~ovekvrbata sekoga{ bila simbol za razvoj i za ìvot.

47

7.7. Simhat tora (radost na Torata)

Simhat Tora e praznik koj se praznuva na posledniot, devettiot den od Sukot. Vo Iz-rael toj se praznuva na osmiot den, zaedno so praznikot [emini aceret (vidi).

Simhat Tora go odbeleùva zavr{uvaweto na godi{niot ciklus na ~itaweto na Tora,od po~etokot (Para{a Bere{it). Na ~itaweto se povikuvaat site maì {to se nao|aatvo hramot, vklu~uvaj}i gi i decata. Liceto {to se povikuva na ~itawe na posledniteredovi od Torata se vika hatan Tora (mladoènec na Torata), a toj {to se povikuva na~itawe na nejzinite prvi redovi hatan Bere{it (mladoènec na po~etokot).

Ovaa procedura e vo soglasnost so idejata deka prou~uvaweto na Torata e beskone~no.Simhat Tora kako poseben praznik ne bil poznat vo vremeto na Talmudot, a ni podoc-na. Se pretpostavuva deka e voveden vo Vavilonija vo IX vek, kade {to se vostanovilobi~ajot na ednogodi{en ciklus na ~itawe na Torata. So voveduvaweto na ovoj obi~ajse izgubila i poslednata vrska na praznikot Sukot so ìvotot na prirodata i so godi-{nite vremiwa. Toa s¢ u{te bil praznik na veselewe kako i vo staro vreme, no sega sonovo zna~ewe. Radosta pove}e ne bila poradi grozjeto i ìtaricite i zemjodelskiteproizvodi, tuku zaradi Torata. Senicata (suka) i lulavot (lisjeto od palmi) dobilenovo tolkuvawe i stanale simboli na religijata.

Kon krajot na sredniot vek bil voveden obi~aj na Simhat Tora da se iznesuvaat svito-cite na Torata, obloèni so prekrasni ko{ulki, navezeni so zlato i so srebro: so nivse kruì okolu oltarot sedum pati, so tradicionalna pesna i igra. So tekot na vreme-to Simhat Tora stanal najveseliot den na praznikot Sukot, a povorkata vo hramot - ob-red vo koj zaedno u~estvuvaat maìte, ènite, decata i mladinata. Denes posebno vni-manie im se posvetuva na decata, koi na podarok dobivaat jabolka i slatki. Tie nosati znamenca na koi se prikaàni bibliski nastani.

7.8. Hatan Tora vehatan Bere{itNa praznikot Simhat Tora, po zavr{uvaweto so ~itaweto na posledniot del na Torata,vedna{ zapo~nuva nov ciklus na ~itawe na ovaa kniga. Op{t obi~aj e vo taa prigoda daim se ukaè po~est na dvajca istaknati lu|e, koi se povikuvaat na ~itawe. Liceto {togo zavr{uva ~itaweto na posledniot del od Torata se vika hatan Tora (mladoènec naTorata), a liceto {to go zapo~nuva ~itaweto na Torata od samiot po~etok, bidej}i To-rata zapo~nuva so zborot Bere{it (“vo po~etokot”), se narekuva hatan Bere{it (mlado-ènec na po~etokot). Hatan Tora se narekuva u{te i hatan mesajem (hatan koj zavr{uva).

Vo mnogu zemji preovladuva obi~ajot hatanim (mladoèncite) da podgotvuvaat zakuskaza pove}e gosti. Vo nekoi mesta hatanim davaat dobrovolni prilozi, a zakuskata ja po-dgotvuvaat drugite pripadnici na op{tinata. Nekoga{ za hatanite se postavuval bal-dahin na izlezot od hramot. Siot nasobran narod gi ispra}al so pesna, so svirka i sozapaleni fakeli vo racete. So tekot na vremeto, ovoj obi~aj se izgubil.

Vo sefardskite op{tini ima i hatan Meona. Meona e prviot zbor od re~enicata so kojazapo~nuva izvadokot koj se ~ita (V kn. Mojseeva 33,27).

46

88PESAH - PRAZNIK NA OSLOBODUVAWETO

Pesah se slavi vo spomen na spasuvaweto na Evreite od misirskoto (egipetskoto) rops-tvo. Vo po~etokot se slavel sedum dena, no zaradi nepreciznosta na stariot evrejski ka-lendar, se usvoil obi~ajot vo zemjite na galutot ovoj praznik da se slavi osum dena, itoa sekoja godina od 15. do 22. nisan, pri {to prvite i poslednite dva dena bile polnipraznici, a ostanatite ~etiri dena - polupraznici. Vo Izrael, me|utoa, a i me|u refo-rmisti~kite Evrei nadvor od Izrael, praznikot Pesah i denes se slavi sedum dena.

Pesah e eden od trite pokloni~ki praznici (Pesah, [avuot i Sukot), na koi, Evreite,vo vremeto na postoeweto na Hramot, odele na poklonenie vo Erusalim i prinesuvale`rtvi. Praznikot Pesah u{te se narekuva i Hag aaviv (praznik na proletta) za{to se-koga{ se pa|a vo prolet i Hag amacot (praznik na beskvasniot leb), za{to na toj praznikse jade samo leb bez kvasec.

8.1. Seder Pesah i AgadaSeder e poseben verski obred koj se izvr{uva vo evrejskite ku}i na prvite dve ve~eriod praznikot Pesah (vo Izrael samo na prvata ve~er). Seder e hebrejski zbor i zna~ired, a Seder Pesah e prazni~na obredna ve~era na koja molitvite, ~itaweto na Agadatai site drugi obi~ai se odvivaat po strogo utvrden red.

Za vreme na Sederot se ~ita “Agada {el Pesah” i se pijat ~etiri ~a{i vino. Na edna go-lema ~inija, koja e sostaven del od obredot, se podgotveni posebni jadewa koi simbo-li~no potsetuvaat na robuvaweto na Izraelcite vo Misir (Egipet) i na nivnoto izba-vuvawe (vidi: Kearat Seder str.51).

Hahamim naredile na prvata ve~er na praznikot Pesah da se raskaùva za nastanitekoi se slu~ile pri spasuvaweto na Izraelcite od Egipet, za{to vo Biblijata pi{uva:“Veigadta levinha bajom au lemor” (“I }e mu kaè{ na tvojot sin na toj den govorej}i” -II kniga Mojseeva 13,4). Od zborot veigadta doa|a i zborot Agada.

îtaweto na Agadata e osnovniot del na obredot Seder. Agadata gi opi{uva nastanite

49

7.11. Hol amoedToa se poluprazni~ni denovi na prvite i poslednite dva dena na Pesah i na Sukot. Do-deka na strogite praznici e dozvoleno da se raboti samo ona {to e neophodno za da senapravat obrocite, na Hol amoed moè da se vr{at site raboti {to n¢ dopu{taat od-loùvawe.

Na Hol amoed ne se vr{at ven~avawa za da “ne se izme{a edna veselba so druga”, a za-braneta e i àlosta. Sefardite ne stavaat tefilin, dodeka a{kenazite go stavaat, nobez beraha (beraha - blagoslov ili molitva).

48

8.2. Maca (hebr. beskvasen leb)

Maca e vid leb {to se jade na praznikot Pesah. Se narekuva u{te i “lehem oni”- leb naonie {to se vo nevolja (V kniga Mojseeva 16,3). Testoto za lebot maca se mesi nabrzi-na, bez kvasec i bez kakvi bilo drugi dodatoci, za da se spre~i procesot na fermenti-rawe.

Za praznikot Pesah se podgotvuvaat dva vida macot: maca {el micva ili maca {emura(maca koja se nadgleduva) i obi~na maca. Maca {emura se podgotvuva od posebna p~eni-ca, koja e pod nadzor u{te od momentot na ètvata za da ne ja o{teti vlaga. Se jade naprvata ve~er na Pesah. Obi~nata maca se jade na ostanatite denovi od praznikot.

Macata zadolìtelno se jade samo na prvata ve~er na Pesah. Na ostanatite denovi odpraznikot zabraneto e da se jade hamec (vidi Hamec str.54), no ne e zadolìtelno dase jade maca.

Vo staro vreme macata bila primitiven vid leb. Otkako se uvidelo deka testoto moèda se kisne, i taka lebot da stane povkusen, macata ostanala leb na siroma{nite koine moèle da ~ekaat da skisne testoto, ili, pak taa se podgotvuvala vo posebni slu~ai,koga }e dojdel nekoj nenajaven gostin, pa trebalo nabrzina da se ispe~e leb.

Vo vremeto na Talmudot, macata se pe~ela sekoj den; bila so debelina od okolu ~etiriprsti. Vo sredniot vek, debelinata na taka podgotveniot leb bila ograni~ena na edenprst. So tekot na vremeto macata stanuvala s¢ potenka i s¢ pokr{liva. Ima eden starobi~aj, spored koj, vodata za macot, pred zao|aweto na sonceto, treba da se nalee voeden lonec i da se ostavi taka vo tekot na no}ta. Toa se pravelo taka poradi veruva-weto deka koga zao|a sonceto se simnuva pod zemjata i ja zagreva vodata vo dlabo~initena izvorite, a deka toa moè da vlijae na fermentacijata na testoto koe se mesi so ta-kva voda. Na po~etokot od XX vek, so pronao|aweto na ma{inite za pe~ewe, procesotna proizveduvawe na macata bil mnogu poednostaven. Sepak, s¢ u{te postoi eden malbroj pobo`ni Evrei koi smetaat deka ka{er moè da bide samo onaa maca koja se podgo-tvuva so raka.

Denes macata se pravi glavno od p~eni~no bra{no, iako ne e zabraneto da se upotrebu-vaat i drugi ìtarici. Karaitite na primer, ja pravat macata od ja~men za{to ja zabra-nuvaat p~enicata.

Macata koja go simbolizira brzaweto so koe Izraelcite morale da go napu{tat Egipet,ima i drugo zna~ewe - taa potsetuva na siroma{tijata i na stradaweto na Evreite. Taaistovremeno pretstavuva i ropstvo i sloboda. Ovoj leb koj se narekuva i “leb na onie{to se vo nevolja”, n¢ potsetuva na obvrskata kon onie {to ìveat vo nema{tija i {tone moàt dolgo da ~ekaat za pomo{.

8.3. Kearat Seder (hebr. ~inija za Seder)

Keara e naziv za golemata ~inija na koja e podgotveno s¢ {to e potrebno za Seder. Spo-red propisite na ovaa ~inija se stava:

[alo{ macot (tri beskvasni leba) koi simboli~no treba da gi pretstavuvaat Koen,Levi i Jisrael;

dve jadewa: zeroa (krilo od koko{ka) i beca (jajce);

maror - gor~livi trevki vo spomen na gor~liviot ìvot na na{ite tatkovci koga bile

51

{to se odnesuvaat na praznikot, ja iznesuva istorijata na doa|aweto na izraelskiteplemiwa vo Egipet i nivnoto osloboduvawe od egipetskoto ropstvo, ja objasnuva upo-trebata na pashalnata `rtva vo vremeto na Vtoriot hram, upotrebata na beskvasniotleb (maca) i na gor~livite trevki. Agadata sodrì odlomki od Biblijata, od Midra-{ot, stari legendi i anegdoti, retki i interesni diskusii, molitvi i blagodarstvenipesni. Zavr{uva so popularnata pesna “Had gadja “ (vidi: “ Had gadja”, str.53).

Redosledot na obredot i ~itaweto na Agadata se vr{i vrz osnova na to~no utvrdenipropisi nabeleàni vo sekoja Agada.

Istaknato mesto vo Agadata ima brojot ~etiri. Postojat ~etiri pra{awa (arba ku{jot),~etiri razli~ni vidovi sinovi, ~etiri ~a{i vino, ~etiri vidovi hrana itn. Na brojot~etiri mu se pripi{uva misti~no zna~ewe. Evreite, kako i nekoi drugi isto~ni naro-di, go smetale toj broj za svet. Vo knigata na prorokot Daniel se predviduvaat ~etirigolemi imperii pred doa|aweto na Mesijata, ~etiri reki koi izleguvaat od Eden, ~e-tiri golemi yverovi koi gi videl ovoj prorok vo svojata vizija itn.

Agadata kako kniga ima dolga istorija, stara okolu 2000 godini. Posledniot del sodr-ì stari narodni pesni, nastanati pred 400-500 godini, a nekoi nejzini delovi se ~i-tale u{te vo vremeto na Vtoriot hram. Arba ku{jot (~etirite pra{awa) spa|aat me|unajstarite delovi od Agadata, a gi nao|ame, kako i nekoi drugi odlomki vo Mi{nata.Nekoi delovi se dodadeni od agadskiot del na Talmudot i na Midra{ot. Taka na pri-mer, od Midra{ot e prezemena raspravijata za ~etirite vidovi sinovi, koi stanaleinspiracija za mnogu propovedi, duhoviti anegdoti i ilustracii {to ja zbogatile Aga-data. Interesna e ne samo sodrìnata na knigata, tuku i starinskiot tradicionalen na-pev.

Agadata dolgo vreme bila sostaven del na molitvenikot i duri vo sredniot vek taastanala posebna kniga. Taa odigrala zna~ajna uloga vo razvojot na evrejskata umetnost.Ilustraciite i crteìte za Agadata bile praveni vo vremeto koga takviot vid umetnostne bil voobi~aen za Evreite. I pesnata “Had gadja” se so~uvala blagodarenie na Agadata.

Malku se znae za toa kako se praznuval Sederot vo biblisko vreme, so isklu~ok na ona{to e napi{ano vo vtorata kniga Mojseeva: “I neka jadat meso, istata no} ispe~eno naogan, so presen leb i so gor~livo zelje neka jadat” ( II kn. Mojseeva 12,8).

“A, jadete vaka: preopa{ani, obuvkite neka vi se na nozete, a stapot vo raka, i jadetebrzo, za{to toa e Pesah Gospodov ( II kn. Mojseeva 12, 11).

Vo vremeto na tanaitite, pod vlijanie na Grcite i na Rimjanite, bil voveden obi~ajot,u~esnicite na Seder, ispruèni na kanabe da se naslonat na levata raka, a da jadat sodesnata, zemaj}i hrana od malite masi~ki postaveni pokraj kanabeto. Vo sredniot vektoj obi~aj bil ukinat, za{to se smetalo deka izleùvaweto za vreme na jadewe e pove}eznak na slabost i na mrzlivost, otkolku simbol na sloboda.

Vo periodot po razoruvaweto na Hramot nastanale nekoi promeni vo redosledot naSederot. Namesto pred ve~erata, Agadata po~nale da ja ~itaat po ve~erata. Se pretpo-stavuva deka do taa promena do{lo zatoa {to bilo te{ko da se ~ita Agadata po ve~erai po ispienite ~a{i vino.

Sederot koj se odrùva vo evrejskite ku}i, najdobro ja ilustrira mo}ta na tradicijata.So evocirawe na spomenite za izleguvaweto od Egipet, Pesah stanal istoriski pra-znik. Se}avawata na minatoto se slevaat so stremeìte kon idninata preku obredotSeder koj zapo~nuva so povikuvaweto na siroma{nite da dojdat i da go podelat so do-ma}inot ona {to go ima toj, a se zavr{uva so zborovite “Le{ana abaa biru{alajim”.

50

koi so svoite bov~i vrzani na ramewata izleguvale od Egipet.

Obi~aj e decata da go “ukradat” afikomanot i da ne go vratat s¢ dodeka doma}inot nego otkupi. I krieweto i “kradeweto” na afikomanot se so cel da im go odràt vnimani-eto na decata za da ostanat budni, s¢ do krajot na ~itaweto na Agadata.

Zborot afikoman se nao|a vo Mi{nata (Pesahim 10,18), no u{te vo vremeto na Talmudotnegovoto zna~ewe ve}e bilo napolno zaboraveno. Se smeta deka terminot afikoman po-teknuva od gr~kiot zbor “afikomijom”, koj zna~i gozba.

So afikomanot se povrzani razni obi~ai. Mnogu Evrei, koga }e trgnat na pat, zemaat poedno par~e afikoman kako amjalija protiv nesre}a. Nekoi pak produp~uvale dupka voafikomanot i go zaka~uvale vo hramot ili vo ku}ata. Ne e poznato od kade poteknuvanarodnoto veruvawe, spored koe afikomanot ima magi~na sila. Isto taka, ne moè dase objasni zo{to afikomanot najprvin se krie, a potoa se jade.

8.6. Had gadja (aramejski - edno jare)

“Had gadja” e narodna pesna na aramejski jazik, pome{ana i so hebrejski, koja se pee pozavr{uvaweto na Seder, na prvata ve~er od praznikot Pesah. Nazivot go dobila sporeduvodnata re~enica (“Had gadja”), koja se upotrebuva i kako refren, po sekoja od desettestrofi, kolku {to gi ima ovaa pesna. Ovaa pesna dolgo vreme se smetala za alegoriskaverzija na bibliskiot princip “oko za oko, zab za zab” (II kniga Mojseeva gl. 21-24-25),so koj se istaknuva deka vinovnikot mora da ja dobie zasluènata kazna. No vo su{tinatoa e edna detska pesna, vnesena vo Agadata so cel da se razveselat decata i taka daostanat budni do krajot na ~itaweto na Agadata. Pesnata e sostavena vo XV vek, a voXVI vek stanala sostaven del od tekstot na Agadata. “Had gadja” za prv pat e pe~atenavo Praga na germanski jazik. Sefardite ja peele na evrejsko-{panski (ladino) jazik.

Sodrìnata na pesnata vo prevod glasi :

Jareto, {to go kupi mojot tatko za dve pari~ki.

Ma~kata go izede jareto, ku~eto ja izede ma~kata, Stapot go natepa ku~eto, ognot go iz-gore stapot, Vodata go ugasi oganot, volot ja ispi vodata, Mesarot go zakla volot, an-|elot na smrtta go ubi mesarot, A Bog go usmrtil an|elot na smrtta.

Ima u{te edna popularna pesna, koja se pee po obredot Seder. Toa e pesnata “Ehad mijodea” (“Eden, koj znae”), koja{to isto taka ja peele sefardite na evrejsko-{panski jazik.

53

vo ropstvo;

haroset (me{avina od orevi, ovo{je, za~ini i vino) za da gi zasladi gor~livite trev-ki. Ovaa me{avina simboli~no ja pretstavuva kalta, od koja Evreite pravele tuli zagradewe (zeher letit);

karpas (celer i magdonos);

hazeret - ren kako za~in na mesoto ili na ribata, i ocet vo koj gi potopuvale trevkite.

8.4. Koso {el Elijau Anavi (hebr. ~a{ata na prorokot Elija )

Eden od pointeresnite obi~ai na Sederot e onoj {to e povrzan so legendarniot prorokElija.

Re~isi vo site evrejski sredini ima obi~aj na Seder da se postavi posebna ~a{a so vi-no za prorokot Elija, koja zatoa se narekuva “Koso {el Elijau Anavi”. Po ve~erata, predda se prodolì so ~itaweto na Agadata, se otvora vratata i site prisutni stanuvaatza da mu posakaat dobredojde na prorokot Elija so zborovite “baruh aba”. Potekloto naovoj obi~aj ne e poznato, no se pretpostavuva deka i toa bil eden od na~inite na koi sepredizvikuval interesot na decata, koi vo o~ekuvaweto na prorokot Elija ostanuvaatbudni.

Od staro vreme se veruva deka prorokot Elija ne umrel, tuku deka vo ognena ko~ija, soogneni kowi poletal na neboto. Vo vremeto na Talmudot se veruvalo deka prorokot El-ija ~esto se pojavuva na zemjata.

Podocna se vtemelilo veruvaweto deka prorokot Elija }e se pojavi kako vesnik na Me-sijata i zatoa legendata za Elija stanuvala s¢ popopularna. Evreite vo svojata svestgo povrzuvale Pesahot - praznikot na osloboduvaweto so prorokot Elija, kako pretho-dnik na Mesijata od kogo {to o~ekuvale da go najavi spasenieto.

Ima i edno staro veruvawe deka neposredno pred doa|aweto na Mesijata, Elija }e gire{i site problemi i site sporni pra{awa i nesoglasuvawa. Ottuka poteknuva i obi-~ajot da se kaè: “Da mu go ostavime toa na Elija da odlu~i”, ako od nekoja diskusija nemoè da se izvle~e zaklu~ok. Amorejcite, vo vremeto na Talmudot, ne bile sosema sig-urni dali na Seder se potrebni ~etiri ili pet ~a{i vino, pa zatoa pettata ~a{a ja po-lnele za Elija, velej}i: “Toj }e odlu~i dali e ovaa ~a{a potrebna ili ne”.

Vo narodnata fantazija i obi~ajot na otvorawe na vratata vo tekot na ve~erata na Se-der e povrzan so prorokot Elija, navodno zatoa {to bilo potrebno da mu se olesni vle-guvaweto vo ku}ata. Nekoga{ vratata se otvorala pred zapo~nuvaweto na obredot Se-der. Ima razni tolkuvawa okolu otvoraweto na vratata, no najverojatno niedno od nivne e avtenti~no.

8.5. Afikoman (gr~ki - gozba)

Afikoman e naziv za polovinata na sredniot od trite leba (maca) koj se postavuva naSeder Pesah. Eden vaèn del na ceremonijata na Sedarot e povrzan so afikomanot.Pred po~etokot na ~itaweto na Agadata, toj treba da se sokrie pod pernica ili da sezavie vo krpa koja nekoj treba da ja drì na ramewata, podraàvaj}i gi taka predcite

52

9.3. Mehirat hamec (prodavawe na hamec)

Sekoj Evrein e dolèn pred praznikot Pesah da go otstrani ili da go otu|i siot hamecod svojot dom, za{to vo Torata pi{uva: “Za sedum dena da ne se najde kvasec vo ku}iteva{i” (II kniga Mojseeva 12,19). Za vreme na praznikot Pesah se zabranuva da se ima ka-kva bilo korist od hamecot. So nego ne smee da se hrani ni stokata, da se pali pe~katai sl. Rabinite gi vovele i ograni~uvawata spored koi zasekoga{ e zabraneto da se ko-risti hamecot koj ne e otstranet pred praznikot Pesah. Me|utoa, ako Evreinot pred Pe-sah mu prodal ili mu podaril hamec na nekoj neevrein, toga{ toj po Pesahot moè pov-torno da si go kupi. Taka se vostanovila simboli~nata proda`ba na hamec me|u sose-dite ili prijatelite neevrei.

9.4. Pesah {eni (vtor pesah)

Pesah {eni se narekuva 14. ijar. Vo vremeto na postoeweto na Erusalimskiot hram, si-te tie koi od kakvi bilo pri~ini bile spre~eni da prinesat `rtva, toa moèle da gostorat na 14. ijar. Denes e obi~aj na Pesah {eni da se jade par~e meso so golemina naedna maslinka. Pesah {eni u{te se narekuva i Pesah katan.

9.5. [abat agadol (golemiot [abat)

[abatot pred Pesah se narekuva [abat agadol. Toj naziv najverojatno nastanal sporedAftarata, koja se ~ita vo taa sabota i vo koja stoi: “Eve jas }e vi go ispratam prorokotElija pred da dojde golemiot i stra{en den Gospodov” (Malahija , 4,5)

Spored edno tolkuvawe od XIII vek, epitetot “golemiot” nastanal zaradi toa {to vo sa-bota pred Pesahot se izvr{uva zna~itelno podolga slu`ba vo hramot odo{to vo drugi-te saboti. Toga{ se drì dolga propoved i se peat razni napevi, a popladne se ~itaatnekoi delovi od Agadata za da se zapoznaat vernicite so nejzinata sodrìna u{te predSeder.

9.6. OmerStara evrejska merka za ìtarici. Eden omer teèl okolu 10 kilogrami. Na vtoriotden od praznikot Pesah, vo stariot Izrael, so posebna sve~enost zapo~nuvala ètva-ta na ja~menot. Prviot snop ja~men (omer) bil vo vid na `rtva nameneta za Erusalim-skiot hram.

9.7. Sefirat aomerBiblijata nalaga denovite na omerot da se brojat sedum sedmici (49 dena), od vtoriotden na Pesah do [avuot. Broeweto simboli~no go povrzuva izleguvaweto od Egipet soprimaweto na Torata. Majmonides (Rambam) slikovito go sporeduva toa broewe so ~o-vekot, koj nestrplivo go o~ekuva najmiliot prijatel i postojano gi broi sedmicite,denovite, pa duri i ~asovite, s¢ dodeka ne dojde prijatelot.

55

99NASPROTI PESAH I PODGOTOVKI ZA PESAH9.1. Hamec (hebr. kvasec)

Hamec e naziv za sekoja hrana ili sadovi, koi ne se ka{er {el Pesah (na pr. skisnatotesto po dejstvuvaweto na kvasecot ili otstojuvaweto). Spored Torata, za vreme na pra-znicite zabraneto e da se jade i da se upotrebuva hamec.

Vo prenosna smisla zborot hamec se upotrebuva kako sinonim za ne{to rasipano. Ra-binite lo{iot nagon vo ~ovekot (jecer ara) go narekuvale hamec. So sli~ni termini sesluèle osobeno kabalistite vo sredniot vek.

9.2. Bedikat hamec (hebr. barawe na hamecot)

Bedikat hamec e naziv za ceremonijata vo koja se baraat ostatoci od hamec, a koja seizvr{uva na po~etokot na ve~erata na 14. nisan. Ceremonijata se izvr{uva na sledniovna~in: doma}inkata sokriva niz ku}ata par~iwa leb, obi~no deset, na vidni mesta, zada moè polesno da se najdat. Doma}inot gi bara so svetlina od sve}a. Na nekoi mestaobi~aj e ènata da odi napred so sve}a vo raka i da go vodi doma}inot do mestoto ka-de {to e staven lebot. Pronajdenite par~iwa doma}inot gi sobira so metli~ka od gu-skini perja ili od vrbovi gran~iwa, koi za taa cel se ostavaat od prethodniot Sukot,potoa gi stava vo drvena laìca, na krajot seto toa go zaviva vo par~e platno, go vrzuvaso konec i go zaka~uva na lusterot ili na prozorot.

Nautro na erev Pesah siot zaostanat hamec se pali. Ako erev Pesah se padne na [abat,toga{ obredot bedikat hamec se izvr{uva vo ~etvrtok nave~er, a paleweto vo petoknautro.

54

1100[AVUOT

[avuot e vtoriot po red od trite pokloni~ki praznici, koj ima nekolku nazivi vo ev-rejskata tradicija. Dene{niot naziv Hag a{avuot -Praznik sedmica, verojatno vodipoteklo od faktot {to ovoj praznik po~nuva da se slavi sedum sedmici po vtoriot denod Pesah, t.e. na krajot na odbrojuvaweto na omerite. Prviot den od praznikot e vsu-{nost pedesettiot den od po~etokot na odbrojuvaweto, pa zatoa [avuot na gr~ki se na-rekuva Pentekoste, a na na{iot jazik Pedesetnica. Vo II kniga Mojseeva (34,22) stoinazivot Hag a{avuot, dodeka vo istata kniga prethodno (23,16), stoi deka e toa Hag ak-acir - Praznik na ètvata i na prvite plodovi. Vo Mi{nata i vo Talmudot ovoj praz-nik se narekuva u{te i Aceret, {to bi moèlo da zna~i sve~en sobir, pri {to verojat-no se misli na sobirot na poklonicite vo Erusalim. Vo vremeto po zaklu~uvaweto naVavilonskiot Talmud, praznikot po~nal da se slavi na 6. sivan, za{to presmetale tal-mudskite u~iteli deka na toj den mu bila dadena Torata na narodot na Izrael na ri-dot Sinaj, pa zatoa praznikot dobil i u{te edno ime: Zeman matan toratenu - vreme nadavawe na na{ata Tora ili poslobodno prevedeno: ~asot koga ni e dadena Torata.

Iako vo po~etokot ne bilo taka, [avuot denes se slavi dva dena, na 6. i na 7. sivan (avo Izrael samo na 7. sivan). Se ~ini deka praznikot od damne{ni vremiwa bil prifa-ten od starosedelcite na Kanaan vo svojata prvobitna forma na zemjodelsko slavewena o`neanite snopovi p~enica, za {to govorat i negovite nazivi Hag akacir, Hag abi-kurim - Praznik na prvinata. Bidej}i zavisela ètvata od vremenskite uslovi, vero-jatno ne bil precizno odreden denot i mesecot koga ovoj praznik trebalo da se slavi,tuku samo bilo nazna~eno deka treba da se slavi praznikot na ètvata. Vpro~em vo Sv-etoto pismo se govori na nekolku mesta za vremeto na ètvata kako za vremenska od-rednica za zemjodelskoto slavewe. Zaradi voop{teno odreduvawe na po~etokot napraznikot, vo drevnite vremiwa bile vodeni raspravii za to~niot datum, zatoa {to isamiot propis deka praznikot treba da se po~ne da se slavi na pedesettiot den otkako“srpot go na~nal uzreaniot posev” (pri {to se mislelo na posevot od ja~men i na praz-nikot na ètvata na ja~menot - Pesah), se tolkuval i se sfa}al na razli~ni na~ini.

Talmudskite u~iteli presmetale deka gi dobil Mojsej na ridot Sinaj Desette zapove-

57

Denovite na sefirata n¢ potsetuvaat na mnogute nesre}i {to im se slu~ile na Evreiteod vremeto na Hadrijan, rimskiot imperator, pa do krvavite nedeli na krstonoscite.Zatoa denovite na sefira se smetaat za denovi na nacionalna àlost (so isklu~ok natrieset i tretiot den, v. Lag Baomer str.62). Vo toj period ne se izvr{uvaat ven~avki ise odbegnuvaat site manifestacii so vesel karakter.

56

10.2. AkdamutSpored zborovite “Akadamut milin...” “Na po~etokot na zborot...” se narekuva himnata,koja vo XI vek na aramejski jazik ja napi{al Meir ben Jichak [ac, hazan - kantor vo si-nagogata vo Majnc i Vorms. Sodrìnata na ovoj slavovslov se sostoi vo vozveliveli-~uvaweto na Boga, va`nosta na Torata i opi{uvaweto na nagradite {to }e gi dobijatpravednicite na onoj svet. Himnata najprvin bila prifatena vo germanskiot obred naprviot den na [avuot, po ~itaweto na prvite re~enici od Torata. Podocna bila pri-fatena i vo polskite op{tini. Ima dva napeva, spored koi se pee Akdamutot (na jidi{Akdomes), od koi prviot e mnogu star, a vtoriot e osobeno ubava kompozicija, verojat-no od nekoj kantor od XVIII vek. Ovaa vtora muzi~ka verzija na Akdamutot za potrebitena glavnata londonska sinagoga prekrasno muzi~ki ja obrabotil I.L. Nombah vo 1870 go-dina. Kaj sefardite Akdamutot ne se ~ita.

10.3. Megilat Rut - svitokot za RutSvitokot za Rut e eden od pette svitoci (Hame{ megilot) vo Biblijata. Toa e ubavaknièvna tvorba, vo koja nema zakonski odredbi, no zatoa e topla, dlaboko ~ove~na,kako da e napi{ana so cel da gi razbudi najblagorodnite ~uvstva me|u lu|eto. Naslov-nata li~nost, Rut, po poteklo ne e Evrejka, no sepak e prikaàna kako prababa na kra-lot David.

Za taa prikazna, za idili~nata slika na mir i zadovolstvo, mnogu se raspravalo u{teod damne{no vreme kako me|u Evreite, taka i me|u neevreite, bibliskite komentatori.Bibliskata kritika od XIX vek ja sozdala tezata deka e knigata za Rut napi{ana vovremeto koga trebalo da se ublaì ili duri da se poni{ti naredbata na Ezra i na Ne-hemija za isteruvaweto na neevrejskite bra~ni drugari vo me{anite brakovi. Toa obja-snuvawe sovremenata evrejska bibliska nauka go otfrla. No sepak postoi soglasnostvo pogled na mislewata deka vo osnova e to~na onaa prastara re~enica od midra{kiotdel, koja go tolkuva tokmu ovoj svitok (Midra{ Rut Raba 2,15): “Rabi Zeira re~e: vo ovojsvitok nema (propisi) za ne~isto, ni (propisi) za ~istota, ni zabrani, ni dozvoli, pazo{to toga{ e napi{an? Za da dade pouka za toa kolku e golema nagradata za vr{ewetona dobri dela”.

Kratkata sodrìna na ovaa kniga, koja so svoite motivi vdahnovuvala mnogu poeti islikari e slednava: Nekoj si Elimeleh od Bet Lehem vo Judeja trgnal so svoeto semej-stvo vo Moav za da moè da ja preìvee gladta koja vladeela vo vremeto koga so dre-vniot Izrael upravuvale sudiite. Tamu, po negovata smrt, se oènile negovite dva si-na so Moavki, no po deset godini umrele i tie, a gi ostavile svoite vdovici bez deca.Nivnata majka Naomi (koja vo mnogu prevodi se izgovara kako Noemi) trgnala da se vra-ti vo svojot roden kraj, kon Bet Lehem, a dvete snai trgnale zaedno so nea da ja pridru-ùvaat. Koga pristignale do granicata na Moav, Naomi im se zablagodarila na snaiteza dobroto odnesuvawe kon nejzinite sinovi i kon nea, i im predloìla i tie da si za-minat vo svojot roden kraj. Ednata snaa se soglasila so predlogot na svekrvata, a dru-gata, Rut, go odbila toj predlog i rekla deka i taa saka da pojde zaedno so svojata sve-krva, sekade kade {to }e ja povede taa. Vo Bet Lehem i dvete ìveele mnogu te{ko. Zavreme na ètvata Rut trgnala zaedno so siroma{nite da sobira pobirok po poliwata,za da moè da se prehrani sebesi i svojata svekrva. Sopstvenicite na zemja, spored za-konite na Torata, bile obvrzani da im dozvoluvaat na siroma{nite da sobiraat pobi-rok (plodovi {to bile sobrani so glavnata berba) po nivnite imoti.

59

di i Torata na {estiot den od tretiot mesec sivan i toj narodno-verski moment go pro-glasile za najva`na sodrìna na samiot, za niv najradosen praznik. Zanimlivo e toa{to vo Talmudot, vo traktatot Ro{-a{ana (16/a) vo Mi{nata 1,2 e zapi{ano deka: “[a-vuot e sudniot den na plodovite na drvjata”.

Vo Torata nema mnogu podatoci za samiot praznik, osven nekolku protivre~ni propisiza prinesuvawe na `rtvite i za prinesuvawe na dva beli leba, koi se pome{ani so kva-sec, potoa odredbite za obvrskata za odewe na poklonenie vo Erusalim koja vaèla zasite ma{ki glavi i, na krajot, i propisite za prazni~nite gozbi, na koi treba da se po-vikaat i robovite i siroma{nite.

Vo dene{no vreme molitvite vo sinagogite se re~isi isti kako i molitvite za poklo-ni~kite praznici (Pesah, [avuot, Sukot), so toa {to na odredeni mesta se vmetnuva te-kst, koj naglasuva deka se raboti za zeman matan toratenu. Vo isto~noevropskite a{-kena{ki zaednici za vreme na musafot - pretpladnevnata molitva, se pee himnata Ak-damut, a op{t obi~aj e da se ~ita svitokot za Rut. îtaweto na svitokot za Rut se obja-snuva na razli~ni na~ini, po~nuvaj}i od toa {to glavnata heroina na ovoj bibliski ro-man ja primila evrejskata vera (a sevo ova se slu~uva za vreme na ètvata), pa do toadeka carot David, spored predanieto, po~inal na praznikot [avuot. Svitokot za Rut,vo nekoj pogled pretstavuva po~etok na rodoslovieto na Davidovata dinastija.

Kabalistite vo isto~na Evropa imale poseben obred t.n. Tikun lel {avuot. Tie ja mi-nuvale celata prva prazni~na no} vo ~itawe molitvi.

Kon krajot na XIX vek, vo nekoi t.n. neolo{ki i reformisti~ki a{kena{ki op{tini, bilvoveden obi~ajot, koj vo po~etokot bil nare~en “konfirmacija”, a koj podocna go dobilnazivot bat micva. Vo modernite sinagogi obi~ajot na voveduvaweto na devojkata vosinagogata se vr{i na prviot den od praznikot [avuot.

10.1. Obi~aiVo site zaednici imalo obi~aj domovite i sinagogite da se ukrasat so zelenilo, so cv-e}e, a vo Polska i vo Rusija po podot se posipuvala treva, so {to se proslavuvala po-vrzanosta na Torata, Desette zapovedi i sklu~uvaweto na sojuzot so Boga, so drevniotpraznik na Evreite -zemjodelci, koi na toj na~in go slavele zavr{uvaweto na ètva-ta. U{te mnogu odamna se vreàl obi~ajot na toj den da se jadat jadewa i kola~i podgo-tveni od mle~ni proizvodi i od mleko, postapka koja se tolkuvala so faktot deka sejadat ovie jadewa vo slava na Torata, koja spored tradicijata, vo Pesnata nad pesnite,se sporeduva so “med i mleko”. Vo sefardskite zaednici se pravat posebni kola~iwaso mleko i so suvo grozje, koi se narekuvaat Monte di Sinaj - Sinajski Rid, a vo Bosnasamo Monti di [avuot i taa simbolika e jasna. Kaj a{kenazite, kola~ite so mleko, si-rewe i so suvo grozje se narekuvaat prosto na jidi{ milhikes - mle~no.

Trite dena nasproti praznikot se narekuvale [elo{et jeme agbala - tri dena na og-rani~uvawe, kako spomen na merkite na pretpazlivost, koi gi prezel Mojsej pred zami-nuvaweto na Sinajskiot Rid, kade {to trebalo da gi primi zavetnite plo~i. Na oviedenovi, kako polupraznici, se koristela mo`nosta da se izvr{at ven~avawata, koi ina-ku, osven na Lag baomer, ne bilo dozvoleno da se izvr{uvaat za vreme na broeweto naomerite.

58

DRUGI PRAZNICI

61

Taka Rut stignala i do poleto na Boaz, eden ugleden ~ovek, koj mu bil rodnina na nej-ziniot ma`. Svekrvata Naomi ja sovetuvala Rut da mine edna no} na gumnoto do Boaz, ida pobara od nego da ja zeme za èna, kako rodnina po krv na nejziniot pokoen ma`, a zada ne mu se sotre vo Izrael imeto na nejziniot ma`. Rut taka i postapila. Taa no} tr-gnala na gumnoto i legnala do nozete na Boaz. Boaz se razbudil vo tekot na no}ta, jazdogledal ènata i ja pra{al koja e taa i {to bara tamu. Rut mu odgovorila deka e vdo-vica na negoviot rodnina i deka bara od nego, spored stariot obi~aj (spored evrejskitepropisi za leviratski brak), da ja zeme za èna, za da moè da rodi sin, naslednik nasite prava na nejziniot prv ma`. Boaz í odgovoril deka se soglasuva, no deka vo Bet Le-hem ima ~ovek koj mu e poblizok rodnina na nejziniot ma` i deka najprvin treba negoda go pra{a, dali toj }e saka da ja izvr{i taa dol`nost. Rodninata go odbil predlo-got, pa Boaz pred svedoci izjavil deka ja zema za èna Rut, vdovicata na svojot rodni-na i deka gi otkupuva od Naomi site imoti na Elimeleh za da se so~uva vo nasledstvoimeto na pokojnikot.

Spored taa prikazna, Boaz ja zel Rut za èna, a taa mu go rodila sinot koj se vikal Oved-”i Oved go rodi Ji{aj i Ji{aj go rodi David...”. Taka se zavr{uva ovoj ubav tekst, koj vonekoi zaednici se ~ita, so poseben napev, na prviot den od praznikot [avuot.

10.4. Isru hagDenot po bogopokloni~kite praznici Pesah, [avuot i Sukot, se narekuva Isru hag (po-vrzete go praznikot) i se smeta za polupraznik. Vo vremeto na Erusalimskiot hrammnogubrojni poklonici ne stignuvale na praznikot da gi prinesat svoite `rtvi, pa toa gopravele naredniot den, na Isru hag.

60

1122HANUKA12.1. Poteklo na praznikot

Hanuka se slavi vo znak na se}avawe na pobedonosnata osloboditelna borba na evrej-skiot narod protiv helenisti~kite okupatori za vreme na vladeeweto na Antioh IV Epi-fan od dinastijata na Selevkidite. Helenizmot bil izraz na stremeòt za sozdavawena edinstven narod vo mnoguplemenskoto i mnoguverskoto carstvo, so sredstva na asi-milacija i izedna~uvawe so gr~kata kultura i vera. Nadvore{niot znak na ugnetuvawe-to kako vrv na helenisti~kiot obid za uni{tuvawe na evrejskata narodnosna specifi-~nost se prepoznaval vo okupiranata evrejska dràva vo zabranata na osnovnite evre-jski verski obredi (obrezanie, obredna ~istota, ka{rut, ~itawe na Torata, slavewe napraznici i sl.) i vo postavuvaweto na kipot na Zevs Olimpiski na oltarot vo Erusa-limskiot hram. Spored I kniga na Makavejcite (I, 44) seto toa se slu~uvalo na 25. den odmesecot kislev 167 godina pr.n.e. Starecot Matatja (Matatja akoen) od semejstvoto naHa{monejcite, koj bil od sve{teni~ki rod, zaminuva vo Modiim, so svoite pet sina, goru{i lokalniot mnoguboè~ki kip koj go postavile okupatorite i zapo~nuva oslobodi-telna, gerilska vojna na maliot narod protiv najmo}nata imperija vo toga{niot svet.Po smrtta na Matatja so borbata rakovodi negoviot sin Jeuda Makabi (mal ~ekan), kojpo tri godini vojuvawe uspeva da go istera okupatorot od pogolemiot del na zemjata,vleguva vo Erusalim, kade na 25. kislev, na godi{ninata od poniùva~kata carska za-poved, go is~istil Hramot, gi sru{il tu|inskite idoli i izvr{il osvetuvawe na `rt-venikot, a so samoto toa i na Hramot. Kako {to pi{uva vo Knigata na Makavejcite, po-bedata nad neprijatelot i osvetuvaweto na Hramot narodot go slavel osum dena, so pri-nesuvawe `rtvi i so peewe slavopoi, a Jeuda, so svoite bra}a i so celata izraelska za-ednica odredil sekoja godina, po~nuvaj}i od dvaeset i pettiot den na mesecot kislev,“osum dena radosno i veselo da se slavi denot na posvetuvaweto na `rtvenikot” (I KnigaMakavejska 4,59).

Osven ovie podatoci, zabeleàni se i mnogu drugi legendi okolu nastanuvaweto na ovojpraznik. Edna od niv e zabeleàna vo Talmudot, vo traktatot [abat (21/b): “[to e toaHanuka? Za{to na{ite u~iteli u~ea: na dvaeset i petti kislev (po~nuvaat) denovite naHanuka koi se osum, a vo koi oplakuvaweto na mrtvite i postot se zabraneti. Za{to

63

1111LAG BAOMER

Trieset i tretiot den od broeweto na omerot, koj se sovpa|a so 18. ijar, e mal praznikkoj se praznuva vo spomen na pobedata na Bar Kohba nad Rimjanite i zapiraweto na ~u-mata koja zavladeala me|u u~enicite na Rabi Akiba (II vek pr.n.e). Zatoa toj praznik senarekuva i praznik na u~enicite. Na toj den se prekinuva so àlosta voobi~aena zavremeto na sefira, pa moè toga{ da se izvr{uvaat ven~avki i sl.

Vo hebrejskiot jazik bukvite vo alefbetot imaat vrednost na broevi. Lag vo hebrejsko-to pismo se sostoi od bukvite Lamed - 30 i Gimel - 3, {to zna~i 33.

Na Lag baomer evrejskite deca i mladinata odat vo priroda, kade {to se organiziraatigri od vojni~ki karakter so drveni lakovi i streli, podraàvaj}i gi na toj na~in u~e-nicite na Rabi Akiba, koi se borele vo redovite na vostanicite.

Ima i veruvawe deka na Lag baomer umrel Rabi [imon bar Johaj, koj se smeta za avtorna kabalisti~kata kniga Zoar. Vo Izrael na toj den iljadnici vernici se upatuvaat nanegoviot grob, koj se nao|a vo Meron, blizu Safed (Cefat).

62

Maoz cur

Maoz cur je{uati

leha nae le{abeah.

Tikon bet tefilati,

ve{am toda nezabeah,

leet tahin matbeah,

micar amnabeah,

Az egmor, be{ir, mizmor,

hanukat amizbeah.

Sekoj den na praznikot se dodavaat u{te nekoi molitvi (al anisim - Psalmi 113 -118i dr.).

12.4. Naziv (ime) na praznikotHanuka ne se vikala sekoga{ taka, a denes ima pove}e imiwa. Imenkata hanuka, na heb-rejski jazik zna~i osvetuvawe i, kako naziv za praznik verojatno e skratenica od hanu-kat abajit - osvetuvawe na domot, Hramot, ili hanukat amizbeah - osvetuvawe na `rt-venikot, oltarot. Josif Flavij vo svoeto delo “Evrejski drevnosti”, toj praznik na gr-~ki go narekuva fota - svetlina, sjaj, a i mnogumina denes na hebrejski go narekuvaattaka - hag aurim - praznik na svetlinata. Site ovie imiwa se povrzani so legendite zanastanuvaweto i slaveweto na praznikot.

12.5. Obi~aiPaleweto svetilki (sve}i, borini, fakeli i dr.) za vreme na ovoj praznik zapo~nalou{te mnogu odamna, a vo Talmudot e zabeleàno deka svetilkite treba da se postavatza da bidat vidlivi i od ulica. Nekoi gi stavale na ulica, pred svoite vrati, a pove-}eto na prozorcite {to gledaat kon plo{tadot ili kon ulicata. Talmudskite propisidozvoluvaat da se stavaat svetilkite na masa vo vnatre{nosta na stanot vo vreme naopasnost t.e. vo vreme na progonstvo. Pi{uva~ite na talmudskite alahot (propisi) ima-le pove}e pri~ini da mu dadat poinakvo zna~ewe na ovoj praznik, od niv dve se najva-`ni: Po propa|aweto na vostanieto protiv Rim (70 godina), nastojuvale da go so~uvaatovoj praznik, taka {to bil istaknuvan prvenstveno negoviot verski karakter (veratavo ~udo koe se slu~ilo so Bo`ja pomo{, nade`ta za preìvuvawe na progonot i dr.). Po-natamu na politi~kiot ìvot na drevniot Izrael, avtorite na Talmudot, bile nekoj

65

koga vlegle Grcite vo Hramot, go oskvernavija seto maslo, koe be{e vo Hramot. A koganadvladea kralstvoto na domot na Ha{monejcite i pobedija, posakaa i ne najdoa pove}eod eden sad so maslo, koj be{e trgnat nastrana i so pe~at od golemiot sve{tenik. Vo ne-go nema{e pove}e maslo otkolku da se pali za eden den. No se slu~i ~udo so ovoj sad iod nego palea osum dena. Slednata godina odredija i napravija pove}e od ovie (denovi)za praznuvawe so ~itawe na alel i so slavopoj”.

Vrz osnova na ovaa legenda se sozdala i verskata tradicija za ~udoto koe se slu~iloi zaradi koe treba da se slavi Hanuka.

12.2. Kako se slavi HanukaZapisite zboruvaat za toa deka Jeuda Makabi i negovite soborci, Evreite po pobeda-ta i osvetuvaweto na Hramot, slavele osum dena vtor Sukot, za{to, vo vremeto kogatrebalo da go napravat toa, ne bile vo mo`nost, zatoa {to prestojuvale kako borci vogorite i vo {umite.

Se ~ini deka paleweto na fakelite, na borinite i na drugite svetila nabrzo po nasta-nuvaweto na praznikot stanalo op{t naroden obi~aj, koj potoa bil ozakonet vo Talmu-dot. Vo navedeniot traktat se zboruva za toa deka zapovedta za praznikot Hanuka pre-dviduva palewe po edna sve}a, odnosno po edna borina na edno doma}instvo. Tuka me-|utoa, vedna{ se naglasuva deka onie {to bile pove}e pobo`ni palele po edna sve}ana sekoj ~len od domot, a najpobo`nite po edna sve}a pove}e sekoj den za sekoj ~len oddomot. Ponatamu pi{uva deka sledbenicite na [amaevata {kola prvata ve~er palelepo osum svetilki, a potoa sekoj den po edna pomalku, dodeka pripadnicite na Ilelo-vata {kola, so obrazloènie deka vo svetite ne{ta moè samo da se nagolemuva, a ni-kako da se namaluva, prvata ve~er palele po edna svetilka, a potoa sekoj den po ednapove}e. Toj obi~aj e so~uvan i do denes.

12.3. Verski obredi i molitvi na praznikot HanukaSpored verskata tradicija, hanuka-sve}ite ili borinite ne smee da sluàt za osvet-luvawe ili za koja bilo druga upotrebna cel. Poradi toa verojatno bil sozdaden obi~a-jot na palewe sve}i~ki so pomo{ na {ama{ot (jidi{: {ame{) - prislu`nikot.

Pred paleweto na sve}i~kite se ~itaat dve berahot(i), vo ednata se blagoslovuva Bog{to go zapovedal paleweto na hanuka-sve}i~kite, a vo drugata {to “im napravil ~udona tatkovcite na{i vo onie denovi, vo ona vreme”. Na prvata ve~er (kako i site evrej-ski praznici, taka i praznikot Hanuka zapo~nuva nasproti denot) se govori beraha{eehejanu. Se pripaluva {ama{, a potoa so nego se palat ostanatite sve}i~ki, od levona desno, i ponatamu se izgovara tekstot koj po~nuva so zborovite: anerot alalu (oviesve}i), vo koj se nabrojuvaat propisite za palewe na hanuka-sve}ite i za na~inot naodnesuvawe za vremeto dodeka tie gorat. Po paleweto na sve}ite, sefardite go pejatPsalmot 30, koj po~nuva so zborovite: mizmor {ir hanukat abajit, vo koj se govori zaposvetuvaweto na domot, na Hramot i za blagodarnosta za izbavuvaweto od neprijate-lot. Kaj a{kenazite, po paleweto na sve}ite se pee poznatata himna Maoz cur je{uati,koja ja prifatile i mnogu sefardski krugovi. Ovaa himna nastanala nekade okolu XIIIvek i se znae samo deka pi{uva~ot na tekstot se vikal Mordehaj i deka ìveel vo Ger-manija.

64

1133HAMI[A ASAR BI[VAT

Hami{a a{ar bi{vat ili skrateno Tubi{vat (u{te se narekuva Hami{o{i i Frutas),{to zna~i petnaesetti den od mesecot {evat, vo Mi{nata se opi{uva kako Nova godi-na na drvjata (vidi Mi{na str.96).

Propisite na Biblijata odreduvaat edna desetina od godi{niot prihod vo zemjodels-tvoto da se oddeluva za sve{tenicite. Pri toa prinosite od ednata godina ne smeeleda se upotrebuvaat za odvojuvawe desetok za drugata godina. Sledej}i gi promenite voprirodata, evrejskiot selanec uvidel deka vo tekot na godinata najmnogu do`d pa|a do15. {evat, pa zemjata e dovolno natopena so voda, a steblata ve}e po~nuvaat da gi vpi-vaat sokovite so koi }e gi hranat svoite idni plodovi. Zatoa vo Mi{nata e odvoen 15.{evat (januari - fevruari) kako granica pome|u starata i novata godina za oddeluvawedesetok od prinosot. Taka, na primer desetokot od citrusot, nabran na 14. {evat, predzao|aweto na sonceto £ pripa|a na starata godina, a od citrusot od istoto steblo na-bran po zao|aweto na sonceto ({to spored evrejskiot kalendar se smeta deka e 15. {e-vat), £ pripa|a na novata godina.

So vostanovuvaweto na Novata godina na drvjata trebalo da se re{i prakti~noto pra-{awe povrzano so zemjodelstvoto i bibliskite propisi, a ne da se vovede nov praznik.Me|utoa, narodnata fantazija i na ova mu dodala element na praznik, pa kako {to No-vata godina na prvi ti{ri po tradicija e ne samo praznik, tuku i “den na sudot”, koga seodreduva sudbinata na sekoj ~ovek, taka i Novata godina na drvjata po~nala da se smetaza praznik i za “den na sudot”, koga se odreduva sudbinata na sekoe drvo. Tubi{vat sepraznuval taka i po razoruvaweto na Vtoriot hram. So doa|aweto na krstonoscite voPalestina, kon krajot na XI vek, pogolemiot del od evrejskoto naselenie bil uni{ten.Tie {to ostanale ìvi se raseluvale po zemjite na Istokot, taka {to i tragite od na-rodnite obi~ai za praznuvaweto na Tubi{vat re~isi vo celost se izgubile i se zabo-ravile. Duri vo XVI vek, sefardite pod vlijanie na kabalistite od Safed (Cefat) jaoìveale tradicijata na Tubi{vat, koja ja prifatile i drugite evrejski zaednici voEvropa i severna Afrika.

So tekot na vremeto se vostanovile novi formi na praznuvawe. Vo jugoslovenskitekraevi na masite se iznesuvale razni vidovi ovo{je i se recitirale psalmite “{ir

67

vid naslednici na fariseite i protivnici na dinastijata na Ha{monejcite, pa nasto-juvale taa dinastija, po~nuvaj}i od Jeuda Makabi, da ja izbri{at od istorijata i tra-dicijata. So tekot na vremeto Hanuka dobila karkter na semeen praznik, koj se slavelkako takov so vekovi, a vo XX vek povtorno ja dobiva svojata polna smisla na spomenotna narodnosloboditelnoto vostanie.

So vekovi postoel obi~ajot za vreme na praznikot Hanuka da im se davaat podaroci nau~itelite, a tie darovi bile vsu{nost i nivnata edinstvena plata. Isto taka vo tiedenovi si razmenuvale darovi idniot test i zet. Decata dobivale pomala suma pari,nare~eni deme hanuka -hanuka gelt, dodeka vo sefardskite zaednici decata dobiva-le igra~ki, a dobrite u~enici nagradi za u~eweto.

Tradicija bilo ni{to da ne se raboti za vreme dodeka gorele sve}i~kite. Zabavata,kako na primer igraweto karti bila dopu{tena i ovaa navika se odoma}inila vo a{-kena{kite zaednici (vo sefardskite zaednici toa se dopu{talo vo ve~erite na Pu-rim). Od Germanija kon isto~na Evropa se prenela edna igra so zvr~ka, koja na jidi{ senarekuva trendeli, a vo moderniot hebrejski - sevinon. Sevinonot ima ~etiri stranina koi se napi{ani ~etiri hebrejski bukvi: nun, gimel, e, {in kako skratenici na heb-rejskite zborovi: nes, gadol, aja, {am -“golemo ~udo se slu~ilo tamu”. Posledniot zbor({am) vo sovremen Izrael se zamenuva so zborot “po”, koj zna~i tuka. Decata so zvr~kataigrale za orevi, slatki ili za svojata hanuka-pari~ka. Zborovite koi se pi{uvale nazvr~kata se povrzani so legendata za ~udoto so masloto, pa zatoa za vreme na prazni-cite vo odredeni zaednici se mesele mekici od testo ili od kompiri, koi gi prèlevo maslo. Vo isto~na Evropa, toa bile latkes - par~iwa od rendan kompir, a vo sovre-men Izrael toa se mekici od testo ili od kompiri: sufganijot i levivot. Vo sredniotvek postoel obi~aj da se jadat razni vidovi kola~i so sirewe vo znak na se}avawe nazapi{anata tradicija, spored koja Judit mu davala na Holofern pove}e sirewe za da £pobara pove}e vino.

66

1144PURIM

Evreite pove}e od dve iljadi godini go slavat Purim ili Esteriniot praznik. Imetona praznikot Purim poteknuva od zborot “pur” {to zna~i kocka ili `drepka, za{to Am-an, careviot doglavnik (sovetnik) frlal kocka za da go odbere najpogodniot na~in zasproveduvawe na planot za uni{tuvawe na Evreite. Purim e simbol na borbata za ops-tanok na evrejskiot narod. Toj isto taka ni govori deka lu|eto {to ja sakaat slobodatamora da bidat podgotveni i da se borat za nea. Ovoj praznik se slavi na 14. adar. Pri-kaznata za Purim e sodràna vo bibliskata kniga za Estera. Nastanot za koj se raska-ùva vo Megilat Ester (kniga za Estera), se slu~il za vreme na vladeeweto na kralotAha{vero{ (485- 464 pr.n.e.).

Kralicata Va{ti, preubavata èna na kralot Aha{vero{ podgotvila proslava vo kra-levata ku}a. Na sedmiot den, koga kralevoto srce bilo prepolneto so radost, toj im na-redil na svoite dvorjani da ja dovedat kralicata Va{ti za da im se pokaè na gostitei na nasobraniot narod vo seta svoja ubavina. No, kralicata odbila da ja poslu{a kra-levata zapoved i ne se pojavila.

Kralot gi povikal svoite sovetnici za da se dogovori so niv {to da prezeme protivcaricata Va{ti zaradi nejzinata neposlu{nost.

Sovetnicite na kralot si go dale svoeto mislewe: “Kralicata ne se ogre{ila samo konkralot, ami i kon celiot narod, vo site provincii {to se pod negova vlast. Lu|eto }epreraskaùvaat {to napravila taa, a ènite }e smetaat deka }e moàt nekazneto dagi izloùvaat na prezir svoite maì. @enite }e im govorat na svoite maì: “KralotAha{vero{ £ zapovedal na kralicata Va{ti da se pojavi, no taa go odbila!”.

Kralot gi soslu{al svoite sovetnici i so edikt zasekoga{ £ zabranil na kralicata dase pojavi na dvorot. Odlu~il da si odbere druga èna, koja }e gi zasluùva kralskiteobele`ja. Taka zapo~nalo dolgoto tragawe po druga kralica.

Vo [u{am, glavniot grad na Persija, ìveel Evreinot po ime Mordehaj. Toj ja odgledalAdasa (Estera), }erkata na svojot vujko, po smrtta na nejziniot tatko i majka. Estera bi-la so ubava stava i prekrasno lice.

69

amaalot”. Na decata im se podgotvuvale torbi~ki so ovo{je. Vo hramot nemalo posebenritual i ne smeelo da se posti.

Od osnovaweto na prvite zemjodelski naselbi vo Palestina, poslednite decenii odXIX vek, Novata godina na drvjata stanala simbol na osloboduvawe na zemjata i pret-vorawe na pustinata vo plodna zemja.

Vo od pamtivek èdnata za voda Palestina, drvjata se smetale za poseben bo`ji dar.Osobeno se cenelo maslinovoto drvo koe davalo hrana, sluèlo za gradba, za su{ewena mo~uri{tata i za ladovina. Edna pesna za maslinata za praznikot Tubi{vat ima sa-mo tri zbora “Ace zetim omedim” (maslinovite stebla stojat), kako da se sakalo so toada se kaè “Ete, tuka e maslinata, {to drugo pove}e ni treba “.

I Biblijata ~esto govori za drvjata kako za simbol na blagorodnost i dobrina. “êsni-ot ~ovek e kako drvo kraj potokot, koe gi dava plodovite na vreme i ~ie{to lisje ni-koga{ ne venee” (Psalm 1,3). Vo knièvnosta, osobeno vo detskata, drvoto e ~esta tema.Obi~aj bilo za sekoe novorodeno ma{ko dete da se zasadi kedar, visoko ispraveno icvrsto drvo - simbol na sila, a za ènskite deca - ~empres - simbol na ne`nost i uba-vina. Deteto rastelo so svoeto steblo i se grièlo za nego. Od negovite granki na de-not na negovoto ven~avawe se pravele drà~i za baldahin (hupa). Vo 1949 godina, naprvi Tubi{vat, po proglasuvaweto na dràvata Izrael, bila zasadena vo Izrael spo-men-{uma ([uma na ma~enicite ili Jaar akedo{im). Predvideno e vo ovaa {uma da ima{est milioni stebla, vo spomen na 6 milioni Evrei, `rtvi na fa{izmot vo Vtoratasvetska vojna. Vo Izrael vo znak na po~ituvawe i priznanie se sadat mnogubrojni {u-mi i lagovi koi nosat imiwa na istaknati i zaslu`ni lu|e, Evrei i neevrei.

Denes vo Izrael praznikot Tubi{vat go ozna~uva po~etokot na proletta. Mladinata,u~enicite i decata go minuvaat toj den vo priroda, vo pesna, igri i vo ceremonija na sa-dewe drvja.

68

A Estera mu odgovorila: “Ako mu e na carot milo, neka dojde so Aman na ru~ek koj go pod-gotviv jas”.

Carot ispratil da go povikaat Aman i do{ol zaedno so nego na ru~ekot. Za vreme na ru-~ekot povtorno í rekol na Estera: “Ona {to go saka{ i {to go moli{, }e ti se dade”. Es-tera mu odgovorila: “Ako najdov milost pred carot i ako mu e milo na carot da mi godade ona {to go sakam i da go napravi toa za {to go molam, toga{ utre povtorno nekadojde carot zaedno so Aman na ru~ek, a jas utre }e postapam spored careviot zbor”.

Po ru~ekot, Aman, vesel i raspoloèn zaminal doma. Gi povikal svoite prijateli i è-na si Zere{ i im raskaùval za svojata slava i za toa kako go izdignal nego carot nadostanatite knezovi i drugite carski slugi. Potoa dodal: “Caricata Estera pokraj kra-lot me povika samo mene na ru~ek {to go podgotvila taa. No sepak, seto toa mene ni-{to ne mi zna~i, s¢ dodeka go gledam pred o~i onoj Evrein Mordehaj dodeka sedi predcarskite porti”.

Toga{ negovata èna i prijatelite mu rekle: “Naredi da se napravi besilka, visokapedeset lakti i utre izutrina kaì mu na kralot na nea da go obesi Mordehaj, pa potoaodi si veselo so kralot na ru~ek”.

Na Aman mu se dopadnalo ova, pa naredil da se podgotvi besilka.

Taa no} Aha{vero{ imal nesonica. Za da go skrati vremeto, toj naredil da mu gi done-sat zlatnite knigi so zna~ajni nastani i dnevnicite. Dodeka gi ~ital knigite, go na{olzapisot za toa deka Mordehaj ja razotkril zaverata za negovoto ubistvo.

“A kakva po~est i kakvo dobro mu se napravi na Mordehaj za toa {to go napravil”, se ra-spra{al kralot. A slugite mu odgovorile: “Ni{to ne mu e napraveno”.

Toga{ kralot go povikal Aman i go pra{al: “[to bi trebalo da se napravi za ~ovekotkogo {to kralot saka posebno da go nagradi?”. Aman si pomislil deka stanuva zbor zanego, pa mu odgovoril na kralot: “Treba da bide oble~en vo obleka kakva nosi kralot,da se dovede kowot {to go java kralot i da mu se stavi na glavata carska kruna. Takviot~ovek treba potoa da se povede na kowot niz gradskite ulici i na site da im se objavideka kralot taka gi proslavuva lu|eto {to mu napravile dobrina”.

“Toa {to go re~e, napravi mu go na Evreinot Mordehaj. Pobrzaj i nemoj ni{to da propu{-ta{“, mu naredil Aha{vero{ na Aman.

Po vra}aweto doma, Aman povtorno s¢ im raskaàl na svojata èna i na prijatelite zaseto ona {to mu se slu~ilo, a tie mu rekle: “Ako Mordehaj, pred koj {to ti ve}e po~nada pa|a{ e od evrejsko seme, toga{ nema da moè{ da go sovlada{, tuku }e padne{ prednego”.

Naredniot den kralot i Aman oti{le na ru~ek kaj Estera. Kralot povtorno pobaral odEster da mu kaè {to saka taa i deka toa }e £ bide ispolneto. Taa mu odgovorila: “Akosum se zdobila so milost pred tebe, care, i ako mu e na kralot po volja, neka se usli{imojata molba i neka mi se podari mojot ìvot i ìvotot na mojot narod... za{to nie smeprodadeni, i jas i mojot narod, i osudeni da bideme proterani, istrebeni i ubieni”.

“Koj e toj {to se osmelil da go napravi toa?”, zapra{al kralot.

“Protivnikot i neprijatelot. Ovoj ~ovek, lukaviot Aman”, rekla Estera.

Razjaren, poradi toa {to go slu{nal, kralot so gnev stanal od trpezata i oti{ol vogradinata. Aman sfatil deka ne mu se pi{uva ni{to dobro, padnal pred nozete nacaricata i molel da mu bide po{teden ìvotot. Koga se vratil kralot od gradinata

71

Vo desettiot mesec, tevet, na sedmata godina od vladeeweto na Aha{vero{, Estera bi-la odvedena kaj kralot Aha{vero{. Kralot ja zasakal Estera pove}e od site ostanatidevojki. Taa ja pridobila negovata qubov i milost, a toj £ ja stavil carskata kruna naglava i ja napravil kralica.

Eden den Mordehaj dodeka sedel vo kralskoto predvorje slu~ajno slu{nal deka dvajcadvorjani podgotvuvaat ubistvo za kralot. Za ova £ raskaàl na Estera, a taa toa mu goprenela na kralot. Otkako slu~ajot bil istraèn, dvorjanite bile obeseni, a nastanotbil zabeleàn vo kralskiot dnevnik.

Omileniot kralski sovetnik se vikal Aman. Aha{vero{ nego go postavil nad site kne-zovi vo svoeto carstvo. I site carevi slugi se poklonuvale ni~kum pred Aman, za{totaka zapovedal carot. No samo Mordehaj ne mu se poklonuval. Carskite slugi od den naden mu govorele na Mordehaj: “Zo{to odbiva{ da ja ispolni{ carevata zapoved?” a, bi-dej}i Mordehaj ne sakal da gi poslu{a, tie go izvestile Aman i mu go otkrile poteklo-to na Mordehaj. Koga se uveril Aman deka Mordehaj ne saka da se poklonuva pred nego,srceto mu se ispolnilo so gnev. Smetal deka ne treba da krene raka na samiot Morde-haj, tuku naumil da gi istrebi site Evrei, koi ìveele vo carstvoto na Aha{vero{.

Oti{ol kaj kralot i mu rekol: “Ima izvesni lu|e rasprsnati po site pokraini na tvoe-to kralstvo; nivnite zakoni se razlikuvaat od na{ite; tie ne se pridrùvaat do tvoitezakoni i zatoa baram da se uni{tat”. Otkako ja dobil kralevata soglasnost za uni{tu-vawe na Evreite, so kocka bilo odredeno uni{tuvaweto da se izvr{i na 14. den od me-secot adar.

Otakako doznal za odlukata na kralot, Mordehaj ja raskinal svojata obleka, oblekolvre}i{te, se posipal so pepel i trgnal niz gradot, gorko pla~ej}i. I vo site pokrainikade {to stignala vesta za carevata odluka, nastanala golema àlost, pla~ewe ilelek; mnogu Evrei oblekuvale vre}i{ta i se posipuvale so pepel.

Dvorjankite i sluginkite na Estera ja izvestile za kobnata odluka na kralot. Krali-cata mnogu se voznemirila. I go ispratila careviot dvorjanin kaj Mordehaj za da se ra-spra{a podetalno za s¢. Mordehaj £ ispratil na Estera prepis od kralskata zapovedza istrebuvawe na Evreite. I pora~al da odi kaj carot za da go smilostivi i da go moliza svojot narod.

Estera mu zapovedala na slugata da svrati kaj Mordehaj i da mu go kaè slednovo: “Siotnarod i site carevi slugi znaat deka sekoj {to }e dojde nepovikan kaj kralot, bezrazlika dali e toa ma` ili èna, za nego ima samo eden zakon: da bide poguben. Ako govperi carot zlatniot skeptar kon nepovikaniot posetitel, edinstveno toga{ gostinotmoè da se nadeva na ìvot. A jas ne sum povikana da vlezam kaj kralot ve}e triesetdena”.

Mordehaj na ova £ odgovoril: “Nemoj da misli{ deka }e ja odbegne{ carevata presuda ideka, ti mirno, pokraj ostanatite Evrei, }e se izbavi{ vo carevata palata”.

Toga{ Estera donela odluka. Mu ja ispratila na Mordehaj slednava poraka: “Odi i so-beri gi site Evrei koi se nao|aat vo [u{an i postete za mene i ne jadete i ne pijte tridena i tri no}i, a jas isto taka }e postam so svoite dvorjanki, pa duri toga{ }e otidamkaj carot, makar {to e toa sprotivno na zakonot, pa ako zaginam, neka bide taka”.

Na tretiot den Estera gi oblekla carskite obleki i zastanala na tremot od vnatre-{niot dvor, gledaj}i kon carevite odai. Koga ja zdogledal carot, go naso~il kon neazlatniot skeptar i toga{ Estera mu pristapila i go doprela vrvot na skeptarot.

Carot zapra{al: “[to saka{, Estera, ako e i do polovina carstvo, }e ti bide dadeno”.

70

14.3. Com EsterPostot na Estera, na 13. adar, nasproti praznikot Purim bil voveden vo spomen na tri-dnevniot post na caricata Estera i na site Evrei od Persija, pred nejzinoto zaminuva-we pred kralot Aha{vero{ za da go moli za milost kon nejziniot narod. Ako se padne13. adar vo sabota, postot se pomestuva na 11. adar (~etvrtok).

14.4. Hame{ MegilotHame{ megilot se pet bibliski knigi, koi so poseben napev i vo posebni prigodi, se re-citiraat vo sinagogite i se sostaven del na molitvite. Toa se: [ir A{irim (Pesna nadpesnite) na Pesah, Rut na [avuot, Eha (Oplakuvaweto na Eremija) na Ti{a beav, Koelet(Kniga na propovednikot) na Sukot i Ester na Purim.

14.5 Hag aasirim (praznik na zatvorenicite)

Na ~etvrti he{van 5580 (oktomvri 1819 godina), bile spaseni deset najugledni sarae-vski Evrei na ~elo so Rav Mo{e Danon, koi{to, sultanoviot namesnik, bosanskiot val-ija Ru`di-pa{a gi stavil vo zandani i gi osudil na smrt. Nivnoto stradawe i spasuva-we e opi{ano vo Saraevskata megila, koja, 80 godini podocna, ja napi{al poznatiot sa-raevski Evrein Zeki-efendi Rafajlovi}. êtvrti he{van vo po~etokot imal purimskozna~ewe, no so tekot na vremeto negovoto zna~ewe bledeelo i postepeno padnalo vozaborav. Saraevskite Evrei go slavele he{van kako praznik i go posetuvale grobot naRav Mo{e Danon vo Stolac (vo Hercegovina), kade {to rabinot umrel, na pat za Erusa-lim.

73

doma, go zdogledal Aman kako leì na postelata, na koja prethodno sedela Estera.Toga{ se razgnevil u{te pove}e i rekol: “Dali ovoj ~ovek ima namera da mu nanese sramna mojot dom i na caricata?” Otkako go izgovoril ova, sudbinata na Aman ve}e bila za-pe~atena.

Aman go obesile na besilkata koja prethodno bila podgotvena za Mordehaj. Taka se smi-ril careviot gnev. Istiot den kralot £ ja podaril na Estera ku}ata na Aman, a na Mo-rdehaj mu go podaril prstenot, koj go zel od Aman. Estera pak, mu go podarila na Mor-dehaj Amanoviot imot.

Bidej}i ne moèl da go povle~e kralot prviot ukaz vo koj naredil uni{tuvawe na Ev-reite, toj napi{al nov, vo koj im bilo dozvoleno na Evreite da se organiziraat za odb-rana, da ja sotrat i da ja ubijat sekoja vojska {to }e gi napadne i }e go zagrozi nivniotìvot i ìvotot na nivnite èni i deca. Taka, na trinaesettiot den od dvanaesettiotmesec Adar, Evreite se organizile i se odbranile. Sledniot den go proslavile kakoden na radost i veselba.

Bez razlika na toa dali e ovaa prikazna za Estera samo legenda ili navistina se te-meli na istoriski fakti, sigurno e deka praznikot Purim stanal praznik na narodnoslavewe, deka sozdal bogata tradicija na ubavi i vedri obi~ai, kako i deka se prosla-vuval i se proslavuva s¢ do na{e vreme vo site evrejski zaednici.

Purim se minuva vo gozba i veselba. Se vr{i razmena na darovi, se davaat podaroci nasiroma{nite, se organiziraat obloùvawa, a vo sinagogite se ~itaat posebni molitvii Megilat Ester.

Purim e edna od verigite vo dolgiot lanec prikazni za progonstvata na koi bile izlo-èni Evreite vo dijasporata. Praznuvaweto na Purim vnesuvalo me|u Evreite svetli-na i vedrina i im pomagalo da ja odràt verata vo kone~noto osloboduvawe od opasno-stite i te{kotiite {to gi pritiskale i im se zakanuvale.

14.1. [u{an -PurimToa e naziv za 15. adar, vtoriot den na Purim, dobien spored imeto na gradot [u{an(Suza), glavniot grad na Persija. Evreite na [u{an se borele protiv svoite napa|a~ina 13. i 14. adar, a na 15. adar ja slavele pobedata {to ja izvojuvale nad niv.

14.2. Megilat Ester - kniga za EsteraOvaa Megila e edna od 5 megiloti (Hame{ megilot) vo Biblijata. So poseben napev serecitira vo sinagogite nave~er, nasproti Purim i na slednoto utro. Megilata ni ra-skaùva kako edna mlada Evrejka kako carica na Persija go iskoristila svoeto vlija-nie za da go spasi svojot narod od istrebuvaweto {to go podgotvuval Aman.

Megilata, kako i Torata, bila napi{ana so raka, na pergament. Obi~no ima futrola oddrvo ili od metal. Poubavite primeroci se napraveni od srebro, vo filigranska teh-nika, so is~ukuvawe ili cizelirawe, ~esto so izgravirano ime, prezime ili so drugiosnovni podatoci za sopstvenikot.

72

POSTI

7574

aristokratijata vo ropstvo, vo zemjata, glavno ostanal obi~niot narod, siroma{nite idel od selanite {to ne pobegnale vo sosednite zemji. Za namesnik na ostatokot na Ju-deja, po nalog na Nebukadnecar, bil postaven Gedaqa ben Ahikam, so sedi{te vo Micpa,blizu Erusalim. Gedaqa bil prijatel i istomislenik na prorokot Eremija. Eremija, u{-te pred pa|aweto na Judeja, popusto go ubeduval kralot Cedekija i vladetelskite kru-govi deka opredelenosta za voen sojuz so Egipet e pogre{na, za{to mo}ta na ovaa zemjabila vo opa|awe. Toj insistiral na sojuz so Vavilonija, mladata velesila koja bila vopoln podem.

Za vreme na upravuvaweto na Gedaqa, zemjata po~nala da zakrepnuva od te{kite po-sledici na razoruvaweto. Selanite se vratile vo svoite domovi i po~nale da ja obra-botuvaat svojata zemja i zemjata na onie {to bile odvedeni vo ropstvo. Vo domovite sevratile i razni odmetni~ki grupi koi se kriele po ridovite. Tie istovremeno bile bo-rci koi ne ja priznavale vlasta na Vaviloncite, no se soglasile da ìveat vo mir soGedaqa. Me|u niv imalo i takvi koi samo prividno bile so Gedaqa, no tajno go smetaleza pretstavnik i sorabotnik na okupatorot. Niv gi predvodel Ji{mael ben Netawa odlozata na kralot David. Dali poradi zavista {to ne bil Gedaqa od carska loza, iliporadi samata namera da digne vostanie, Ji{mael skoval zavera i go ubil Gedaqa zavreme na edna gozba vo negovata palata.

Po ubivaweto na Gedaqa, mnogu Evrei poradi strav od odmazda na Vaviloncite pobeg-nale vo Egipet i tamu pobarale zasolni{te. So sebe vo progonstvo go povele i stari-ot prorok Eremija. Taka i vo Egipet se sozdala nova evrejska naselba, pokraj onaa kojapostoela vo Vavilonija.

15.4. Post Asara betevetNa desetti tevet 586 godina pr.n.e., vavilonskiot car Nebukadnecar ja zapo~nal opsa-data na Erusalim, koja se zavr{ila so osvojuvaweto na gradot i razoruvaweto na Hra-mot (17. tamuz 586).

77

1155POSTI15.1. Postot Ti{a-beav (Devetti av)

Toa e eden od najcrnite datumi vo istorijata na evrejskiot narod. Na toj den Vavilon-cite go razorile Prviot hram (586 godina pr.n.e.), Rimjanite Vtoriot (70 godina) i gozadu{ile vostanieto na Bar-Kohba (135 godina), a kralot Ferdinand i kralicata Iza-bela gi proterale Evreite od [panija (1492 godina).

Edna nedela pred devetti av, vernicite ne se potstriùvaat, ne ja peglaat oblekata ine jadat meso (osven vo sabota). Restrikciite na devetti av vo odnos na jadeweto, pie-weto i li~nata higiena se sli~ni so restrikciite na Jom kipur i traat do zao|awetona sonceto.

Na devetti av vo znak na àlost se sobiraat od hramot site ukrasni predmeti, a olta-rot se pokriva so crna pokrivka. Elektri~noto osvetluvawe se namaluva ili se isklu-~uva i se palat sve}i od loj. Za vreme na ~itaweto na taà~kite pesni (Oplakuvawetona Eremija, Eha i drugi taà~ki pesni), se sobuvaat ~evlite i se sedi na podot ili naniski klupi. Obi~aj e na devetti av da se posetuvaat grobovite na rodninite.

15.2. Postot [iva asar betamuz (Sedumnaesetti tamuz)

Na sedumnaesetti tamuz 586 godina pr.n.e. vavilonskiot car Nebukadnecar go osvoilErusalim. Vremeto od 17. Tamuz do 9. Av (denot na razoruvaweto na Hramot) se nareku-va “tri sedmici àlost”. Vo toj period Evreite odbegnuvaat zabavi i veselbi.

15.3. Com GedaqaToa e post vo spomen na tragi~niot nastan koga se dovr{ilo razoruvaweto na Judeja. Popadot na Erusalim vo 586 godina pr.n.e. i odveduvaweto na blagorodni{tvoto i na

76

SPOMEN-DENOVI

7978

odbeleì stradawata i na onie koi aktivno se borele protiv fa{izmot, bilo usvo-eno denot na po~etokot na vostanieto vo Var{avskoto geto da se proglasi za seop{tspomen-den, koga verski i svetovno im se oddava po~it na ubienite i na zaginatite.Bilo odlu~eno toj den da bide 19. april, spored gra|anskiot, ili 27. nisan, spored ev-rejskiot kalendar. Vo Polska toj spomen-den se odrùva na 19. april, dodeka vo osta-natite evrejski zaednici voobi~aeno e Jom ha{oa veagevura da se odrùva na 27. ni-san, osven koga se pa|a toj den vo sabota.

16.1. [to e {oa-holokaust?Toa {to na hebrejski jazik e nare~eno {oa - katastrofa, stradawe, uni{tuvawe, vo an-gliskiot jazik e nare~eno so imenkata od gr~ko poteklo - holokaust. Ovaa imenka nagr~ki zna~i `rtva-palenica i so nea vo prevodite na Tanahot se ozna~uva `rtvata, ko-ja se prinesuvala na oltarot i tamu celosno se izgoruvala, na hebrejski ola. Celiot tojperiod na nevideno stradawe i uni{tuvawe, za koj govorevme ovde, po vojnata bil na-re~en - holokaust.

16.2. Vostanieto vo Var{avskoto getoBrojot na Evreite {to u~estvuvale vo borbata protiv fa{izmot e golem, no sekako naj-svetliot borben ~in od vremeto na stradaweto e vostanieto vo Var{avskoto geto, koezapo~nalo na 19. april 1943 godina.

Germanskite okupatori vo nekolku pogolemi gradovi na Polska napravile sobirni lo-gori - geta za Evreite i ottuka gi ispra}ale vo logorite na smrtta. Eden od najgolemitetakvi sobirni logori bil onoj vo Var{ava, kade {to na mal prostor edno vreme ìve-ele okolu dveste iljadi ìteli. Vo tekot na 1942 godina, vo getoto bila organiziranaborbena organizacija, so zaedni~ka komanda vo koja vlegle i Mordehaj Anilevi~ (od mla-dinskata organizacija A{omer acair) kako komandant, Hilal Rojzenfeld (od Polskatarabotni~ka partija), Her{ Barlinski (levoorientiran Poale Cijon), Jichak Cukerman(Ehaluc) i Mark Edelman (Bund - Sojuz na evrejskite rabotnici na Rusija).

Koga pristapile nacistite na 19. april 1943 godina kon kone~na likvidacija na Var-{avskoto geto, nivnite odredi nai{le na vooruèn otpor na borci, koi ne se borele zapobeda, tuku za ~ove~ko dostoinstvo. Tie sakale da zaginat borej}i se, a ne predavaj}imu se na milost i nemilost na neprijatelot. Se vodele ogor~eni borbi za sekoja ku}a,za sekoj podrum i za sekoj kanal. Protiv slabo vooruènite borci, pokraj germanskitetrupi, bile dovedeni i polski policiski edinici, odredi na ukrainskite i letonskitefa{isti. So borbite rakovodel generalot Jirgen Strop, koj moral da pobara pomo{ odtenkovite, pa duri i od avijacijata. Na {esnaesetti maj germanskiot general oficijal-no objavil deka “porane{niot evrejski stanben kvart pove}e ne postoi”, no poedine~-nite borbi i sudiri prodolìle s¢ do avgust istata godina.

Denes, na golemiot plo{tad vo Var{ava stojat samo dve drva, na ~ija{to kora s¢ u{tese gledaat tragi od kur{umi i eden golem spomenik na borcite i na `rtvite na getoto.Edna varijanta na toj spomenik, delo na skulptorot Rapaport, e podignata i vo Erusa-lim, vo krugot na Jad Va{ema, ustanova {to ja istraùva istorijata na stradaweto i bo-rbite na Evreite vo Vtorata svetska vojna.

81

1166JOM A[OA VEAGEVURA - DEN NA STRADAWE I NAJUNA[TVO (Den na se}avawe)

Pod ovoj naziv po Vtorata svetska vojna, na predlog na Svetskiot evrejski kongres biloprifateno 27. nisan da se odbeleùva kako Den na se}avawe na `rtvite na fa{izmoti na Evreite-borci koi zaginale, borej}i se protiv najgolemiot neprijatel koj{to vosvojata dolga istorija go imale evrejskiot narod i ~ove{tvoto. Vo tekot na svoeto dva-naesetgodi{no vladeewe, nacionalsocijalistite na Germanija vo svojata ideolo{kaprograma ja vnele i rasisti~kata teorija, spored koja germanskite narodi se proglasu-vaat za povisoka, a semitskite, slovenskite i u{te nekoi drugi narodi, za poniska ra-sa. Od taa nazadna teorija poteknal i antisemitizmot, ili podobro kaàno, antievrej-skiot stav, koj zapo~nal so pravni i materijalni diskriminacii, a prodolìl so pro-gonstva, pqa~kawa i so proteruvawa, za na krajot pod mototo “za kone~no re{avawe naevrejskoto pra{awe” da se izrodi i seop{toto fizi~ko uni{tuvawe - genocid, na site{to bile Evrei, ili imale evrejski pretci. Vo osvoenite zemji na Evropa, vo dràvitesojuzni~ki na Germanija (so mali isklu~oci), se {irele yverstvata, bile odveduvaniceli zaednici vo koncentracioni logori, koi bile podignati posebno za taa cel. Me|umilionite zaginati pripadnici na evropskite narodi, na Evreite im pripadnal ta`-niot rekord od {est milioni ubieni i is~eznati. Vo vremeto na vladeeweto na nacis-ti~kite zlostornici i na nivnite sorabotnici, samo eden mal broj Evrei uspeal da sespasi, a od toa eden sosema mal del so pomo{ta na nivnite sogra|ani. Delot od onie {touspeale da im se pridruàt na antifa{isti~kite borci imal sre}a da se vrati vo svo-ite domovi po zavr{uvaweto na vojnata i pobedata nad fa{izmot.

Verskata tradicija na Evreite nalaga preìveanite da se se}avaat na svoite mrtvi ro-diteli, na decata, rodninite i da se odrùvaat pomeni za onie {to ginele za svojatavera i narod, koi zaminuvale da bidat pogubeni, za{to ne sakale da se otkaàt od svo-jata vera i od svojot narod. Po ovaa vojna, mnogu od preìveanite sakale da ja odràtovaa tradicija, no ne go znaele ni denot na gibelta na svoite najmili, nitu pak mesto-to kade {to tie gi zavr{ile svoite ìvoti. Vo po~etokot imalo inicijativa ta`nitespomen-denovi da se spojat so postot Ti{a-beav, so Denot na razoruvaweto na Eru-salimskiot hram i na drevnata evrejska dràva. So èlba denot na se}avaweto da gi

80

1188BIBLIJA18.1. Tanah (Biblija - Star zavet)

Tora (Pette knigi Mojseevi), Neviim (Knigi na prorocite) i Ketuvim (ostanatite svetispisi) se bibliski knigi na Stariot zavet, koi skrateno se narekuvaat Tanah.

Tanah e sveta kniga za mnogu lu|e, a posebno za Evreite. Vo nea se govori za drevnotominato, za istorijata i obi~aite na Evreite, za nivnata nauka i etika, se opi{uva i od-nosot me|u Bog i izraelskiot narod vo periodot od okolu petnaeset vekovi. Tanahot gopottiknuva ~ovekoqubieto i go istaknuva ~ove~koto dostoinstvo; na negovite strani-ci ~ovek stoi ispraveno pred Boga, kako {to mu dolikuva na onoj koj e sozdaden sporedlikot na svojot Tvorec. Tanahot e sostaven i su{tinski del na evrejstvoto. Toj ne e sa-mo izvor, od koj Evreite iljadnici godini gi crpele zakonite i propisite za svojot na-~in na ìveewe, tuku i pribeì{te vo koe se napojuvale so duhovna sila, potrebna zada opstanat, da se odràt vo tekot na svojata ma~eni~ka istorija.

Zasluga na evrejskite mudreci e toa {to go pribliìle Tanahot kon narodot i go napra-vile razbirliv. Tie, pridrùvaj}i se kon Tanahot, podu~uvale deka ne treba da se o~a-juva pod stradawata na dene{ninata, tuku deka treba so nade` da se gleda vo idnina-ta. Tie istovremeno go razvivale i duhot na Tanahot, imaj}i go predvid vozvi{enotou~ewe na prorocite. Nivnata zasluga e vo toa {to barale i nao|ale odbranbeni bede-mi zaradi za{tita na evrejstvoto i taka ja za~uvale vistinskata moralnost i ~istota namonoteizmot za vekovite {to nadoa|ale.

Edna od najskapocenite pridobivki so koja{to Tanahot go zadolìl ~ove{tvoto e [a-bat (sabota), den na odmor. Tanah e povelba za siroma{nite i ugnetenite. Retki se za-konodavstvata vo koi, kako vo Tanahot, mu se posvetuva tolku vnimanie na ~ovekot i vokoi pove}e se vodi smetka za obvrskite na vladetelite, otkolku za nivnite privile-gii.

Tanahot e preveden re~isi na site ìvi jazici i e sigurno edna od naj~itanite knigi vosvetot. Toj e osnovniot izvor na evrejskata i na hristijanskata religija, a vlijael i nasozdavaweto na islamot. No Tanahot ne e samo verski spis -toj istovremeno e i zbir-

83

1177JOM AACMAUT

Denot na proglasuvaweto na nezavisnosta na dràvata Izrael (5. ijar 5708 - 14. maj1948), vo Izrael se slavi kako dràven, a vo evrejskite zaednici vo svetot kako nacio-nalen praznik.

Povelbata za nezavisnost proklamira: sloboda na vseluvawe na Evreite od site zemji,unapreduvawe na razvojot na Izrael za dobroto na site negovi ìteli, principi naslobodata, pravdata i mirot vo duhot na evrejskite proroci, polna socijalna i politi-~ka ramnopravnost na site izraelski gra|ani bez ogled na verata, rasata i polot, slo-bodata na veroispoved, kako i pridrùvawe kon principite na povelbata na Organi-zacijata na obedinetite nacii.

82

18.2.2. II Neviim (proroci)

Neviim se delat na Neviim ri{onim (prvi proroci) i Neviim aharonim (posledni pro-roci).

Neviim ri{onim sodràt ~etiri istoriski knigi:

Jeo{uoa (Kniga za Jo{ua);

[ofetim (Kniga za sudiite);

[emuel I-II (Prva i vtora kniga Samuelova), koi gi smetaat kako edna kniga;

Melahim I-II (Prva i vtora kniga na carevite), koi isto taka se smetaat kako edna kniga.

Vo ovie knigi se iznesuva istorijata na evrejskiot narod od vremeto na Jeo{uoa, na-slednikot na Mojsej, do razoruvaweto na Prviot hram vo 586 godina pr.n.e.

Neviim aharonim isto taka se sostoi od ~etiri knigi, i toa od tri knigi t.n. golemiproroci i edna kniga od dvanaeset t.n. mali proroci. Vo golemite proroci spa|aat:

Ja{ajau (Je{aja);

Jirmejau (Jeremija);

Jehezkel (Ezekiel).

Vo malite proroci spa|aat:

O{ea;

Joel (Joil);

Amos;

Ovadja;

Jona;

Miha;

Nahum;

Havakuk (Habakuk);

Cefanija;

Hagaj;

Zeharja (Zaharija);

Malahi (Malahija).

Knigite na malite proroci sodràt govori, predupreduvawa i proro{tva na eden mnoguubav knièven jazik. Podelbata na golemi i mali proroci se odnesuva na obemot na kni-gite, a ne na nivniot kvalitet. Taka na primer, knigata na prorokot Je{aja ima 66 po-glavja, na Jeremija 52, na Jezekiel 48, dodeka knigata na prorokot Ovadija ima samo ed-no, na Hagaj dve, na Cefanija i na Malahija po tri itn.

Soodvetni odlomki od proro~kite knigi se ~itaat vo sinagogite vo sabota, na prazni-ci i posti (vidi Aftara, str.85).

18.2.3. AftaraIzvadokot od Knigata na prorocite, koj se ~ita so posebna intonacija (nigun), se nare-kuva “aftara”. Aftara bukvalno zna~i zavr{uvawe ili zaklu~ni ~itawa. Obi~no, iakone sekoga{, sodrìnata na aftarata ima nekoja sli~nost so nastanot, koj na toj den seopi{uva vo Torata.

85

ka na istoriski dokumenti i knièvno delo so golema umetni~ka sila. Vo tekot na mno-gu vekovi Tanahot im bil inspiracija na knièvnicite, poetite i umetnicite za niv-nite golemi ostvaruvawa.

Ova delo isto taka e dokument na op{testvenite i politi~kite idei i ideologii koivlijaele i vlijaat vrz ìvotot, razvojot i na duhovnata gra|a na ~ove~koto op{testvo.Tanahot vlijael ne samo na moralnite sfa}awa, tuku i na op{testvenite i politi~ki-te ustanovi na sovremena i demokratska Evropa. Milioni lu|e svoeto moralno, op{te-stveno i versko odnesuvawe go odreduvale spored Tanahot; negovite pouki s¢ u{te se-kojdnevno se primenuvaat. Bez ogled na svoeto versko opredeluvawe i na {kolskatapodgotovka, civiliziraniot ~ovek ne moè da ima potpolno obrazovanie bez poznava-we na Tanahot.

18.2. Knigite na TanahTanahot se sostoi od 24 knigi, podeleni vo tri grupi:

I. Tora (u~ewe, pouka) - pet knigi;

II. Neviim (proroci) - osum knigi;

III. Ketuvim (spisi) - edinaeset knigi.

18.2.1. I Tora--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Hebr. naziv Latinski naziv--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------1. Bere{it (vo po~etokot) Genesis - nastanok, bitie

2. [emot (imiwa) Exodus- izlez, izleguvawe (od Egipet)

3. Vajikra (i povika) Leviticus - leviti (levitski zakoni)

4. Bemidbar (vo pustinata) Numeri - broevi (Popis na Izraelcite vo pustinata)

5. Devarim (zborovi) Deuteronomium (povtoreni zakoni) --------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Knigite Bere{it i Vajikra gi dobile hebrejskite nazivi spored prviot zbor vo po~et-nata re~enica, [emot i Devarim spored vtorata, a Bemidbar, spored pettata. Latin-skite imiwa, prezemeni od prviot gr~ki prevod na Biblijata (Septuaginta), soodvet-stvuvaat na sodrìnata vo poedine~nite knigi.

Vo Torata se opi{uvaat nastanite po~nuvaj}i od Sozdavaweto na svetot do Mojseevatasmrt. Taa za Evreite e najva`niot i najsvetiot del od Tanahot. Torata ima u{te nekol-ku drugi nazivi: Sefer Tora (Kniga na Torata), Torat Adonaj i Torat Eloim (Bo`ja To-ra), Torat Mo{e (Mojseeva Tora, Tora dadena spored Mojsej). Vo vremeto na Talmudot sespomnuva izrazot Hami{a hum{e Tora (pet knigi na Torata), a spored toa sekoja knigaposebno go dobila imeto Huma{. Torata se ~ita vo sinagogite, vo sabota i na praznicii posti, vo ponedelnik i ~etvrtok.

84

irim da ostane vo Tanahot.

Vo vremeto na Ha{monejcite, knigite na Tanahot ne bile ednostavni za ~itawe, bidej}ivo niv nemalo znaci za ozna~uvawe na vokalite. Podelbata na re~enicite se razviva-la postepeno. Upotrebata na bibliskite znaci (teamim), koi go ozna~uvale mestoto naakcentot i intonacijata i znacite na punktuacijata, koi sluèle kako vokali, bile vo-vedeni mnogu podocna. Duri vo VII ili VIII vek, nau~nicite od Tiberija vostanovile svojsistem na punktuacija koj bil op{toprifaten. Toj sistem se sostoel od to~ki i crti~kikoi se upotrebuvale namesto samoglaski, {to vo golema mera go olesnilo pravilnoto~itawe i naglasuvawe na Tanahot.

Podelbata na poglavja i numeriraweto na re~enicite vo sekoe poglavje bile vovedenivo XVI vek, so {to zna~itelno se olesnilo upotrebuvaweto na citati od Tanahot. Takva-ta podelba prethodno bila vovedena za latinskiot prevod na Biblijata. Evreite bileprinudeni da go primenat istiot sistem pri ~estite verski raspravii vo koi kako do-kazi bile naveduvani mnogubrojni bibliski tekstovi. Pro{ireno izdanie na t.n. Rabi-nska biblija (Rabinica), poznato pod nazivot “Mikraot Gedolot” objaveno e vo Veneci-ja 1525 godina. Osven bibliski tekstovi taa sodrì aramejski prevod i komentari narabinite od sredniot vek: Ra{i (Rabi [elomo Jichak, XI vek), Avraam Ibn Ezra (XI- XIIvek), Rambam (Rabi Mo{e ben Majmon, Majmonides, XII vek), David Kimhi ( XII -XII vek),Ralbag (Rabi Levi ben Ger{on, XIV vek) i drugi.

Vo Tanahot se spomnuvaat i knigi koi ve}e ne postojat na pr. “Sefer milhamot Adonaj”(Kniga na vojnite Gospodovi, IV kniga Mojseeva, 14. peewe). Toa bila drevna zbirka ep-ski pesni za borbite koi bile vodeni pod rakovodstvo na Mojsej. Potoa “Sefer aja{ar”(Kniga na pravednikot, Jeo{ua 10/3), vo koja se zboruva kako zastanalo Sonceto i se za-prela Mese~inata dodeka narodot ne im se odmazdil na svoite neprijateli. Vo vtoratakniga na Samuel (1/18), isto taka se spomnuva “Sefer aja{ar”. Vo prvata i vo vtoratakniga na Carevite, ~esto se spomnuvaat letopisite na carevite na Judeja i na Izrael.

Popularna e evrejskata izreka koja glasi: “Min atanah jadeha al tanah” (Ne ja simnuvasvojata raka od Tanahot) vo smisla deka nikoga{ ne treba da se zapostavuva prou~uva-weto na Tanahot.

18.3. Sodrìna na Torata

18.3.1. ToraTora e osnovniot i prviot del na Tanahot. Od staro vreme se deli na pet knigi, nare-~eni spored zborovite so koi po~nuvaat knigite: Bere{it (vo po~etokot), [emot (imi-wa), Vajikra (i povika), Bemidbar (vo pustinata) i Devraim (zborovi). Torata u{te se na-rekuva i “Hami{a hum{e Tora”, {to vo prevod zna~i “ Pet knigi Mojseevi”.

Torata zapo~nuva so opisot na sozdavaweto na svetot i na ~ovekoviot rod, prodolùvaso prikaznata za ìvotot na pratatkovcite, za robuvaweto na Izraelcite vo Egipet iza nivnoto osloboduvawe, za primaweto na zakonite na ridot Sinaj i za lutaweto popustinata, a zavr{uva so podgotovkite za vleguvaweto vo Vetenata zemja i so Mojseeva-ta smrt. Torata mu e dadena na Izrael, no taa istovremeno pretstavuva i poraka na Iz-rael do ~ove{tvoto. Opi{uvaj}i go potekloto na evrejskiot narod, taa go ocrtuva i ne-govoto srodstvo so ostanatite ~lenovi na ~ove~koto semejstvo, istaknuvaj}i deka sitelu|e se bra}a za{to poteknuvaat od ista krv, izdanok i loza.

87

Se pretpostavuva deka e aftarata vovedena vo II vek pr.n.e., kako zamena za ~itawetona Torata. Za vreme na progonite, koi mu prethodele na vostanieto na Makabejcite,Antioh IV go zabranil ~itaweto na Torata, pod zakana so smrtna kazna. Obi~ajot na ~i-tawe na aftarata se so~uval i po ukinuvaweto na zabranata na Antioh. Maftir e nazivza liceto koe se povikuva da ja ~ita aftarata.

18.2.4. III Ketuvim (spisi)

Ketuvim, tretiot del od Tanahot ima edinaeset knigi, podeleni vo tri grupi.

Prvata grupa se sostoi od tri pou~ni grupi:

Teilim (psalmi);

Mi{le (mudri izreki i poslovici);

Ijov (Jov).

Knigite od ovaa grupa se narekuvaat “Sifre emet” (knigi na vistinata).

Vtorata grupa od delot Ketuvim ima pet knigi koi se narekuvaat “Hame{ megilot” (petsvitoci). Toa se:

[ir a{irim (Pesna nad pesnite);

Rut (Istorija na Moavkata Rut, prababata na kralot David);

Eha (Pla~ot na Eremija, taà~ka pesna na Eremija);

Koelet (Kniga na propovednikot so filozofska sodrìna);

Estera (Kniga za Estera - Megilat Ester, ili ednostavno Megila).

[ir a{irim se ~ita vo sinagogite na Pesah, Rut na [avuot, Eha na Ti{a-beav (post nadevetti av), Koelet na [emini aceret i Megilat Ester na Purim.

Tretata grupa od delot Ketuvim se sostoi od tri knigi so istoriski spisi:

Danijel (Daniel);

Divre ajamim (Prva i vtora kniga na dnevnicite -letopisi).

Gr~koto ime za Ketuvim e Hagiografa (Hagiografi, {to zna~i sveti spisi). Tanahot enapi{an na hebrejski, retko na aramejski, zaedni~kiot jazik na narodot od Sredniotistok od vremeto na persiskata vlast (okolu VI vek pr.n.e).

Najstariot naziv za knigite na Tanahot e “Sefarim” (Knigi), za{to bile pi{uvani nasvitoci, sekoja kniga posebno. Ottuka podocna doa|a i nazivot za celiot Tanah “Seferasefarim” (Kniga nad knigite). Koga knigite na Tanahot bile sobrani i proglaseni zasveti, tie dobile naziv “Kitve akode{“, t.e. “Sveti spisi”, za razlika od drugite spisi“Sefarim hiconijim” (Knigi nadvor od Tanahot), koi ne vleguvale vo Tanahot. Za Tana-hot u{te se upotrebuva i nazivot “Mikra” (~etivo od hebr. karo - da ~ita{), za{to knigi-te bile ~itani koga bile napi{ani, dodeka na primer, Mi{nata ili Midra{ot bile u~e-ni napamet. Bidej}i Tanahot sodrì 24 knigi, toj u{te se narekuva i Kafdalet sefa-rim ili Esrim vearbaa sefarim.

Izborot na knigite za Tanahot i negovata redakcija go vr{ele mnogu generacii. U{te voI i II vek, nekoi evrejski mudreci ne bile soglasni vo Tanahot da gi vbrojat Knigata naprorokot Jezekiel, Mi{lite (pogovorkite), Koelet (Kniga na propovednikot), [ir a{-irim (Pesna nad Pesnite) i Megila Ester (kniga za Estera), no sepak nadvladealo mis-leweto deka tie treba da ostanat. Rabi Akiva, na primer, revnosno se zalagal [ir a{-

86

blijata, koja spored legendata, ja prevele sedumdeset evrejski nau~nici vo Aleksand-rija (Egipet), vo III vek pr.n.e.

Evrejskoto ime “Bere{it” e prviot zbor so koj po~nuva prvata re~enica na Torata. Be-re{it e istovremeno i ime na prvata od 54 sidrot (para{ot ili delovi koi sekoja ne-dela se ~itaat vo hramot), na kolku {to se podeleni Pette knigi Mojseevi.

Kako i celata Tora i Bere{it, pred s¢, e pou~na kniga, koja ja izrazuva mislata deka Tvo-recot na svetot gi vodi onie {to imaat verba vo nego. Iako te~e raskaùvaweto edno-stavno, toa sepak se odlikuva so izvonredna ubavina i so dlaboka smisla. Jazikot nakoj e napi{ana Torata e lesen i razbirliv, kako za mladite taka i za starite. Decatase vo mo`nost da ja razberat su{tinata na prikaznata, dodeka obrazovanite lu|e vo neasekoga{ otkrivaat i novi, podlaboki zna~ewa i sodrìni.

18.5. [emot (imiwa) - Exodus (izleguvawe)

Vo vtorata kniga Mojseeva se prodolùva istorijata od Prvata kniga i se opi{uva pro-cesot na konstituiraweto na Izraelcite vo edinstven narod. Podelena e na dva dela:vo prviot se zboruva za osloboduvaweto na Izraelcite od egipetskoto ropstvo i izle-guvaweto od Egipet pred pove}e od 3300 godini, a vo vtoriot za sklu~uvaweto na soju-zot so Boga na ridot Sinaj i primaweto na zakonite. Vrz niv podocna }e se izgraduvanacionalnata i duhovnata svest na Evreite. Ovaa kniga ja sodrì i idili~nata prika-zna za Mojseevoto ra|awe, za ~udesnoto otkrovenie vo Pustinata kaj grmu{kata {to go-ri, no ne sogoruva i za ostriot sudir pome|u Mojsej i faraonot.

Po smrtta na Josif, Egip}anite gi pretvorile Evreite vo robovi. Mojsej, kako Bo`ji po-srednik i negoviot brat Aron, po nekolku vekovi robuvawe, zaminale kaj faraonot ipobarale dozvola za da se vratat Izraelcite vo Vetenata zemja. Faraonot go odbil ba-raweto. Toga{ vrz Egipet se spu{tile razni zla, no faraonot ostanal nepopustliv. Vo-data stanala crvena kako krv i ne moèla da se pie, zemjata ja prekrile àbi, muvitei komarcite donele epidemija, celi jata skakulci ja uni{tile celokupnata ètva, apotoa nastanala i temnina pa tri dena ne moèlo ni{to da se gleda. Duri po desetto-to zlo, koga gi zafatila ~uma prvorodenite egipetski deca, faraonot popu{til i mudozvolil na Mojsej da go izvede svojot narod od Egipet. Poradi silniot kopne` za slo-boda Izraelcite bez protivewe go sledele Mojsej i trgnale vo pustinata. Izleguvawe-to od ropstvoto imalo najgolemo zna~ewe za istorijata na evrejskiot narod.

Faraonot naskoro se pokajal {to gi pu{til Izraelcite, pa trgnal vo potera po niv i posedmiot den gi stignal kaj Crvenoto More. Izraelcite so ~udo preminale na drugatastrana od bregot, a vojskata na faraonot se udavila vo moreto, zaedno so bojnite kolii so kowite.

Vo pustinata Izraelcite stradale vo razni nevolji, osobeno od nedostig na hrana i vo-da. Tie mu se poàlile na Mojsej i javno go iskaùvale svoeto nezadovolstvo. Po sedumnedeli lutawe tie pristignale do ridot Sinaj, kade {to gi primile Desette zapovedi(Aseret adiberot). Toa bile prvite zakoni na verata i na moralot koi naloùvaat ve-ruvawe vo eden Bog, po~ituvawe na tatkoto i na majkata, odmorawe vo eden den od nede-lata ([abat), a zabranuvaat poklonuvawe pred idolite napraveni od drvo ili od ka-men, kradewe, ubistvo, prequba, izmama, prezemawe tu| imot i la`no svedo~ewe. Mojsejse iska~il na Sinaj i gi vreàl zakonite na dve kameni plo~i ([ene luhot aberit). Ta-mu toj prestojuval ~etirieset dena i ~etirieset no}i. Za toa vreme narodot napravilkip od zlato vo forma na tele i po~nal da mu se poklonuva i da mu iskaùva po~it. Ko-

89

Izrazot Tora (zna~i: u~ewe, pouka) se primenuva, pred s¢ na Pette knigi Mojseevi, novo po{iroka smisla taa ja pretstavuva i celokupnata religiozno-eti~ka knièvnost naEvreite. Torata ~esto neto~no se preveduva kako “zakon”. Toa dolgo vreme pretstavu-valo prepreka za razbirawe na evrejskiot ideal “Talmud Tora” (u~ewe na Torata), pod{to ne se misli samo na Pettokni`jeto, tuku i na site oblasti na evrejskata kultura,moral, pravosudstvo, religija i obrazovanie. Spored toa, izrazot “Narodot so kniga”,ne ja podrazbira samo privrzanosta na Evreite kon Tanahot (koj se narekuva “Kniga nadknigite), tuku i nivnata neizgasliva èd za u~ewe i znaewe voop{to.

Vo talmudskata literatura Torata u{te se narekuva i “Tora [ebihtav” (napi{ana To-ra), dodeka so nazivot “Tora {ebeal pe” (Usna Tora) se ozna~uva predanieto {to bilopodocna sobrano vo Talmudot. Zaslugata {to preìvealo evrejstvoto i po propa|awetona evrejskata dràva i gubeweto na politi~kata nezavisnot £ se pripi{uva na privr-zanosta kon Torata, koja so vekovi bila vo sredi{teto na evrejskiot ìvot. Evrejskitemudreci od vremeto na Vtoriot hram ne gi spasuvale zlatnite i srebrenite sadovi, tu-ku Torata, za{to taa bila vistinskoto bogatstvo na Hramot. Celata {esta glava vo ed-en talmudski traktat £ e posvetena na Torata i na nejzinoto zna~ewe (Pirke avot - Iz-reki na tatkovcite 6/4). Me|u ostanatoto, vo taa glava stoi: “Takov e patot do Torata -jadi par~e leb i sol, pij malku voda, spij na gola zemja, ìvej makotrpen ìvot, no zani-mavaj se so Torata”. So drugi zborovi sekoj treba i moè da ja prou~uva Torata, pa makari da ìvee vo krajna siroma{tija”.

Evreite ~ekorele so Torata niz vekovi i taa im ja zamenuvala izgubenata tatkovina.Tie se poistovetuvale so Torata do taa mera {to ottuka nastanala izrekata “Jisraelveorajta had” (aram. - Izrael i Tora se edno).

18.4. Bere{it (vo po~etokot) - GenesisPrvata kniga Mojseeva po~nuva so istorijata na sozdavaweto na svetot i na ~ove{tvo-to, a zavr{uva so smrtta na Josif vo Egipet. Vo tie ramki se opi{uva ìvotot na pr-vite lu|e i nivnoto proteruvawe od rajot, prvoto ubistvo vo koe Kain si go ubil bratotAbel, potopot, ìvotot na Noah i na negovite sinovi ([em, Ham i Jafet). Vo desettotokoleno po Noah zapo~nuva istorijata na pratatkovcite Avraam, osnovatelot na monote-izmot, negoviot sin Isak i Isakovite sinovi Jakov i Esav. Sluèj}i se so lukavstvo,Jakov uspeal da dobie blagoslov od svojot tatko, koj bil namenet za negoviot postarbrat Esav. Pla{ej}i se od oodmazda, toj pobegnal vo Aram i tamu ostanal dvaeset godi-ni; tamu se oènil so dvete }erki na svojot vujko Lavan, koi mu rodile dvanaeset si-novi. Od niv podocna nastanale evrejskite plemiwa. Jakov od site sinovi najmnogu gosakal Josif. Poradi toa bra}ata stanale zavidlivi i go namrazile. Eden den, koga imse ukaàla mo`nost, tie go prodale na trgovcite so robje, koi pak go odnele vo Egipet.Josif vo Egipet ja dostignal najuglednata polo`ba vo dràvata vedna{ po faraonot ija izbavil zemjata od glad. Kone~no im se otkril na svoite bra}a i go dovel tatka si Ja-kov vo Egipet.

Vo knigata Bere{it se obrabotuvaat op{tite pra{awa koi se odnesuvaat na ~ove{tvo-to: ~ovekovoto poteklo i sudbina, isku{enieto i problemite na grevot i kaznata. Nizknigata provejuva blagorodnata zamisla za ~ovekot koj e sozdaden spored likot na svo-jot Tvorec, zaradi {to e sozdaden, i kakov treba da bide. Univerzalno zna~ewe imatvrdeweto deka se site lu|e vo srodstvo, deka poteknuvaat od isti roditeli (Adam iEva), i deka ~ove{tvoto, spored toa, e edinstveno.

Imeto Genesis (nastanok, poteklo) e prezemeno od Septuagintata, gr~kata verzija na Bi-

88

“Korban jahid” - `rtva koja ja prinesuva poedinecot, “Korban cibur” - `rtva koja se pri-nesuva vo imeto na celiot narod itn.

Prou~uvaweto na potekloto na bogosluèweto pokaàlo deka prinesuvaweto na `rtvie prastar obi~aj koj se javuva kaj site ~ove~ki rasi. Na Evreite, za razlika od mnogu-bo{cite, im bilo va`no, takviot op{t na~in na bogosluèwe celosno da se podigne naduhovno nivo (Majmonides). Toa i bilo napraveno vo knigata “Vajikra”. Magijata i bae-weto se otstraneti od `rtveniot obred, a zabraneto e i sekakvo idolopoklonstvo i s¢{to e profano. Za prestapite {to namerno bile napraveni ne bilo dozvoleno da se pri-nesuvaat `rtvi. Kaeweto i ispravuvaweto na gre{kite moralo vo site slu~ai da muprethodat na `rtveniot obred. Za da se dobielo oprostuvawe, pokraj priznavaweto ikaeweto bilo neophodno i nadomestuvawe na {tetata.

Vtorata osnovna zamisla vo Knigata e mislata za svetosta, t.e. za ~istotata na ìvo-tot, za ~istotata vo postapuvaweto, za ~istotata na mislite. Svetiot narod treba dase odbrani ne samo od moralnite prestapi, tuku i od obrednata ne~istota na sosednitenarodi. Svetosta na Boga bara svetost i od ~ovekot, {to vklu~uva i takvi poedinostikako {to se samodisciplina i ~istota. Odnosot na higienata i na religijata e naglasenvo propisite za leprata i za ko`nite bolesti.

Zakonot za svetosta, e vsu{nost prakti~na primena na Bo`jeto barawe: “Bidete svetiza{to i jas sum svet...” (19/2).

Svetosta e aktivno na~elo koe ja oblikuva i ja regulira sekoja oblast od ~ovekoviotìvot i dejnosti. Toa se sogleduva vo nizata eti~ki u~ewa, posebno onie zapi{ani voglava 19. Tie naloùvaat deka sekoj mora da gi po~ituva tatkoto i majkata, deka trebada se stane pred sedata glava i da se po~ituva liceto na starecot. Ponatamu, tie na-loùvaat deka ne smee celosno da se o`neat me|ite na nivite, deka otpadocite po è-tvata ne smeat da se sobiraat, deka lozjeto ne smee da se bere po vtor pat, nitu da sesobiraat otpadnatite grozdovi, tuku deka treba da se ostavat na siroma{nite i na str-ancite. Zabranuvaat da se pcue onoj {to e gluv i da se stava sopka pred slepiot, da seneguva omraza protiv bli`niot i da se izma~uva tu|inecot. So poznatata izreka “Qubigo bli`niot svoj kako samiot sebe” se izrazuva qubovta kon sekoe ~ove~ko su{testvo.

Vo Glava 14 se zboruva za sedmata godina ({emita), pedesettata jubilejna godina (jovel)i za drugi socijalni zakoni. Na sedmata godina zemjata treba da se odmora, poliwatane se zasejuvaat, lozjeto ne se kroi. Vo pedesettata godina se osloboduvaat robovite ina dol`nicite im se bri{at dolgovite.

Vo 11. glava se nabrojuvaat ìvotnite {to ne smeat da se jadat i onie {to se zabranetiza jadewe. Dozvoleno e da se jade samo dobitok koj ima razdvoeni kopita i koj ja pre-ìva hranata. Od ìvotnite {to ìveat vo voda dozvoleno e da se jadat samo onie koiimaat perki i krlu{ki. Od pticite zabraneti se glavno grablivite ptici: orelot, so-kolot, gavranot, jastrebot... od krilestite ~etvorono`ni insekti moàt da se jadat sa-mo onie {to na nozete imaat listovi za skokawe po zemjata (skakulci, {turci i zeleniskakulci), a od ìvotnite {to lazat po zemjata ne~isti se glu{ecot, krticata i sitevidovi gu{teri.

“Vajikra” e osnovata na golemoto dostignuvawe na evrejskata vera; izvor na mnogu do-blesti, koi lu|eto gi steknale pod vlijanie na ovaa kniga i na nejzinite zakoni, koi goosloboduvaat ~ovekot od surovosta i od svireposta.

91

ga se vratil od Sinaj i videl {to pravi narodot, Mojsej, o~aen i besen, gi skr{il plo-~ite so zakonite, gi povikal ~lenovite na plemeto Levi i naredil da se kaznat vino-vnicite. Potoa povtorno se iska~il na Sinaj, napravil novi plo~i i gi smestil vo po-seben kov~eg. Nad kov~egot podignal {ator (Mi{kan), koj sluèl kako hram i pretsta-vuval prisustvo na Boga me|u narodot ([ehina).

Vtorata Kniga Mojseeva pove}e od ostanatite se istaknuva so interesnoto raskaùva-we na nastanite i so verskoto zna~ewe. Taa ja opi{uva nepodnoslivata sostojba na Iz-raelcite vo Egipet, izleguvaweto i osloboduvaweto, koe do{lo vo momentot na najgo-lemata potreba i o~ajuvawe. Primaweto na zakonite se nao|a vo sredi{teto na nastani-te od Vtorata kniga.

Zlata, koi se zgolemeni vo ~udesni razmeri, pretstavuvale voobi~aeni nezgodi od koistradaat tie oblasti i vo dene{no vreme. Izleguvaweto na nekoj na~in bilo potpomog-nato so neobi~nata kombinacija od prirodni nepogodi. Istori~arite ~esto spomnuvaatepidemii, prosledeni so golema smrtnost. Nekoi nau~nici objasnuvaat deka temninatakoja traela tri dena nastanala poradi topliot pustinski veter nare~en “hamsin”, koj~esto nosi gusti oblaci pra{ina i pesok i gi prisiluva lu|eto da ostanat doma. Za vre-me na godi{nite poplavi na Nil vodata dobiva crvena boja poradi nanosot na crvena-ta treva i milta od Etiopija. Istoriskata sodrìna na Vtorata kniga Mojseeva ja pot-vrdile i mnogu arheolo{ki otkritija vo Evropa i vo Izrael. Vrz osnova na tie otkriti-ja i vrz bibliskoto kaùvawe, izleguvaweto od Egipet se slu~ilo vo XIII vek pr.n.e.

[emot e prepolna so eti~ki misli i zakoni. Bog e ìvo zaintersiran za ~ove~kite ra-boti; toj im se otkriva na lu|eto i intimno razagovara so niv. Osven Desette zapovedisu{tinsko zna~ewe imaat i zakonite prikaàni vo glavite 20-25. Vo tie zakoni se za-branuva da se izma~uva dojdenecot, da se ugnetuvaat vdovicite i siracite, da se zemakamata od siroma{nite. Nametkata koja se zema kako zalog treba da mu se vrati na si-roma{niot pred da zajde sonceto, za{to toa mu e edinstvenata obleka i pokrivka zaspiewe. Zabraneto e da se prima potkup, da se davaat la`ni izjavi, la`no svedo~ewe,da se poveduvame spored mnozinstvoto koe pravi zlo, da se kr{i zakonot pri parnica-ta na siroma{niot. Treba da mu se pomogne na magareto na neprijatelot koe padnalo podtovarot i da mu se vrati na neprijatelot volot koj mu zalutal.

Vtorata kniga Mojseeva prvobitno se narekuvala “Sefer Micrajim” (Kniga na izleguva-weto od Egipet), a podocna go dobila imeto “[emot” (Imiwa) spored po~etniot izraz“Veele {emot” (i ova se imiwata).

18.6. Vajikra (i povika) - LeviticisTretata kniga Mojseeva go nosi nazivot “Vajikra” spored prviot zbor na knigata. Nej-zinoto najstaro ime e “Torat koanim” (“Zakon na sve{tenicite”), za{to gi opi{uva dol-`nostite i obvrskite na sve{tenicite.

Knigata sodrì propisi za `rtvite, za sve{tenicite i Levitite, za “~istite” i za “ne-~istite” ìvotni za ishrana, za zabranetite jadewa, za bogosluèweto i za praznici-te. Opi{an e i sistemot na bogosluèwe, bogat so simboli i so moralni principi. @el-bata za vidlivi elementi pri vr{eweto na obredot e zadovolena so prinesuvaweto namnogubrojni i raznovidni `rtvi, od koi sekoja im odgovara na potrebite na onoj {to japrinesuva. Taka na primer, “Korban ola” e `rtva so koja se pokaùva prvrzanosta konBoga, “Korban toda” e blagodarstvena `rtva koja mu se prinesuva na Boga za napraveno-to dobro delo, “Korban hatat” e `rtva za oprostuvawe na grevot napraven od negrià,

90

Sestrata na Mojsej, Mirjam po~nala da negoduva zatoa {to nejziniot brat se oènil soEgip}anka i zatoa {to, navodno, samiot si go prisvoil pravoto samo toj da razgovara soBoga. Vo ova se pridruìl i bratot Aron. Bog toga{ gi povikal Aron i Mirjam pred Za-vetniot {ator i vo prisustvo na Mojsej naluteno gi ukoril. Bog ja kaznil Mirjam taka{to taa se razbolela od lepra i bila oddelena od narodot. Potoa £ prostil na molba-ta na Mojsej i taa ozdravela po sedum dena.

Mojsej izbral dvanaeset lu|e, od sekoe pleme po eden, i gi ispratil vo Kenaanskata ze-mja za da ispitaat kri{um i da vidat kakva e taa zemja - dali e bogata ili siroma{na,dali e nejziniot narod silen ili slab, dali gradovite se otvoreni ili se utvrdeni,ima li {umi ili nema. Izvidnicite se vratile po ~etirieset dena i po~nale da go po-bunuvaat narodot velej}i mu deka vo taa zemja navistina te~e med i mleko, no deka sta-rosedelcite se mnogubrojni i silni, gradovite se silno utvrdeni i deka vo niv ìveatgorostasi, vo sporedba so koi izvidnicite nalikuvale na sitni skakulci i deka e taazemja neosvoiva.

Koga go slu{nale toa Izraelcite po~nale da pla~at glasno i da vikaat, velej}i dekabi bilo podobro da umrele vo Egipet ili pak tuka vo pustinata kade {to sega se nao-|aat, otkolku zaedno so ènite i so decata da zaginat od me~ i da stanat robovi, pa za-toa najarno e da se nazna~at stare{ini i da se vratat vo Egipet. Edinstveno Jo{ua, si-not Nunov, poglavar na Efrajimovoto pleme, i Kalev, sinot Jefunov, poglavar na Judi-noto pleme - koi bile zaedno so drugite izvidnici, se obidele da go uverat narodotdeka zemjata moè da se osvoi. Me|utoa, lu|eto ne gi poslu{ale, tuku im se zakaniledeka }e gi kamenuvaat.

Toga{ i Bog se zakanil deka }e gi uni{ti site Izraelci, poradi {to Mojsej se frlilvo silen pla~ i molel da im prosti. Bog ja usli{il negovata molba, no odlu~il nikojpostar od 20 godini, osven Kalev i Jo{ua, da ne vleze vo Kenaanskata zemja, tuku siteda lutaat niz pustinata dodeka ne umrat. Duri novoto pokolenie, rodeno vo pustinatai oslobodeno od ropskata navika, }e vleze vo Kenaan pod vodstvo na Jo{ua.

Korah, rodninata na Mojsej od Levievoto pleme, Datan i Aviram od Reuvenovoto plemei 250 ugledni lu|e go nagovorile narodot na bunt. Korah tvrdel deka sve{tenstvoto za-konski im pripa|a na site ~lenovi na Levievoto pleme, a ne samo na Aronovoto seme-jstvo. Datan i Aviram se pobunile protiv Mojseevoto rakovodewe i govorele deka toazakonski mu pripa|a na Reuvenovite potomci (Reuven e najstariot sin na Jakov).

Mojsej go ukoril Korah i gi povikal Datan i Aviram da dojdat kaj nego, no tie ne go po-slu{ale tuku i ponatamu go podbucnuvale narodot. Toga{ Mojsej vo pridru`ba na star-cite oti{ol kaj nivniot {ator. Koga se pojavile Datan i Aviram pred {atorot so svoitesemejstva, Mojsej mu se obratil na narodot i mu rekol deka tie dvajca nema da umrat soprirodna smrt zatoa {to mu se sprotistavile na Boga. [tom go izgovoril toa, zemjatapod niv se otvorila i gi progoltala, niv i nivnite semejstva, a i site Korahovi priv-rzanici i siot nivni imot.

Izraelcite pristignale vo pustinata Cin i postavile logor kaj Kade{, no bidej}i natoa mesto nemalo voda, narodot po~nal da se rasprava so Mojsej i so Aron. Toga{ Bog murekol na Mojsej da zeme stap, pa toj i Aron da svikaat sobir i pred nasobraniot narodda £ prozborat na karpata i taka vodata sama }e pote~e od nea.

Mojsej i Aron svikale sobir, no Mojsej ne napravil onaka kako {to mu zapovedal Bog,tuku somni~avo mu se obratil na narodot so zborovite: “Slu{ajte, vie odmetnici! Dali}e izvle~eme voda od ovaa karpa?” Potoa naluteno udril dvapati so stapot po karpa-ta; vodata sepak potekla i taka narodot moèl da pie, a stokata da se napoi. Zatoa {tone mu poveruvale i ne napravile onaka kako {to toj im naredil, Bog im rekol na Mojsej

93

18.7. Bemidbar - Bamidbar (vo pustinata) - Numeri (broevi)

Najstaroto ime na ~etvrtata kniga Mojseeva e (“Huma{ apikudim”), “Kniga na popisite”,za{to po~nuva so popisot na maìte dostasani i sposobni za vojska. Me|utoa, nazivotBemidbar (vo pustinata) koj nastanal spored pettiot zbor na prvata re~enica, e poso-odveten za sodrìnata na knigata, za{to site nastani opi{ani vo nea se slu~uvale vopustinata.

Knigata ima 36 glavi i moè da se podeli na tri dela. Prviot del, koj opfa}a desetglavi, gi opi{uva podgotovkite za zaminuvawe od Sinaj, prviot popis na maìte nad 20godini {to bile sposobni za vojska, izborot na Levitite i nivnata slu`ba, nekoi pro-pisi {to se odnesuvaat na prequbata, na Nazireite itn. Vo vtoriot del (od 11 do 21glava), se opi{uva patuvaweto kon Kade{, od kade bil izvr{en napad na juèn Kenaan,kako i dolgogodi{noto lutawe po pustinata. Lutaweto e prepolno so vozbudlivi sobi-tija: misijata na izvidnicite, buntot na Korah, Mojseeviot grev na kaznuvaweto na Mi-rjam (Mojseevata sestra), osvojuvaweto na kralstvoto na Amorejcite, nazna~uvaweto nasedumdeset narodni stare{ini kako pomo{nici na Mojsej, Kivrot ataava (grobovi naal~nosta), smrtta na Mirjam i na Aron itn. Vo tretiot del se opi{uvaat poslednite na-stani pred vleguvawto vo Vetenata zemja: Balak i Bileam, posvetuvaweto na Jo{ua zanaslednik na Mojsej, vojnata so Midjancite i naseluvaweto isto~no do rekata Jordan.Vo ovoj del se spomnuva i naredbata za vtoriot popis na Izraelcite sposobni za borba,propisot za prazni~nite `rtvi, zaveti i kratok pregled na dvièweto na Izraelciteod Egipet do Jordan i zakonot za odvojuvaweto na gradovite za Levitite i gradovite zazasolni{te, povrzani so pretstojnoto osvojuvawe na Kenan.

Za razlika od tretata kniga “Vajikra”, koja vo najgolem del ima zakonodavno obele`je,vo knigata “Bemidbar” postojano se isprepletuvaat istoriski nastani so zakonski pro-pisi. Vo nea e istaknata rakovodnata uloga na Mojsej, negovata predadenost kon Boga iqubovta kon izraelskiot narod. Isto taka jasno se gledaat i te{kotiite so koi Mojsejse soo~uval kako voda~ na umorniot i nezadovolen narod. Izneseni se iskustvata i ne-volite na Izraelcite za vreme na dolgogodi{noto lutawe po pustinata, nivniot bun-toven duh i nivnite kolebawa, nivnoto protivewe i neverstvo kon Boga i kon Mojsej.Bog e pretstaven kako veren ~uvar i za{titnik na izraelskiot narod, koj mu pomaga vosekoja nevolja i go spasuva koga se nao|a vo opasnost, no istovremeno i strogo go kaznu-va za pobuna i za predavstvo.

18.7.1. Od sodrìnata na knigata “Bemidbar”Narodot mu se poàlil na Mojsej deka nema meso, i deka jade samo mana (hrana koja vopustinata pa|ala od nebo), a koga bile vo Egipet imale riba za bez pari i sekakov ze-len~uk.

Slu{aj}i gi lu|eto kako se àlat, Mojsej mu se poàlil na Boga deka vrz nego se sru{ilsiot tovar na izraelskiot narod i go pra{al kako da mu sozdade meso na narodot. Toga{Gospod mu pora~al na narodot preku Mojsej deka na sledniot den }e imaat meso i deka}e moàt da go jadat ne eden ili dva dena, tuku vo tekot na celiot mesec s¢ dodeka neim se zgadi. Vedna{ po toa od kaj moreto duvnal silen veter i naveal vo logorot pre-pelici, koi{to narodot gi sobiral cel den i cela no}. I dodeka u{te ne uspeale da gosoxvakaat celoto meso {to go bea stavile vo ustata, nastana stra{en pomor na naro-dot. Zatoa toa mesto e nare~eno Kivrot ataava (Grobovi na al~nosta), za{to tuka bilepogrebani lakomite lu|e.

92

izdade” (34,7). “A go pogreba Gospod vo dolinata, vo zemjata Moavska nasproti Bet Peori nikoj ne dozna kade e negoviot grob do den-denes” (34,6). “I pla~ea sinovite na Iz-rael za Mojsej vo dolinata Moavska 30 dena” (34, 8). Nekolku izvadoci od ovaa knigastanale sostaven del od sekojdnevnite molitvi, posebno “[ema Jisrael” (6,49), koja jaso~inuva osnovata na evrejskata vera.

18.8.1. Nekoi propisi od knigata “Devarim”Na krajot od sekoja sedma godina se oprostuvaat site dolgovi. Ako nekoj kupi Evreinili Evrejka kako rob, }e sluì {est godini, a vo sedmata neka go pu{ti na sloboda. Priotpu{taweto, treba da go daruva so stoka i so drugi raboti. Na siroma{niot treba {i-rum da mu ja otvori rakata i podgotveno da mu dade ona {to mu nedostasuva. Ne vredieden svedok protiv ~ovek nitu za nekoja vina, nitu za zlostorstvo. Presudata moè dase donese samo vrz osnova na svedo~ewe na dvajca ili na trojca svedoci.

Ne smee da se zeme pti~je gnezdo ako sedi majkata na jajca, nitu da se zeme majka so mla-di piliwa. Ne smee da se predade na gospodarot rob {to pobegnal od nego. Vo lozjetona svojot blièn smee{ da jade{ grozje kolku {to saka{. Vo poleto na svojot sosed mo-è{ da kine{ klasje so raka, ama ne so srp. Ne smee da se upotrebuvaat dvojni tegoviili dvojni merki, golemi ili mali, tuku samo to~en teg i to~na mera. Koga }e se oèninekoj, ne treba da odi vo vojska edna godina, neka ja razveseluva ènata koja ja dovel.Dokolku na svojot blièn mu pozajmi{ ne{to, nemoj da vleguva{ vo negovata ku}a po za-log, tuku ~ekaj nadvor, a dol`nikot neka ti go iznese zalogot. Isplati mu ja nadnicataistiot den, za{to e siroma{en i negovata du{a kopnee i po taa nadnica.

95

i na Aron deka nema da vlezat vo Vetenata zemja.

Narodot postavil logori vo Moavskata Dolina, pa Moavcite mnogu se ispla{ile. Ni-vniot kral Balak go povikal Bileam, koj bil poznat po pravewe ma|ii, da gi prokolneIzraelcite za da moè polesno da gi uni{ti. No Bileam, namesto da gi prokolne, toj giblagoslovil Izraelcite i im pretskaàl slavna idnina.

Neposredno pred smrtta, Bog go povikal Mojsej da se iska~i na ridot Avarim, od kade{to }e moè da ja vidi Vetenata zemja, za uteha mu bilo dozvoleno da ja vidi oddaleku,da po~uvstvuva kolku se blizu Izraelcite do celta i da se uveri deka ne bil zaludennegoviot trud.

Mojsej go zamolil Gospod da im odredi na Izraelcite sposoben voda~ za da ne ostanatkako ovci bez pastir. Gospod go odredil Jeo{ua, koj bil mudar, poboèn i hrabar. Potoamu naredil na Mojsej da go izvede pred golemiot sve{tenik i pred celiot narod i predniv da mu dade upatstva za golemata i odgovorna dol`nost. Taka Jeo{ua }e stekne ug-led i po~ituvawe i narodot }e mu se pokoruva. Mojsej napravil taka kako {to mu zapo-vedal Gospod.

18.8. Devarim (zborovi) - DeuteronomiumPettata Kniga Mojseeva “Ele adevarim” (Ova se zborovite), ili skrateno “Devarim”, godobila nazivot spored prvite dva zbora na prvata re~enica. Nejzinoto najstaro imebilo “Mi{na Tora” (Povtoruvawe na Torata), bidej}i vo nea se povtoruvaat Desette za-koni i mnogu drugi propisi od prethodnite knigi.

Vo ovaa kniga Mojsej za posleden pat mu se obratil na narodot. Pred umirawe, na pragotod Vetenata zemja, toj vo nekolku govori na razdelba gi preraskaùval nastanite {tose slu~ile vo izminatite ~etirieset godini. Go opomenal narodot da mu bide veren naBoga i da ne podlegnuva na isku{enija koga }e se naseli vo Kanaanskata zemja. Im gipredo~il kaznite koi gi o~ekuvaat vo slu~aj na neposlu{nost, kako i nagradite {to }egi dobijat ako gi po~ituvaat Bo`jite zapovedi.

Vo vtoriot govor toj gi povtoril najva`nite zakoni. Me|utoa, tie ne bile samo povto-reni, tuku i izmeneti, pro{ireni ili skrateni, i prilagodeni kon novite uslovi vo no-vata zemja. Zakonite vo prethodnite knigi bile upateni do narodot koj ìveel nomad-ski ìvot, dodeka povtorenite zakoni se nameneti za lu|e koi dostignale do povisokstepen na ekonomski i op{testven razvoj. Vo novite uslovi nim pove}e im odgovara hu-maniot povik za blagodarnost kon Boga za qubovta {to toj im ja ukaùva, otkolku stro-gite zakani i kazni. Zatoa se povikuvaat da mu vozvratat qubov “so seto svoe srce, soseta svoja du{a i so seta svoja sila” ([ema 6,4). Vo odnos na Izrael i na ~ove{tvoto,Bog ne e samo sudija i vladetel, tuku i prijatel i tatko; toj gi odgleduva i gi popravu-va” kako {to ~ovekot go odgleduva svojot sin” (8,5).

Vo pro{talnata pesna “Aazina” (Slu{ajte), edna od najubavite poetski tvorbi vo Tana-hot, voda~ot na umirawe ja slavi goleminata, vernosta i pravednosta na Boga, nareku-vaj}i go karpa na Izrael. Stoej}i na rabot od grobot, toj go upatuva posledniot blago-slov do plemiwata na koi vo celost im go posvetil svojot ìvot. Po ova Mojsej se is-ka~uva vo viso~inite na ridot Nevo, otkade se pruà pogled kon Vetenata zemja, za kojaGospod se zakolnal deka }e mu ja dade na negovoto seme - no Mojsej nema da vleze vonea. Otkako ja videl zemjata, Mojsej umrel. Spored predanieto toa bilo na 7. adar.

“I Mojsej be{e na 129 godini koga umre i negovite o~i ne bea potemneti i snagata ne go

94

Seder koda{im (`rtvi) - propisi za prinesuvawe `rtvi i zavetni podaroci;

Seder tearot (~istota) - propisi za odrùvawe na zdravjeto i ~istotata.

Rabi Jeuda nemal namera da napravi od Mi{nata neprikosnoven zakonik, tuku, zaradiugledot {to go imal toj, Mi{nata dobila va`nost na zakon za Evreite. Ova delo, koepokraj Biblijata, stanalo glaven izvor na inspiracija na evrejstvoto, odigralo zna~a-jna uloga vo zbliùvaweto na evrejskite zaednici, raseani po svetot.

97

1199MI[NA

Mi{na e osnovniot del od Talmudot ~ie{to jadro ja so~inuva Biblijata (pette knigiMojsievi). Sodrì zbornik zakoni i propisi na obi~ajnoto pravo koi gi objasnuvaat igi nadopolnuvaat pi{anite zakoni na Biblijata.

Spored narodnoto veruvawe, Mojsej na Sinaj, osven pi{anata Tora (Tora {ebihtav),primil i razni dodatni objasnuvawa na bibliskite propisi (Tora [ebeal pe), koi seprenesuvale so usno predanie od edno koleno na drugo. Biblijata na primer, zabranu-va rabotewe vo sabota, a usnoto predanie objasnuva {to s¢ se smeta za rabota i koi vi-dovi rabotni aktivnosti ne smeat da se izvr{uvaat vo sabota.

Usnoto predanie ne se zapi{uvalo, tuku se u~elo napamet. Toa so vekovi se pro{iruva-lo i se razvivalo. I samiot Sanedrin (vidi Senhedrin str.206) donel mnogu novi pro-pisi {to se nametnuvale od potrebite na novonastanatata op{testvena sostojba. Po-znatitite verski avtoriteti, u~iteli (tanaim), ~ii{to odluki i diskusii se zabeleà-ni vo Mi{nata, imale izvonredno golemo znaewe i znaele napamet celi zbirki so pro-pisi i obi~ai, koi{to usno im gi prenesuvale na svoite u~enici. Najistaknatite tanaim(u~iteli), kako {to se rabi Akiva i rabi Meir, rabotele na sreduvaweto na toj ogromenmaterijal, no kone~nata redakcija i sistematizacija ja izvr{il okolu 200 godina RabiJeuda Hanasi so svoite sorabotnici. Negovite u~enici ja prodolìle negovata rabota,taka {to moè da se kaè deka sistematizacijata na Mi{na kone~no bila zavr{enaokolu 220 godina.

Rabi Juda ja podelil Mi{nata na {est toma (seder), a spored materijata koja vo nea seobrabotuva, na tomovi vo knigite (masehet), knigite gi podelil na delovi (perek), a de-lovite i oddelite vo paragrafi (mi{na), spored koi celoto delo dobilo naziv Mi{na.

Sodrìna na tomovite (sedarim):

Seder zeraim (posevi) - propisi za obrabotuvawe na zemjata;

Seder moed (praznici) - propisi za sabotata i za praznicite;

Seder na{im (èni) - propisi od semejnoto pravo;

Seder nezikin ({teti) - propisi od imotnoto i kaznenoto pravo;

96

u~eweto za visokiot moral. Spored toa u~ewe, Bog bara od lu|eto da bidat ~esni i ~e-stiti, da ja razvivaat qubovta kon bli`niot i da ne pravat razlika pome|u bogatiot isiroma{niot. Obra}aj}i im se na svoite sovremenici, tie sekoga{ nastojuvale kaj nivda predizvikaat ~uvstvo na otpor kon nasilstvoto i nepravdata, gi povikuvale da gibranat slabite i nemo}nite, da go prezrat sekoe zlo. Evrejskite proroci se zanimavaleso pra{awata na svoeto vreme, neposredno do|ale vo sudir so dràvnata vlast i sto-ele na stranata na svojot narod vo najte{kite momenti na politi~kite krizi. Tie bilepredvodnici vo borbata za afirmacija na evrejskata religija, napa|aj}i gi kralevite iaristokratite, na koi, zaradi steknuvawe privilegii i bogatewe, pove}e im odgovara-le religiite na drugite narodi.

Vo sudirite koi nastanuvale pome|u eksploatiranite i eksploatatorite vo carstvotona Judeja i Izrel, prorocite sekoga{ bile na stranata na eksploatiranite; vo uslovina klasna borba tie go uveruvale narodot deka e nivnata te{ka sostojba posledica naBo`jiot gnev zaradi gre{niot ìvot i po~ituvaweto na drugi bogovi. Politi~kite su-diri vo su{tina se vodele vo vid na verska borba. Za razlika od sve{tenicite, koismetale deka na Boga treba da mu se sluì so molitva i so prinesuvawe `rtvi vo hra-mot, prorocite propovedale deka na Boga mu se sluì so pravewe dobri dela, so bla-gorodnost i so pravedni op{testveni odnosi.

Predviduvaj}i gi posledicite na nacionalnite krizi, i sfa}aj}i deka e utre{ninatanedeliva od dene{ninata, tie hrabro gi kritikuvale pogre{nite potezi na dràvni-cite i niskiot moral na oddelni nivni sovremenici. Zatoa nivnite poraki sodrèleprekor, opomenuvawe i proro{tvo za opasnostite koi bi moèle da gi donesat bliska-ta, ili podale~nata idnina. Odva`nosta vo nivniot nastap bila mo`na edinstveno vozemjata vo koja postoela vistinska sloboda na govorot.

20.1. Neviim ri{onim (hebr. prvite proroci)

Neviim ri{onim se ~etiri istoriski knigi vo koi se opi{uvaat nastanite po smrtta naMojsej, s¢ do razoruvaweto na Prviot hram vo 586 godina pr.n.e. Toa se: Sefer Jeo{ua(Kniga za Jo{ua), Sefer [ofetim (Kniga za sudiite), Sefer [emuel (Prva i Vtorakniga Samuelova koi se smetaat kako edna kniga) i Sefer Melahim (Prva i Vtora knigana carevite, koi isto taka se smetaat kako edna kniga).

20.2. Sefer Jeo{ua (Kniga za Jeo{ua)

Sefer Jeo{ua e prvata kniga na raniot period na prorocite, vo koja se iznesuva isto-rijata na Izrelcite pod vodstvo na Jeo{ua. Mojsej go zapo~nal golemoto delo: gi izvelIzraelcite od Egipet, im dal zakoni, gi vodel niz pustinata i gi dovel do Vetenata ke-naanska zemja. Negoviot naslednik Jeo{ua go minal Jordan, pokoril mnogu kenaanskiplemiwa, gi vnesol Izraelcite vo Vetenata zemja i so toa go zavr{il golemoto delo nasvojot u~itel. Vleguvaweto vo Vetenata zemja imalo golemo zna~ewe za jakneweto naverskoto i na politi~koto edinstvo na Izraelcite. ûdata koi se spomnuvaat vo kniga-ta, kako {to se preminuvaweto preku rekata Jordan, ru{eweto na utvrdeniot grad Erihi sli~no, trebalo da posluàt kako dokaz deka Izraelcite ne bi moèle bez Bo`jetoposreduvawe da gi pokorat mo}nite narodi i da ja osvojat nivnata zemja. Tie narodi seopi{ani kako pagani koi zasluìle najstroga kazna zaradi svoite zlodela i moralna-ta rasipanost.

99

2200NEVIIM (hebr. proroci)

Vtoriot del na Tanahot (Biblijata - Stariot zavet) se narekuva Neviim i se sostoi odosum knigi. Neviim se delat na Neviim ri{onim (prvi ili rani proroci) i Neviim aha-ronim (posledni ili podocne`ni proroci). Hebrejskiot zbor “navi” zna~i bo`ji prate-nik - prorok, koj na lu|eto im ja soop{tuva bo`jata poraka. Proro{tvoto se zasnovalona veruvaweto vo Boga, od kogo zavisat sudbinata i blagosostojbata na lu|eto.

Me|u drevnite Evrei, kaj maliot narod koj ìveel na mal prostor, se pojavuvale takviposebni li~nosti - proroci, koi pridonele za sozrevaweto na ovoj narod. Od plemen-ski vra~ovi, koi gi imalo re~isi kaj site primitivni narodi i vo site kulturi, neviimpostepeno se menuvale i tolku napreduvale, {to nivnata moralna sila, pa ottuka ni-vnoto vlijanie i zbor, stanale glas na sovesta na Izrael. Za svoeto delo i uloga, naevrejskite proroci im nemalo ramnopraven vo istorijata. Nekoi od nivnite poraki za-pi{ani vo Tanahot, moè da se vbrojat vo remek-delata na evrejskata knièvnost.

Po mnogute vojni vodeni pod komanda na Jeo{ua (Jo{ua), izraelskite plemiwa se nase-lile vo Kenaanskata zemja i me|usebno se podelile. Evreite se pojavile na toj prostorkako siroma{ni sto~ari, so posebni sfa}awa za religijata koi se temelele na Torata,vo koja se propoveda so~uvuvawe na ednakvosta i plemenskata demokratija.

Otkako do{le vo Kenaan, Evreite po~nale da go menuvaat nomadskiot na~in na ìvot.Porano tie site bile siroma{ni, ramnopravni i ednakvi, nivnite potrebi bile ednos-tavni, a moralot strog. Me|utoa, pod vlijanie na gradskite sredini, tie po~nale da senaviknuvaat na povisok standard i da te`neat kon porasko{en ìvot. Na plodnata ze-mja nekoi se zbogatile, poradi {to se sozdavale s¢ pogolemi socijalni razliki. Oviene{ta u{te na po~etokot verojatno gi voznemiruvale prorocite i gi pottiknuvale da gokrenat svojot glas vo odbrana na religijata i na Mojseevite zakoni, koi propi{uvaleednakvost i demokratija.

Me|utoa, oddelni op{testveni klasi razli~no ja tolkuvale evrejskata vera. Imalo lu-|e koi veruvale deka e evrejskiot Bog eden od mnogute bogovi vo koi veruvaat i drugi-te narodi. Imalo i takvi koi veruvale deka postoi samo eden Bog za site narodi, nodeka toj najprvin mu se otkril na evrejskiot narod. Evrejskite proroci vo svoite pro-povedi ja zastapuvale mislata za univerzalen Bog, a verata vo Boga ja povrzuvale so

98

demi, bidej}i tuka se nao|ala nejzinata ku}a. Izvidnicite pred zaminuvawe £ rekle davrze crvena vrvka na prozorecot kako znak na raspoznavawe i da gi sobere kaj sebe svo-ite rodnini. Koga go zazele Izraelcite Jeriho, go ispolnile vetuvaweto i ja po{tedi-le Rahav i celoto nejzino semejstvo.

20.2.1.2. Preminuvawe preku rekata JordanNa vra}awe od tajnoto razgleduvawe na zemjata, izvidnicite go izvestile Jeo{ua za s¢{to im se slu~ilo i izjavile deka Kenaancite gi obzel golem strav od Izraelcite.

Po tri dena Jeo{ua go podgotvil narodot za preminuvawe na rekata Jordan, a na sve-{tenicite im naredil da go ponesat i Kov~egot na zavetot i da odat napred, pred naro-dot. Koga sve{tenicite {to go nosele kov~egot zgaznale vo nadojdenata reka, nejzini-ot goren tek se zaprel i stanal kako nasip, a dolniot tek i ponatamu istekuval. Vodatana toa mesto se presu{ila, taka {to narodot po suvo brzo preminal na drugiot breg, konJeriho. So narodot preminale i okolu 40 000 voini. Koga narodot i voinite bezbednoja preminale presu{enata reka, pominuvaj}i pokraj sve{tenicite koi go drèle kov-~egot, Jeo{ua im naredil i nim da izlezat od rekata. [tom sve{tenicite izlegle i za-stanale na suvo, vodite na Jordan povtorno po~nale da te~at kako porano. Taka Izra-elcite go preminale Jordan, kako {to i nivnite tatkovci preminale preku CrvenotoMore pred 40 godini.

20.2.1.3. Zazemaweto na JerihoPrviot grad na osvojuva~kiot pat kon vnatre{nosta na Kenaan bil drevniot Jeriho, koju{te vo toa vreme imal dolga istorija. Toa bil dobro utvrden grad, opkruèn so dvoenpojas od bedemi. @itelite na Jeriho poradi stravot od Izraelcite se zatvorile odsite strani, taka {to nikoj ne moèl da vleze nitu da izleze.

Podgotvuvaj}i se za napad, Jo{ua im naredil na sve{tenicite da go donesat Zavetniotkov~eg pred koj }e odat sedum sve{tenici i }e duvaat vo {ofar (truba napravena odovnovski rog). Eden del od vojnicite gi rasporedil pred truba~ite kako prethodnica,a drugiot del zad Kov~egot, kako za{tita. Na narodot mu rekol da odi zad niv i edna{da go zaobikoli gradot, no zabranil da ispu{taat glasovi od sebe, s¢ dodeka toj ne imdade znak, a po toa site da se vratat vo logorot i tamu da ja minat no}ta. Taka pravele{est dena po red.

Vo zorata na sedmiot den, povtorno go zaobikolile gradot i toa po istiot redosled,sedum pati. Za vreme na sedmoto obikoluvawe, sve{tenicite so seta sila zatrubile vo{ofarite. Na dadeniot znak od Jeo{ua i narodot krenal ogromna vreva, pa taka bede-mite na Jeriho se stresle i se sru{ile od bojnoto kliktewe i od zvukot na {ofarite.

Izraelcite toga{ vlegle vo gradot i ubile s¢ {to e ìvo: i ma{ko i ènsko, i staro imlado, sitnata i krupnata stoka. Potoa go zapalile gradot i s¢ {to bilo vo nego, no goso~uvale samo srebroto i zlatoto, i bronzenite i metalnite sadovi. Edinstveno ja po-{tedile bludnicata Rahav, nejzinoto semejstvo i s¢ nivno zatoa {to taa gi sokrila iz-vidnicite i ne gi izdala.

Po osvojuvaweto na Jeriho, mnogu kenaanski plemiwa se predale bez borba, no pove}e-to kenaanski kralevi, zdruèni vo sojuz i ponatamu vodele vojna protiv Izraelcite.

101

Kenaancite bile mo}ni neprijateli koi imale borbeni koli i dobro utvrdeni gradovi,no bile razedineti za{to sekoj grad pretstavuval posebna dràvi~ka i si imal svojkral. Tie se obidele da se obedinat protiv Izrelcite koi navleguvale, no ne uspevale,zatoa {to Jeo{ua im zadaval porazi u{te pred da se obedinat.

Pod vodstvo na Jeo{ua, koj bil mnogu hrabar, ve{t i sposoben vojskovodec, Izrelcitevodele mnogu te{ki vojni, pobedile mnogu kralevi i zazele pogolem del od Kenaan. Se-pak, vo mnogu kraevi Kenaancite u{te dolgo vreme ostanale me|u Izraelcite.

Poslednoto delo na Jeo{ua bilo razdeluvaweto na zemjata me|u plemiwata. Toa sofrlawe `drepka go izvr{ile Jeo{ua, sve{tenikot Eleazar i poglavarot na izraelski-te plemiwa. Sekoe pleme dobilo svoj del, osven plemeto Levi, ~ii{to pripadnici sepome{ale so pripadnicite na ostanatite plemiwa.

Bile odredeni i {est gradovi vo koi moèle da se zasolnat storitelite na nenamer-no ubistvo. Vo niv tie bile za{titeni od samovolieto na poedinci i od krvna odmaza-da, koja toga{ bila voobi~aena kaj site stari narodi. Pravo na vakva za{tita pruàlei 42 levitski grada, a isto taka i svetili{tata vo koi ubiecot moèl da ostane s¢ do-deka ne izleze pred sudot na zaednicata.

Predviduvaj}i ja svojata bliska smrt, Jeo{ua go povikal narodot i narodnite poglava-ri vo [ehem, im odràl govor i sklu~il sojuz so niv. Kako i Mojsej, taka i Jeo{ua predumirawe mu gi dal na svojot narod napatstvijata spored koi treba da ìveat. Go povto-ril seto ona {to Bog go storil za niv i gi povikal da mu sluàt iskreno, strogo pridr-ùvaj}i se kon propisite na Torata, ne otklonuvaj}i se od niv ni levo, ni desno. Istotaka gi predupredil deka }e im go isprati Bog sekoe zlo, pa duri i celosno uni{tuva-we, dokolku otstapat od zavetot koj go dale pred Boga.

Ostaren i snemo{ten, Jeo{ua naskoro umrel, vo 110 godina, i bil pogreban vo TimnatSerah, na ridot Efrajim.

20.2.1. Od sodrìnata na Knigata Jeo{ua

20.2.1.1. IzvidniciJeo{ua go podgotvuval narodot za preminuvawe preku rekata Jordan i za osvojuvawe navetenata zemja. Zatoa toj skri{no ispratil dva izvidnika so nalog da go razgledaat vni-matelno predelot, posebno gradot Jeriho.

Izvidnicite se vovlekle vo gradot i preno}ile vo ku}ata na bludnicata Rahav. Toa godoznal kralot na Jeriho, pa £ pora~al na Rahav deka toa se neprijateli koi do{le kakoizvidnici. Zatoa pobaral od Rahav taa da mu gi predade, no Rahav go odbila toa: gi so-krila izvidnicite na krovot, pod neispredeniot len koj go poslala tamu. Na kralskitevojnici im rekla deka nekoi lu|e bile kaj nea, no deka si zaminale na stemnuvawe, predzatvoraweto na gradskite porti.

Ve~erta Rahav se ka~ila na krovot i im se obratila na izvidnicite so slednive zbo-rovi: “Zakolnete mi se so Gospod deka i vie }e mu napravite milost na domot na mojottatko, mojata majka, moite bra}a, moite sestri i kon s¢ {to e nivno i deka }e n¢ izba-vite od smrt”. Tie £ odgovorile: “Ti garantirame za vas so svojot ìvot, samo ako ne n¢izdadete...” (Jeo{ua 2-12-14).

Rahav toga{ vrzala jaè za prozorecot i im pomognala da se spu{tat niz gradskite be-

100

postavuval Bog; toj baral od svojot narod da mu bide veren i da gi po~ituva propisitezapi{ani vo Torata. Gi kaznuval onie {to }e zgre{ele, a dokolku se pokaat, toj im pra-}al junak koj trebalo da gi izbavi od nevolja.

Od dvanaesette sudii koi se spomnuvaat vo knigata, posebno se opi{ani samo delatana {este od niv, dodeka ostanatite se spomnuvaat samo patem, za{to zapisite za niv-nite dela ne se so~uvani. Najpoznati sudii se EUD, DEVORA, BARAK, GIDEON, JIFTAHi [IM[ON (Samson). Vo prvata kniga na [emuel, se spomnuvaat i sudiite Eli i [e-muel (Samuel).

Jeo{ua dodeka bil ìv ne si odredil svoj naslednik. Izraelcite po negovata smrt ne-male zaedni~ki voda~, pa zatoa sekoe pleme si izbiralo svoj stare{ina. Sosednite na-rodi ja iskoristile nivnata razedinetost, gi napa|ale poedine~no i im ja nametnuvalesvojata vlast. So vekovi Izraelcite vodele borbi so starosedelcite ~ija{to zemja jazazele, kako i so ostanatite narodi {to ne uspeale da gi pokorat. Posebno te{ki bo-rbi vodele protiv Filistejcite, koi toga{ bile na povisok civilizaciski stepen odniv. Vo slu~aj na opasnost, se zdruùvale pove}e plemiwa i odbirale zaedni~ki sudi-ja koj{to gi vodel vo borba protiv napa|a~ite. Spored Biblijata, postapkata pri izborna sudija bila obi~no sekoga{ ista. Gneven {to mu se oddale na idolopoklonstvoto ipo~nale da im se poklonuvaat na kanaanskite boèstva, Bog gi kaznuval Izraelcitetaka, {to gi izloùval pod vlast na Kenaancite, Moavcite, Filistejcite i drugite so-sedni narodi. Koga }e se pokaele i vo svojata nevolja }e mu se obratele na Boga, toga{vo vistinski moment }e se pojavel nekoj junak, dobrovolec ili èna-junak i privremenogo spasuvale svoeto pleme ili pove}e plemiwa, pa taka obezbeduvale podolg ili po-kratok miren period. Sudijata, po pobedata vladeel so oddelno pleme, ili so sojuz napove}e plemiwa s¢ do krajot na ìvotot. Vo mnogubrojnite borbi protiv neprijatelotkoj go zagrozuval nivniot opstanok, sudiite ja zacvrstile vlasta na Izraelcite vo Ke-naan.

Sudiite ne bile u~eni lu|e, tuku obi~ni selani, ov~ari, lu|e od narodot koi ja izvr{u-vale svojata dol`nost dobrovolno i bez nikakov nadomest. Tie se pojavuvale po potre-ba, a nivnite semejstva ne uìvale nasledno pravo. Periodot na sudiite trael okoludveste godini - od smrtta na Jeo{ua, do krunisuvaweto na [aul za car.

Knigata za sudiite e polna so li~ni drami i opisi na lu|e kako so dobri, taka i so lo{iosobini.

Sudija e i proro~ica Devora, koja imala sedi{te na Efrajimskiot Rid pod palminotodrvo; tuka doa|al narodot za da mu sudi i da mu gi re{ava sporovite. Devora bila mo-{ne sposobna li~nost. Nejzinata pesna za pobedata nad vojskovodecot Sisera, bogataso fantazija i verski ~uvstva, e izvonreden primer na ranata evrejska poezija. Vo pes-nata e izrazena pofalbata na juna{tvoto na izraelskite vojnici i se istaknuvaat ple-miwata {to u~estvuvale vo borbata.

Gideon e prikaàn kako ~ovek so visoki doblesti: skromen, obyiren i miroqubiv. Tojuspeal da gi smiri izbuvlivite Efrajimovci, taka {to gi obezvrednil svoite, a gi vo-zveli~il nivnite zaslugi vo kone~noto uni{tuvawe na Midjanite, koi gi izma~uvaleIzraelcite pove}e godini.

Za razlika od Gideon, Jiftah bil voenoqubiv, izbuvliv i lut ~ovek; toj gi porazilAmowanite, koi dolgi godini gi napa|ale plemiwata na Reuven, Gad i Mena{e. Navre-deni {to i tie ne bile povikani vo bitka protiv Amowanite, Efrajimovcite go prem-inale Jarden (Jordan), go napadnale Jiftah, no pretrpele teòk poraz. Jiftah za od-mazda postavil straàri na site premini na rekata; tie go ubivale sekoj Efrajimoveckoj se obiduval da se vrati preku rekata. Lesno bilo da se utvrdi koj e Efrajimovec,

103

20.2.1.4. Zazemaweto na AjPo zazemaweto na Jeriho, Jeo{ua ispratil izvidnici vo Aj i vo negovata okolina. Tiena vra}awe go izvestile Jeo{ua deka tamu nema mnogu lu|e i deka za osvojuvawe na gra-dot se dovolni dve do tri iljadi vojnici. Zatoa Jeo{ua ispratil protiv Aj okolu triiljadi vojnici, no ìtelite na Aj niv gi porazile i gi naterale vo begstvo.

Po ovoj poraz, koj Izraelcite mnogu te{ko go podnele, Jeo{ua smislil nov voen plan.Izbral trieset iljadi hrabri borci i gi namestil no}e vo zaseda, zapadno od gradot.Utroto so narodot i so ostanatite vojnici toj se smestil vo logor severno od Aj, taka{to pome|u niv i gradot se protegala edna ramnina. Ohrabren od prvata pobeda, kralotna Aj trgnal vo borba protiv Izraelcite, bez da naseti deka mu bila postavena zaseda.Spored utvrdeniot plan, Izraelcite po~nale da begaat kon pustinata, a Ajanite trgna-le vo potera po niv. Vo poterata po Izraelcite, tie se oddale~ile od gradot i go os-tavile neza{titen. Toga{ borcite od zaseda vlegle vo gradot, go osvoile i go zapali-le. Otkako videl deka e gradot zazemen, Jeo{ua i narodot se zavrtele i gi napadnaleAjanite, a vo presret im do{le i Izraelcite koi izlegle od gradot. Ajanite bile op-koleni od site strani i doìveale uàsen poraz - nikoj ne uspeal da pobegne ili daostane ìv. Toj den zaginale site Ajani, dvanaeset iljadi maì, èni i deca. Ajskiotkral bil faten ìv i obesen na drvo. Po zao|aweto na sonceto, Jeo{ua naredil da sesimne teloto od drvoto, pa go frlil pred gradskata porta i go zatrupal so ogromen kupkamewa.

20.2.1.5. Lukavstvoto na GivowanitePou~eni od ona {to im se slu~ilo na gradovite Jeriho i Aj, ìtelite na Givon se is-pla{ile i niv da ne gi snajde istata sudbina. Sigurni vo nadmo}ta na Izraelcite, tierazmisluvale kako da ja izbegnat borbata i da sklu~at mir so niv. Taka smislile da gostorat toa so lukavstvo. Vrz sebe navlekle stari obleki, obule iznoseni ~evli, nato-varile na magariwata zakrpeni mevovi so vino i ponele suv i istro{en leb. Tie vo se-koj pogled nalikuvale na patnici {to doa|aat oddaleku. Taka stignale do izraelskiotlogor. Na Jeo{ua mu rekle deka doa|aat od dale~na zemja, i bidej}i slu{nale {to s¢napravil Gospod za svojot narod, tie sakaat da sklu~at sojuz so Izraelcite.

Jeo{ua im poveruval, ubavo gi do~ekal, gi po~estil i sklu~il so niv spogodba za mir.Im vetil deka nema da gi zadeva, a istoto go napravile i plemenskite stare{ini. To-ga{ se zakolnale na vernost.

Po tri dena, Izraelcite doznale deka se izmameni i deka dojdencite ne se pristignatiod dale~na zemja, tuku deka se nivni sosedi. Toga{ Jeo{ua i poglavarite se sostanaleza da se sovetuvaat {to treba da se napravi. Odlu~ile da im gi po{tedat ìvotite ida ne gi gibaat, za{to zakletvata za vernost ne smee da se pogazi, no i deka Givowanitetreba doìvotno da im sluàt kako drvose~a~i i vodonosci.

20.3. [ofetim (hebr. sudii)

[ofetim e naziv za vtorata kniga na ranite proroci. Vo nea se opi{uvaat istoriskitenastani od smrtta na Jeo{ua, do [emuelovoto (Samuelovoto) ra|awe. Knigata go dobi-la imeto spored dvanaesette sudii ~ii{to dela se opi{ani vo nea. Sudiite bile juna-ci, borci i za{titnici na narodot. Spored Biblijata, tie izvr{uvale zada~i {to im gi

102

Otkako se vratil vo efrajimskite ridovi, Eud go povikal narodot vo borba protiv Mo-avcite. Izraelcite gi zazele jordanskite gradovi, ne dopu{taj}i mu nikomu da premi-nuva preku niv. Gi pokorile Moavcite, ubile okolu deset iljadi lu|e. Potoa ìveelevo mir osumdeset godini.

20.3.1.2. Devora i BarakKenaanskiot car Javin dvaeset godini gi ugnetuval izraelskite plemiwa na sever nazemjata. Eden den negoviot vojskovodec Sisera so golema vojska go napadnal plemetoNaftali i sosednite plemiwa. Izraelcite se zasolnile vo gradovite na plemeto Ef-rajim. Vo toa vreme sudija vo Efrajim bila proro~icata Devora, koja imala sedi{tepod edno palmino drvo, kade {to sudela i re{avala sporovi.

Tu|inskiot jarem te{ko gi pritiskal Izraelcite, pa zatoa Devora odlu~ila da im po-mogne. Taa gi povikala pripadnicite na svoeto pleme, koi zaedno so plemeto Naftali,sobrale vojska za borba protiv Sisera. Devora za voda~ go odredila Barak, stare{i-nata na plemeto Naftali, a na vojskata £ se pridruìla i samata taa za da im go pod-igne borbeniot moral na vojnnicite.

Sisera bil iskusen vojskovoda~, dobro vooruèn so devetstotini oklopni koli. Barakvo te{ka borba ja uni{til vojskata na Sisera, a Sisera pobegnal i pe{ki stignal do{atorot na Kenaankata Jaela, koja bila na stranata na Izraelcite. Taa go zasolnilavo svojot {ator, go nahranila i mu podgotvila postela da se odmori. Poradi golemataiscrpenost i umor, Sisera naskoro zaspal. Toga{ Jaela go zela kolecot od {atorot itokmakot, tivko mu se pribliìla i so tokmakot mu go zabila kolecot niz slepoo~ni-cata.

Naskoro pristignal i Barak, koj go gonel Sisera. Jaela go presretnala i go povikala davleze vo {atorot za da mu go pokaè ~ovekot {to go baral toj. Barak vlegol i go zdo-gledal Sisera mrtov so kolec zabien vo slepoo~nicata.

Devora vo blagodarstvena pesna go opeala hrabriot podvig na Jaela, vo slava na pobe-data nad Sisera.

Po pobedata na Barak i Devora, Izraelcite ìveele vo mir ~etirieset godini.

20.3.1.3. GideonPo ~etiriesetgodi{niot mir, povtorno izbila vojna so nomadite. Midjanite, Amale}a-nite i drugi doa|ale so svoite stada i kamili od pustinata i, vo potraga po dobri pa-si{ta, vleguvale vo Izraelskata zemja, ja grabale stokata, gi palele i uni{tuvale po-sevite.

Vo toa vreme stare{ina na Izraelcite bil Gideon od plemeto na Mana{e. Toj go povi-kal narodot vo borba protiv napa|a~ot. Na povikot se odzvale mnogu plemiwa, taka {tose sobrale pove}e borci otkolku {to o~ekuval Gideon. Zatoa toj mu objavil na narodotdeka sekoj {to se pla{i moè da se vrati doma; iako mnogumina se vratile, sepak os-tanale u{te deset iljadi borci. Na Gideon mu se ~inelo deka i toa e premnogu golembroj vojska, pa gi povel do vodata i im rekol da pijat. Site tie {to piele voda kako pes,koga loka so jazikot gi odvoil na edna strana, a drugite {to piele kle~ej}i, gi stavilna druga strana. Gideon gi zadràl samo onie {to ja lokale vodata so jazik prinesuva-

105

po toa {to zborot “[ibolet” tie go izgovarale “Sibolet”, za{to ne moèle da go izgov-orat glasot “{“.

[im{on pretstavuval neobi~en spoj na doblest, sila i nepromislenost; fizi~ki neo-bi~no silen, no kon ènite slab ~ovek. Negovata èna Delila, koja so lukavstvo im gopredala na Filistejcite, stanala olicetvorenie za èna-predavnik.

So naseluvaweto vo Kenaan, Izraelcite prestanale da ìveat nomadski ìvot. Vo no-vite uslovi e vospostavena edinstvena institucija kakva {to spored nejzinata neobi-~nost, ne nao|ame vo istorijata na drugite narodi. Toa e institucijata na sudiite, spo-red Biblijata “So boga vdahnoveni lu|e”, koi ~etiristotini godini pred Grcite zavelevistinska demokratija vo svetot.

Vo novite uslovi Izraelcite gi so~inuvale dvanaeset plemiwa. Poglavarite i stare-{inite vo ramkite na sekoe pleme gi re{avale sporovite i donesuvale odluki, onakakako {to toa i denes go pravat op{tinskite ili dràvnite sudovi vo ramkite na drà-vata. Me|utoa, avtoritetot na sudijata bil nad avtoritetot na site poglavari i stare-{ini, kako {to Ustavot vo dràvata bil nad dràvnata vlast. Po potreba sudijata bilvojnik, sve{tenik, prorok i vrhoven poglavar; imal ovlastuvawa da svikuva sovet nastare{ini, narodni sobiri i da ja predloùva sodrìnata na zasedavaweto.

Osnovnata slabost na vladeeweto na sudiite bila vo toa {to ne bila dovolno sfate-na nu`nosta da se vospostavi edno posilno, centralizirano rakovodstvo, koe na naro-dot polesno bi moèlo da mu obezbedi vnatre{en mir i spokojstvo. Razedinetite ple-miwa dlaboko veruvale deka Bog }e gi obedini vo te{kite migovi i }e im isprati spa-sitel. Istori~arite toa vreme na razedinetost go ocenuvaat kako preoden period vokoj nekoga{ nomadskiot narod go menuva svojot op{testven sistem i go prilagoduva konnovite uslovi na zemjodelskoto proizvodstvo.

Novite op{testveni i stopanski uslovi, noviot na~in na ìvot, vo koj lutawata i {a-torite se zameneti so postojani ìveali{ta, ja nametnale potrebata da se izmeni op-{testvenata struktura i da se vospostavi centralizirana vlast. Taka Izraelcite ko-ne~no ja osnovale svojata prva monarhija 1030 godina pr.n.e. i go odbrale [aul za svojprv car.

20.3.1. Od sodrìnata na knigata “[ofetim”

20.3.1.1. EudIzraelcite 18 godini mu sluèle na moavskiot car Eglon i mu pla}ale danok. Vo takvanevolja tie mu se obratile na Boga, pa toj im ispratil osloboditel vo likot na Eud, odplemeto na Binjamin, koj bil levu~ar. Edna{ Izraelcite go ispratile Eud da odi kajmoavskiot car za da mu odnese danok. Toj pred zaminuvawe na pat si napravil me~ sodve se~ila, dolg eden lakt, pa go privrzal na desniot kolk.

Otkako go predal danokot, Eud mu rekol na kralot deka saka da mu soop{ti edna va`natajna. Kralot naredil site da izlezat. Toga{ Eud mu se pribliìl, so levata raka goistrgnal me~ot od desniot kolk i go zabodel vo stomakot na kralot i toa tolku dlaboko{to zaedno so ostriot del vlegla i ra~kata do me~ot.

Potoa izlegol niz tremot, ja zakliu~il vratata od gornata odaja i pobegnal. Dvorjanitedolgo ~ekale da izleze Eud. Najposle se posomnevale deka se slu~ilo ne{to, ja otklu-~ile vratata i go na{le svojot gospodar mrtov.

104

20.3.1.5. [im{on (Samson)

Najopasnite sosedi na izraelskite plemiwa na sever bile Filistejcite. Tie ìveelevo ju`noto primorje, vo Gaza i vo okolnite gradovi, postojano zagrozuvaj}i gi plemiwa-ta na Dan i na Jeuda. Izraelcite vo odbrana vodele mnogu krvavi borbi protiv niv.

Vo toa vreme vo plemeto Dan ìveel eden ~ovek ~ija{to èna ne moèla da rodi. Nejzeeden den £ se javil “Bo`ji pratenik” i £ rekol deka }e rodi sin {to mora da bide “na-zir”, t.e. posveten na Boga. Toj nema da smee da se potstriùva, da se bri~i, da pie vinoi èstoki pijalaci. I navistina, ènata naskoro rodila sin i mu dala ime [im{on(Samson).

Koga porasnal, [im{on se odlikuval so gorostasna sila i so golema hrabrost. Bil spo-soben sam da se bori protiv Filistejcite i da im zadava golemi nevoli, taka {to zanegovoto juna{tvo ima mnogu ~udesni prikazni.

[im{on se oènil so filistejska devojka od Timna. Eden den kaj timnajskoto lozjeskoknal pred nego eden mlad lav, silno rikaj}i. [im{on so goli race go dobral lavoti go ras~epil kako da bil mlado jare.

Po nekoe vreme, za vreme na ètvata na p~enicata, [im{on se simnal vo Timna da japoseti svojata èna, no negoviot test ne go pu{til vo odajata zatoa {to vo me|uvremeja dal }erka si na drug. [im{on se nalutil i rekol deka zaradi toa }e im se odmazdina Filistejcite. “I otide [im{on, ulovi trista lisici, zede fakeli i svrtuvaj}i op-a{ kon opa{, stava{e po eden fakel pome|u dvete opa{ki. Toga{ gi zapali fakelite,gi pu{ti lisicite vo Filistejskite Poliwa i im gi zapali snopovite i neo`neanotoìto, lozjata i maslinite” (Sudii 15-4,5). Po toa oti{ol vo pe{terata na Etamskatakarpa vo Jeuda i tamu se naselil.

20.3.1.6. Magare{kata ~elustFilistejcite trgnale vo pohod na Jeuda za da go zarobat [im{on. Ispla{enite Judejcido{le kaj [im{on i so negova soglasnost go zavrzale so cvrsti konopi i go dovele voLeha za da im go predadat na Filistejcite. Filistejcite veselo se str~ale kon [i-m{on, no toj gi iskinal jaìwata kako da se konci. Toga{ zabeleàl na zemjata edna{iroka magare{ka ~elust, ja zel i so nea ubil iljada lu|e.

20.3.1.7. [im{on vo GazaEdna{ svratil vo Gaza da preno}i kaj edna bludnica. Filistejcite go doznale toa, pago opkolile gradot, ja zaklu~ile gradskata porta i bdeele do zorata, ~ekaj}i da go fa-tat i da go ubijat. Me|utoa, [im{on stanal okolu polno}, ja zrabil gradskata porta i jaotkornal, potoa ja stavil na ramewata i ja odnel na vrvot od ridot.

20.3.1.8. [im{on i Delila[im{on povtorno se oènil so edna Filistejka po ime Delila. Vetuvaj}i £ golema na-grada, filistejskite knezovi pobarale od nea da im pomogne i da se obide da otkrievo {to e tajnata na negovata nevoobi~aeno golema sila. Delila se soglasila, no nejzi-

107

j}i ja so raka, a takvi imalo trista. A, ostanatite gi vratil doma.

Gideon gi podelil svoite trista vojnici vo tri ~eti, a na sekoj vojnik mu dal {ofar,prazna stomna i fakel vo stomnata i im naredil da go pravat istoto ona {to }e go pra-vi i toj. Okolu polno} toj se dovle~kal skri{no do neprijatelskiot logor so site svoivojnici. Na negov znak, tie zatrubile vo {ofarite i gi ispokr{ile stomnite koi gi dr-èle vo racete. Istototo ova go napravile i drugite ~eti pa slo`no povikale; “Za Go-spoda i za Gideon”. Midjanite gi obzel pani~en strav, za{to pomislile deka se opko-leni od golema izraelska vojska, pa vo silen uàs po~nale da begaat. Izraelcite gi go-nele i gi pot~inile pod svoite noze.

Vo znak na blagodarnost zatoa {to gi oslobodil Izraelcite mu ponudile na Gideon na-sledna vlast, no toj go odbil toa, so objasnuvawe deka ni toj ni negoviot sin nema davladeat so niv, tuku nivni vladetel }e bide Gospod.

Midjanite pove}e ne gi voznemiruvale Izraelcite i zemjata bila mirna ~etirieset go-dini, s¢ do Gideonovata smrt.

20.3.1.4. JiftahAmowanite nikako ne moèle da zaboravat deka zemjata isto~no od Jordan bila neko-ga{ nivna. Zatoa postojano gi napa|ale izraelskite plemiwa, gi pqa~kosuvale i im jagrabale nivnata stoka. Kone~no odlu~ile i da zavojuvaat protiv Izrael, pa sobralevojska i postavile logor vo Gilad. Izraelcite pak postavile logor vo Micpa.

Vo toa vreme vo Gilad ìveel pro~ueniot junak po ime Jiftah, sin na edna bludnica.Negovite bra}a po tatko go nabrkale od domot bidej}i ne sakale da go delat so negonasledstvoto od tatko im. Jiftah pobegnal i se naselil vo zemjata Tov, a tuka mu sepridruìle i mnogu drugi besku}nici.

Koga mu se zakanile Amowanite na Izrael, giladskite stare{ini go pobarale Jiftahi go zamolile da im bide voda~ i da gi povede protiv Amowanite. Jiftah se soglasil,no pod eden uslov - da im ostane voda~ i po zavr{uvaweto na vojnata.

Jiftah pred borbata dal zavet deka, ako pobedi, }e go prinese za `rtva prvoto ìvosu{testvo, koe od negovata ku}a }e mu izleze vo presret. Jiftah najprvin se obidelmirno da go re{i sporot so Amowanite, no bidej}i tie ne se soglasile, toj gi napadnali im nanel teòk poraz. Koga se vratil Jiftah po pobedata doma, igraj}i na zvukoviteod tapanite, taka se slu~ilo, {to prva mu izlegla vo presret negovata mlada i ubava}erka edinica. Zdogleduvaj}i ja, Jiftah dlaboko se potresol, ja raskinal svojata oble-ka i zalelekal: “Lele }erko moja, vo golema àlost me frla{! Zarem ti li mora{e dami donese{ nesre}a? Jas mu dadov zavet na Gospoda, i ne moàm da go poreknam toj za-vet” ([ofetim 11-35). Taa mu odgovorila deka zavetot mora de se ispolni, pa go zamo-lila da £ dozvoli dva meseca da luta po gorite so svoite drugarki i da si go ispla~esvoeto mominstvo. Tatkoto ja pu{til, a taa mu se vratila po dva meseca lutawe. Toga{nesre}niot tatko go izvr{il zavetot {to go be{e dal.

Ottuka poteknuva obi~ajot vo Izrael, izraelovite }erki sekoja godina ~etiri dena daja oplakuvaat }erkata na Jiftah od Gilad.

Jiftah sudel vo Izrael {est godini, s¢ do svojata smrt.

106

2211[emuel I-II

(Samuel)

Knigite [emuel I i [emuel II (Samuel) vo evrejskite spisi se smetaat kako edna kniga.Duri vo XV vek, so objavuvaweto na pe~atenata Biblija, prifatena e podelbata na dveknigi, prva i vtora.

Spored predanieto, avtor na knigite e [emuel, pa zatoa tie go nosat negovoto ime. Me-|utoa, knigite ne poteknuvaat od nego, nitu e toj centralnata li~nost vo niv. Za nego sezboruva samo vo prviot del od ovaa kniga, vtoriot se odnesuva na [aul, a vo vtoratakniga re~isi isklu~ivo se zboruva za David.

Vo talmudskata i midra{kata literatura se smeta deka [emuel ja napi{al svojatakniga do re~enicata “I [emuel umre” ([emuel 1-25-1), a deka ostanatiot del go napi-{ale prorocite Natan i Gad. I sovremenite istraùva~i na Biblijta isto taka smetaatdeka knigite na [emuel ne se delo na eden avtor, tuku zbirka od razni pi{ani izvorii od usno predanie.

Knigite na [emuel so sodrìnata se nadovrzuvaat na knigata za sudiite ([ofetim),za{to po~nuvaat so ìvotopisot na dvajcata posledni sudii - Elij i [emuel. Tie goopfa}aat istoriskiot period od okolu 100 godini pr.n.e. (1070-970) i go prikaùvaatrazvojot na Izrael od plemenskoto ureduvawe, do vospostavuvaweto monarhija, a za-vr{uvaat so poslednite denovi na kralot David. Vo niv se opi{uvaat te{kotiite nakoi naiduvaat voda~ite na izraelskite plemiwa vo nastojuvawata da vospostavat ver-sko i nacionalno edinstvo.

Poradi razedinetosta na plemiwata ve}e nieden sudija ne vladeel so cel Izrael.Procesot koj dovel do vospostavuvawe na nacionalno edinstvo bil usloven pove}e odnadvore{ni, otkolku od vnatre{ni pri~ini. Vo dolgotrajnite borbi so narodite na so-sednite zemji, posebno otkako Filistejcite stanale zaedni~ka opasnost za site niv, serazvila svesta i soznanieto deka rascepkanosta na plemiwa pretstavuva nivna osnov-na slabost i deka samo obedineti pod zaedni~ki voda~ }e moàt da ja soberat potreb-nata sila za da opstanat.

109

nite obidi vo po~etokot bile zaludni. Me|utoa, taa vo upornite ènski umilkuvawa,uspeala da doznae deka se nao|a negovata sila vo dolgata kosa, koja ne ja strièl odra|aweto za{to bil “nazir”. “Ako me izbri~at, }e ja zagubam seta sila, }e snemo{tam i}e stanam obi~en ~ovek” ([ofetim 16-17). Delila gi izvestila Filistejcite da dojdat,a [im{ona go zaspala vo svoite pregratki. Dodeka spiel, Filistejcite go ostriàle,go fatile, mu gi iskopale o~ite i go odvele vo Gaza.

Okovan so dvojni lanci, [im{on vo temnica moral da vrti eden vodeni~arski kamen.

20.3.1.9. [im{onovata smrtNa [im{on so tekot na vremeto po~nala da mu raste kosata i da mu se vra}a silata.Eden den, se sobrale filistejskite knezovi, stare{inite i mnogu narod vo hramot nabogot Dagon za da prinesat `rtva za blagodarnost zaradi pobedata nad neprijatelot kojim zadal tolku mnogu nevoli. Go dovele i [im{on od zatvorot za da go poniàt i da goismejat. Vo dlabok o~aj, slepiot [im{on go zamolil mom~eto {to go vodelo za raka dago dovede do stolbovite na koi bil hramot.

[im{on toga{ silno povikal dovikuvaj}i go Gospoda: “Samo u{te sega daj mi sila, tada im se odmazdam na Filistejcite za dvete o~i”. I [im{on gi napipal dvata srednistolba na koi bil izgraden hramot, se potprel so desnata raka na edniot, a so levatana drugiot i povikal: “Neka poginam so Filistejcite” (16-28,30). Gi zatresol stolbo-vite so svoite sna`ni race i taka zgradata se sru{ila i go zatrupala [im{on i fil-istejskite knezovi, stare{ini i iljadnici drugi Filistejci. Umiraj}i, [im{on uni-{til pove}e Filistejci otkolku vo tekot na negoviot ìvot.

[im{on bil sudija vo Izrael dvaeset godini.

108

dinetite izraelski plemiwa vo borbata protiv zaedni~kiot neprijatel koj im go za-grozuval opstanokot.

21.1.2. [emuel (Samuel)

[emuel ben Elkana od semejstvoto na Levitite bil prorok i posleden sudija vo Izra-el. @iveel vo XI vek pr.n.e. Spored bibliskoto kaùvawe, [emuel go izmolila od Boganegovata majka Hana, koja ne moèla dolgo vreme da rodi. Taa mu se zavetuvala na Bogadeka }e mu go posveti sinot ako go rodi. Mu dala ime [emuel, za{to Bog ja usli{il nej-zinata molba, go odnela vo [ilo i mu go predala na Eli.

[emuel kaj Eli se podgotvuval za sve{tenik. @iveel neporo~no i negoviot ugled rast-el me|u narodot. [emuel bil proro~ki vdahnovena li~nost. Spored Biblijata negovo-to prvo otkrovenie se slu~ilo edna no} koga ja pretskaàl stra{nata sudbina na Eli-eviot dom zaradi poro~nite i nedostoinstveni sinovi na Eli. Toa bil po~etokot na ne-goviot proro~ki pat.

Po tragi~nata smrt na Eli, toj stanal sudija i prvosve{tenik, a svoeto sedi{te go pre-nel vo Rama. Toj tolku go zacvrstil svoeto vlijanie, {to stanal vistinski vladetel naIzrael. Blagodarenie na moralniot ugled, [emuel uspeal vo Izrael povtorno da vo-vede teokratsko ureduvawe.

[emuel na starost gi postavil svoite sinovi za sudii, no narodot ne gi prifatil dra-govolno zatoa {to bile podmitlivi. So toa ne se ostvarila negovata èlba verskata isvetovnata vlast nasledno da mu pripadnat na negoviot rod.

[emuel ne bil voin i te{ko mu pa|alo da vojuva so Filistejcite. Me|u narodot po~naloda se {iri veruvaweto deka samo eden sposoben vojskovodec }e ima sili da gi obedi-ni site plemiwa, da sozdade silna vojska i da ja oslobodi zemjata od neprijatelot.

Zatoa stare{inite na Izrael pobarale od [emuel da im odbere car koj }e vladee soniv, }e vodi vojni i }e ja brani zemjata po ugled na sosednite narodi.

Nivnoto barawe te{ko go pogodilo [emuel i toj go predupredil narodot deka e care-vata raka te{ka, deka kralot }e im nametne danok i kuluk. Pretstavnicite na narodotostanale na svoeto barawe, pa toga{ [emuel im vetil deka za car }e im odbere sood-vetna li~nost. Poln so crni pret~uvstva toj go napravil baranoto, pa za prv car na Iz-rael go pomazal [aul, od Binjaminovoto pleme. Predavaj}i mu ja na [aul carskatavlast, [emuel ja zadràl funkcijata na prvosve{tenik, se smetal i ponatamu za ov-lasten da upravuva so sudbinata na Izrael, uveren deka stoi nad narodot i novoizbra-niot car.

[emuel naskoro vlegol vo konflikt so [aul. Za prv pat, koga [aul bez znaewe na [e-muel podignal `rtvenik i prinel `rtva i vtor pat, koga po pobedata nad Amale~anite,toj go prekr{il prokletstvoto (herem), so toa {to za~uval del od voeniot plen i mu gopo{tedil ìvotot na amale~kiot car. [emuel ostro go prekoril, mu ja otkaàl pona-tamo{nata svoja poddr{ka i vo tajnost go pomazal za car mladiot pastir David od Je-udinoto pleme.

Naskoro [emuel umrel i bil pogreban vo rodnoto mesto Rama. Vo Biblijata nema poda-toci kolku godini ìveel. Se pretpostavuva deka umrel vo 52. godina, nekolku mesecipred gibelta na [aul.

@iveej}i pome|u dva istoriski perioda, [emuel odigral zna~ajna uloga pri preminu-

111

Iako vo ovie knigi nema edinstveno istorisko izlagawe na nastanite, vrz osnova napostojnite podatoci moè da se rekonstruiraat najva`nite nastani koi se odnesuvaatna podemot i redosledot na vladetelite vo raniot period na obedinetoto carstvo, pri{to centralnite li~nosti - [emuel, [aul i David stapuvaat vo sloèn odnos na me-|uzavisnost i soperni{tvo. Osnovnata linija na istoriskite podatoci na koi se potpi-ra izloùvaweto bila vo toa da se istakne nacionalno-verskoto zna~ewe na vospo-stavenoto carstvo.

Osven najva`nite pra{awa {to gi spomenavme, se pojavuvaat i mnogu drugi va`ni temi,kako {to se zamenata na institucijata sudii so monarhija, triumfot na Davidovata di-nastija nad [aulovata, Davidovite osvojuvawa, jakneweto na edinstvoto na sever i jugso vospostavuvawe na prestolnina vo Erusalim, premestuvawe na zavetnite plo~i voErusalim i sli~no.

Knigite izobiluvaat i so drugi zanimlivi i vozbudlivi nastani, kako {to se sudbina-ta na zavetnite plo~i i smrtta na sve{tenikot Elija, baraweto na narodot da se vo-spostavi monarhija i [emuelovoto predupreduvawe na nevolite koi gi nosi taa, bor-bata pome|u David i Golijat, [emuelovoto otkaùvawe na davawe poddr{ka na [aulzaradi kr{eweto na “heremot” (v.herem) nad Amalek, [aulovata zavist zaradi Davido-vite voeni uspesi, Davidovoto begstvo, [aulovata i Jonatanovata smrt vo borba so Fi-listejcite, Davidovata taà~ka pesna nad [aul i Jonatan, predavstvoto na Davido-viot vojskovodec Joav i ubistvoto na vojskovodecot Avner, dramati~noto Davidovo po-vlekuvawe od Jeru{alajim, Davidovata àlost zaradi zaginuvaweto na sinot Av-{alom, seto toa nedvosmisleno govori i za mnogu negativni postapki i nedela na gla-vnite li~nosti [aul i David. @ivopisno e prikaàn razvratot vo Davidovoto semej-stvo, koj pridonel za Davidoviot moralen poraz itn.

21.1. Va`ni li~nosti vo knigite [emuel

21.1. EliPrvosve{tenik i sudija po [im{on. Potomok na Itamar, ~etvrtiot Aronov sin i u~itelna [emuel. Dol`nosta prvosve{tenik ja vr{el vo svetili{teto vo [ilo, kade se na-o|ale zavetnite plo~i. Bil na ~elo na narodot 40 godini. Negovite sinovi Hofni i Pi-nehas, ne se ugledale na svojot tatko. Bile poro~ni, go skvernavele svetili{teto i munanele zlo na Eli i na negovoto semejstvo.

Eli ìveel vo nesre}en period od evrejskata istorija. Filistejcite gi obnovile napa-dite vrz Izrael po [im{onovata smrt i zazele nekoi delovi od izraelskata terito-rija, pa Izraelcite bile prinudeni da se branat.

Spored bibliskite podatoci, na ~elo na izraelskite voini vo edna bitka so Filistej-cite bile i Elievite sinovi Hofni i Pinehas. Za da obezbedat “Bo`ja pomo{“, tie godonele so sebe Zavetniot kov~eg. No sepak, Filistejcite im nanele teòk poraz: vo bo-jot zaginale dvata sina na Eli, a Zavetniot kov~eg bil zaplenet. Koga eden begalec iglasnik od bojnoto pole go izvestil Eli deka Zavetniot kov~eg padnal vo racete naFilistejcite, stariot sve{tenik od vozbuda padnal na zemja, si go povredil tilot iumrel vo 98. godina od ìvotot.

Vo bibliskiot opis na Elieviot ìvot i na negovata uloga kako golem sve{tenik vo[ilo, moè da se nasetat prvite predznaci na budewe na svesta za potrebata da se so-zdade edinstvena dràva. Svetili{teto vo [ilo bilo centar koj gi povrzuval raze-

110

[aulovoto vladeewe pretstavuva po~etok na jakneweto na nacionalnoto i politi~koedinstvo na Izrael. Toa ja popolnilo prazninata vo preodniot period od primitivnaorganizacija na plemensko ureduvawe za vreme na sudiite, do vistinska monarhija kojaja vospostavil David.

Me|utoa, se ~ini deka obedinuvaweto na site delovi na Izrael ne bilo vo vremeto na[aul. Negovata vistinska vlast go opfatila samo sredi{niot del od zemjata, dodekakrajnite oblasti samo delumno bile pod negova uprava. Negovata vlast imala izrazenoversko obele`je, {to pridonelo za pobrzo nacionalno obedinuvawe.

[aul bil sposoben vladetel, imal golemi voeni zaslugi, bil osobeno blagoroden i ~e-sen, uìval ugled me|u narodot, pa pove}eto Izraelci go po~ituvale. Biblijata go opi-{uva kako ubav i kr{en mladi~, koj gi nadvisuval site za edna glava. Vo li~niot ìvotostanal ~estit i skromen, ne se oddaval na rasko{ i sjaj, nitu pak imal harem kako Da-vid i [elomo (Solomon). Vo slobodno vreme zaminuval na selo i se zanimaval so ze-mjodelski raboti.

[aul e edna od najtragi~nite li~nosti na bibliskata istorija. Toj bil so sloèna na-rav i ne uspeval da gi usoglasi svoite odnosi so [emuel i so David. Koga go napu{tilesve{tenstvoto i del od naselenieto {to mu bilo privrzano na sve{tenstvoto, toj ra-zmisluval za svojata vina i ~uvstvuval grià na sovest. êsto go obzemala malodu{-nost, menuvaj}i go raspoloènieto do krajni granici. Stanal nedoverliv, taka {to muse ~inelo deka nasekade ima neprijatelski dejnosti i zaveri.

Negovata tragi~na li~nost posluìla kako inspiracija za umetni~ki dela vo slikar-stvoto, muzikata i vo knièvnosta. [aul go nasledil sinot I{bo{et, koj vladeel samodve godini.

21.1.4. [aul i DavidDavid stanal poznat koga so pra}ka go ubil filistejskiot gorostas Golijat. So toa tojja steknal doverbata na carot [aul, koj go postavil za vojskovodec i mu ja dal svojata}erka Mihal za èna. David iskreno se sprijatelil i so bratot na èna mu, Jonatan.Blagodarenie na mnogute pobedi nad neprijatelite, David steknal golema slava me|unarodot. @enite peele deka [aul ubil iljadnici, a David desetina iljadi neprijateli.

Davidovite uspesi i qubovta koja{to ja izrazuval narodot kon nego predizvikale kaj[aul zavist i somne` deka David vo taen dogovor so [emuel kova zavera protiv negoza da go prezeme prestolot. Zatoa David padnal vo nemilost kaj [aul, koj nekolku patise obiduval da go ubie. Nao|aj}i se vo ìvotna opasnost, David se zasolnil vo pustina-ta, vo ridovite na Judeja i tuka ìveel kako odmetnik. Nemu mu se priklu~ile mnoguprijateli i nezadovolnici. [aul ispra}al poteri po nego, no seto toa bilo bez uspeh.David se zasolnil kaj Filistejcite i bil pod za{tita na Gat.

David dva pati imal mo`nost da go ubie [aul, no sepak ne sakal da digne raka vrz Bo-`jiot pomazanik.

Vo toa vreme Filistejcite povtorno gi napadnale Izraelcite, pa Izraelcite vo bit-kata kaj ridot Gilboa pretrpele teòk poraz. Vo borbata poginale i [aul i negovitesinovi, me|u koi i Jonatan. Smrtta na [aul i na Jonatan mnogu go rastaìle David, kojja oplakal vo iskrena taà~ka pesna.

113

vaweto od labavo plemensko ureduvawe kon centralizirana monarhija. Negovite nazi-vi kako {to se gospodar, prorok, sudija i sve{tenik ukaùvaat na golemoto vlijaniekoe go imal me|u narodot. Bidej}i nepodmitliv i neporo~en, toj bil priznat za posred-nik pome|u Boga i narodot vo kriti~nite preodni denovi od staroto vo novoto doba inajgolem voda~ na Izraelcite po Mojsej.

21.1.3. [aul (1025-1010)[aul ben Ki{, selanecot od plemiwata na najmalubrojnoto izraelsko pleme Binjamin,bil pomazan za prv car na Izrael. Go pomazal sudijata i sve{tenik [emuel. Po [aulo-vata pobeda nad Amoncite, bilo svikano sobranie vo Gilad, na koe plemenskite stare-{ini go priznale za car nad celiot Izrael. So [auloviot izbor za car zgasnala insti-tucijata na sudiite, a [emuel se otkaàl od sudskata vlast. [aulovoto sedi{te bilgradot Giva, negovoto rodno mesto, na teritorijata na plemeto Binjamin.

[aul vodel mnogu pobedonosni vojni vo tekot na svoeto vladeewe, no Filistejciteostanale glavnite i najopasnite neprijateli. Svesen za neizbe`nosta na kone~nata pre-smetka so niv, toj od po~etokot mu se posvetil na sozdavaweto na silna vojska. Mnogunegovi borci poteknuvale od plemeto Binjamin, a za glaven vojskovodec go postavilsposobniot i hrabar Avner. Za da si obezbedi sigurna pozadina, toj uspe{no vojuvalprotiv sosednite narodi: gi pokoril Amoncite, Moavcite, Edomcite i drugi. Vo sama-ta zemja gi osvoil kanaanskite gradovi koi dotoga{ uspevale da ja za~uvaat nezavis-nosta. Taka toj sozdal mo}na dràva.

[aul naskoro vlegol vo konflikt so [emuel. Pome|u niv do{lo do kone~no prekinu-vawe na odnosite koga [aul, po pobedata nad Amalek, go prekr{il “heremot”, za{to nego uni{til celiot voen plen - {to spored Biblijata trebalo da se napravi - a i za{tomu go po{tedil i ìvotot na amale~kiot car.

[emuel ostro go prekoruval [aul, najavil kraj na negovata vlast i pretskaàl doa|a-we na drug, podostoinstven car. Iako [aul poti{teno i ponizno go priznal svojot grev,[emuel mu ja otkaàl svojata ponatamo{na poddr{ka.

Prekinot so [emuel dlaboko go potresol [aul; toj bil poti{ten, zamislen i nedover-liv kon okolinata. Za da go oraspoloàt, mu go dovele mladiot pastir David od Be-tlehem, koj ubavo peel i svirel na harfa, pa kralot posebno go zasakal.

Po prekinot na odnosite so [aul, [emuel go pomazal David za car. No bez razlika natoa, David sepak mu ostanal veren i lojalen na [aul.

Opasnosta od Filistejcite bila postojano prisutna, bidej}i Filistejcite so ~esti na-padi go zagrozuvale Izrael. Presudnata bitka se vodela na padinite na ridot Gilboa,koga pretrpele Izraelcite teòk poraz. Vo bitkata zaginale trite sina na [aul, me|univ i Jonatan, a [aul se frlil vrz se~iloto na svojot me~ za da ne padne samiot vofilistejsko ropstvo.

Filistejcite mu ja otsekle glavata na [aul, a teloto mu go izloìle na yidinite naBet-[an. @itelite na gradot Gilad no}ta do{le skri{no, go odnele teloto i go zako-pale vo Jave{ Gilad. Vo znak na àlost postele sedum dena.

Tragi~niot kraj na [aul i na Jonatan te{ko go pogodile David, pa toj so potresna ta-à~ka pesna go izrazil svojot o~aj. Podocna im gi prenel koskite vo nivnoto rodno me-sto Giva.

112

edanieto, negovoto carstvo bilo prethodnica na mesijanskoto carstvo, koe poteknalood negoviot dom.

Iznenaduva negovoto brzo pretvorawe vo despot od isto~en tip. Ogromniot harem, se-mejnite raspravii, dvorskite intrigi i skandali davaat potresna slika za psihi~kotopropa|awe na golemiot vojskovodec i dràvnik. Zalezot na Davidoviot ìvot go sle-dele nasilnoto rodoskvernavewe, ubistva i borbi okolu prestolot.

David umrel vo sedumdesettata godina od ìvotot, po ~etiriesetgodi{noto vladeewe.Vremeto na negovoto vladeewe pretstavuva najslaven period od istorijata na Evreite.Toj ostavil petpati pogolema dràva od dene{niot Izrael, koja se protegala od brego-vite na Eufrat do granicite na Egipet, i od Sredozemnoto do Crvenoto More, osvenpomali delovi od Elistejskata zemja i krajbre`niot pojas severno od Karmel.

Davidovite zaslugi za napredokot na Izrael se nesporni i zatoa idnite pokolenija goidealizirale. Pripa|aweto vo Davidoviot rod se smetalo za golema ~est i obezbedu-valo golemi privilegii.

Nadeìte na Evreite niz istorijata bile povrzani so Davidovata gorostasna figura.Toj ostanal simbol na drevnoto minato i na besmrtnosta na evrejstvoto. Davidovatali~nost gi vdahnovuvala idnite generacii, a negovite dela im vlevale hrabrost na Ez-ra i Nehemija 500 godini podocna, po vra}aweto od Vavilonskoto ropstvo do obnovatana Erusalim i Hramot. Se}avaweto na David gi napojuvalo so sila i Makabejcite vo bo-rbata za sloboda.

Narodnoto predanie mu pripi{uva na David mnogu svojstva, me|u koi posebno darbataza poezija i muzika. Mu se pripi{uva i avtorstvoto na bibliskite psalmi (Teilim), koispa|aat vo najzna~ajnite dela na starata evrejska poezija. Toa e verska lirika so po-sebna ubavina, trajno vdahnovenie za poetite i muzi~arite. David verojatno sostavilnekoi psalmi, no tradicijata vo celost mu gi pripi{uva nemu. Me|utoa so analiza nabibliskite tekstovi utvredno e deka pove}eto psalmi nastanale po vavilonskoto rop-stvo i deka se vneseni vo bibliskite knigi vo III vek pr.n.e.

Legendata govori deka David se zanimaval i so Torata. Stanuval na polno} za da mupee blagodarstveni pesni na Boga. Nad krevetot mu visela harfa: koga }e duvnel seve-ren veter na polno}, ìcite zatreperuvale, po~nuvale da strujat i taka go budele.

Davidoviot lik inspiriral mnogu umetnici, od ranoto hristijanstvo do najnovo vreme.Negovata qubov i omraza, negovite doblesti i nedostatoci, so vekovi ja razvivale na-rodnata fantazija.

Spored narodnoto predanie, David ne umrel; toj ìvee i }e ìvee so vekovi (ve~no).Se veruva deka edna{ }e se pojavi kako car-mesija.

21.1.6. MonarhijaVrz osnova na istoriskite podatoci od prvata kniga na [emuel, moè da se zaklu~ideka sozdavaweto na monarhijata bilo rezultat na eden sloèn proces na vnatre{ni inadvore{ni sudiri. Pod postojan pritisok od okolnite narodi, osobeno od Filist-ejcite, nekoi izraelski plemiwa bile prisileni da otstapat del od svojata teritori-ja. Pred opasnosta koja im se zakanuvala na site evrejski plemiwa, tie se obidele vobitkata protiv Filistejcite kaj Afek da nastapat obedineti, no bile porazeni (1050god. pr.n.e.). Ovoj poraz dobil razmeri na nacionalna katastrofa, za{to vo borbata bi-

115

21.1.5. DavidDavid, sinot na Ji{aj od Betlehem, vtoriot car na Izrael (1010-970 pr.n.e.).

Po smrtta na [aul, nastanala bratoubistvena vojna pome|u plemiwata na Jeuda i osta-natite plemiwa. Judejcite go odbrale David za car, dodeka ostanatite plemiwa smet-ale deka e sinot na [aul, I{bo{et, zakonski naslednik na prestolot. Vojnata se za-vr{ila so pobeda na David. I{bo{et vladeel samo dve godini, a go ubile zavernicite.Toa bilo krajot na [aulovata dinastija, pa David bil priznaen za car nad celiot Iz-rael.

David neprekinato vojuval vo tekot na svoeto vladeewe i gi pokoril site svoi nepri-jateli. Gi pro{iril granicite na Izrael i steknal mnogu vazali; go osvoil utvrdeniotgrad Jevus koj{to Kenaancite go drèle 400 godini i go proglasil za prestolnina. Je-vus go dobil imeto Erusalim, a go vikale i IR DAVID (Davidov grad). So osvojuvawetona Jevus bile otstraneti zakanite za vrskite pome|u sever i jug i bilo olesneto nivno-to obedinuvawe. Bil sklu~en sojuz so Feni~anite i od niv se nabavuval kedar, a yidarii umetnici do{le za da go gradat Hramot i drugi golemi gradbi.

David gi uredil i verskite pra{awa. Ja zacvrstil sve{teni~kata hierarhija, im od-redil sve{teni~ki dol`nosti na Levitite spored nivnata polo`ba i postavil dva pr-vosve{tenika: Cadok, potomokot na Elazar, i Avijatar.

Davidovata vlast se temelela na vojska, ~ie{to jadro go so~inuvala carevata garda.Glavnata komanda bila vo Erusalim, a nejziniot komandant bil Joav. Iako mu se posve-til na vojuvaweto, David na{ol vreme da organizira nova uprava. Vo zemjata bil zave-den red i nastanala op{ta blagosotojba. Do rabotna sila i do pari se doa|alo so sobi-rawe na voeniot plen i nametnuvawe danok na pokorenite narodi, a vo zemjata so sobi-rawe danok i so voveduvawe prinudna rabota. Zarobenicite ne gi ubival, tuku gi osta-val da rabotat vo dvorecot, na carskite imoti ili na nekoi javni gradbi. Pa sepak ne-govata monarhija bila ustavna; carskite prava bile ograni~eni so javnoto mnenie, koego iskaùvale prorocite. No, ni Davidovoto carstvo nemalo strogo centralizirana up-rava. Toa bilo dvojna dràva, labavo sostavena od izraelski plemiwa, na sever i ju-dejski, na jug. Severnite plemiwa sekoga{ nastojuvale da za~uvaat kakva-takva naza-visnost, {to podocna stanalo i zarodi{ za rascepuvaweto na carstvoto.

David imal i nedostatoci za koi Biblijata otvoreno govori. Za {to s¢ bil podgotventoj, svedo~i i nastanot so oficerot Urija, kogo go ispratil vo sigurna smrt, za da mu japrezeme negovata èna Bat{eva. Duri i na posmrtniot odar toj mu ostavil amanet nasvojot naslednik da go ubie zaslu`niot vojskovodec Joav, komu inaku tolku mnogu mudolèl. Bil odmazdoqubiv, no i velikodu{en, blag i popustliv kon svoite sinovi, sk-lon kon grev, no i podgotven za pokajanie. Bil golem voin, a istovremeno i poet i mu-zi~ar. Dlaboko poboèn, toj sakal rasko{ni verski sve~enosti.

Iako bil golem voin, David stanal pro~uen po dostignuvawata {to nemaat nikakva vr-ska so vodeweto vojna. Toj bil osnova~ na gradot Erusalim, koj{to go podignal kako po-liti~ka prestolnina na obedinetiot Izrael. Erusalim so tekot na vremeto stanalsredi{te na evrejstvoto i negov simbol, kako i svetili{te, i toa ne samo za evrejstvo-to, tuku i za drugite golemi religii: hristijanskata i islamskata. Toj imal namera daizgradi velelepen hram, no prorokot Natan ne mu dozvolil zatoa {to vo tekot na svojotìvot proleal mnogu krv. Hramot go podignal negoviot naslednik [elomo (Solomon).

David bil edna od najkrupnite li~nosti vo istorijata na Izrael. Kako sjaen vojskovo-dec i osnova~ na mo}na dràva, toj stanal primer i gordost za svojot narod. Spored pr-

114

21.2.2. David i GolijatKoga zavojuvale Filistejcite povtorno protiv Izraelcite, dvete vojski postavile lo-gori eden nasproti drug, na dva rida koi bile oddeleni so dlaboka dolina.

Me|u Filistejcite se istaknuval borecot so gorostasna stava po ime Golijat. Toj bilpovisok od tri i pol metri, a oklopot mu teèl 57 kilogrami. Na glavata nosel bronzen{lem, a nozete mu bile za{titeni so bronzeni oklopi. Na ramiwata nosel dolgo bro-nzeno kopje, debelo kako {ipka na razboj ~ij{to èlezen vrv teèl sedum kilogrami.

Sekoe utro i sekoja ve~er vo tekot na ~etirieset dena, Golijat izleguval pred filis-tejskiot logor i gi predizvikuval Izraelcite, upatuvaj}i im najodvratni navredi. Imvelel da si odberat nekoj od svoite borci koj }e izleze so nego na megdan: “Ako toj meneme pobedi i ubie, nie }e bideme va{i robovi, a ako jas nego go ubijam, vie }e bidete na-{i robovi”. [aul i Izrelcite mnogu se ispla{ile, za{to nikoj nemal hrabrost da sebori so Golijat. Od sram i sramota tie se kriele vo svoite {atori. Me|u izraelskiteborci bile i trite sina na Ji{aj od Efrajimovoto pleme. Nivniot najmlad brat Daviddo{ol poradi nalogot na tatko mu da im odnese hrana na bra}ata. Dodeka razgovaralso bra}ata, izlegol Golijat i povtorno po~nal da gi navreduva i da gi predizvikuvaIzraelcite. David ne moèl da go podenese toa, pa go zamolil [aul da mu dozvoli dase bori protiv Golijat. Koga go videl [aul, mu rekol: “Ne moè{ ti da se bori{ so negoza{to s¢ u{te si dete, a toj e voin vo cutot na mladosta” ([em.1,12-33). David mu od-govoril deka toj ubival lavovi i me~ki koga se obiduvale da mu gi napadnat ovcite odnegovoto stado, pa zatoa e siguren deka }e moè da go ubie i Golijat.

[aul kone~no se soglasil, pa mu ja oblekol svojata voena nametka, go prepa{al so svo-jot me~, a na glavata mu stavil bronzen {lem.

Na David mu teèla nametkata za{to ne bil naviknat na nea, pa edvaj moèl da se dvi-ì. Zatoa toj simnal s¢ od sebe, se nametnal so ov~arskiot koùv i trgnal na megdan soGolijat. Go ponel samo svojot ov~arski stap i pra}kata; patem svratil do bliskiot po-tok od kade sobral pet mazni kamewa i gi stavil vo torbata.

Filisteecot se pribliùval kon David. Koga dobro go zdogledal i go videl negovotomlade{ko lice i stapot vo rakata besno se razdral: “Dali sum jas ku~e pa ti odi{ dase bori{ protiv mene so stap?”. Potoa mu se zakanil deka so negovoto meso }e gi nah-rani divite yverki i pticite grablivki.

David po~ekal da mu se pribliì Golijat, pa skri{no od torbata go izvadil kamenot,go stavil vo pra}kata i ja optegnal so seta sila. Kamenot se zabil vo ~eloto na Golijati toj se strupolil na zemjata. David nabrzina dotr~al do Golijat, go izvlekol negoviotme~ i so nego mu ja presekol glavata.

Koga videle Filistejcite kako zaginal Golijat, gi obzela panika, pa po~nale da begaat.Izraelcite gi gonele, gi zgazile pod noze i se zdobile so golem voen plen. David mu japredal na [aul glavata od Golijat, a oru`jeto od pobedeniot xin go odnel vo svojot{ator. Koga, po pobedata, se vratil so vojskata, na ulicite go do~ekala cela povorkaèni so igra i so pesna peej}i vaka: “[aul pobedi iljadnici neprijateli, a David de-setici iljadi”.

117

le zarobeni i zavetnite plo~i.

Vo okolnosti na politi~ka kriza koja go zagrozuvala opstanokot i nezavisnosta na iz-raelskite plemiwa, sozrevalo uveruvaweto deka narodot moè da se oslobodi i daopstane edinstveno so povrzuvawe i obedinuvawe na site plemiwa pod voda~ so gole-mi voeni sposobnosti koj, po primerot na vladetelite od sosednite zemji, }e sedel nacarskiot prestol. Me|utoa sostojbata bila ote`nata poradi me|usebnite sudiri me|upoedine~ni plemiwa, a osobeno poradi rivalstvoto pome|u Efrajim na sever i Jeuda,na jug.

Kone~no, po ubedlivata pobeda nad Amoncite kaj Jave{ Gilad, vo koja izraelskite voj-nici gi predvodel [aul, zemjodelec od plemeto Binjamin, narodnite stare{ini javnogo nazna~ile [aul za svoj prv car.

Osnovaweto na monarhijata zna~elo golem presvrt vo istorijata na Izrael. I poranovo Izrael, za vreme na sudiite, se javuvale zamisli za monarhija, no sega tie dobile ikone~na forma. Kon toa pridonel i toga{niot stepen na razvoj na klasnite i op{te-stvenite odnosi. Po osvojuvaweto na Kenaan, koga se naselile golem broj Izraelci pogradovite, zapo~nalo op{testvenoto razlojuvawe. Se sozdaval sloj na bogati zemjode-lci, trgovci, ~inovnici i sli~no, dodeka istovremeno rastela bedata na {irokite na-rodni masi. Noviot sloj na privilegirani o~ekuval deka }e im obezbedi monarhiskotoureduvawe privilegii.

Naporedno so zaostruvaweto na klasnite razliki, rastela i apsolutisti~kata vlastna vladetelot. [aul, prviot car, bil selanec koj kako vladetel go zadràl skromniotna~in na ìvot. David, vtoriot car, ve}e imal dvorska svita i harem. Davidoviot sin[elomo stanal despot koj prinuduval na rabota po erusalimskite gradili{ta i kame-nolomi desetici iljadi svoi podanici.

Sepak, treba da se kaè deka Evreite, za razlika od paganskite narodi, nikoga{ nemislele deka se carevite potomci na bogovite. Carot kaj Evreite bil ~ove~ko su{tes-tvo so site zemni doblesti i slabosti, odgovoren kako i sekoj drug gra|anin za svoetozakonsko, moralno i eti~ko odnesuvawe.

21.2. Od sodrìnata na [emuelovite knigi

21.2.1. [emuelovoto proro{tvoKoga Evreite uporno barale od [emuel da im postavi car za da bidat kako i ostanat-te narodi, toj gi odvra}al so slednive zborovi: “Vaka }e postapuva carot koj }e vladeeso vas. ]e vi gi zema va{ite sinovi za borbenite koli za kowicata i tie }e tr~aat predcarskite ko~iii i }e gi postavuva za zapovednici na polkovite i na ~etite. Tie }e jaoraat negovata zemja i }e ja `nejat negovata letina, }e izrabotuvaat borbeni spravi ivoena oprema za negovite borbeni koli. ]e gi zemaat va{ite }erki za da mu podgotvu-vaat razni mirisi, da mu bidat gotva~ki i da mu mesat leb. Va{ite najubavi poliwa,lozja i maslinici }e im gi podaruvaat na svoite slugi. ]e zemaat desetok od va{iteposevi i lozja i }e mu go delat na svoite dvorjani i slu`benici. ]e gi zemaat va{iteslugi i va{ite sluginki i va{ite najdobri momoci i va{ite magariwa za da im rabo-tat. ]e zemaat desetok od va{ite stada i vie }e stanete negovi robovi”.

116

“Vo nekoj grad si ìveele dvajca lu|e, edniot bogat, a drugiot siroma{en. Bogatiotimal mnogu stoka, a siroma{niot, samo edna ovca. Toj si ja hranel i si ja ~uval ovca-ta. Taa rastela pokraj nego i negovite deca. Jadela od negovite zalci, piela od negova-ta ~a{a, spiela vo negovite pazuvi.

Eden den kaj bogatiot ~ovek do{ol nekoj patnik, namernik. Na bogatiot mu bilo àl dazakole edna od svoite ovci za da go nagosti patnikot, pa zatoa ja ukral ovcata od siro-ma{niot i ja podgotvil za svojot gostin”.

Otkako ja slu{nal prikaznata na prorokot, David, mnogu se razlutil i rekol: “ôvekot{to go napravil toa zasluùva smrt, so toa {to najprvin }e treba ~etirikratno da goobes{teti siromaviot”.

Prorokot mu odgovoril: “Ti si toj ~ovek. Bog ti dal carstvo i bogatstvo i mnogu èni, asepak ti ja ukrade ènata na Urija, a nego go ubi so me~ot na neprijatelot. Za svoeto ne-delo }e bide{ kaznet, vo sopstvenata ku}a nema da ima{ mir, a zloto }e proizleze odtvojot dom. ]e ti gi odzemat ènite pred tvoi o~i i }e im gi dadat na bli`nite tvoi daspijat so niv. Ti toa go prave{e tajno, a Bog toa }e go stori javno, pred o~ite na celiotIzrael”.

David go uvidel zloto {to go be{e storil, po~uvstvuval grià na sovest i iskreno sepokajal.

21.2.6. Kako bil osvoen ErusalimRidovite na koi bil izgraden gradot Erusalim, bile naseleni u{te od kameno vreme,pred pet iljadi godini. Od jug i od istok doa|ale semitski nomadski plemiwa, i se za-drùvale tuka pa zapo~nuvale da se zanimavaat so zemjodelstvo. So tekot na vremetoridovite se pretvorile vo visoramnina, bidej}i vo dolinite pome|u niv se nataloìlazemja.

Koga Jeo{ua mnogu podocna so Izraelcite ja preminal rekata Jarden, Erusalim se vi-kal Ir Jevus - Gradot Jevus, spored negovite ìteli Jevusejcite. Jevus vo toa vremeimal mnogu silno utvrduvawe. Podignat na vrvot na re~isi nepristapnite karpi od ri-dot Cijon, toj bil so stotici godini neosvoiv. Zatoa Jeo{ua samo go obikoluval gradotbez da se obide da go napadne.

Edinstvenata nepogodnost na Erusalim bila nedostatokot od dovolno voda. Negoviteìteli za vreme na mir se snabduvale so voda od okolnite izori, nadvor od gradskiteyidini, no za vreme na opsada nemale pristap do niv. Toj problem go re{ile taka, {tona karpata na koja e podignat gradot izdlabile eden tunel i skali. Niz strmniot kanalso jaè spu{tale sadovi vo dolnata pe{tera, kade {to eden skrien ~ovek gi polnel sa-dovite so vodata od rezervoarot, vo koj se sobirala izvorska i druga voda. Seto toa seizvr{uvalo vo najgolema tajnost.

Gradot Erusalim ne se spomnuva vo vremeto na [aul. Me|utoa, koga sednal David naprestolot, toj se obidel da zavladee so gradot so pomo{ na miroqubivi pregovori.ûvstvuvaj}i se bezbedni, Evusejcite so potsmev odgovorile deka sekoj napad vrz nivbi bil zaluden, pa duri i toga{ koga yidinite bi gi branele slepci i sakati lu|e.

Me|utoa, Davidoviot vojskovodec Joav, slu~ajno doznal za tajniot premin. Toj so svoitenajsmeli vojnici se iska~il po bedemite na gradot, se protnal niz toj premin, od grb ginapadnal negovite braniteli i predizvikal golema panika me|u niv. A David po dogov-

119

21.2.3. Davidovata taà~ka pesnaKoga doznal David za smrtta na [aul i na Jonatan toj si ja rascepil ko{ulata i gioplakal so slednava taà~ka pesna:

O, ridovi na Gilboa!

Na va{ite viso~ini padna gordosta na Izrael.

Ne objavuvajte go toa niz Gat, ne raskaùvajte niz A{kelon

za da ne se raduvaat filistejskite }erki,

ènite na neobrezanite.

O, ridovi na Gilboa!

Neka ne padne na vas ni do`d, ni rosa,

a poliwata va{i da ne nosat plod.

za{to na niv be{e izvalkan {titot na junacite,

{titot na [aul i Jonatan.

Pla~ete }erki izraelski, za{to padnaa junacite,

padnaa junacite, pobrzi od orli, posilni od lav,

mili si bea vo ìvotot eden na drug,

ta ne se razdelija ni vo smrtta.

Golema e mojata taga, brate Jonatane,

za{to tvoeto prijatelstvo pomilo mi be{e

od qubovta na èna.

O, zo{to zaginaa junacite!

Kako li propadna oru`jeto {to ubiva!

21.2.4. Davidovata prequbaDodeka se {etal edna ve~er na terasata od svojata carska palata, David vo ku}ata odsprotivanata strana zdogledal edna izvonredno ubava èna. Otkako se raspra{al zanea, doznal deka e toa ènata na Urija, eden od negovite verni oficeri, koj vo toa vre-me vojuval so Joav protiv Amoncite.

Smetaj}i deka e toa negovo carsko pravo, David ispratil glasnik da ja donese ènatakaj nego. Koga do{la taa kaj nego, toj si ja zemal za svoja qubovnica. Taa zabremenila imu soop{tila na David deka o~ekuva dete. Takvata vest mnogu go voznemirila David,pa za da se oslobodi od Urija, toj mu ja ispratil na Joav slednava poraka: “Ispratetego Urija vo najèstokata bitka i pogriète se da go ubijat”. Joav poslu{no ja izvr{iltaa sramna zapoved i Urija zaginal pod yidinite na neprijatelot.

Po smrtta na Urija, David ja preselil Bat{eva vo svojot dvorec i ja zel za èna.

21.2.5. Natan go ukoruva DavidKoga doznal prorokot Natan za Davidovoto nedelo, toj oti{ol kaj nego i mu ja raskaàlslednava prikazna:

118

2222CAREVI I-II

(Melahim I-II)Dvete Knigi za carevite vo Tanahot se smetaat kako edna kniga, a go opfa}aat istoris-kiot period od okolu ~etiristotini godini - od poslednite denovi na carot David, dorazoruvaweto na Prviot hram. Vo niv se prodolùva istorijata na izraelskoto carst-vo od negovite najslavni denovi, se opi{uva negovoto rascepuvawe na dve carstva -Iz-rael i Judeja - opa|aweto i slabeeweto na nivnata mo} i nivnoto propa|awe.

Prvata kniga za carevite, Sefer Melahim alef, ima 22 glavi, a vtorata, Sefer Mela-him bet, 25 glavi. Spored sodrìnata tie moè da se podelat na tri dela:

1. Od prvata do dvanaesettata glava na Prvata kniga se opi{uva vladeeweto na [elomo.Toj so inteligencija i mudrost upravuval so mo}noto carstvo, go podignal hramot, car-skata palata i drugite velelepni zdanija, ja zbogatil i ja zacvrstil zemjata preku tr-govski zdelki, politi~ki sojuzi i so bra~ni vrski.

2. Od dvanaesettata glava na Prvata kniga do osumnaesettata glava na Vtorata kniga seiznesuva istorijatot na rascepot na edinstvenoto carstvo i oddeluvawata na severni-te plemiwa od Davidovata loza. Naizmeni~no i sinhronizirano se opi{uva dejstvuva-weto na carevite na Izrael i Judeja (Jisrael i Jeuda). Se naveduva starosta na vla-detelite pri nivnoto stapuvawe na vlast, kako i vremetraeweto na nivnoto vladeewe.Se ocenuva nivnoto versko odnesuvawe i se opi{uvaat nastanite do propa|aweto naCarstvoto Izrael. Nasilnoto smenuvawe na dinastiite, socijalnite nepravdi, ugnetu-vaweto na siroma{nite i prekumerniot rasko{ gi potkopale temelite na CarstvotoIzrael i go zabrzale negoviot kraj.

3. Tretiot del ja sodrì istorijata na Judeja do pa|aweto na Erusalim, razoruvaweto naHramot i odveduvaweto na Evreite vo vavilonskoto ropstvo. Vo toa vreme dejstvuvaati golemite proroci Je{au (Je{aja) i Jiremaju (Jeremija), koi ja predvidele propasta naJudeja i bile nejzini svedoci.

Knigite za carevite ne se izvorno delo, tuku kompilacija na materijal od razni izvori,koi sostavuva~ot i sam ~estopati gi naveduva. Verojatno postojat dve verzii na tekst-

121

or istovremeno izvr{il napad odnadvor i na toj na~in ja osvoil tvrdinata. Potoa Da-vid go proglasil Erusalim (Jevus) za svoja prestolnina i go narekol Davidov grad.

21.2.7. Herem (hebr. izop{tuvawe, uni{tuvawe, prokletstvo, posvetuvawena Boga)

Pred vavilonskoto ropstvo izrazot herem imal zna~ewe na zabrana na koristewe nane{to {to mu e posveteno na Boga ili odredeno uni{tuvawe.

Vo knigata na Jeo{ua se opi{uva slu~ajot na Ahan, koj od Jerihon, gradot pod herem, sk-ri{no zel malku zlato i srebro. Koga bilo otkrieno toa, toj bil kamenuvan zaedno soceloto negovo semejstvo, a negoviot imot bil zapalen.

Po pobedata nad Amali}anite, carot [aul go prekr{il heremot so toa {to za~uval ed-en del od voeniot plen i {to mu go po{tedil ìvotot na carot na Amalek. Prorokot[emuel poradi toa ostro go prekoril i mu nagovestil deka }e pomaza drug car.

Pod izrazot herem se podrazbira i izop{tuvawe (ekskomunikacija) od verskata zaed-nica i zabrana za kakov bilo kontakt so izop{tenoto (ekskomuniciranoto) lice.

Za da se ublaì teìnata na heremot, vo vremeto na Talmudot bile vovedeni polesniformi na kaznuvawe: ukor i izop{tuvawe na ograni~eno vreme, vo traewe od sedum dotrieset dena za da mu se dade mo`nost i vreme na prekr{itelot da se preispita i dase pokae.

Vo sredniot vek istaknatite rabini go pro{irile heremot i na nekoi drugi prestapi.Rabenu Ger{om od Majnc (ìveel kon krajot na X i po~etokot na XI vek) ja stavil podherem bigamijata, prisilnoto razveduvawe na brakot, otvoraweto i ~itaweto na tu|ipisma itn. Pro~uen e heremot na sefardskata zaednica vo Amsterdam, frlen nad BaruhSpinoza zaradi negovata kritika na Biblijata.

120

elskite plemiwa od sever i od jug, koi finansiski bile samostojni, sobirale danoci,izdrùvale sopstvena vojska i taka ja ~uvale svojata nezavisnost. David ne moèl davladee nad celiot Izrael s¢ dodeka ne dobil soglasnost za toa od severnite plemi-wa. [elomo, po krunisuvaweto vo Erusalim moral da odi vo [ehem (Sekem, Sihem) nasever za da bide krunisan po vtor pat, a isto taka i negoviot sin Rehavam, koj{to go na-sledil. Takvoto dvojno krunisuvawe bilo dokaz za nestabilnosta i dvojnosta na Izra-elskoto carstvo.

[elomo nastojuval da ja ograni~i samostojnosta na izraelskite plemiwa i da ja zacvr-sti centralnata vlast. Zatoa toj vovel nov praven i stopanski sistem: zemjata ja pode-lil na dvanaeset administrativni okruzi, koi samo delumno se sovpa|ale so plemens-kite granici. So okruzite upravuvale namesnici privrzani nemu. Sekoj okrug pla}al da-nok i go snabduval dvorot so vojska i so hrana, po odreden redosled. Od ovaa podelbabila izzemena samo teritorijata na Jeuda (Judeja), koja imala posebni privilegii ka-ko carska oblast i sedi{te na vlasta.

Od Erusalim toj napravil veli~estven grad, go ogradil so mo}no utvrduvawe, go napra-vil metropola i sredi{te na Izrael i podignal vo nego velelepni palati, od koi tri,nameneti za potrebite na dvorot posebno se istaknuvale. Vo ednata prestojuval toj sosvojot harem, vo drugata negovata èna, egipetskata princeza, a tretata sluèla za go-lemi dràvni sve~enosti i za priem na pratenici na stranskite vladeteli. Go izgra-dil i Bet-amikda{ (Hramot), po koj Erusalim stanal svet grad, sredi{te i simbol napoliti~koto i verskoto edinstvo na Izrael. [irum zemjata toj utvrduval gradovi i po-dignuval utvrduvawa, osobeno po glavnite pati{ta, vo koi ja smestuval kowani~kata ipe{adiskata vojska.

22.1.2. Nadvore{na trgovija[elomo vospostavil ìvi trgovski vrski so sosednite zemji, od koi kupuval kowi i imgi prodaval na Mesopotamija i Egipet, a od Egipet uvezuval bojni koli i gi razmenuvalza stoka od sosednite dràvi. Niz Izrael pominuvale va`ni karavani so kamili {tose dvièle niz Egipet, Sirija i Mala Azija. Po dolìnata na bregot na Crvenoto Morei niz pustinata bile otvoreni novi pati{ta po koi kamilite - “pustinskite la|i”- pre-nesuvale mirisi, za~ini i druga stoka. Poslednata stanica im bil Izrael i od [elomozaviselo dali tie trgovski karavani }e dobijat dozvola da go prodolàt patot prekuteritorijata na Izrael kon Egipet i Sirija. Zatoa vo Erusalim pristignuvale delega-cii od site strani za da sklu~at dogovori za prijatelstvo i za trgovija. Vo Knigata zacarevite, me|u ostanatite, se spomnuva i doa|aweto na Caricata od [eva (Saba). [eva(Saba) se spomnuva i vo asirskite dokumenti od VIII vek pr.n.e. Nejzina prestolnina bilgradot Marib, ~ii{to urnatini se otkopani na ju`niot ‘rt na Arabija, na teritorijatana dene{en Jemen. Blagodarenie na razgranetiot sistem na kanali za navodnuvawe,Saba stanala izvonredno plodna zemja {to pridonelo za nejzinata op{ta blagosostoj-ba. Taa vospostavuvala silni trgovski vrski so sosednite i drugite zemji. Caricata odSaba do{la vo poseta kaj [elomo za da go pridobie za sklu~uvawe dogovor za prijate-lstvo i trgovija. Za taa sredba vo narodnata fantazija e sozdadena romanti~na pri-kazna, spored koja pome|u [elomo i Caricata od Saba se razvila strastna qubovna vr-ska od koja taa mu rodila sin. Etiopjanite i den-denes smetaat deka od toj sin potek-nuva nivnata carska dinastija. [elomo ja razvil i pomorskata trgovija. Od Cor doa-|ale lica stru~ni za brodogradba i iskusni moreplovci, pa so nivna pomo{ toj ja izgr-adil pomorskata flota i dobro opremenoto pristani{te Ecjon Gever vo Akabskiot Za-liv. Izrael so brodovi izvezuval bakar, a uvezuval zlato, srebro, slonova koska, maj-

123

ot: ednata, nastanata pred propasta na Judeja, a drugata vo vavilonskoto ropstvo, posmrtta na carot Nevukadnecar (umrel 562 god. pr.n.e.).

Ne se znae to~no koj e pisatelot na Knigite za carevite. Vo Talmudot se tvrdi deka toabil prorokot Jeremija. I navistina, knigata na Jeremija, spored svojot sostav, vo mnogune{ta nalikuva na Sefer Melahim (Knigata za carevite).

Bezimeniot pisatel na knigite gi ocenuva site nastani i li~nosti od verski aspekt. Tojsaka da gi istakne poukite {to gi dava istorijata na negoviot narod, kobnite posledi-ci {to }e gi snosat prekr{itelite na propisite na Torata i nagradata {to ja donesu-va vernosta kon nejzinite propisi.

Sostavuva~ot ili urednikot nastojuval da bide nepristrasen, ne snebivaj}i se da giiznese i dobrite i lo{ite strani na poedine~ni vladeteli. Na primer za carot [elo-mo (Solomon) veli deka toj bil najmudar me|u lu|eto, no bil podloèn na uìvawe i ra-sko{ i imal slabost kon ènite.

Za verodostojnosta na istoriskite izve{tai ima razli~ni mislewa. Me|utoa, so poma-li hronolo{ki korekcii, koi moè da seizvr{at vrz osnova na sporeduvawe so asir-skite dokumenti od toa vreme, Knigata za carevite (Sefer Melahim) £ pruà dragocenipodatoci na svetskata istorija.

22.1. [elomo Ameleh (Kralot Solomon)

[elomo sednal na prestolot na dvaesetgodi{na vozrast, no, iako bil mlad, se poka`-al kako vladetel so izvonredni sposobnosti.

Nasleduvaj}i ja golemata i mo}na dràva, [elomo ne se vpu{tal vo ponatamo{ni osvo-juvawa, tuku £ se posvetil na izgradbata na zemjata i na zacvrstuvaweto na nejzinataodbranbena mo}. Gi zacvrstil stopanskite i politi~kite odnosi so fenikiskiot Cor(Tir), a za da gi obezbedi granicite na jug, se oènil so }erkata na egipetskiot faraon.Uspeal da sobere stru~ni lica i zanaet~ii od stranstvo, {to go zabrzalo razvojot naIzrael od sosema selska dràva za vremeto na carot David, vo stopanski napredna,voeno silna i na me|unaroden plan mo{ne ugledna dràva.

Zemjodelstvoto i ponatamu bila glavnata stopanska granka. Golemite zapu{teni povr-{ini bile prisposobeni za obrabotuvawe, a na ridovite i vo pograni~nite oblasti bi-le osnovani novi naselbi. Izraelskite plemiwa za prv pat moèle da rabotat vo miri da ìveat “bez strav, sekoj pod svojata loznica i pod svojata smokva”. Za bogatstvotood vremeto na [elomo vo Tanahot pi{uva: “I napravi carot, pa vo Jeru{alajim ima{esrebro kolku {to ima{e kamewa i kedrovo drvo, kolku {to ima{e divi smokvi (Prvakniga za carevite 10:27). “Arheolo{kite pronajdoci svedo~at za visokiot ìvoten stan-dard od toa vreme. Otkopani se golem broj skapoceni sadovi od alabaster i od slono-va koska, nameneti za ~uvawe na sredstva za razubavuvawe, {to zna~i deka Izraelkiteupotrebuvale razna {minka, kremi, k`na za kosata, crvena boja za noktite, sina boja zao~nite kapaci i sli~no. Celata taa roba bila od uvoz.

22.1.1. Jaknewe na centralnata vlastVo pove}eplemenskata dràva Izrael nikoga{ nemalo strogo centralizirana vlast, paduri ni vo vremeto na carot David. Toa bilo labavo obedineto dvojno carstvo na izra-

122

mo}ta da razgovara so pticite i so ìvotnite.

Tradicijata mu go pripi{uva i avtorstvoto na “Pesna nad pesnite” - “[ir a{irim” i na“Knigata na propovednikot” (Koelet). Me|utoa, so nau~na analiza e dokaàno deka ja-zikot vo “Pesna nad pesnite” e od ponovo vreme, i toa nekolku vekovi podocna od vre-meto na [elomo i deka nastanala duri po vavilonskoto ropstvo.

22.1.4. Gradeweto na Hramot vo ErusalimVo ~etvrtata godina od svoeto vladeewe [elomo odlu~il da ja ispolni poslednataèlba na svojot tatko i da izgradi Hram (Bet-amikda{) vo Erusalim. Bidej}i nemalblagorodno drvo, nitu pak ve{ti grade`nici, toj sklu~il dogovor so feni~kiot car Hi-ram, koj se obvrzal deka }e go snabduva so gradeèn materijal i so stru~ni lica za gra-dewe, a deka toj za vozvrat treba godi{no da mu dava odredeno koli~estvo p~enica imaslo. Hiram ispra}al kedar i ~empresovo drvo po morski pat do Jafa, od kade {toizraelski nosa~i go nosele drvoto vo Erusalim. [elomo naredil da se formira ra-botna brigada od okolu 60 000 kenaanski kulu~ari, koi vo grupi zaminuvale vo Tir zada im pomagaat na Fenikijcite pri se~eweto i tovaraweto na drvata vo morskite spla-vovi.

Istovremeno vo Izrael bila sobrana rabotna vojska od 150 000 lu|e koi bile nateranina prinudna rabota. Osumdeset iljadi rabotele po kamenolomite vo jordanskite rido-vi, a sedumdeset iljadi na svoite ple}i prenesuvale ogromni blokovi klesan kamen nagradili{teto vo Erusalim.

Izgradbata na Hramot traela pove}e od sedum godini. Po zavr{uvaweto na izgradbata,vo nego bil prenesen kov~egot na zavetot i bila priredena golema sve~enost po povodposvetuvaweto na Hramot.

Vo taa prigoda za `rtva bile prineseni dvaeset i dve iljadi volovi i sto i dvanaesetiljadi ovci. Nemalo ~ovek vo Izrael koj ne dal barem eden vol ili pak ovca za taa ve-li~estvena proslava.

22.2. Izrael po [elomo

22.2.1. Rehavam[elomo go nasledil negoviot sin Rehavam. Za da bide prifaten za car na cel Izraeli toj, kako {to napravile David i [elomo, moral da odi vo [ehem i da bara soglas-nost od severnite plemiwa. Vo dramati~nata sredba so stare{inite od severnite ple-miwa se donela istoriskata odluka. Stare{inite ja izrazile svojata podgotvenost iponatamu da ja priznavaat Davidovata dinastija, no pod uslov da se ispravat politi-~kite nepravdi i da se olesnat dava~kite {to gi nametnal [elomo. Tie pritoa nagla-sile deka vladetelot treba da mu sluì na narodot.

Mlad i nedozrean, Rehavam nemal sluh za opravdanite barawa na narodot tuku nadmenodogovoril: “Mojot tatko vi nametna teòk jarem i ve tepa{e so kam{ik, a jas }e vi na-metnam u{te poteòk i }e ve kam{ikuvam u{te posilno”. Toa do krajnost gi ogor~ilosevernite plemiwa, pa odlu~ile da raskrstat so Davidovata loza. Rehavam udril sovojskata na Izrael i so toa ja zapo~nal gra|anskata vojna, koja traela okolu 100 godi-ni. Taka nesoglasuvawata koi otsekoga{ postoele pome|u severnite i ju`nite plemiwa

125

muni, pauni i drugo. Arheolozite go prona{le odgovorot za pra{aweto od kade imalovo Izrael bakar; tie vo pustinata Vadi el Arabe otkrile rudarski okna, izdlabeni vokarpa, a vo blizinata na pristani{teto Ecjon Gever golem broj pe~ki za topewe na ba-karnata ruda. Blagodarenie na tie naodi, se zaklu~uva deka [elomo bil i proizvedu-va~ na bakar, {to mu noselo dodatni prihodi. Spored podatocite od Tanahot, [elomo-viot godi{en prihod od trgovijata i od danocite od arabjanskite vazali iznesuval4.325 kg zlato. Kon ovaa suma treba da se dodadat i danocite vo natura {to gi davaloizraelskoto naselenie.

No site tie prihodi ne moèle da gi pokrijat ogromnite rashodi za odrùvawe i gra-dewe na velelepnite palati i na preteraniot rasko{ vo carskiot dvor. Zatoa toj poza-jmil od carot Hiram 120 talanti zlato, a vo zalog mu dal 20 galilejski gradovi.

Tovarot od golemite izdatoci padnal pred s¢ vrz ple}ite na {irokite masi od nasele-nieto. Pove}e od dveste iljadi lu|e sekoja godina bile prinuduvani na prisilna rab-ota vo libanskite {umi, jordanskite kamenolomi i na drugite gradili{ta. Prinudniteekonomski merki predizvikale dlaboki op{testveni promeni i raslojuvawe na op{te-stvoto. Od godina vo godina s¢ pove}e se zgolemuval jazot pome|u bogatite i porobena-ta siroma{tija, taka {to vo najniskite op{testveni sloevi se pojavilo nezadovolstoi buntovno raspoloènie. Duri i sve{tenicite koi porano bile sojuznici na Davido-vata dinastija, go iskaùvale svoeto nezadovolstvo. Imeno, [elomoviot harem go so-~inuvale 700 èni i 300 konkubini od razli~ni rasi i religii, a sekoja od niv si gidonesuvala svoite bogovi i svoite obi~ai. Taka [elomo, po nivni nagovor, osobeno voposlednite godini od svojot ìvot, go vovel idolopoklonstvoto vo Izrael. Duri i vodvorot na Bet-amikda{ bile slaveni paganskite bogovi Baal, Astarta i Moloh.

Iako David i [elomo gi povrzale izraelskite plemiwa vo eden dràven organizam,tie duhovno ostanale razedineti. Pome|u severnite i ju`nite plemiwa neprekinatoimalo politi~ki nesoglasuvawa koi{to [elomo u{te pove}e gi zajaknal i so toa {togo oslobodil Jeudinoto pleme od prinudna rabota. Toa gi ogor~ilo ostanatite plemi-wa, {to dovelo do te{ki posledici po [elomovata smrt.

22.1.3. Poslednite denovi na carot [elomoPred krajot na [elomoviot ìvot negovoto carstvo po~nalo da slabee: vo plemeto Ef-rajim izbil bunt, Damask go otfrlil Erusalimskiot jarem, a vo Egipet na vlast do{lanova dinastija, koja gi prekinala prijatelskite vrski so Izrael.

[elomo umrel vo 931 godina pr.n.e., po ~etiriesetgodi{no vladeewe, a bil pogreban voErusalim. So negovata smrt se zavr{uva i najslavniot period od istorijata na Izraeli is~eznale soni{tata za golemiot i ve~en Izrael koj{to, David i [elomo, vladeteliso izvonredni sposobnosti, go gradele vo tekot na svojot ìvot. Golemata i mo}na dr-àva se podelila na dve nejaki i mali dràvi~ki, me|usebni soperni~ki: Izrael sodeset plemiwa na sever i Judeja so dve plemiwa na jug. So toa zapo~nalo novoto pogla-vje vo istorijata na evrejskiot narod, koe poleka, no sigurno, se zavr{ilo tragi~no.Okolu 300 godini po [elomovata smrt i dvete carstva bile ve}e izbri{ani. Izraelstanal asirski plen vo 721 god. pr.n.e., a Jeuda, plen na Vavilon vo 586 godina pr.n.e.

Vo se}avawata na pokolenijata ostanale samo svetlite strani na [elomovoto vlade-ewe, dodeka negativnite padnale vo zaborav. Vo evrejskoto predanie [elomo stanalolicetvorenie na mudrost, golemina i blagosotojba, za negovoto ime se povrzuvale mn-ogu legendi, a negovata mudrost bila tolku vozveli~uvana, {to mu ja pripi{uvale i

124

22.4. Od knigata za carevite

22.4.1. Kratok pregled na nekoi nastani vo Izrael i vo JudejaIzrael - Opasno bilo da se sedi na prestolot na Izrael. Vo periodot od 212 godini napostoeweto na izraelskata monarhija, se promenile devet dinastii, od koi edna se od-ràla samo sedum dena. Izraelskite carevi vo prosek vladeele po 11 godini. Od vkup-no 19 vladeteli samo nekolkumina umrele od prirodna smrt.

Jarovam - prviot car na Izrael, go zapo~nal svoeto vladeewe so zaostruvawe na netr-pelivosta kon Judeja. Pokraj politi~kata netrpelivost, toj sozdal i verska so izgrad-bata na hramot vo Bet-Ela za da go spre~i odeweto na poklonenie vo Erusalim.

Omri - Mnogubrojnite nesposobni vladeteli po Jarovam go dovele Izrael na granicana haos, koj bil odbegnat so doa|aweto na prestol na carot Omri 866 god. pr.n.e. Omriim stavil kraj na vnatre{nite sudiri, gi skr{il napadite na neprijatelskite armii,go premestil glavniot grad od [ehem vo [emron, gi podobril dràvnite zakoni i gopottiknal razvojot na trgovijata. Vo mnogubrojni voeni pohodi go pro{iril svoeto ca-rstvo, pa kako voin steknal po~it me|u golemite voeni sili na anti~kiot svet.

Izevel - Omri nenamerno stanal vinovnik za golemata nesre}a {to go sna{la Izrael:toj go oènil svojot sin Ahav za princezata Izevel od Cidon, koja bila lukava i rasi-pana èna. Taa predizvikala nezadovolstvo me|u narodot so pogazuvawe na gra|anskiteprava za koi Izraelcite sekoga{ odlu~no se borele. Izevel ja razgoluvala i verskataomraza so voveduvawe na idolopoklonstvoto, na “svetata” prostitucija i na `rtvuvawedeca na bogot Moloh.

Ahav - maòt na caricata Izevel, vodel vnatre{na politika pod vlijanie na svojatasopruga, dodeka vo nadvore{nata bil samostoen. Otkako gi razbil armiite na Fenikija,Damask, Cidon i Tir, se podgotvuval za odbrana od Asirija, koja vo negovo vreme prera-snala vo golema sila. Asirija so vekovi me~taela za golemo carstvo. Vo X vek gi poko-rila Vaviloncite i sosednite narodi, a vo IX bila podgotvena da navleze na zapad. Ne-jzina cel bil Egipet, a patot do ovaa zemja vodel preku Izrael. Vo istoriskata bitkavo 854 god pr.n.e., Ahav £ nanel teòk poraz na Asirija od koj ne moèla da se oporavivo narednite sto godini.

Jeu - Po smrtta na Ahav, prorokot Elija go miropomazal generalot Jeu za car. Toj gi is-trebil site ~lenovi na Ahavovoto semejstvo, a me|u niv i caricata Izevel, “prostitu-tkata od Cidon”, kako {to ja narekuval narodot. Jeu go iskorenil idolopoklonstvoto,ja razvil trgovijata i proizvodstvoto, a so voeni pohodi ja udvoil svojata teritorija.Stopanskiot procut koj zapo~nal vo negovo vreme trael okolu pedeset godini.

Toga{ na asirskiot prestol sednal svirepiot car Tiglat Pileser III, koj povtorno seobidel da go ostvari iljadagodi{niot son za sozdavawe na golemo carstvo. Gi pokorilsosednite narodi i mu se zakanil na Izrael deka }e go napadne dokolku ne se soglasida mu pla}a golem danok. Pra{aweto za danokot stanalo pra{awe za ìvot i smrt, pataka toa gi podelilo Izraelcite na dve stranki: ednata bila proasirska i soglasna dase pla}a danok, a drugata antiasirska i protivnik na pla}aweto. Na prestolot se sme-nuvale proasirski i antiasirski carevi. Na krajot pobedila antiasirskata struja ipla}aweto bilo prekinato, a Tiglat Pileser go napadnal Izrael. Iako na voen plan bi-le nesporedlivo posilni, na Asircite im bile potrebni deset godini da go pokorat Iz-rael. Sargon II ja osvoil prestolninata [omron vo 721 god. pr.n.e. i go odvel vo progon-stvo celokupnoto izraelsko naselenie. Toa bilo krajot na carstvoto Izrael.

127

dovele do kone~en rascep. Namesto edna mo}na i edinstvena dràva, se sozdale dvemali dràvi~ki: Izrael, na sever i Judeja, na jug (Jisrael i Jeuda).

22.3. Po rascepot na ErusalimPrvite iljada godini od svojata istorija Evreite bile nomadi i miroqubivi obrabotu-va~i na zemjata, a zemale vo racete oru`je edinstveno toga{ koga bile prinudeni natoa. Vo vtoriot milenium nivnoto nomadsko obele`je se izmenilo i tie stanale bes-tra{ni voini. So svojata hrabrost, koja se grani~ela so drskost, Evreite vodele vojniprotiv mo}nite sili od svoeto vreme i izvojuvale golemi pobedi, no pretrpuvale i te-{ki porazi. Dodeka drugite narodi treperele od strav koga }e im se priblièle asi-rskite ili vavilonskite armii, Evreite nao|ale sili da sklu~at sojuz so pomo}nitesosedi za da mu se sprotivstavat na napa|a~ot. Za razlika od Grcite, koi, po pretrpe-niot poraz od Rimjanite se pomiruvale so svojata sudbina, Evreite protiv osvojuva~itekrevale vostanija i se borele za politi~ka i verska sloboda duri i toga{, koga nemalemnogu izgledi za uspeh.

Po rascepot, istorijata na Evreite trgnala po tragi~en pat i dobila nova su{tina.

Izrael i Judeja se iscrpuvale vo me|usebnite sudiri, vo koi sekoja strana ponekoga{gi povikuvala za sojuznici i onie {to im bile vekovni neprijateli. Bratoubistvenatavojna, intrigite, predavstvata i dinastiskite prevrati predizvikuvale anarhija, givlo{uvale vnatre{nite op{testveni sostojbi i gi zaostruvale klasnite razliki. Zem-jata ja pusto{ele razni osvojuva~i, a narodot moral da pla}a teòk danok. Prorocitego ìgosale ugnetuvaweto na siroma{nite, bezdu{nosta na bogatite i pogazuvaweto napravdata.

Takvata samoubistvena politika neodlo`no mu donela nesre}a na celiot evrejski na-rod. Vo periodot od tri i pol veka propadnale i dvete carstva. Deset izraelski ple-miwa is~eznale bez traga vo 721 god. pr.n.e., po propa|aweto na Izrael, a narodot naJudeja bil odveden vo vavilonsko ropstvo vo 586 godina pr.n.e., po razoruvaweto naErusalim.

Iako ovoj vremenski period od tri i pol veka izobiluval so mra~ni sobitija, sepak le-sno prepoznatliva e mislata voditelka da se spre~i pretopuvaweto na evrejskiot mo-noteizam so mnogubo{tvoto, da se so~uvaat moralnosta i pravdata kako op{testveniceli i da se za~uva etni~kata su{tina na evrejskiot narod.

Na severnite plemiwa im bilo te{ko da go ostvarat toa, bidej}i bile pod postojanpritisok na kanaanskoto naselenie, koe imalo bogata verska i kulturna tradicija. Tieedvaj se branele i od vlijanijata na sosednite dràvi Fenikija i Damask, ~ii{to kul-tovi pu{tale dlaboki koreni me|u Izraelcite.

Judeja se nao|ala vo malku popovolna situacija; vo nea, kako geografski za{titenaplaninska oblast, pote{ko navleguvale stranskite vlijanija. Blagodarenie na nekoicarevi, posebno na carot Jo{ija, koj izvr{il radikalni verski reformi, Mojseeviotmonoteizam vo Judeja gi nadvladeal tu|inskite bogovi.

126

Bidej}i ne se soglasuval da go ottu|i nasledstvoto od svoite tatkovci, Navot ja odbilcarevata ponuda. Iako carot moèl silum da go natera na proda`ba, sepak toj ne se os-melil bidej}i takvata postapka ne bila vo soglasnost so normite na Mojseevite zako-ni. Zatoa neraspoloèn i naluten se vratil vo dvorot, legnal na krevetot i ne sakalda jade.

Me|utoa, ona {to Ahav ne sakal da go napravi, toa so izmama go napravila negovata lu-kava i rasipana èna, caricata Izevel, tu|inka od Cidon. Taa vo imeto na carot napi-{ala pismo da stare{inite na Jizreel, so koi bila vo taen dogovor, i im naredila dago obvinat Navot deka pcuel i hulel na Boga i na carot. Isto taka gi nagovorila da naj-dat svedoci {to }e go potvrdat seto toa.

Stare{inite na gradot postapile onaka, kako {to im naredila Izevel: go izvele Na-vota pred sud i donele la`ni svedoci {to pred sudot i pred narodot tvrdele deka Na-vot hulel na Boga i na carot. Navot bil osuden na smrt i kamenuvan nadvor od yidinitena gradot, a negoviot imot po zakon mu pripadnal na carot. Taka Ahav i Izevel go zg-rap~ile Navotovoto lozje.

Koga prorokot Elijau (Elija), koj se kriel vo pustinata, slu{nal za toa zlodelo, namet-nal krznena nametka kakva {to nosat beduinite, oti{ol kaj carot i naluteno mu rekol:“Ti izvr{i ubistvo i prisvoi tu|o i zatoa }e te snajde zasluèna kazna. Na mestoto ka-de ja lièle ku~iwata Navotovata krv, }e ja liàt i tvojata krv i krvta na ~lenovitena tvoeto semejstvo. Toj {to od tvoeto semejstvo }e umre vo gradot, }e go izedat ku~iwa;koj }e umre na pole, }e go iskolvaat nebesnite ptici, a caricata Izevel }e ja izedatku~iwa pod yidinite na Jizreel”.

Otkako gi slu{nal zborovite na prorokot, Ahav mnogu se rastaìl, gi rascepil svoiteko{uli i navlekol vre}a na svoeto telo. Vo nea odel i spiel, ne zemal hrana i iskrenose pokajal.

22.6. Zo{to se asimilirale izraelskite plemiwa, a judejskite seodràle

Vo drevno vreme, porazenite narodi, ottrgnati od svojata tatkovina, gi gubele vo pro-gonstvo svoite nacionalni obele`ja i poleka is~eznuvale. Tie gi prifa}ale veruva-wata na osvojuva~ite, nivnite obi~ai i nivniot pogled na svet. Toa bil i po~etokot naasimilacijata, koja so tekot na vremeto bila zabrzuvana so me{ani brakovi i od drugipri~ini. Porazenite ne se grièle tolku da se odràt kako narod, kolku za nivniot fi-zi~ki opstanok i so~uvuvawe na svojata egzistencija.

Na toj na~in se asimilirale i desette izraelski plemiwa dodeka se nao|ale vo progon-stvo i is~eznale bez tragi od istoriskata scena.

Istata opasnost £ se zakanuvala i na Judeja; i taa pokraj nadvore{nite neprijateli bi-la optovarena so vnatre{ni protivre~nosti. Klasnite razliki se zgolemuvale, boga-tite gi ugnetuvale siroma{nite, a idolopoklonstvoto i me{anite brakovi ja razvodnu-vale evrejskata su{nost i evrejskiot identitet. Se ~inelo deka i Judeja }e ja doìveeistata sudbina na Izrael. Me|utoa, po propa|aweto na Izrael, vo Judeja se slu~uvalone{to {to im pomognalo na Judejcite podocna i nadvor od tatkovinata, vo galutot, dago so~uvaat svojot verski i nacionalen identitet. So doa|aweto na prestolot na Jo{i-jau (638 god. pr.n.e), vo Judeja zapo~nal duhoven preporod.

129

Judeja - Judeja minuvala niz sli~ni isku{enija. Iako vo nea re~isi neprekinato vla-deela Davidovata loza, sepak i nejziniot prestol bil nesiguren. Vladeele vkupnodvaeset carevi, vo prosek po sedumnaeset godini. Vladeeweto imalo lo{ po~etok za-{to Judeja padnala pod egipetski jarem, no naskoro se oslobodila, pa potoa i samatase vpu{tila vo osvojuva~ki vojni i zazemala zna~ajni teritorii od sosednite narodi.Po pobunata na Jeua vo Izrael, oslabela i Judeja. Pokorenite narodi se oslobodile, anejzinite granici se povlekle.

Atalija - Po smrtta na carot Jeoram nastanal kratok prekin na vladeeweto na Davi-dovata dinastija. Negovata èna Ataqa, }erka na caricata Izeva, go zazela prestoloti gi istrebila site ~lenovi na Davidovata loza so isklu~ok na maliot Jeoa{, koj toga{imal samo edna godina i kogo go spasila negovata tetka. Po {est godini, bila skovanazavera. Ataqa bila ubiena, a na prestolot bil postaven maliot Jeoa{, koj toga{ imalsedum godini. Taka potomcite na Davidovata loza povtorno do{le na vlast.

Jeoa{ - vladeel ~etirieset godini, a so negova zasluga bil sklu~en mir so Izrael itaka bila zavr{ena stogodi{nata bratoubistvena vojna.

Judeja so uàs go sledela propa|aweto na Izrael, no po sovet na prorokot Je{aja taase drèla na strana i se soglasila da £ pla}a danok na Asirija. Vo Judeja isto taka sejavile dve partii: ednata proasirska, a drugata proegipetska. Nadvladejala proegi-petskata stranka, koja so Egipet i so Sirija sklu~ila sojuz protiv Asirija, no Asircitelesno go razbile toj sojuz. Egipet i Sirija pobarale mir, a Judeja bila ostavena na ce-dilo. Me|utoa, me|u asirskite vojnici po~nala da se {iri nekakva bolest, taka {to tiebile prinudeni da se povle~at, no Judeja prodolìla i ponatamu da pla}a danok.

Asirija ne gi uìvala dolgo vreme plodovite na svoite pobedi. Vaviloncite se krena-le na vostanie i vo 605 god. pr.n.e. celosno gi uni{tile asirskite sili. Delovi od po-rane{noto asirsko carstvo potpadnale pod vavilonska vlast, a me|u niv bila i Judeja.

Po nekolku godini Judeja mu otkaàla poslu{nost na Vavilon, pa Nevukadnecar trgnalvo napad protiv nea i po trigodi{noto opsaduvawe na Erusalim toj go zagu{il vostani-eto vo 597 god. pr.n.e. Osumnaesetgodi{niot car Jeohajin i nekolku iljadi najuglednigra|ani gi odvel vo ropstvo, a za car go postavil Cedekija.

Cedekija - I Cedekija naskoro ja otkaàl poslu{nosta kon Vavilon i sklu~il sojuz soEgipet, i pokraj toa {to prorokot Jeremija go sovetuval da ne go pravi toa. Nevuka-dnecar za nekolku nedeli go pokoril Egipet, a potoa ja napadnal i Judeja, ~ij{to otporbil skr{en po edna i pol godina. Vaviloncite navlegle vo Erusalim, go fatile Cede-kija i negovite sinovi, koi gi ubile pred negovi o~i, a nego go oslepele. Go razorileHramot, go opqa~kale gradot i go pretvorile vo urnatini, a pogolemiot del od naro-dot go odvele vo ropstvo. Taka zavr{ila i Judeja (586 god. pr.n.e.), 136 godini po pro-pa|aweto na Izrael.

22.5. Od sodrìnata na knigata za carevite

22.5.1. Navotovoto lozje i carot AhavVo [omron, prestolninata na Izrael, eden ~ovek od Jizreel po ime Navot odgleduvalprekrasno lozje koe se nao|alo do carskata palata. Na carot mnogu mu se dopa|alo toalozje, pa posakal da go kupi i da go spoi so svoite gradini. Vo zamena mu ponudil na so-pstvenikot podobro lozje, ili onolku pari kolku {to vredi lozjeto.

128

22.6.2 Mudrosta na [elomo (Solomon) i negovata presuda[elomo ameleh (car Solomon) oti{ol na poklonenie vo Givon za da prinese `rtva-pa-lenica vo svetili{teto. Taa no} na son mu se javil Bog i mu rekol: “Pobaraj {to saka{da ti dadam!”.

Carot odgovoril: “Boè moj, ti si me napravil mene, svojot sluga, da bidam car namestomojot tatko David, a jas sum mlad i neiskusen i s¢ u{te ne znam da vladeam. Podaj muna svojot sluga razumno srce i mudrost za da moàm da razlikuvam dobro od zlo, da bi-dam praveden sudija, za{to koj bi moèl da upravuva so ovoj narod, tolku golem {to nemoè ni da se izbroi”.

Na Boga mu se dopadnala carevata skromnost za{to ne pobaral ni slava ni bogatstvo,pa mu rekol: “Ti davam srce razumno i mudro kakvo {to nemal nikoj pred tebe, nitu pak}e go ima nekoj po tebe, no ti go davam i ona {to ne go pobara: bogatstvo i slava kakva{to nema me|u carevite”.

[elomo radosen se vratil vo Erusalim i sednal pred gradskite porti da gi re{avasporovite na svoite podanici. Toga{ pred nego do{le dve bludnici i go zamolile daim presudi za nivniot spor. Tie ìveele vo edna ku}a, a i dvete se porodile vo vreme-nsko rastojanie od tri dena.

Ednata od niv mu se obratila na carot pla~ej}i: “Dodeka sme spiele ovaa èna ne sa-kaj}i nalegnala nad svoeto dete, go pritisnala i go ugu{ila. Otkako se razbudila votekot na no}ta i videla {to £ se slu~ilo, taa go zela kaj sebe mojot sin dodeka jas sumspiela, a svoeto mrtvo dete mi go podmetnala vo moite pregratki. Utroto koga stanavda si go podojam sinot, vidov, toj e mrtov! Koga poglednav povnimatelno, sfativ dekatoa ne e sinot {to jas sum go rodila”.

Drugata èna go tvrdela sprotivnoto, t.e. deka e ìvoto dete nejzino, a mrtvoto na onaadrugata.

Otkako gi soslu{al, carot se zamislil, a potoa naredil da mu donesat me~ i rekol:“Sekoja od ovie dve èni tvrdi deka e ìvoto dete nejzino. Za da se zadovoli pravda-ta, prese~ete go deteto na dve polovini, i dajte £ na sekoja èna po edna polovina”.

@enite poveruvale vo zborovite na carot. Stravuvaj}i za ìvotot na deteto, prvta ma-jka o~ajni~ki zakukala: “Dajte £ go, dajte £ go deteto na ovaa èna, samo ne ubivajte go!”.Vtorata èna koja ne moèla da ~uvstvuva maj~inska qubov za tu|oto dete, mirno se so-glasila toa da se prese~e i sekoja od niv da zeme po edna polovina.

Na carot sega mu bilo jasno koja od niv dvete bila vistinskata majka na ìvoto dete,pa zapovedal deteto da £ se predade na majkata koja ne dopu{tila da bide ubieno toa.

Taka [elomo po~nal da se sluì so razum koj mu go podaril Bog vo polza na svojot na-rod. Narodot se voodu{evil od carevata presuda, a glasot za negovata mudrost seras~ul nadaleku.

131

Jo{ijau bil odlu~en i razborit vladetel, svesen za socijalnite nepravdi {to ja podja-duvale negovata zemja. Bil i dovolno mudar za da sfati deka bez verski reformi nemoè da se vospostavi nikakvo socijalno zakondavstvo, dotolku pove}e {to etikata ipravednosta bile povrzani so Mojseevoto zakonodavstvo. Zatoa toj odlu~il da izvr{ine samo popravedna raspredelba na imotite, tuku i da ja o~isti zemjata od idolopok-lonstvo. Vo dogovor so visokoto sve{tenstvo, toj sve~eno objavil {irum zemjata dekavo Bet-amikda{ e pronajdena edna odamna zaboravena Mojseeva kniga (Devarim - Po-vtoreni zakoni) i deka taa javno }e mu bide pro~itana na narodot.

Slu{aj}i gi tekstovite od knigata, bran od rodoqubie, stremeì kon visoki ideali iverska vozbuda gi zafatil {irokite masi, taka {to vo niv po~nala da se budi nekojanova, dotoga{ nepoznata sila. Porano Bog im se zakanuval so kazni na onie {to gi pre-kr{uvaat negovite zakoni, a sega zakanite bile izli{ni za{to Evreite dobrovolno giprifa}ale Mojseevite propisi. Deloto koe go zapo~nal Jo{iau, bilo prodolèno iusovr{eno so dejstvuvawata na prorocite.

22.6.1. Prorocite i novite sfa}awa na religijataMnogu civilizacii imale svoi proroci, no prorokot vo evrejskata istorija imal poseb-no zna~ewe. Toj stoel nad sve{tenicite, za{to narodot veruval deka e prorokot Bo`jipratenik, deka propoveda pravednost i ~istota na verata. So novite i smeli idei pro-rocite vnele nova su{tina i sveìna vo evrejskata vera i vo evrejskoto sfa}awe naBoga.

Su{tinata na nivnoto u~ewe se sostoela vo toa {to smetale deka religiskite obrediso prinesuvawe `rtvi nemaat nekoe odredeno zna~ewe za Boga; pova`ni se moralniteprincipi, humanosta i pravdata. Ne e grev ako ne se prinesuvaat `rtvi, tuku korupcija-ta, iznuduvaweto i nepravdata. Tokmu zatoa {to se izbran narod, Evreite treba da bi-dat primer za ostanatoto ~ove{tvo. Od takvoto u~ewe proizleguvala i univerzalnatamisla deka fizi~kite zakoni na Torata gi obvrzuvaat samo Evreite, dodeka nejzinataduhovna i moralna pouka se odnesuva na celokupnoto ~ove{tvo.

Koga propovedale prorocite Amos i O{ea vo Izrael, narodot se podbival so niv, sve-{tenicite se lutele, a carevite ostanuvale zbuneti i voznemireni. Koga drugite pro-roci, osobeno Je{au i Jirmejau, prodolìle da gi {irat vo Judeja novite, poslobodnisfa}awa za religijata, nivnoto u~ewe dlaboko prodrelo vo svesta na narodot na Ju-deja i toj gi ponel tie sfa}awa i vo vavilonskoto ropstvo.

Ideite na prorocite go podrivale i vlijanieto na sve{tenstvoto, taka {to negovatauloga na posrednik pome|u Boga i vernicite stanuvala s¢ pomala. Ulogata na sve{te-nicite postepeno se menuvala, pa od vr{iteli na obredi taa postepeno se pretvoralavo uloga na rabini - u~iteli.

Davaj}i im prednost na molitvite nad prinesuvaweto `rtvi, prorocite ja oslobodileverata od nejzinata vrzanost za odredeno mesto i vreme. Prinesuvaweto `rtvi bilopovrzano so Hramot, a Hramot za Erusalim. Hramot za prinesuvawe `rtvi go zamenilesinagogite, a `rtvenite obredi gi zamenile molitvite kon Boga. Evreite preku sinago-gata i molitvata moèle da vospostavat vrska so Boga vo sekoe vreme i na sekoe mesto.Porane{nata tvrdokorna i beskompromisna evrejska religija stanala prilagodliva ineupadliva, prisposobena da go so~uva evrejstvoto i vo novite uslovi vo galutot.

130

ta na nivnoto nastapuvawe na prestolot.

Vo Mesopotamija, Egipet, Vavilon i Asirija so~uvani se bogati arhivi so dokumenti inatpisi na spomenici i hramovi. Bidej}i istorijata na evrejskite dràvi bila tesnopovrzana so istorijata na golemite sili od ona vreme, zatoa pribli`no moèle da sepresmetaat pova`nite datumi vo istorijata na evrjskiot narod. Me|utoa, postojat vi-dlivi razliki vo tie presmetki, zavisno od izvorot od koj se koristeni i sistemot koje primenuvan pri presmetuvaweto. Zatoa i datumite vo hronolo{kata tablica treba dase prifatat orientaciono.

133

22.7. Hronolo{ka tabela na evrejskite careviVladeteli na edinstvenata dràva Izrael

[aul (1025-1010 god. pr.n.e.)

David (1010-970 god. pr.n.e.)

[elomo (970-931 god. pr.n.e.)

Po smrtta na [elomo nastanal rascep na Carstvoto Izrael na dva dela: na Izrael iJudeja. Izrael opfa}al deset plemiwa na sever, a Judeja dve plemiwa na jug.Carstovoto Izrael se odràlo od 931 do 721 godina pr.n.e., Carstvoto Judeja od 931 do586 godina pr.n.e.

22.7.1. Kon tabelata za careviteDrevnite sostavuva~i ili prepi{uva~i na istoriite na razni narodi, mu posvetuvlepove}e vnimanie na opi{uvaweto na nastanite otkolku na to~nosta na istoriskite da-tumi.

Tie lesno menuvale poedine~ni zborovi, a ponekoga{ i znaci za broevi. Taka se sozda-vale pomali ili pogolemi neto~nosti pri odreduvawe na istoriskite datumi.

Tekstot na Knigata za carevite (Melahim I-II) izvestuva samo za brojot na godinite navladeeweto na poedine~ni vladeteli na Izrael i na Judeja, no ne ja naveduva godina-

132

Carevi na Izrael

Godini na vladeewe

po Tanahot

Carevi na Izrael

Godini na vladeewe

po TanahotJarovam 931-910 22 Rehavam 931-913 17Nadav 910-901 1 Avijam 913-611 3Ba{a-Va{a 24 Asa 911-870 41Ela 886-885 1 Jeo{afat 870-848 25Zimri 885 7 dena Jeoram (Joram) 848-841 8Omri 885-874 12 Ahazjau 841 1Ahav 874-853 22 Ataqa (Ataqau) 841-835 6Ahazjau(Ahazja)853-852 1 Joa{ 835-796 49Jeoram(Joram) 852-841 10 Amacjau (Amacja) 796-781 29Jeu 841-814 28 Azarja 781-740 29Jeohaz 814-798 17 Jotam 740-736 16Jeoa{ (Joa{) 708-783 16 Ahaz 736-716 16Jarovam II 783-743 41 Hizkaju (Hizkija) 716-687 29Zeharjau(Zaharija) 743 6 meseci Mena{e 687-642 55[alum 743 1 mesec Amon 642-640 2Menahem 743-738 10 Jo{ijau 640-609 31Pekahja 738-737 2 Jeohaz 609 3 mesecaPekah 737-732 20 Jeojakim 609-598 11O{ea 732-721 9 Jaojahim 598 3 meseca

Cidkijau 597-586 11

i izrazi na poedine~ni proroci, proro~kata misla ima osnovno edinstvo i doslednost.Nejzinoto zna~ewe gi nadminuva vremenskite faktori {to pridonele za nejzinoto fo-rmirawe. Taa se temeli vrz op{toto na~elo “eden e Bog sozdatel na svetot i vrhovensudija, boèstvo koe ne e ni mitolo{ko, ni ma|isko”. Op{testvenata i politi~kata so-drìna na ovaa ideja ja prodlabo~ile u{te ranite proroci [emuel, Natan i Elija: Na-tan vo forma na parabola za jagneto i za siroma{niot ~ovek ([emuel LI-12, 1-5), prekukoja{to ostro go napadnal carot David zaradi te{kiot prestap i prequbata, a Elijacarot Ahav zaradi prisvojuvaweto na tu|oto lozje i ubistvoto na negoviot sopstvenik(Carevi, 1-21, 19). Zborovite na prorokot “ti si ubil i si prisvoil” ja pretstavuvaatsamata su{tina na op{testvena kritika.

Prorokot Natan moè da se smeta za ideolo{ki pretstavnik na site onie {to bileprotiv institucijata na monarhijata, naveduvaj}i go kako pri~ina nejzinoto samovolie.No ni Natan, ni Elija ne bile teoreti~ari. Nivnata ogor~enost bila vperena protivpoedinci, protiv nekoi fakti i specifi~ni nastani. Iako po ubeduvawe bil protivmonarhijata, [emuel e vsu{nost nejziniot osnovatel. Prvite ili ranite proroci ne bi-le vo sostojba da gi voop{tuvaat svoite iskustva i da gi izdignat na stepen na na~elo.

Za razlika od ranite proroci, podocne`nite proroci vr{ele celokupno preispituva-we na ~ove~kite odnosi. Tie ne se osvrnuvale na minlivite nastani, tuku navleguvalevo strukturata na ~ove~kata i na op{testvenata priroda. Blagodarej}i na nivnata ne-zavisnost od koja bilo posebna istoriska sodrìna, nivnite proro{tva dobile trajnavrednost.

23.1. Poimite za dobroto i zlotoProrocite ne se prvite {to gi postavile barawata od moralen karakter. Poimot za do-broto i za zloto kako moralna kategorija postoel i pred niv. No prorocite sekako bileprvite {to ja odredile su{tinata na toj poim, nezavisno od kakov bilo obred ili vo-spostaven na~in na odnesuvawe. Spored nivnoto sfa}awe, su{tinata na ona {to go ba-ra Bog od ~ovekot ne e vr{ewe obred, tuku toa se moralot i ~esnosta. ôvekovata do-blest e vo ostvaruvaweto na Bo`jata volja na zemjata; bogosluèweto samo po sebe ne-ma nikakva realna vrednost. Na slu{atelite verojatno ~udno im zvu~i predupreduva-weto koe mu go prenesuva Bog na svojot narod: “Odvratni i omrazeni mi se va{ite pra-znici... ako mi prinesete `rtvi palenici i svoi prinosi, nema da gi primam i nema nida gi poglednam va{ite `rtvi za blagodarnost od ugoena stoka. Otstranete ja vrevataod va{ite pesni, nema da go slu{am svireweto na va{ite harfi. Pravda neka pote~ekako voda, i milosredie kako nepresu{na reka” (Amos. 5. 21-24).

Se veruvalo deka na Boga mu se ugodni `rtvite, koi gi prinesuvale vo negova ~est. Me-|utoa, Amos frla nova svetlina vrz celokupniot sistem na bogosluèweto: zna~ewetona obredot e simboli~en i polezen, edinstveno ako vdahnovuva kon bogopoznanie. Bo-gosluèweto oddeleno od svojata vnatre{na iskrena cel se pretvora vo skvernavewena Bo`jeto ime: “Sakam blagorodnost, a ne `rtvi, poznavaweto na Boga mi e pomilo odprinesuvaweto na `rtvite {to gi palite” (O{ea 6,6).

Koga go pra{uva narodot prorokot kako da nastapi pred Gospoda za da go okae svojotgrev, prorokot odgovara: “Ti rekol ~oveku, {to e dobro i {to Gospod bara od tebe: dapostapuva{ pravo i da go neguva{ milosrdieto, i ponizno da ~ekori{ so tvojot Bog” (Mi-ha 6,8).

Od ovaa misla proizleguvaat èstokite napadi vrz idolopoklonstvoto vo site negovi

135

2233DEJSTVUVAWETO NA PROROCITE

Dejstvuvaweto na prorocite pretstavuva eden od najizvornite izrazi na evrejskata mi-sla. Iako vo su{tina ima versko obele`je, toa ja nadminalo obrednata etika i stana-lo trajna filozofija na ìvotot na op{testvoto i na poedinecot. Ona {to ostanalozabeleàno vo proro~kite spisi se sozdavalo vo period od 250 godini i me|u ostanato-to gi opfa}a i propa|aweto na carstvata na Izrael i na Judeja.

Prorocite vo tekot na mnogu generacii navestuvale propast na evrejskata dràva i po-docna objasnuvale deka go uni{til Bog ona {to samiot go sozdal. Govorej}i za sudbina-ta na Evreite, tie go te{ele narodot deka moè da se nadeva na spasenie i na oslobo-duvawe ako ponizno ja prifati kaznata i iskreno se pokae. Iako desetkuvan, narodotgo prodolìl ìvotot vo progonstvo, uveren deka vetuvaweto na prorocite }e se ost-vari. Izrael bil politi~ki porazen, a evrejstvoto duri vo tu|ina po~nalo da se razvi-va kako religija.

Klasi~nite proroci bile vizioneri, vdahnoveni lu|e {to ja prenesuvale Bo`jata pora-ka i bez strav napa|ale za lo{ite dela, ne {tedej}i gi nitu carevite. Tie dejstvuvalekako moralna sovest na zaednicata, ponekoga{ bile pretstavuvani kako ~udotvorci, nonivnata vistinska sposobnost ne bila ni ma|ija, ni vol{epstvo. Nivnite poraki bilepolni so ostri zabele{ki i prekori. Sekoga{ se povikuvale na drevniot sojuz sklu~enpome|u Boga i negoviot narod, no isto taka se zalagale i za radikalna promena na po-rane{noto veruvawe.

Vremiwata vo koi ìveele i dejstvuvale klasi~nite proroci bile karakteristi~ni pogolemite op{testveni razliki. Prorokot bil smetan za Bo`ji izbranik koj gi prenesu-va porakite do negoviot narod. No prorocite poradi ova ne se smetale sebesi za posu-periorni od ostanatite lu|e, tuku vo celost gi so~uvale svoite ~ove~ki osobini: imalemomenti na slabost i o~ajuvawe, dopu{tale da gi ponese lutinata i da im podlegnat napredrasudite, no i da doìvuvaat momenti na radost i na odu{evuvawe. So silno iz-razena individualnost, prorocite gi iznesuvale svoite idei koi ja odrazuvale nivna-ta iluzija i nivniot temperament. I proro~kite knigi se plod na li~no tvore{tvo. Za-toa ne treba da se bara nekoj duhoven kontinuitet koj bi povrzuval eden prorok so nekojnegov “naslednik”. No, nasproti site razli~nosti so koi se odlikuvaat oddelnite fazi

134

Nekoi proroci ~esto gi poistovetuvaat ugnetuva~ite so novata klasa na carskite slu-`benici zad koi stoi monarhijata. Prorokot O{ea odi tolku daleku, {to vospostavu-vaweto na monarhijata go smeta za pobuna protiv Boga.

23.4. Proro{tvoto kako instrument za politi~ka kritikaPoliti~kite stavovi na prorocite se tesno povrzani so nivnite eti~ki na~ela. Vo os-nova, tie bezuslovno go osuduvaat militarizmot kako najlo{ izraz na neznaboè~katagordelivost. Baraweto potkrepa na Izrael edinstveno vo voena sila e isto taka ver-ski grev za{to pretstavuva znak na nedoverba vo Boga. “Namesto da baraat sovet od ne-go i za{tita, tie pribegnuvaat kon voeni sojuzi so drugite sili” (Je{aja 30,20).

Vo odredeni situacii proro{tvata se i nstrument za politi~ka kritika. Vo obidot daim se sprotivstavi na silite od ona vreme, Izrael pribegnuval kon voen sojuz so voenoslabiot Egipet. Kako politi~ari {to gledaat na daleku, prorocite ja sfatile opasno-sta od takviot sojuz, koj vodi kon uni{tuvawe, i zatoa pobarale menuvawe na politi~ka-ta orientacija, raskinuvawe na voeniot sojuz so Egipet i pot~inuvawe pod Asirija, od-nosno Vavilon. Vo takvata kapitulacija, tie go gledale edinstveniot pat kon spasuvawe.

“I Jeremija mu re~e na Cedekija: vaka govori Gospod Bog nad vojskite, Bog Izraelov: akoizleze{ pred vojskovodecot na vavilonskiot car, }e bide{ spasen i ovoj grad nema dabide zapalen...”.

Moèbi od takviot stav na prorocite bi se donel zaklu~okot deka nim im nedostasu-valo ~uvstvo za patriotizam i nacionalna gordost. Me|utoa, tie zazemale stavovi vrzosnova na ocenuvaweto na dadena situacija. Koga asirskiot vojskovodec Sanheriv po-baral da se predade gradot, edinstveno prorokot Je{aja nastojuval kaj carot Hizkijauda prezeme ne{to i da pruì otpor.

“Oplakuvaweto na Jeremija” e isto taka nepobiten dokaz za golemata qubov na proro-kot kon Izrael. Jeremija se obiduva da posreduva kaj Boga za Izraelcite, da moli zanivniot spas, a Bog mu odgovara: “Ne mu pomagaj na ovoj narod”. Prorokot nikoga{ ne £pruàl otpor na Bo`jata re~, pa ni sega, i prestanal da bara milost, no vo dlabok o~ajgo prokolnal denot na svoeto ra|awe zaradi tragi~nata sudbina {to go o~ekuvala ne-goviot narod.

Ni drugite proroci {to zagovarale poslu{nost ne se pomiruvale so celosnoto uni{tu-vawe na izraelskiot narod. “Kako moàm da te napu{tam Efrajime, kako moàm da teprepu{tam na drugite, o Izraelu?” (O{ea 11,8).

Duri i ako ne zasluìl Izrael, Bog sepak }e mu prosti: “Dodeli mu ja na Jakov svojatavernost, na Avram svojata milost, kako {to se be{e zakolnal pred na{ite pratatkov-ci vo damne{no vreme” (Miha 7,20).

23.5. Vizija za dale~nata idninaIdejata za kone~noto spasenie e osnovata na proro~kite sfa}awa. Tie vo potsvesta nego prifa}ale kone~noto uni{tuvawe na Izrael. Predviduvaweto na nacionalnata pro-past ne zna~elo deka tie bile li{eni od nacionalnata svest, tuku obratno. Prorocitena svoj kriti~ki na~in bile vdahnoveni so poseben nacionalen duh, koj ne se zado-voluval samo so toa da preìvee Izrael. Nivnata vizija za dale~nata idnina (na kra-

137

vidovi: “Nivnite dela ne im dopu{taat da mu se vratat na svojot Bog, so {to vo niv eduhot na bludot” (Ho{ea 5,4).

23.2. Po~etok na proro~kiot univerzalizam Idolopoklonstvoto ne se ograni~uva samo na negiraweto na Boga. Toa go ohrabruva nas-tojuvaweto lu|eto da vladeat nad svoite bli`ni. Spored toa, idolopoklonstvoto epri~ina za site op{testveni i moralni zla na svetot. Vo minatoto idolopoklonstvotose smetalo za grev koj trebalo da go izbegnuva samo izraelskiot narod bidej}i Bog negogo zapoznal so zna~eweto na vistinskata vrednost. Je{aja bil prviot koj go ozna~ilidolopoklonstvoto kako ~ove~ki grev koj im se zabranuva na site, a ne samo na Izrae-lcite, i so toa go odbeleàl po~etokot na proro~kiot univerzum.

23.3. Op{testvena pravda i politikaZa prv pat vo istorijata se ukaùva na moralot kako na odlu~uva~ki faktor na nacio-nalniot ìvot. Prorocite upatuvaat najostri prekori zaradi razvratnosta na op{te-stvoto. Me|utoa, tie pove}e ne se ograni~uvaat samo na obvinuvawa upateni do poedi-nci, kako {to vo svoe vreme toa go pravele ranite proroci Natan i Elija. Ranite pro-roci smetale deka samo David i Ahav se odgovorni za te{kite prestapi i deka edinst-veno tie treba da bidat kazneti. Od sega za op{testvenata i politi~kata nepravda sepovikuva na odgovornost celiot narod pod zakana za gubewe na sopstveniot opstanok.

“Na Izrael }e mu bide sudeno za{to vo nego pravedniot go prodavaat za srebro, a siro-ma{niot za par ~evli” (Amos 2,6).

I zatoa “koga gi {irite svoite race jas go odvra}am pogledot od vas i ve}e ne gi slu{am~estite molitvi, za{to racete vi se natopeni vo krv. Izmijte se, o~istete se, ottrgnetegi od pred moite o~i va{ite zli dela, prestanete da pravite zlo. U~ete se na dobro ibarajte ja pravdata. Pomognete mu na ugneteniot, branete ja vdovicata, borete se za si-ra~eto” (Je{aja 1, 15-17).

Vo uslovi na klasna borba prorocite bile sekoga{ na stranata na izma~uvanite. Teì{-teto na vinata sekoga{ se stava vrz vladeja~kata klasa. Tie te{ko gi obvinuvaat mo}ni-cite koi “no}e vo postelite smisluvaat bezzakonie, a {tom }e osamne utroto ve}e go izvr-{uvaat, za{to e silata vo nivnite race. Koga }e go posakaat tu|oto pole, tie go grabaat, koga}e posakaat tu|a ku}a, tie ja zemaat. Vr{at nasilstvo nad lu|eto i gi pqa~kaat” (Miha, 2).

Zatoa prorokot pora~uva:

“Slu{ajte poglavari na Jakov i knezovi na domot

Izraelov...

Vie go mrazite dobroto, a go qubite zloto. Na lu|eto

im ja derete koàta od grbot i im go kinete mesoto od koskite...

go `derete mesoto na mojot narod, mu ja derete koàta

i mu gi kr{ite koskite, gi raspar~uvate kako meso vo kotel”. (Miha 3, 1-3).

“Zatoa zaradi vas Cijon }e stane preorano pole, a

Jeru{alajim }e bide pretvoren vo kup od urnatini”.

(Miha 3,12)136

2244NEVIIM AHARONIM(Poslednite ili podocne`nite proroci)

Pod poimot posledni proroci gi podrazbirame trite golemi i dvanaesette mali proro-ci. Vo golemite proroci spa|aat Je{ajau (Isaija), Jiremejau (Jeremija) i Jehezkel (Jeze-kiel), a vo malite O{ea (Osija), Joel, Amos, Ovadja (Ovadija), Jona, Miha (Mihej), Na-hum, Havakuk (Avakum), Cefanija (Sofonija), Hagaj (Agej), Zeharja (Zaharija), Malahi(Malahija).

24.1. Je{ajau (Je{aja, Isaija)

Ona {to malku se znae za ìvotot na Je{aja, moè da se najde vo knigata koja go nosinegovoto ime i vo Vtorata kniga na carevite. Toj bil roden vo Erusalim okolu 756 godi-na pr.n.e. vo aristokratsko semejstvo. Prorokuval okolu 50 godini vo vremeto na judej-skite carevi Jotam, Ahaz i Hizkijau. Toa bil sudbonosen period vo evrejskata istori-ja. Dvete mali carstva Izrael i Judeja, i samite vo me|usebni sudiri, bile vovle~eniistovremeno i vo sudir so golemite sili. Vo toa vreme Asirija bila vode~ka golema si-la. Asirskata vojska za vreme na ìvotot na Je{aja navleguvala ~etiri pati na jug, pot-~inuvaj}i gi malite narodi, a vo eden takov pohod, sosema go zbri{ala i carstvoto Iz-rael (721 god. pr.n.e.).

Vo nastojuvaweto da preìveat vladetelite na Judeja barale izlez vo privremeni so-juzi so drugite sili, naj~esto so Egipet. Je{aja ostro se sprotivstavuval na takvataorientacija, ubeden deka so toa ne moè da se so~uva bezbednosta na Judeja. Kako ~ovekso dlaboko religiozni ubeduvawa toj pred s¢ baral vera vo Boga, a neprijatelot preddràvnite porti go smetal za izvr{itel na Bo`jata volja, koj do{ol da go kazni izb-raniot narod zaradi negovite grevovi i neposlu{nosta kon Boga.

So ìvopisni izrazi Je{aja ja pretskaùval ne samo sudbinata na Judeja, tuku i na nej-zinite neprijateli poedine~no. Taka, na primer na Vavilon mu pretskaàl stra{nakazna: “...vo nego }e se izleùvaat pustinskite yverovi, a ku}ite }e im bidat polni sodivi ptici”.

139

jot na vremeto) se temeli na nadmo}ta na Izrael, no ne na takva nadmo} koja bi se po-tpirala na sila. Izrael }e upravuva so svetot ne so silata na oru`jeto, tuku isklu~i-vo so doblesta na svojot duh. Nemu kako na “izbran narod” mu e doverena misijata da gopou~uva ~ove{tvoto kako da go spoznae Boga i da gi izvr{uva negovite nalozi.

Kolku i da bile vozvi{eni nivnite idei, prorocite sepak ne bile naivni sonuva~i.Kolku poblagoroden bil nivniot ideal, tolku bilo pojasno nivnoto soznanie deka tojideal ne moèl da se ostvari vo dogledna idnina. Dokolku sepak dojde do ostvaruva-we, toa bi moèlo da se slu~i vo dale~nata idnina, na krajot na vremeto.

Pravej}i £ neophodni otstapki na stvarnosta, prorokot si dava polet na svojata fan-tazija. Vo taa dale~na idnina, “na krajot na vremeto”, so Izrael }e vladee pravedencar, nadaren so duhot na mudrosta, so razum i so znaewe, koj pravedno }e im sudi na “be-dnicite (i ~esno) i na stradalnicite po zemjata... so pravda }e ja prepa{a svojata po-lovina, a so vernost bedrata” (Je{aja 11,2-5).

Kone~nata milost }e bide obezbedena ne samo za ~ove{tvoto, tuku i ìvotinskiot svet}e postigne sovr{enstvo, a pak drevnite neprijatelstava }e zamrat.

“Volkot }e ìvee so jagneto i tigarot }e leì so jareto; teleto i lav~eto zaedno }e pa-sat, a detence }e gi vodi na pasewe....”(Je{aja 11,6).

Vo taa dale~na idnina proro~kata vizija }e go dostigne svojot vrv: “...ridot na koj stoihram }e gi nadvisuva vrvovite na planinite... i kon nego kako reki }e se slevaat sitenarodi...” (Je{aja 2,2). Toa nema da bide samo mesto za bogosluèwe, tuku mesto od koepravdata i poukata (Tora) }e zra~at niz celoto ~ove{tvo. “Ki micijon tece Tora udvarAdonaj Miru{alajim” (“Za{to od Cijon }e pote~e Tora, a slovoto Gospodovo od Jeru{a-lajim”) (Je{aja 2,3).

Tuka doa|ame do jadroto na proro~koto viduvawe na dale~nata idnina. Na vrvot od is-torijata, na “krajot na vremeto” ~ove{tvoto }e bide obedineto. Site lu|e i narodi }eja spodeluvaat Bo`jata milost, koja dosega mu bila vetena samo na izraelskiot narod.Toga{ Gospod }e re~e: “Neka e blagosloven mojot narod Egipet, deloto na moite raceAsirija i moeto nasledstvo Izrael” (Je{aja 19,25).

Vo toa dale~no vreme prorokot Je{aja otkriva i sostojba na op{to bratstvo, koga }eìveat lu|eto vo qubov i vo mir i nema pove}e me|usebno da vojuvaat: “]e gi prekovaatsvoite me~ovi vo rala, kopjata vo srpovi, narodot protiv narod ne }e krene me~, nitu}e se u~i na bitka” (Je{aja 19,25).

Vo takvite uslovi dejstvuvaweto na Izraelcite }e bide bleskavo. Negovata uloga }ebide da go oslobodi ~ove{tvoto od idolopoklonstvo {to go popre~uva negovoto spase-nie. Pod ova vsu{nost Je{aja podrazbira deka ne moè da ima spasenie s¢ dodeka ~o-vekot ne se prevospita samiot sebesi, dodeka ne se produhovi, ne go “obreè svoeto sr-ce” i ne ja is~isti religijata od ~istiot formalizam. Toj treba da go napu{ti oboù-vaweto na predmetite koi gi napravil toj samiot za da se oslobodi od kopneòt za mo}i èdta za vlast, kako i od kultot na dràvata. Nieden oblik na vladeewe ili stepenna materijalna sostojba nema da go spasi ~ovekot. Ne moè da se postigne spasenie do-deka ~ovekot ne gi sfati svoite moralni obvrski kako natsetilno i boèsko delo.

ôvekot pred s¢ mora da se preobrazi sebesi. Spasenieto, velat prorocite, e uslovenoso kaeweto, spasitelnoto delo na Boga £ e podredeno na inicijativata na ~ovekot.

138

sredina, najverojatno vo Erusalim, a ne vo vavilonskoto ropstvo.

Zaradi veli~estveniot stil i silata na negovata li~nost, Je{aja se vbrojuva me|u naj-golemite evrejski proroci. So bogatstvoto na izrazot i so smelite idei, negovata knigase stava vo redot na najistaknatite proro~ki spisi. Kako golem umetnik, toj podednak-vo silno mu upatuva na narodot i ostri prekori i sve~eni slavopoi, i zatoa negovitegovori spa|aat me|u najubavite stranici na Tanahot (Stariot zavet).

Knigata na Je{aja imala golemo vlijanie i vrz drugi knigi, pa i vrz Noviot zavet. JovanKrstitel gi zapo~nuva svoite propovedi so citati od Knigata na Je{aja, a i samiot Isusnastapuva za prv pat vo Nazaret so ~itawe na negoviot svitok. êtirinaesettata re-~enica od sedmata glava, kade {to se spomnuva deka edna mlada èna }e zabremeni i}e dobie sin, hristijanskite teolozi ja tolkuvaat kako prorokuvawe na Isusovoto ra-|awe.

24.2. Jirmejau Ben Hilkijau (Jeremija, sinot na Hilkija)

Dvata velikani me|u prorocite, Je{aja i Jeremija, ìveele na vremensko rastojanie odeden vek, vo burnite denovi koga bile uni{teni dvete evrejski carstva: Izrael vo 721god. pr.n.e. i Judeja vo 586 god. pr.n.e.

Kako i Je{aja vo svoeto vreme, taka i Jeremija bil svedok na dramati~ni istoriski so-bitija vo podra~jeto na Bliskiot Istok: rasteweto na mo}ta na novoto Vavilonsko Ca-rstvo i raspadot na Asirskata Imperija. Toj ja doìveal prvata opsada i osvojuvawe-to na Erusalim vo 597 god. pr.n.e. i vtoroto progonstvo vo Vavilon vo 586 god. pr.n.e.Jeremija bil roden vo sve{teni~ko semejstvo vo Anatot, na teritorijata na Binjamin,na tri milji rastojanie od Erusalim. Anatot bil eden od gradovite, koj u{te od vreme-to na Jeo{ua bil odvoen za Levitite.

Za ìvotot na Jeremija i za negovoto u~ewe se znae mnogu pove}e otkolku za koj bilodrug prorok, za{to vo negovata kniga ima izobilsto od istoriski i biografski poda-toci, koi{to gi zapi{uval negoviot u~enik i sekretar Baruh ben Nerija.

Jeremija go zapo~nal svoeto proro~ko dejstvuvawe vo trinaesettata godina od vlade-eweto na carot Jo{ija, a go zavr{il po razoruvaweto na Prviot hram. Taka toj dejstvu-val vo vremeto na pette posledni judejski vladeteli, a teì{teto na negovite aktiv-nosti bilo vo vremeto na Jeojahim i Cedekija, poslednite carevi na Judeja.

U{te dodeka bil mom~e na 18 godini, re~isi dete, toj vo sebe go slu{nal povikot so kojGospod mu se obratil: “U{te pred da te sozdadam vo utrobata te poznavav, a u{te predda izleze{ od utrobata te posvetiv i te postaviv za prorok na narodite... Ne veli “jassum dete”, tuku odi kade {to }e te ispratam i govori s¢ {to }e ti naredam ... Nemoj daim se pla{i{, za{to jas sum so tebe za da te izbavuvam” (1-4,5,7,8).

Toa bilo vo trinaesettata godina od vremeto na vladeeweto na carot Jo{ija. Jo{ijazapo~nal energi~no da go sproveduva verskoto obnovuvawe so namera da go iskoreniidolopoklonstvoto, razvratot i nepravdata, a da vovede novo ureduvawe na verskiot,op{testveniot i politi~kiot ìvot. Me|utoa Jo{ija zaginal vo borbata so Egip}anite609 god. pr.n.e. i procesot na obnovuvaweto se prekinal. Negoviot sin Jeojahim ne jasledel politikata na svojot tatko. Predupreduvawata od prorokot nemale nikakvapolza. Preovladalo veruvaweto deka Erusalim, kako sredi{te na Hramot, e nepovre-dliv i deka bogosluèweto vo nego obezbeduva spas.

Kako i Amos, O{ea i Miha koi dejstvuvale pred nego, taka i Jeremija ostro gi osuduvalverskite zastranuvawa i op{testvenite bolesti i go predupreduval narodot na nesre-

141

Me|utoa, najstra{nite zakani toj gi upatuval kon svojot sopstven narod i kon Erusalim,“nekoga{ grad na pravednosta, a sega grad na bludot i na ubijci”. Go podigal glasot pro-tiv verskoto licemerie, socijalnite razliki i ugnetuvaweto na siroma{nite, a so is-tata èstokost go napa|al i dvorot i vladetelite, koi gi narekuval prijateli na krad-cite.

Ne gi izostavil ni ènite na bogatite lu|e koi “so krenat vrat se {etaat naokolu, yve-kotej}i so grivnite na nozete...”. No i tie }e go doìveat sramot koga Gospod }e im is-trgne s¢ so {to se gordeat: tanteli, lan~iwa, prsteni, ukrasi i skapoceni fustani.“Namesto prijatni mirizbi - smrdea, namesto kadrici - izbri~en til, namesto gizdavifustani - obleka od vre}a, i namesto ubavina - sram” (3,24). Negoviot pesimizam e se-pak ublaèn so nade`ta deka Bog nema vo celost da go uni{ti gre{niot narod. Nekoi}e preìveat i }e se vratat od progonstvo na vistinskiot pat.

Je{aja isto taka go pretskaàl i vremeto koga vo celiot svet }e zavladee mir i koga}e se pojavi sovr{eniot car od Davidovoto koleno.

24.1.1. Sefer Je{ajau (Knigata na Je{aja)

Knigata na prorokot Je{aja se deli na dva mnogu razli~ni dela. Prviot del e od 1. do39. poglavje, a vtoriot od 40. do 66. poglavje.

Vtoriot del stilski i sodrìnski isto taka moè da se podeli na dva dela; od 40. do55., i od 56. do 66. poglavje. Na prorokot Je{aja mu se pripi{uva samo prviot del odknigata, dodeka ostanatite delovi im se pripi{uvaat na drugi avtori. Poradi ova is-traùva~ite govorat za prviot, vtoriot i tretiot Je{aja. So ogled na toa {to niz cela-ta kniga provejuva ist duh, stru~nite lica smetaat deka nea vo celost ja uredil nekojod u~enicite na Je{aja. Knigata ja dobila svojata dene{na forma mnogu vekovi podoc-na po prorokovata smrt.

Poglavjata od 1. do 39. nesomneno go pretstavuvaat verodostojniot glas na golemiotprorok so mo`ni dodatoci od negovite u~enici. Taa nastanala vo vremeto koga Judejaja zagrozuval nejziniot mo}en sosed Asirija. Je{aja predupreduval deka opasnost zaopstanokot na Judeja ne pretstavuva samo Asirija, tuku i neposlu{nosta kon Boga, {tovodi vo propast, i zatoa mu sovetuval na narodot da ìvee pravedno i ispravno.

Poglavjata od 44. do 55. nastanale re~isi eden vek po Je{aja, vo vremeto na vavilonsk-oto ropstvo. Judejskiot narod ìvurkal skr{en, bez nikakva nade`, a golema bila iverojatnosta deka }e go izgubi svojot identitet. Toga{ se pojavil prorokot ~ie{to imeostanalo nepoznato, no negovite zborovi se zapi{ani vo posledniot del od knigata naJe{aja. Zatoa sovremenite nau~nici ovoj del od knigata go narekuvaat “Vtor Je{aja”.Izvorniot Je{aja im se obra}al na svoite sogra|ani vo evrejskata dràva, a podocne-`niot nepoznat prorok govorel za zaednicata, ottrgnata od svojata tatkovina, koja be-znade`no ìvurkala vo tu|a zemja, vo vavilonskata dijaspora. Vo taa etapa bilo po-trebno da se so~uvaat identitetot i religijata na predcite s¢ do vra}aweto vo svoja-ta zemja. Zatoa nepoznatiot prorok najavuval deka Bog ve}e se podgotvuva da go oslobo-di svojot narod i da go vrati vo nivnite ku}i vo Erusalim, kade {to }e zapo~nat novìvot.

Poglavjata od 55. do 56. se odnesuvaat na podocne`niot period, koga narodot ve}e sevratil vo Erusalim i go vozobnovil Hramot, a toa bilo vo periodot na Ezra i Nehemija.Zatoa nau~nicite mu gi pripi{uvaat ovie poglavja na tretiot Je{aja. Toa e verojatnodelo na u~enicite na “vtoriot Je{aja”, ~ii{to misli i stil se so~uvani, no vo druga

140

Kone~no se slu~ilo i ona od {to Jeremija najmnogu se pla{el: kon vostanieto na sose-dnite narodi protiv Vavilon se priklu~il i Cedekija. Nevuhadnecar navlegol vo Ju-deja, go opkolil Erusalim, a Jeremija insistiral na dobrovolno predavawe. Me|utoaVaviloncite naglo se povlekle poradi navleguvaweto na egipetskata vojska. Jeremijatoga{ bil ìgosan kako predavnik, koj treba da bide uni{ten za{to go podriva moralotna narodot. Najprvin frlen vo zandani, potoa bil spu{ten vo cisterna so kal i takabil ostaven da umre. No go spasil eden dvorjanin, koj mu javil na carot za ona {to seslu~uva so Jeremija, pa taka po zapoved na carot toj bil izvle~en so jaìwa od cister-nata i osloboden.

Po dve godini bila povtorena opsadata na Erusalim. Gradot, koj bil iscrpen od glad,kone~no se predal. Hramot bil razoren, a naselenieto ubivano ili odveduvano vo rop-stvo. Cedekija, koj se obidel da pobegne, bil zaroben, oslepen i frlen vo zandani.

Spored predanieto, Nevuhadnecar im naredil na svoite vojskovodci da bidat vnima-telni kon Jeremija. Tie mu dozvolile da odbere dali saka da trgne so niv vo Vavilonili }e ostane vo Erusalim. Jeremija odlu~il da ostane vo Erusalim i da gi podeli st-radawata zaedno so narodot. Naskoro zaminal vo Micpa kaj svojot prijatel Gedaqa,kogo Nevuhadnecar go nazna~il za guverner na Judeja.

Gedaqa gi slu{al sovetite na Jeremija i se trudel da go za~uva mirot. Po dva mesecaGedaqa bil ubien, a grupata rodoqubi verni nemu ne uspeale da go fati ubiecot. Po-radi strav deka za toa }e bidat obvineti, tie pobegnale vo Egipet i go povele so sebei Jeremija i negoviot sekretar Baruh.

Vo Egipet Jeremija prodolìl da drì èstoki govori, predviduvaj}i go vra}aweto naprogonetiot narod i obedinuvaweto na Izrael i na Judeja. Se spomnuva deka go prets-kaàl i napadot na Nevuhadnecar vrz Egipet, {to navistina se slu~ilo.

Malku se znae za poslednite denovi od ìvotot na ovoj prorok. Spored edno neprover-eno kaùvawe, Jeremija bil kamenuvan.

24.2.2. Sefer Jirmejau (Knigata na Jeremija)

Knigata na prorokot Jeremija ima 52 glavi. Iako sodrì 14 glavi pomalku od knigatana Je{aja, taa e najobemnata proro~ka kniga. Vo Septuagintata, prevodot na sedumdese-ttemina od III vek pr.n.e., knigata ima okolu 2 700 zbora pomalku od hebrejskiot izvorentekst. Ottuka e i pretpostavkata deka preveduva~ite ili skratile nekoi mesta, iliimale nekoj drug tekst od koj go izvr{ile prevodot.

Knigata moè da se podeli na nekolku dela. Prviot del sodrì proro{tva, propovedii poraki vo vremeto na poslednite carevi na Judeja, kako i obvinuvawa protiv Vavi-lon, Egipet i drugite okolni narodi.

Vo vtoriot del se smesteni iskazi i li~nata ispoved na Jeremija, koja verojatno ja za-beleàl negoviot u~enik Baruh. Vo niv prorokot se pojavuva kako edinstvena li~nostna Stariot zavet spored negovata ~uvstvitelnost, osamenost i potresnite vnatre{nikonflikti.

Knigata od druga strana, pretstavuva redigirana zbirka od razli~ni spisi, od koi ne-koi nemaat nikakva vrska so Jeremija, na primer zavr{nata 52. glava, vo koja se opi-{uvaat poslednite denovi na Erusalim. Do kone~nata redakcija na knigite na Jeremijado{lo, verojatno, kon krajot na V vek pr.n.e.

143

}ite {to tie gi nosat. Niedna `rtva, nitu rasko{no bogosluèwe nema da ja spre~atpropasta ako ne se popravat lu|eto. Bog go ceni sekoj ~ovek spored ona {to e vo ne-govoto srce, spored ona {to go raboti i spored rezultatite od negovata rabota (17,10).

Zaradi otvorenata kritika Jeremija bil vo neprekinat sudir so vladeja~kite krugovi.

U{te na po~etokot na vladeeweto na carot Jeojahim, Jeremija vo dvorot na Hramot ginapadnal vernicite so stra{ni zakani i so kletva deka }e go uni{ti Bog svetili{tetoako ne se popravat tie.

Vozbudenata tolpa i nekoi sve{tenici se svrtele protiv prorokot i barale za negosmrtna kazna, no go za{titil eden ugleden dvorski velikodostoinstvenik.

Vo edna druga prigoda pred nasobraniot narod, toj na dramati~en na~in ja stol~il zem-jenata stomna i izvikal: “Vaka }e go razbijam svojot narod i ovoj grad... taka {to niko-ga{ nema da bide popraven” (19, 11).

24.2.1. Podemot na Vavilon i propa|aweto na JudejaVo 612 godina pr.n.e. Vaviloncite ja pokorile Asirija, koja ~etiri veka dominirala nadzemjite od Bliskiot Istok. Sedum godini podocna (607 god. pr.n.e.) Nevuhadnecar gi po-razil Egip}anite kaj Karkemi{ i stanal vrhoven gospodar na Judeja i na nejzinite so-sedi.

Jeremija dvaeset godini go povikuval narodot na pokajanie i ja predviduval propastana Judeja. Koga do{ol Vavilon, toj po~uvstvuval deka nabliùva denot na propa|aweto.Zatoa na gra|anite na Erusalim im pora~al deka }e bide pretvorena celata zemja vournatini i opusto{ena, a deka tie }e mu robuvaat na Vavilon 70 godini.

Dve godini podocna Judeja u~estvuvala vo buntot na nekoi pokoreni zemji protiv Vavi-lon, no ovoj bunt bil zadu{en. Vaviloncite vlegle vo Erusalim i go odvele vo ropstvocarot Jeojahim i tri iljadi ugledni gra|ani. Za nov car go nazna~ile negoviot vujko Ce-dekija.

Cedekija se zdruìl so Egipet protiv Vavilon. Jeremija vo svoite govori energi~no imse sprotivstavuval na naporite na proegipetskata stranka da go mobilizira narodotprotiv Vavilon. Zaradi toa, toj bil proteran i uapsen. Me|utoa, vostani~koto raspolo-ènie protiv ugnetuva~koto vladeewe na Vavilon se {irelo i vo drugite zemji od toapodra~je. Zatoa Jeremija gi predupredil i Edom, Moav Amon, Tir i Cidon deka vooru-èniot otpor }e dovede do razoruvawe i na nivnite zemji. Imaj}i ja predvid politi~-kata sostojba i odnosot na silite, Jeremija bil protiv vooruèna borba koja nemalanikakvi izgledi za uspeh. Toj se zalagal za pokornost i trpenie, s¢ dodeka ne dojdevremeto koga Gospod }e go razbie Vavilon i }e gi povrati zarobenite bra}a. Koristej}ise so slikoviti simboli, toj na vratot si stavil drven jarem, pokaùvaj}i kako trebada se svitka vratot i da se nosi vavilonskiot jarem za da se opstane vo ìvotot.

Toga{ vode~kiot sve{tenik i prorok go simnal jaremot od vratot na Jeremija, go skr-{il i mu najavil na narodot deka Bog vaka }e go skr{i vavilonskiot jarem nametnat nadrugite narodi i deka vo rok od dve godini }e se vratat proteranite vo svoite domovi(28,11).

Jeremija ispratil pismena poraka do malata evrejska zaednica vo Vavilon i ja predu-predil da ne nasednuva na la`ni proroci. Gi sovetuval da gradat ku}i, da osnovaat se-mejstva i da odrùvaat dobri odnosi so vlasta, za{to nivnoto progonstvo }e trae 70godini.

142

riski i biografski podatoci, vr{i trajno vlijanie vrz generaciite od site vremiwa.

24.3. Jehezkel (Jezekiel)

Spored bibliskata podelba Jezekiel, zaedno so Je{ajaua i Jeremija e tretiot golemprorok me|u docne`nite proroci.

Jezekiel zapo~nal da prorokuva vo Erusalim, vdahnoven od govorite na svojot postarsovremenik Jeremija. Toj bil me|u prvite zarobenici, koi od Judeja bile odvedeni voVavilon 598 god. pr.n.e. Toj prodolìl da prorokuva i vo ropstvo u{te 22 godini.

Knigata na Jezekiel ima 48 glavi i pretstavuva dobro povrzana celina. Glavite voknigata moè da se podelat na dva ednakvi dela: prvite 24 sodràt govori i vizii na-stanati pred nacionalnata propast, a poslednite 24 po razoruvaweto na Erusalim. Ia-ko se ~ini deka nekoi od prvite glavi nastanale vo Erusalim, pove}eto nau~nici veru-vaat deka negovoto delo vo celost e napi{ano vo Vavilon.

Po uvodot, vo koj toj izloùva kako bil povikan da prorokuva, Jezekiel upatuva predu-preduvawa i zakani do narodot na Judeja zaradi negovoto neverstvo, a potoa govoriprotiv okolnite narodi, osobeno Tir i Egipet, vo koi ja nagovestuva nivnata propast.

Po pa|aweto na Erusalim negovite proro{tva provejuvaat so nade` i vera za obnovu-vawe. Na bespomo{nite proterani, toj im upatuva poraki na uteha i vetuvawe deka }ego prezeme Bog vodstvoto nad svojot narod, }e go vrati vo tatkovinata i }e go brani odneprijatelskite napadi.

Vo posledniot del toj podrobno gi izloùva propisite na idnata vozobnovena dràva,funkcioniraweto na Hramot, koj{to Evreite povtorno }e go izgradat, kako i za organi-zacijata na bogosluèweto.

Vo knigata na Jezekiel nema biografski podatoci za nego samiot. Se znae samo dekabil koen (sve{tenik) i deka bil odveden vo ropstvo me|u prvite. Edinstveniot poda-tok za negovoto semejstvo e smrtta na negovata èna nasproti padot na Erusalim, {togo sfatil prorokot kako predznak za nacionalnata propast.

Jezekiel e edna od najzanimlivite li~nosti me|u prorocite. Spored na~inot na izra-zuvawe i ìvopisniot stil, toj se razlikuva od ostanatite proroci. Kaj nego golemozna~ewe imaat simboli~nite dejstva i vizii. Negoviot tekst e bogat so sporedbi i soparaboli. Carstvoto se sporeduva so vinova loza, Vavilon so orel-grablivec, Egipetso krokodil, a Judeja i Izrael so dva povrzani stapa - kako znak na povtorno obedin-uvawe.

Svoite vizii toj gi iznesuva vpe~atlivo, kako slikar {to gi slika svoite platna soìvopisni boi. Vo vizijata na ognenite ko~ii, prorokot saka da mu objasni na narodotdeka Bog ne e povrzan samo za edno mesto, za Hramot i za Erusalim, tuku deka e toj pri-suten nasekade, pa i vo Vavilon, ne zaboravaj}i gi onie {to se nao|aat vo ropstvo. Va-viloncite po Bo`ja volja go opusto{ile Erusalim i go razorile Hramot. Ropstvoto ekazna za grevovite, no toa ne e znak deka Evreite prestanale da bidat negoviot izbrannarod. Jezekiel ja istaknuva mislata deka sekoj moè so optimizam da gleda vo idni-nata. Negovata vol{ebna vizija za oìvuvaweto na suvite koski go izrazuva cvrstotoveruvawe vo obnovuvaweto i preporoduvaweto na nacijata koja{to bila otpi{ana kakoda e mrtva, pa ukaùva na Bo`jata semo}, so koja moè da go oìvee svojot narod.

Najzagado~nite poglavja vo knigata se onie za carot Gog od dale~nata i nepoznata zemja

145

24.2.3. Kolebawata na Jeremija i vizijata za idninataJeremija mu sluèl na beskompromisniot Bog koj baral pokajanie za{to “onoj koj e zasmrt - na smrt, koj e za glad - na gladuvawe, koj e za ropstvo - vo ropstvo”(15,2). Oviestrogi poraki toj gi prenesuval so te{ko srce i se obiduval da posreduva kaj Boga zaonie {to pravat zlo, pa i za neprijatelite. Bog nekolku pati go prekoril za taa nego-va slabost: “A ti ne moli za ovoj narod... za{to nema da ti ja usli{am molbata”.

Pacifizmot na Jeremija i povikot za dobrovolno predavawe za vreme na opsadata, koitolku go lutele negoviot narod, poteknuvale od fizi~kiot strav od vojna i krvoprol-evawe. Jeremija e prorok koj najavuva propast, a potoa leleka i taì za{to ne saka dadojde taa.

Jeremija e zbunet so pra{aweto za odmazda: “Praveden si, Boè, ako bi se pravdal soTebe, no jas }e govoram za Tvoite sudovi: zo{to patot na bezbo`nikot e uspe{en, zo{toìveat vo mir site {to vr{at neverstva?”. Takviot zaluden napor da se izmirat veru-vaweto i umuvaweto doa|a do celosen izraz vo knigata za Jov (Jovu). Toa e tema koja idenes e prisutna kaj mnogu lu|e.

Jeremija bil ~uvstvitelen ~ovek. Nemu u{te od ranata mladost odvoena od ìvotot,bez semejstvo i potomstvo, mu bilo onevozmoèno da gi deli ìvotnite radosti i tagiso drugi lu|e (16,9).

Jeremija iskreno go sakal svojot narod i te{ko mu pa|alo da gi prenesuva porakite zatragedijata {to mu pretstoi. Mnogu od negovite govori imaat potresna sodrìna; vo nivse ~uvstvuva bolkata {to mora da ja prorekne propasta na svojot narod. Bo`jite zboro-vi silno go pe~ele i toj ne moèl da gi zadrì za sebe. Zaradi svoite govori i napadina oficijalnata politika na dvorot, toj bil progonuvan, apsen, navreduvan, poniùvani izloùvan na potsmev. Lu|eto {to gi qubel i {to sakal da gi spasi go obvinuvale zapredavstvo. Dlaboko nesre}en i razo~aran poradi toa {to ne bil sfaten, toj izvikal:“Te{ko mene, majko, {to si me rodila za da se prepira so mene celata zemja i site dame prokolnuvaat”...”Zo{to postojano trae mojata bolka, i zo{to e smrtna mojata rana, tane moè da se isceli...?” (15-10,18). Proklet da e denot koga se rodiv... zo{to ne me us-mrti vo maj~inata utroba, ta majka mi da mi be{e grob... zo{to izlegov od utrobata zada gledam maka i àlost i vo sram da zavr{at moite dni?” (20-14,17,18).

Me|u najubavite zborovi od negovata kniga spa|aat onie {to prorokuvaat povedra idni-na po propa|aweto, koga }e sklu~i ~ovekot nov sojuz so Boga, koj }e go po~ituva narodoti bez u~itel, za{to toj }e bide vreàn vo nivnite srca.

Jeremija predviduval vozobnovuvawe na Izrael. Na onie {to ja preìveale agonijatana progonstvoto toj im vetil bezbedno vra}awe vo Judeja i obedinuvawe na progonetiteod Izrael i Judeja.

“Prestanete da pla~ete i da liete solzi... va{ite deca }e se vratat vo svojata zemja.Jas }e gi soberam od site zemji vo koi{to sum gi odnel” (31,15).

Vlijanieto na Jeremija vrz narodot bilo mnogu pogolemo duri po negovata smrt. Nego-vata sudbina za vreme na negoviot ìvot bila samo poniùvawe i javno sramotewe, apo negovata smrt, Evreite proterani vo Vavilon so stravopo~it razmisluvale za nego-vite poraki i se rakovodele spored niv.

Knigata na prorokot Jeremija, bogata so vdahnoveni govori i simboli~ni poraki, isto-

144

24.3.2. Trite vizii

24.3.2.1. Vizijata na Bo`jeto voziloBog vo vizija mu se javuva na prorokot i mu ja doveruva misijata da mu gi prenese na nar-odot negovite poraki. Prorokot go gleda Boga vo neobi~no vozilo, koe go dviàt ~etiriìvotni so ~udna forma. Sekoe imalo po dva para krilja, glava so po ~etiri lica - na~ovek, na orel, na lav i na vol - pravi noze, a tele{ki stapala. Nad niv bil raspnatsvod {to se preleval vo ìvopisnite boi na boìlakot. Dramati~na bila pojavata, ob-viena vo bleskava svetlost i plameni. Zamavnuvaweto na kriljata bu~elo kako {um odnadojdeni vodi, a od vodite nad nivnite glavi se slu{ale grmotevici. Pod svodot senao|alo ne{to {to nalikuva na prestol, a na prestolot sedel nekakov ~ovek. Naokolusegde bleskotelo kako ogan, kako vinoìto vo oblacite vo do`dlivi denovi.

Toga{ se slu{nal glasot Bo`ji: “ôveku, te ispra}am kaj sinovite na Izrael koi seodmetnaa od mene, sinovi so tvrd obraz i so zakoraveno srce za da im gi prenese{ mo-ite poraki. A ti, ~oveku, ne pla{i se od niv, nitu od nivnite zborovi.... za{to ìvee{me|u skorpii... otvori ja ustata i izedi go toa {to }e ti go dadam. I poglednav, a rakaispruèna kon mene, a vo nea svitok-kniga. I toj ja odvi pred mene, a taa napi{ana odv-natre i odnadvor, vo nea pla~, vozdi{ki i lelek”. Prorokot se se}ava deka po ovaa vi-zija bil vo besvesna sostojba sedum dena.

24.3.2.2. Idolopoklonstvoto vo hramot i kaznataDodeka sedel vo svojata ku}a prorokot ja po~uvstvuval bo`jata raka, koja go fatila zaper~in od kosata na glavata, go podignala vo viso~inite pome|u neboto i zemjata i goprenela vo Erusalimskiot hram. Tamu toj videl sedumdeset izraelski stare{ini kakopalat temjan i im kadat na kumirite vreàni vo yidot, videl lu|e svrteni kon istokkako mu se poklonuvaat na sonceto i èni {to sedat i go oplakuvaat Tamuz.

Odnenade`, se pojavile {estmina dobro vooruàni lu|e, a so niv i eden oble~en vo ob-leka od len, so pribor za pi{uvawe na pojasot. Nemu Bog mu naredil da mine niz gradoti da gi obeleì ~elata na site, koi taguvaat i pla~at poradi gadostite {to se pravattamu. A na drugite {estmina im naredil da trgnat po nego i bez milost da ubivaat star-ci, mladi mom~iwa, devojki, èni i deca, a da gi po{tedat samo onie {to se obeleèniso znak na ~eloto. I tie po~naa da ubivaat, najprvin stare{inite pred hramot, a potoai ostanatite po gradot.

Dodeka tie go pravele toa, prorokot se frlil na zemja i izvikal: “Gospode, zar navis-tina }e go uni{ti{ seto ona {to preostanalo od Izrael?”. Bog mu odgovoril: “Mnogu egolemo bezzakonieto vo domot na Jisrael i na Jeuda; zemjata e polna so krv, a gradotprepoln so zlostorstvo. I zatoa ni jas nema da àlam, nitu }e se smiluvam, nivnite de-la }e gi stavam na nivna glava”. A ~ovekot vo lenenata obleka javil: “Napraviv taka ka-ko {to mi zapoveda”.

147

Magog. Prorokot go zamisluva Gog kako gi predvodi varvarskite hordi, koi na brzi kowigi napa|aat mirnite i neodbraneti izraelski gradovi i sela. No Bog vo svojata jarost gipokrenuva prirodnite sili protiv osvojuva~ot. “Toj den }e ima silen potres vo zemja-ta na Izrael, planinite }e se rasturat, vrvovite }e se sru{at, yidinite }e padnat.Ogan, sulfur i grad }e se sru{i vrz negovite hordi i toj }e bide uni{ten” (38:19, 20).

24.3.1. Jezekielovoto “vjeruju” (credo)

Jezekiel insistira na odgovornost na prorokot za sudbinata na svojot narod. Smetadeka e prorokot straàr ~ija{to dol`nost e da go opomenuva narodot za te{kite po-sledici od negovata neposlu{nost i zlodelo.

“ôveku, te postaviv za straàr na domot Izraelov, da gi slu{a{ zborovite od mojatausta i da gi opomenuva{ vo moe ime. Koga }e mu kaàm na bezbo`nikot “}e zagine{“, ati nema da go opomene{ da se odvrati od svojot bezboèn pat za da si go za~uva ìvo-tot, bezbo`nikot }e zagine zaradi svojot bezboèn pat, no jas }e ja posakam negovatakrv od tvoi race.

A, ako ti go opomene{ bezbo`nikot, a toj ne se otkaè od svojata bezbo`nost i od svojotlo{ pat, toj }e zagine zaradi svoeto bezzakonie, a ti }e si ja so~uva{ svojata du{a”(3;17-19).

Za razlika od ostanatite proroci koi se ograduvale od sve{teni~koto ureduvawe, Je-zekiel gi po~ituva organiziranite verski obredi i utvrdenite verski normi, no isto-vremeno toj planira novo op{testvo i bogosluèwe, soedinuvaj}i go materijalniot iduhovniot element: so zakoni, bogosluèwe i Hram, toj me~tae za noviot Izrael zasno-van na nov duh i novo srce.

Jezekiel go otfrla tradicionalnoto sfa}awe za kolektivna vina i odmazda. Toj gobrani stavot deka e sekoj poedinec gospodar na svojata sudbina. Sekoj moè da bide do-bar i lo{, bez ogled na nasledstvoto i sklonosta, pa zatoa i sekoj e odgovoren za svo-ite postapki.

“Du{ata {to gre{i }e umre. Sinot nema da strada poradi bezzakonieto na svojot tatko,nitu pak tatkoto }e strada poradi bezzakonieto na svojot sin. Na pravednikot pravda-ta }e si bide negova, a na bezbo`nikot bezbo`nosta }e si bide negova” (18:20).

Religiskoto kredo na Jezekiel proizleguva od dva osnovni izvora: od silnoto i mis-ti~no li~no otkrovenie na Bo`jata slava i od veruvaweto deka ima evrejskiot narodsveta misija, koja ne moè da se izneveri nekazneto. Nezavisnosta na negoviot narod eizgubena poradi raskinatiot sojuz so Boga, no na negoviot narod }e mu bide ponuden novpo~etok i nov sojuz. “]e im dadam novo srce i vo niv }e vdahnam nov duh. ]e go otstranamod nivnoto telo kamenoto srce i }e im dadam srce od meso, za da se vladeat spored mo-ite naredbi i da gi po~ituvaat moite zakoni. I tie }e bidat moj narod, a jas nivni Bog”(11; 19-20).

So nagovestuvaweto na noviot sojuz i so slikata za izgubenata ovca i dobriot pastir,Jezekiel vlijae vrz tvorcite na Noviot zavet, a so svoite ìvopisni opisi, toj na li-kovnata umetnost £ dava dlaboko sodràjni motivi.

146

24.4.1. Od knigata na prorokot O{ea“Sporete se so svojata majka, za{to taa ne e moja èna, nitu sum jas nejzin ma`. Neka gootfrli taa bludot i prequbata pome|u svoite dojki, za da ne ja soble~am gola i da neja pokaàm kakva bila na denot na ra|aweto, za da ne ja odnesam vo pustina i vo zemjapresu{ena, ta da ne ja usmrtam so èd” (gl. 2, 2-3).

“ûjte go slovoto Gospodovo, sinovi na Izrael, za{to Gospod se sudi so ìtelite na ze-mjata, za{to nema vistina ni milost, nitu poznanie na Boga po zemjata, tuku samo kletvii lagi, ubistva i kra`bi, prequbi i nasilstva, i krvta so krv se izme{uva. Zatoa ta`na}e bide zemjata i nesre}ni }e bidat site nejzini ìteli i polskite yverki i pticitenebesni, }e zginat i ribite vo moreto” (4,1-3).

“Gilad e grad na zlostornici i krvavi tragi... se otkriva bezzakonieto na Efrajim izlobata na [omron.... kradecot vo ku}a provaluva, a bandata nadvor pqa~kosuva...

[to da ti storam Efrajime, {to da ti storam Jehudo? Va{ata qubov is~eznuva kako ut-rinski oblak, kako rana rosa...”.

“Oravte bezbo`nost, `neevte bezzakonie, jadevte la`ni plodovi, za{to se nadevavtena svoite pati{ta i na mno{tvoto svoi junaci. I }e nastane vreva kaj narodot, tvrdini-te }e se sru{at... za{to zacapavte vo zlo”(10, 13-15).

“Te znaev vo pustinata i vo zemjata presu{ena. Im dadov dobra pa{a i tie bea siti, no{tom se nasitija, srceto im se vozgordea, ta mene me zaboravija.

Zatoa }e im bidam kako lav, na patot }e gi demnam kako tigar, kako me~ka na koja ñ gograbnale mladen~eto, }e im go iskopam srceto vo gradite, }e gi izedam kako lav, diviteyverki }e gi rastrgnat”(13, 6-8).

“Vrati mu se Izraele, na svojot Gospod Bog. Vrati se i kaì mu: prosti!

]e go iscelam nivnoto otpadni{tvo, }e gi qubam dragovolno i }e is~ezne mojot gnev.

]e mu bidam kako rosa na Izrael, toj }e procveta kako liljan, }e pu{ti ìli kako drv-jeto livanonsko. ]e gi ra{iri grankite negovi, ubavinata }e mu bide kako na maslina,a mirisot kako vo Levanon. ]e se vrati i }e prestojuva vo negovata senka, }e odgledu-va p~enica i }e cveta kako vinova loza, spomenot }e mu bide kako vino livanonsko...

Koj e mudar neka go sfati ova i razumniot ~ovek neka spoznae, za{to ispravni se pa-ti{tata Gospodovi: pravednicite po niv }e odat ispraveno, a gre{nicite }e se sopnu-vaat”(gl. 14).

24.5. Joel Malku se znae za li~nosta na prorokot Joel Ben Petuel. Vo negovata kniga ne se spom-nuvaat nikakvi istoriski nastani vrz osnova na koi bi moèlo poblizu da se odredikako ìveel i koga dejstvuval. I vremeto na nastanuvaweto na negovata kniga e pred-met na pretpostavuvawa i nesoglasuvawa me|u nau~nicite. So ogled na toa deka proro-kuval samo vo Judeja i vo Erusalim ne spomnuvaj}i go Izrael, bi moèlo da se pretpo-stavi deka e toj od Judeja i deka vo vremeto na svojata proro~ka dejnost ìveel vo Eru-salim.

Vo Gemarata ima podatok deka dejstvuval Joel za vreme na vladeeweto na carot Je-

149

24.3.2.3. Oìvuvaweto na suvite koski (gl. 57)

Prorokot ja po~uvstvuval vrz sebe rakata na Gospod, koja go podignala, go ponela i gospu{tila srede edno pole, polno so suvi koski. Potoa Gospod mu naredil da im proro-kuva na suvite koski deka vo niv }e bide vdahnat duh i deka tie }e oìveat. Koga go na-pravil toa {to mu bilo naredeno nastanalo razdviùvawe, koskite se pomrdnale i sepovrzuvale sekoja so svojata. Na koskite se nadovrzale ìlite i mesoto, a odozgora senavlekla koàta. Potoa duvnal veter od site ~etiri strani, vdahnal vo niv duh: kos-kite oìveale, zastanale na noze i stanale ogromna vojska.

“Mi re~e: ôveku, ovie koski se siot dom Izraelov. Eve, tie velat se isu{ija na{itekoski i zagubivme nade`, propadnavme. Zatoa re~i im: eve, }e gi otvoram va{ite gro-bovi, narode moj ... i }e ìveete i }e ve vratam vo va{ata zemja”.

“Eve, jas }e gi soberam sinovite na Izrael i }e gi svrzam od segde i }e gi dovedam vonivnata zemja. I }e napravam od niv eden narod, i eden car }e ima nad site niv, nemave}e da ima dva naroda, i nema ve}e da bidat podeleni na dve carstva”.

24.4. O{eaO{ea Ben Beri ìveel vo VIII vek pr.n.e. Bil prorok vo severnoto carstvo Izrael zavreme na judejskite carevi Uzija, Jotam, Ahaz i Hizkija. Svoeto proro~ko dejstvuvawego zapo~nal pri krajot na vladeeweto na Jarovam II i prorokuval okolu 40 godini. Bils¢ u{te ìv vo nesre}noto vreme na naezdata na Asircite i propa|aweto na Izrael vo721 godina.

Od dvanesette knigi na malite proroci, poznati pod naslovot “Tere asar” (“Dvanaeset-mina”), knigata na prorokot O{ea e prva po red. Iako hronolo{ki taa bi trebalo da bi-de po knigata na prorokot Amos, taa zaradi svojot obem e stavena pred nea (O{ea ima14 glavi, a Amos samo 9). Od istata taa pri~ina i golemite proroci se staveni pred ma-lite. Bidej}i se knigite na malite proroci mnogu kratki, tie se sobrani vo edna zbir-ka i vo Tanahot se smetaat kako edna kniga.

Vo knigata te{ko se obvinuva izraelskiot narod zaradi idolopoklonstvoto i neverno-sta kon Boga. O{ea ja sporedil taa nevernost so svojot nesre}en brak i so svojata neve-rna èna. Kako {to ènata mu bila nemu neverna, taka i narodot na Izrael mu bil neve-ren na Boga. Ottuka osnovnata tema na O{eovoto proro{tvo bila predviduvawe na st-ra{na kazna i, na krajot, sepak prostuvawe i osloboduvawe po iskreno pokajanie. To-ga{ }e nadvladee silnata qubov na Boga kon svojot narod, toj povtorno }e go privle~ekon sebe i }e se povrze so nego. Taa qubov se izrazuva so zborovite: “Kako Izraele, mo-àm da te napu{tam, kako da te ostavam? Srceto ne mi dopu{ta za{to qubovta moja kontebe e pregolema”.

Stilot na prorokot O{ea e iskiten, pa zatoa e i teòk za sledewe. Mnogu odlomki nese sosema jasni zatoa {to nastanite {to gi spomnuva prorokot ne se dovolno poznati.Taka, na primer, problemot so negovata neverna èna, predizvikal golemi diskusii, pabile napraveni i mnogubrojni obidi za da se rekonstruira vistinskiot tek na nastan-ite. Spored mislewata na nekoi nau~nici, prikaznata za tragi~nata qubov na prorokotpretstavuva samo alegori~na parabola na Bo`jata qubov kon Izrael.

148

Pod niv treperi zemjata, i neboto se trese, temneat sonceto i mese~inata, yvezdite gogubat svojot sjaj.... is~ezna radosta me|u lu|eto.

“Vratete mi se so seto svoe srce i pla~ete. Rascepete gi svoite srca, a ne ko{ulite sv-oi, vratete mu se na svojot Bog za{to toj e milostiv i àlostiv, spor vo gnevot, a bogatvo dobrinata”.

I Gospod }e mu odgovori na svojot narod velej}i: “Eve, vi ispra}am ìto, vino i maslo,ta da se nasitite so nego. Nikoga{ pove}e nema da dopu{tam da se sramite pred naro-dite.

I }e dojde denot koga }e pote~e vino od lozjata, od pasi{tata mleko, a site re~ni kori-ta na Judeja }e bidat polni so voda”.

24.6. AmosKnigata na prorokot Amos se stava na tretoto mesto me|u “Dvanaesetminata” mali pro-roci, iako hronolo{ki bi trebalo da bide na prvo.

Amos bil pastir vo planinskoto selo Tekoa, blizu Erusalim i ìveel vo sredinata naVIII vek pr.n.e. Ja napu{til Judeja i se preselil vo carstvoto Izrael, kade {to po~nalda propoveda vo vreme na vladeeweto na carevite Uzija vo Judeja i Jarovam II vo Iz-rael. Vo toa vreme carstvoto Izrael go dostignalo vrvot na svojata mo} i ekonomskablagosostojba. Me|utoa, od vakvata sostojba nemale polza site ìteli na Izrael. Do-deka bogatite ìveele vo izobilie, poniskite sloevi ìveele vo siroma{tija i bileizloèni na izma~uvawe i ugnetuvawe. Kako posledica na ova do{lo do prodlabo~u-vawe na klasnite razliki.

Ni{to podobro ne bilo ni vo pogled na verata. Nadvore{noto bogatstvo, koe nao|aloodraz vo rasko{nite bogosluèwa i vo verskite sve~enosti prikrivalo mnogu slabostii nedostatoci. Eti~kite principi na evrejstvoto bile zapostaveni, a religijata pre-tvorena vo obi~en formalizam.

Sto~arot od planinata vedna{ uvidel deka bogatstvoto na bogatite se temeli na ne-pravda, na ugnetuvawe na siroma{nite i na grabawe od nivnata siroma{tija. Sogledu-vaj}i go toa, toj hrabro se postavil kako za{titnik na narodnite prava i nastapuvalprotiv mo}nite vo odbrana na siroma{tijata.

“Pravda neka pote~e kako voda, a pravdina kako silen poroj”.

Toj ja osuduva sklonosta kon uìvawe. Gi izloùva na prekor razgalenite {omronskièni, ~ija{to edinstvena cel bila rasko{niot ìvot. Gi narekuva “ba{anski kravi”(Ba{an e poznat po bogatite pasi{ta), koi gre{at kon bednite i siroma{nite, koi ve-lat: “ ... donesete ni da se opieme...”.

Kako i drugite proroci i Amos go osuduval verskoto licemerstvo i istaknuval deka po-~ituvaweto na normite za op{testvena pravda i qubovta kon bli`niot se mnogu pova-`ni od vr{eweto na verskite obredi. Amos go proreknuva “Bo`jiot den”, denot na ne-sre}a, temnina, taga i solzi, denot na Bo`jiot gnev protiv gre{niot narod. Bo`jiot den}e go sledat kosmi~ki znaci - potres i pomra~uvawe na Sonceto. Vo vremeto na rops-tvoto, Bo`jiot den }e bide den na uteha i na obnovuvawe na Izrael.

Prorokot govori i protiv stranskite narodi zaradi nivnite nedela, ja pokaùva Bo`j-ata pravda koja go dostignuva svojot vrv vo govorot protiv Izrael i istaknuva deka Bog

151

oram, sinot na Ahav (vo polovinata na IX vek pr.n.e). Nekoi bibliski stru~waci gosmetaat za sovremenik na carot Jo{ijaua (640-609), a drugi za sovremenik na carotMena{e (687-642).

Istraùva~ite od ponovo vreme go smestuvaat na krajot od VI i po~etokot na V vek pr.n.e.,vo vremeto na Persijcite, po vra}aweto na Evreite od vavilonskoto ropstvo.

Stilot na Joel e te~en, jasen i mnogu sreden. Knigata ima ~etiri glavi i obrabotuva dvetemi. Osnovnata tema e Bo`jiot sud. Naezda od skakulci, prosledena so golema su{a sesvalila vrz Judeja, gi uni{tila poliwata i lozjata i sozdala uàsna beda i glad. Pro-rokot slikovito gi opi{uva neprestanite naleti na skakulcite {to go prekrile celo-to nebo. Nivnata razorna sila ja sporeduva so silata na mo}na armija. Ovaa nesre}a tojja objasnuva kako Bo`ja kazna i kako predznak za nabliùvaweto na sudniot den, koga}e bidat kazneti site onie {to £ se sprotivstavuvaat na Bo`jata volja. Prorokot mu goprenesuva na narodot vetuvaweto za osloboduvawe na Evreite od tu|incite, za povto-rno vospostavuvawe na dràva, vo koja }e vladejat izobilieto i blagosostojbata.

Vo knigata na Joel, Bog e pretstaven kako tvore~ka sila koja upravuva so istoriskitei so kosmi~kite sobitija. Na taa sila, koja se izrazuva so poimot “Ruah Adonaj - Duh Bo-`ji”, £ sluàt prirodnite sili za da go popravat ~ovekot i da go privedat kon Boga. Na-ezdata od skakulci mu dava povod na prorokot da ukaè na Bo`jiot sud i da go povikanarodot na preobratuvawe. Preobratuvaweto zna~i moralno izdignuvawe, a Bo`jiotsud - milost.

Voobi~aeno e da gi zapo~nuvaat prorocite svoite proro{tva so alegori~ni paraboli.O{ea, na primer, zapo~nuva so prikaznata za negovata èna bludnica. Nekoi nau~nicismetaat deka e te{ko da se pretpostavi dali Joel ednostavno samo govori za naezdana skakulci, zatoa {to toa ne bi pretstavuvalo nekoj poseben nastan. Naezdite od ska-kulci bile ~esta pojava vo zemjite na drevniot istok. Spored nivnoto mislewe, naez-data od skakulci koja se opi{uva vo knigata na Joel, pretstavuva slikovita parabolaza mnogubrojnite narodi (Aram, Amon, Moav, Edom, Egipet), koi }e gi preplavat Izraeli Judeja za da gi uni{tat.

24.5.1. Od knigata na prorokot Joel“ûjte go ova starci, slu{nete ìteli na zemjata! Dali nekoga{ vo va{e vreme se slu-~ilo ne{to takvo ili vo vremeto na va{ite tatkovci?

Kaùvajte im go toa na svoite deca, a va{ite deca na nivnite deca, a nivnite deca nanatamo{noto pokolenie.

Ona {to ostanuva od gasenicata go izeduva skakulec, ona {to ostanuva od skakulecotgo izeduva bumbar, ona {to ostanuva od bumbarot go izeduva crv”.

“Otreznete se pijanici i pla~ete zaradi vinoto {to vi go grabnale od ustite.

Vo na{ata zemja upadna narod mo}en i bezbroen. Zabite im se kako na lav, a ~elusta,kako na lavica. Ja opusto{ija vinovata loza, go uni{tija smokvinoto drvo, go izglodaai go ispokinaa pa grankite mu sogolea i pobelea.

Pred niv s¢ lapa ognot, a po niv golta plamenot, pred niv e zemjata kako gradina rajs-ka, a po niv nastanuva pusto{. Ni{to ne moè da im pobegne. Tie odat na juri{ po gra-dovi, grmat kako borbeni koli, preskoknuvaat tvrdini, se ka~uvaat po ku}i, vleguvaatvo odaite na domot kako kradci.

150

24.7. Ovadja (Ovadija)

Od dvanaesette knigi na malite proroci, poznati pod imeto “Tere asar” (“Dvanaeset-mina”), knigata na prorokot Ovadija e ~etvrta po red. Toa e najkratkata kniga vo Sta-riot zavet - ima edna glava so samo dvaeset i edna re~enica.

Za nejziniot avtor nema nikakvi podatoci. Nekoi nau~nici smetaat deka e Ovadija popoteklo Edomec, koj go prifatil evrejstvoto.

Spored edno rabinsko tolkuvawe, Ovadija bil sovremenik na prorokot Elija i na iz-raelskiot car Ahav. Toj navodno, go kriel Elija i Bo`jite proroci od bezbo`nata Iz-evel, ènata na carot Ahav.

Me|utoa, vrz osnova na sodrìnata na knigata, bi moèlo da se zaklu~i deka ìveelnejziniot avtor vo V vek pr.n.e., neposredno po razoruvaweto na Prviot hram. Su{tina-ta na negovoto proro{tvo pretstavuva te{ko obvinenie protiv Edom, ve~niot neprija-tel na Judeja, zaradi negoviot predavni~ki odnos kon Judeja vo najte{kite migovi odnejzinata istorija.

Edomcite mu pomognale na Nevukadnecar da ja pokori Judeja i da gi odvede nivnitebra}a vo ropstvo (Edom e Esav - bratot na Jakov). Tie istovremeno trgnale od oblastana Mrtvoto More i ja zazele nenaselenata ju`na oblast na Judeja do Hebron. Zatoa pro-rokot im ja prorokuva nivnata propast.

Ovadija potsetuva na psalmot 137,7 vo koj stoi: “Ne prostuvaj im go, Gospode, na sino-vite Edomovi denot na Erusalim, koga tie govorea: “Sramnete go, sramnete go so zemja”.

Ovadija go predviduva denot koga }e mu gi vrati Gospod na evrejskiot narod negovatanezavisnot i zemja, a bezbo`nite narodi {to go ugnetuvale }e bidat uni{teni. “Toj dendomot na Jakov }e bide ogan, domot na Josif - plamen, a domot na Esav - slama, pa }ego zapalat i }e go izgorat i od domot na Esav nema da ostane ni traga”.

24.8. Od knigata na prorokot Ovadija“]e napravam da bide{ posleden me|u narodite, sosema prezren, te zavela zlobata nasrceto tvoe. ]e ìvee{ visoko vo kameni pe{teri, i vo srceto svoe }e misli{: koj mo-è da me spu{ti na zemjata?”

Da se vivne{ visoko kako orel, me|u yvezdite da svie{ gnezdo, i ottamu }e te simnam,taka govori Gospod.

Za krvavoto kolewe nad bratot Jakov, }e te obzeme sram i }e is~ezne{ zasekoga{. Nenasladuvaj £ se na nesre}ata na bratot svoj, ne likuvaj nad sinovite judejski na denotna nivnata propast.

Ne posegnuvaj po nivniot imot na denot na nivnata nesre}a.

Ne stoj na krstopatite za da gi ubie{ nivnite begalci.

Za{to nabliùva denot Gospodov za site narodi! ]e ti se vrati milo za drago, tvoitedela }e padnat na tvojata glava.

153

}e ja ostvari taa pravda. Gi objasnuva prednostite na izbraniot narod, no i negovatagolema obvrska da ja brani pravdata.

Amos e prviot bibliski prorok ~ii{to poraki se zapi{ani vo celost. Malata kni{kaod devet glavi pretstavuva remek delo vo knièvnosta kako poradi temata, taka i po-radi knièvnata obrabotka. Iako po status selanec od zatureniot planinski kraj, tojuspeal da gi izrazi ideite {to bile daleku pred negovoto vreme. Zatoa i zasluùva dabide vbroen vo grupata na najgolemite mudreci. Toj govorel deka e Bog zasegnat za sitelu|e, a ne samo za Izraelcite. Izraelcite nema da imaat nikakva prednost pred Bogaako ne se potrudat da gi sledat Bo`jite pati{ta, a Bo`jite pati{ta se pati{tata napravednosta, koi moè da se sledat edinstveno so vr{ewe dobri dela, a ne so izvr-{uvawe verski obredi.

24.6.1. Od knigata na prorokot Amos“Gi preziram i gi mrazam va{ite praznici, omrazeni mi se va{ite sve~enosti.

Trgnete go od mene bu~noto {umewe na va{ite pesni, ne sakam da gi slu{am zvucite nava{ite harfi...”.

“]e gi pretvoram va{ite praznici vo lelek, a va{eto peewe vo taà~ki pesni...”.

“Te{ko na onie {to ja pretvoraat pravdata vo pelin i vo prav i ja sotiraat ~esnosta...”.

“Vie go mrazite ~ovekot {to deli pravda i go ukoruvate onoj {to zboruva ~esno”.

Toa e zatoa {to go gazite siroma{niot, grabate od nego danok vo ìto - vo domovite{to gi soyidavte od delkan kamen nema nikoga{ da ìveete, od milnite lozja {to ginasadivte, nikoga{ ne }e se napiete vino. Za{to znam za mnogu va{i zlodela i za pre-golemite grevovi va{i. Go tol~ite pravednikot i zemate mito, gi odbivate siroma{-nite na gradskite porti (5,10-12).

Sve{tenikot Amacija od Betel mu pora~al na carot Jarovam deka go buntuva Amos nar-odot i prorokuva deka carot }e zagine od me~, a deka Izrael }e bide odveden vo progo-nstvo.

A na Amos mu re~e: “Begaj proroku, odi i begaj vo Judeja, tamu jadi leb i tamu proroku-vaj, a ovde vo Betel nemoj pove}e da prorokuva{“.

A Amos mu odgovori: “Ne sum ni prorok, ni sin na prorok, tuku sto~ar i bera~ na smokvi.No Bog me oddeli od stadoto i mi re~e: Odi i prorokuvaj mu na Izrael, na mojot narod”.

“Dali rika lavot vo {umata ako nema plen?

Dali reè lav~eto vo kalta svoja ako nema ulov?

Dali se fa}a pticata vo stapica, ako nema stapica?

Dali }e donese nesre}ata glad ako ne ja isprati Bog?

Ni{to ne pravi Bog dodeka ne im gi otkrie tajnite svoi na slugite svoi - prorocite.

Lavot rika - i koj ne }e se ispla{i?

Gospod govori - i koj da ne prorokuva?

Toj go pretvora mrakot vo zora,

Denot - vo mra~na no}.

Toj gi svikuva vodite morski

i gi preleva preku liceto na zemjata.

152

so isfrluvawe na tovarot vo moreto i so molitvi do Boga, mornarite odlu~ile da fr-laat kocka, pa taka da go otkrijat mo`niot vinovnik za svojata nesre}a. Kockata pad-nala na Jona i toga{ tie po~nale da go raspra{uvaat koj e toj, {to e toj i od kade doa|a.

Toj im odgovoril deka e Evrein i deka veruva vo Boga koj e na nebesata, deka ja prizna-va vinata, pa zatoa predloìl da go frlat vo moreto. No bogobojazlivite mornari nese osmelile da go storat toa, tuku se obidele da go po{tedat i da go istovarat na ko-pno. Taka tie silno zaveslale kon bregot, no moreto besneelo s¢ poèstoko. Vo svojoto~aj tie mu se pomolile na Boga, baraj}i prostuvawe, go frlile Jona vo moreto, koe ve-dna{ se smirilo.

Vo vtorata glava Bog ja ispra}a golemata riba koja go progoltala Jona. Jona ostanal vonejzinata utroba tri dena i tri no}i, a toga{ mu se pomolil na Boga i pobaral spasuva-we. Gospod £ zapovedal na ribata da go isfrli Jona od svojata utroba na kopnoto.

Vo tretata glava Bog povtorno go pra}a prorokot vo Niniva. Jona poslu{al, vlegol vogradot i objavil deka gradot }e bide uni{ten za ~etirieset dena. Toga{ carot, blago-rodnicite i site gra|ani se oblekle so vre}i, sednale vo pepel i postele. Postela du-ri i stokata. Uviduvaj}i deka e nivnoto kaewe iskreno, Bog im prostil i go po{tedilgradot.

Vo ~etvrtata glava, razo~aran poradi neuspe{nata misija, prorokot mu se obra}a naBoga: “Pobrzav da pobegnam za{to znaev deka si baven vo gnevot, a brz vo prostuvawe-to. Zemi ja sega mojata du{a, za{to poarno mi e da umram otkolku da ìveam”.

Jona izlegol od gradot i si izgradil edna mala koliba pa sednal vo nejzinata ladov-ina. Bog napravil da izrasne tikva so golemi listovi za da go {titat od sonceto. Jonana toa mnogu se izraduval, no vo zorata Bog ispratil crv za da go nagrize stebloto odtikvata i taa se isu{ila. Utroto sonceto zapeklo silno i Jona se onesvestil. Toj po-vikal, baraj}i pomo{ od Boga i posakal da umre. Bog go pra{al dali navistina se lutisamo zaradi edna tikva. Jona odgovoril: “Da, se lutam i zaradi toa bi umrel”. Toga{ Boggo ukoril: “Tebe ti e àl za edna tikva {to sama niknala i porasnala, a ti voop{to nesi se trudel okolu toa. Za edna no} taa nikna, za edna no} isto taka se isu{i. Pa kakoda ne mi bide mene àl za golemiot grad vo koj ìveat pove}e od sto i dvaeset iljadinevini lu|e i tolku mnogu stoka?”

24.10. Miha (Mihej)

Prorokot Miha od More{et vo carstvoto Judeja e {estiot po red od dvanaesette maliproroci poznati pod imeto “Tere asar” (“Dvanaesetmina”).

Toj bil sovremenik na Amos, O{ea i Je{aja i dejstvuval vo Judeja za vreme na vlade-eweto na carot Jotam, Ahaz i Hizkija vo VIII vek pr.n.e.

Knigata na prorokot Miha ima sedum glavi, koi po smisla se podeleni na tri dela. Se-koj del sodrì po edno proro{tvo koe zapo~nuva so povik do narodot na Izrael i naJudeja da go soslu{aat Bo`jeto slovo. Nastojuvaj}i da vlijae pove}e vrz narodot, otko-lku vrz knezovite i poglavarite, toj se izrazuval so ednostaven jazik koj bil razbir-liv i za neobrazovanite lu|e.

Negovite proro{tva zapo~nuvaat so zakani i so najava na kazna, a zavr{uvaat so nadeì so vetuvawe za podobra odnina.

Prorokot govori protiv op{testvenoto bezzakonie i rasipanost, gi obvinuva vlasto-

155

24.9. JonaProrokot Jona ben Amitaj e pettiot po red od dvanaesette mali proroci poznati podimeto “Tere asar” (“Dvanaesetmina”). Dejstvuval vo Izrael za vreme na vladeeweto nacarot Jarovam II vo VIII vek pr.n.e.

Negovata kniga e edinstvena me|u svetite spisi i po mnogu ne{ta se razlikuva od osta-natite proro~ki knigi. Napi{ana e vo forma na prikazna. Vo nea ne se spomnuvaat nituIzrael, nitu drugi narodi. Vo nea nema proro~ki vizii tuku ednostavno se iznesuvaatdoìvuvawata na prorokot kogo go Bog ispratil vo golemiot grad Niniva za da ja najavinegovata propast.

Dodeka drugite proroci verno gi prenesuvaat bo`jite poraki i nastojuvaat da gi ostva-rat so site sili, Jona uporno se obiduva da gi odbegne, od strav deka tie moè da ne seostvarat. Toj znae deka e Bog milostiv i deka prostuva, pa deka toga{ toj }e bide ob-vinet kako laèn prorok i izloèn na besot na narodot i na carot.

Po niza vozbudlivi sobitija, Jona sepak ja prifatil misijata i zaminal za Niniva zada ja objavi Bo`jata poraka. Me|utoa, koga negovata zakanuva~ka poraka ne se ostvari-la, toj na krajot ostanal dlaboko navreden.

Knigata na Jona zasluùva da bide vbroena me|u proro~kite knigi zatoa {to sodrìmo{ne vozvi{en izraz na univerzalnosta na religijata i donesuva seriozni poraki:Bog e milostiv kon site su{testva koi{to gi sozdal, i kon lu|eto, i kon ìvotnite. Ne-govata odlu~nost da spasuva i da pro{teva ne se odnesuva samo na Evreite, tuku i napripadnicite na ostanatite narodi - na celiot svet. Dobrinata na srceto i podgotve-nosta za pokajanie moè da se najdat nasekade me|u lu|eto.

Prikaznata za Jona se ~ita kako Aftara na Jom Kipur za vreme na popladnevnoto bo-gosluèwe (Minha), so {to se nastojuva da se istakne silata na pokajuvaweto so koemoè da bidat otkupeni i najgolemite grevovi.

Doìvuvaweto na Jona so golemata riba koja go progoltala slikovito se tolkuva kakoropstvoto {to go progoltalo Izrael, a spasuvaweto od nejzinata utroba i isfrluvawe-to na kopno, se tolkuva kako osloboduvawe od progonstvoto.

Vrz osnova na rasprostranetoto mislewe deka golemata riba koja go progoltala proro-kot Jona bila kit, racionalistite od XIX vek tvrdat deka na Biblijata ne moè da £ severuva, za{to kitot se hrani so mali ribi i ne moè da progolta ~ovek. No fakt e dekavo Biblijata ne se spomnuva kit, koj mu e nepoznat na Sredozemnoto More, tuku “dag ga-dol”, {to vo prevod bukvalno zna~i “golema riba”.

24.9.1. Sodrìna na knigataKnigata ima ~etiri glavi. Vo prvata Bog mu nareduva na prorokot da odi vo Niniva ida go objavi nejzinoto uni{tuvawe. Niniva, koja e smestena na bregot na rekata Tigar ibila glaven grad na mo}noto carstvo Asirija, za Evreite pretstavuvala olicetvorie-nie na izopa~enost i na razvrat. Vo èlbata da ja odbegne neprijatnata zada~a so po-mo{ na begstvo vo drug grad, Jona zaminal za Jafa, od kade {to se ka~il na brodot zaTar{i{ (fenikiska naselba vo Andaluzija, [panija).

Bog ispratil stra{na bura. Besnoto more i ogromnite branovi pretstavuvale opasnosti se zakanuvale deka }e go razbijat brodot. Po zaludnite obidi da go olesnat brodot

154

rit~iwata. I }e itaat kon nea i }e doa|aat mnogu narodi govorej}i: “Da se iska~ime naridot Gospodov i vo Domot na Boga Jakovov. Neka ni gi pokaè svoite pati{ta za da od-ime po niv od Jeru{alajim. Toj }e upravuva so mnogu narodi i }e im bide suditel na mo-}nite. Svoite me~ovi }e gi prekovaat vo plugovi, a svoite kopja vo srpovi; narodot nanarod ne }e krene me~ i nema da se u~i da vojuva. Sekoj mirno }e si sedi pod svojata vi-nova loza i smokva i od nikogo nema da se pla{i”.

24.11. NahumProrokot Nahum Aelko{i, ~ie{to ime zna~i uteha, e sedmiot po red od dvanaesettemali proroci poznati pod imeto “Tere asar” (“Dvanaesetmina”).

Nahum prorokuval vo Judeja, od sredinata na vladeeweto na carot Mena{e, do krajotna vladeeweto na carot Jo{ijaua. Knigata verojatno bila napi{ana kon krajot na VIIvek pr.n.e., neposredno pred ili po pa|aweto na Niniva, glavniot grad na Asirija vo ra-cete na Vaviloncite (612 god. pr.n.e)

Za razlika od drugite proroci koi go osuduvaat bezzakonieto i op{testvenata neprav-da vo Izrael i vo Judeja, prorokot Nahum ne govori za zlodelata na svojot narod, tukuza zlodelata na Asirija. Toj slikovito go opi{uva propa|aweto na Asirskoto Carstvo,ve~niot neprijatel i ugnetuva~ na Izrael Prorokot go slavi Boga kako praveden od-mazdnik, a padot na Niniva go smeta za Bo`ja presuda na tiraninot.

Negovata kniga, koja ima samo tri glavi, spa|a me|u najubavite knigi na bibliskata kni-èvnost kako spored stilot, taka i spored izrazot. Vo negovite poraki neprekinatoodeknuva krikot za pravda. Toj nastapuva vo ime na posramotenoto ~ove{tvo, koe go ga-zat nemilosrdnite vojski na Asirija, proreknuva razoruvawe na nejzinata prestolninai pokaùva odmazdni~ka radost poradi skr{uvaweto na omrazenoto Asirsko Carstvo.

Niniva se sporeduva so bludnica, no prorokot ne se osvrnuva tolku na nejzinoto idol-opoklonstvo, kolku na nejzinata al~nost i ve{tina da se bogati na smetka na drugitenarodi. Bog }e ja kazni i }e ja posramoti, kako {to se kaznuvaat prequbnicite.

Vo vtorata glava (2-8,9), prorokot soop{tuva deka li~el gradot na ezero, od {to moèda se zaklu~i deka negovata katastrofa ja zabrzala poplava. Istori~arite zabeleà-le deka Niniva dolgo vreme se sprotivstavuvala na opsadata. Duri toga{, koga poradigolemite do`dovi se izlejale vodite na rekata Tigar, go poplavile gradot i gi razori-le negovite utvrduvawa, neprijatelot uspeal da vleze vo gradot i da go pokori.

Za ìvotot na prorokot ne se znae ni{to. Prekarot “Aelko{i”- Elko{anec, go dobilspored mestoto Elko{, za koe nekoi tvrdat deka se nao|alo vo Galil. Spored narodno-to predanie, Elko{ e grat~e na isto~niot breg na rekata Tigar, nedaleku od gradot Mo-sul. Vo nego se nao|a eden grob, za koj mesnoto naselenie i den-denes tvrdi deka e toagrobot na prorokot Nahum. Ne e isklu~ena mo`nosta deka Nahum bil odveden vo asirskoropstvo i tamu umrel.

24.11.1. Od knigata na prorokot NahumVizija za propasta na Niniva

“Gospod e baven vo gnevot, no gre{nicite gi stignuva negovata kazna. Negovite pati{tase vior i oluja, oblacite se pra{inata pod negovite noze.

157

dr{cite zaradi nivnata rasipanost i licemernost, zaradi ugnetuvaweto i iskoristu-vaweto na siroma{nite, na koi “im ja derat koàta i im go kinat mesoto od koskite”.Zatoa }e gi stigne pravedna kazna: “Te{ko na onie, koi no}e vo postelite smisluvaatbezzakonie i razmisluvaat za zlo, a {tom }e osamne utroto ve}e go izvr{uvaat, za{tosilata e vo nivnite race”. Toj £ ja predviduval na Judeja istata propast koja svoevre-meno mu ja proreknal Amos na severnoto carstvo. No propasta nema da bide kone~na:kaznata }e moè da se odbegne so iskreno pokajanie za{to e Bog milostiv i im prostu-va na gre{nicite koi mu se vra}aat.

Miha vo eden edinstven stih izloìl tri nenadminati eti~ki principi, koi pretsta-vuvaat ideal na religijata i koncizno go izloìl ona {to moèle da go kaàt site pr-oroci: “Ti go pokaàl, ~oveku, ona {to e dobro i {to go bara Gospod od tebe: da ja bra-ni{ pravdata, da go qubi{ milosrdieto i da odi{ smireno pred svojot Bog” (6,8).

Vra}aweto kon poskromniot na~in na ìvot, napu{taweto na bogatstvoto, mo}ta i na-silstvoto, }e posluàt kako osnova za izgraduvawe nov i poureden svet koj }e se osno-va vrz bratstvoto me|u narodite, a Hramot vo Erusalim }e sluì kako duhovno sredi-{te na svetot.

Kako {to i samiot mu pripa|al na poniskiot sloj, toj najavil deka spasot na Izrael }emu go donesat tokmu poniskite sloevi.

Knigata sodrì i vizii za sudniot den.

Miha bil pomlad sovremenik na prorokot Je{aja, a moèbi i negov u~enik. Kako i Je-{aja, i Miha predviduval mesijanska idnina vo koja narodite nema pove}e da vodat me-|usebni vojni. Faktot {to i dvata proroci ja objavile vizijata za seop{t mir go otvo-ril pra{aweto: dali Miha gi naveduval zborovite na Je{aja, ili Je{aja zborovite naMiha, ili pak, i dvata proroci gi naveduvale proro{tvata od nekoj nepoznat prorok odpostaro vreme.

24.10.1. Od knigata na prorokot Miha“ûjte site vie narodi, po~uj zemjo i s¢ {to te ispolnuva. Gospod }e svedo~i protiv vasod svojot svet Hram. Za{to eve, Bog izleguva od svoeto mesto, se simnuva i odi po vi-so~inite zemni. Ridovite se topat pod nego, a dolinite se svivaat kako vosok pred ogani kako voda {to se sleva niz strminata. ]e go pretvoram [omron vo urnatini... nego-vite kamewa }e gi istrkalam vo dolinata i }e gi otkrijam temelite na negovoto utvr-duvawe.

Te{ko na onie {to smisluvaat nedela i {to zagovaraat zlo vo svoite posteli. A koga}e osamne, go izvr{uvaat za{to silata e vo nivnite race i ako posakaat poliwa, gi gra-baat, zemaat ku}i i vr{at nasilstvo vrz ~ovekot i vrz ku}ata na sopstvenikot i vrz ne-goviot posed...

ûjte poglavari na Jakov, i sudii na domot Izraelov! Vie koi treba da go poznavate za-konot, go mrazite dobroto, a go qubite zloto. Vie na koi zakonot vi e odvraten, vie, koija izvrtuvate pravdata, vie, koi go gradite Cijon vo krv, a Jeru{alajim vo zlostorst-vo....

Zaradi vas Cijon }e stane preorano pole, Jeru{alajim, urnatina, a ridot na Hramot }ego prekrie {uma...

Na sudniot den gorata na Hramot Gospodov }e bide podgotvena i }e se izdignuva nad

156

Prorokot negoduva poradi toa {to Bog dozvoluva negoviot narod neprekinato da stra-da. Odgovorot sledi od samiot prorok iskaàn vo vid na vizija: Haldejcite }e gi dos-tigne pravedna kazna, koja }e bide kone~na, dodeka kaznuvaweto na pravednicite e sa-mo privremeno. “Zloto na krajot }e is~ezne od liceto na zemjata, ~esnosta i ~estitos-ta }e ostanat”.

Sredniot del od knigata sodrì pet kletvi, a sekoja zapo~nuva so “Te{ko mu na onoj”.Nivnata zaedni~ka tema e deka nasilnikot }e gi doìvee istite stradawa {to im ginanesuva na drugite.

“Te{ko mu na onoj {to podiga grad vrz krv i go gradi na bezzakonie” (2,12).

Vaviloncite gi opi{uva kako kradci, iznuduva~i, ubijci i pijanici. Od niv se àlatmnogu narodi {to bile upropasteni.

Prorokot sebesi se zamisluva kako straàr na visoka kula koj budno nabquduva {to seslu~uva, razmisluva za pra{awata {to go ma~at i o~ekuva odgovori. Kulata pri toatreba da se sfati kako vnatre{no svetlo na otkrovenie. Niz site tri dela od knigataprovejuva edna misla: “Bo`jite pati{ta se tainstveni (1,13). Bog gi odbira paganite ineprijatelite kako sredstvo so koe go kaznuva svojot narod (2,4). Toj ne odgovara kakoo~uv, tuku kako tatko”.

Krajot na knigata pretstavuva molitva do Boga koj se pojavuva i mu donesuva spas na sv-ojot narod. Vo nego se vozveli~uvaat mo}ta i slavata Bo`ja i se iskaùva neuni{tiva-ta vernost na poetot kon Boga.

Knigata vo celost izobiluva so bogatstvo od misli, poetska sila i izraz. Molitvata votretata glava spa|a me|u najdobrite knièvni ostvaruvawa vo Tanahot.

Me|u svitocite {to gi otkrile beduinite vo 1947 godina kaj Mrtvoto More, pronajden ei eden komentar na knigata Havakuk od I vek pr.n.e.

24.12.1. Od knigata na prorokot Havakuk“Do koga }e povikuvam za pomo{, a ti nema da me slu{a{, do koga }e baram spas od na-silstvoto, a ti nema da me spasuva{?”

“Zo{to mi ja iznesuva{ pred o~i nepravdata, me tera{ da gledam nasilstvo?”

“So lu|eto postapuva{ kako so ribi vo moreto, kako so vleka~i {to nemaat gospodar.Dozvoluva{ zlostornikot da gi lovi so jadica, so mreà da gi izvlekuva i sobira, paso niv da se go{teva”.

“Poglednete lu|e, i ~udete se {to }e napravam, za{to nema da poveruvate ako vi go ra-skaè nekoj toa.

Eve gi krevam Haldejcite, stra{en i morni~av narod koj navleguva vo zemjata i pqa~ka.Kowite mu se pobrzi od leopard, pobrzi od volcite vo no}ta. Negovite kowanici pri-stignuvaat od daleku, kako orli se upatuvaat kon plenot i sobiraat robje kako pesok.Im se potsmevaat na carevite, se poigruvaat so knezovite, gi zazemaat tvrdinite solesnotija”.

“Te{ko mu na onoj {to natrupuva tu|o, te{ko mu na onoj {to se lakomi so ne~esni pe~al-bi i go sviva gnezdoto svoe vo viso~inite za da se za{titi. Toj £ nanel sram na svojataku}a, sotiraj}i mnogu plemiwa”.

159

Presu{uvaat moriwata i rekite, veneat cvetovite na Levanon, Ba{an i Karmel.

Se tresat pod nego gori i planini, se rastopuvaat ridovi, se rastreperuva zemjata i vs-elenata i s¢ {to e vo nea.

Te{ko na gradot-krvnik, poln so grabe` i laga! Slu{ajte go pluskaweto na bi~evite, itreskotot na trkalata i potskoknuvaweto na kolite.

Poglednete gi kowite kako se sprepnuvaat, so kowanicite vo nalet, bolskot od me~ovii sekavici od kopja, mnogu raneti, kupi{ta mrtovci i trupovi do beskraj.

Toa e nagradata za razvratot na bludnicata koja go zaveduva{e svojot narod so svoetobludni~ewe.

]e ja krenam polata od nejzinata obleka vrz nejzinoto lice, }e im ja pokaàm na naro-dite nejzinata golotija i na carstvata, nejzinata stramotija, }e ja stavam na stolbot nasramot.

Site }e begaat od tebe i }e re~at: “Niniva, opusto{i. I nikoj nema da te àli, nikoj ne-ma da te te{i”.

24.12. Havakuk Havakuk e osmiot po red od dvanaesette mali proroci poznati pod imeto “Tere asar”(“Dvanaesetmina”).

Ni{to ne se znae za negoviot li~en ìvot. Nekoi nau~nici smetaat deka toj bil pom-lad sovremenik na prorokot Je{aja, a drugi deka bil pomlad sovremenik na prorokotJeremija.

Spored rabinskoto predanie, prorokot Havakuk ìveel vo sredinata na VII vek pr.n.e.vo Judeja, za vreme na vladeeweto na carot Mena{e.

Nekoi sovremeni istraùva~i na Tanahot pretpostavuvaat deka prorokuval vo vreme-to na carot Jeojahim (po~etokot na VI vek), a drugi pak mislat deka dejstvuval po razo-ruvaweto na Prviot hram.

Zemaj}i ja predvid sodrìnata na knigata koja istoriski soodvetstvuva na sostojbataod 615 god. pr.n.e., vo vremeto na vladeeweto na Vaviloncite, moè da se pretpostavideka knigata na prorokot Havakuk e sostavena vo toa vreme.

Knigata ima tri dela. Prorokot vo prviot del kako Ijov (Jov), vo dijalog so Boga, mu seàli za bezzakonieto koe zavladejalo so svetot. Toj izrazuva strav i taguvawe i goprekolnuva Boga da go spasi svojot narod.

Prorokot e voznemiren poradi toa {to e Bog ramnodu{en kon tvrdokornosta, ne~ove~-nosta i nasilstvoto na ugnetuva~ot.

Postavuvaj}i go pra{aweto za odnosot pome|u zloto i bo`jata pravednost, toj se zapra-{uva: “Ako gi kaznuva Bog Izraelcite poradi nivnite prestapi i protiv niv gi pokrenu-va Haldejcite, zo{to toga{ dopu{ta tie so zlodela da preteruvaat vo sekoja mera?”.Nivnite neprekinati pobedi i uspesi mu se ~inat deka se nespoivi so Bo`jata pravda.

“îsti se o~ite tvoi, ta ne moè{ da go gleda{ zloto; zo{to toga{ gi gleda{ i gi trpi{predavnicite, mol~i{ koga zlostornikot go progoltuva popravedniot od sebe”.

158

Prorokot vo svoite poraki bara ~istota na srceto i na odnesuvaweto i ja istaknuva mi-slata deka ima stradaweto vospitna vrednost.

24.13.1. Od knigata na prorokot Cefanija“S¢ }e izbri{am od liceto na zemjata: lu|eto, pticite nebesni i ribite morski.

]e udram na Judeja i po ìtelite na Jeru{alajim, }e go istrebam od ova mesto ostato-kot Baalov. ]e gi kaznam knezovite i princovite i site {to gi polnat palatite na svo-ite gospodari so nasilstvo i so izmama. ]e gi kaznam i onie {to bezgri`no sedat i mis-lat deka Bog nema da im stori ni dobro, ni zlo. Nivnite imoti }e bidat opqa~kani, ni-vnite ku}i opusto{eni. Tie nema da ìveat vo ku}ite {to gi izgradile, nitu }e pijatvino od lozjata {to gi nasadile...

Nabliùva golemiot den na gnevot Gospodov, denot na nevolja i gor~ina, na uàs i pu-sto{ewe, denot koga i junakot }e zapla~e...

Gaza }e bide napu{tena, A{kelon opusto{en, A{dod iselen, Ekron iskorenet...

]e te poniàm zemjo, na Filistejcite, }e gi istrebam site tvoi ìteli.

Moav }e bide kako Sedom (Sodoma), a Amon kako Amora (Gomora), poliwata }e bidatprekrieni so korov i kupi{ta sol, vo ve~na pusto{. ]e ja razoram zemjata asirska, Ni-niva }e ja pretvoram vo pustina...

Te{ko na nepokorniot, odmazdni~ki i nasilni~ki grad. Negovite knezovi se lavovi{to rikaat, negovite suditeli, no}ni volci, prorocite negovi se obi~ni la`livci. Ne-govite sve{tenici go skvernavat Svetili{teto i go kr{at Zakonot, bezzakonie bezsram...

Pobarajte go Gospoda, site vie ~edni na zemjata, pobarajte poniznost i pravednost, viemoèbi }e bidete po{tedeni na denot na Bo`jiot gnev... vo onoj den nema da se srami{od svoite nedela {to si gi napravil protiv mene. ]e gi otstranam od tvojata sredinagordelivite falbaxii, }e gi ostavam samo siroma{nite i skromnite. Tie nema ve}e dapravat nepravda, nema ve}e da govorat lagi, }e moàt da rabotat i da se odmaraat bezstrav.

]e im dadam na narodite jasen govor deka moàm da go povikuvam imeto Gospodovo i damu sluàm ednodu{no.

Vo ona vreme }e gi izbavam kucite, }e gi soberam proteranite i tie }e bidat slavenivo site zemji kadeto bile posrameni...

Gospod e vo tvojata sredina, ne pla{i se pove}e od zloto”.

24.14. HagajHagaj e desettiot po red od dvanaesette mali proroci poznati pod imeto “Tere asar”(“Dvanaesetmina”). Bil sovremenik na prorocite Zaharija i Malahija.

Negovata proro~ka aktivnost zapo~nala 521 god. pr.n.e. za vreme na persiskiot car Da-rij I, odnosno 18 godini po dozvolata na Kir, so koja bilo ovozmoèno da se vratat pro-teranite Evrei vo Judeja od vavilonskoto ropstvo. So nego zapo~nuva noviot period naproro~kata dejnost vo uslovi na obnovuvaweto na zemjata i sozdavawe na nova zaednica.

161

“I kamenot od yidovite krika, a gredite vozvra}aat so pla~...”.

“Sum slu{nal, Boè, za tvojata slava, se pla{am, Gospode, od tvoeto delo, bidi milo-stiv vo gnevot svoj.

Kade {to }e stapne{, zemjata se trese, planinite se raspa|aat, bregovite se ru{at, ka-de {to }e pogledne{, treperat narodi, pati{tata tvoi se ve~ni.

Dali }e plamne tvojot gnev na rekite, besot na moreto? Ti java{ na svoite kowi, na po-bedni~ki koli. So poroi ja rasekuva{ zemjata, so kowite gazi{ po more, po morskata{ir so silni vodi.

Go slu{am tvojot glas i siot se tresam i treperam, se rastreperija i usnite moi, kos-kite se raspa|aat, nozete mi se tresat.

24.13. CefanijaProrokot Cefanija Ben Ku{i e devettiot po red od dvanaesette mali proroci poznatipod imeto “Tere asar” (“Dvanaesetmina”).

Bil postar sovremenik na prorokot Jeremija i negov sogra|anin. @iveel vo Erusalimza vreme na vladeeweto na carot Jo{ija, vo vtorata polovina na VII vek pr.n.e. Dobrogo poznaval Erusalim, Hramot i sostojbite vo dvorot, pa zatoa se pretpostavuva dekapoteknuval od carsko semejstvo.

Cefanija bil eden od prvite proroci, koj go prekinal molkot {to trael pedeset godi-ni, po smrtta na golemiot prorok Je{aja. Toj nastojuval da gi razbudi moralnite ~uv-stva na svojot narod, koj ja usvoil verata i obi~aite na asirskiot osvojuva~.

So ogled na toa {to èstoko go napa|al idolopoklonstvoto, Cefanija spored sekoja ve-rojatnost dejstvuval pred verskite reformi koi gi zapo~nal carot Jo{ija vo 622 god.pr.n.e.

Knigata na prorokot Cefanija ima tri glavi, a sekoja od niv sodrì po edno proro{tvo.

Prvoto proro{tvo e ostra kritika i zakana na narodot na Judeja zaradi izopa~enosta,verskoto zastranuvawe i prifa}aweto na mnoguboè~kite vlijanija. Toj gi obvinuvacarevite, nivnite sovetnici, “koi se oblekuvaat po primerot na tu|inci, trgovcite vonovite delovi na gradot, grabe`livite sudii i dvoli~nite sve{tenici”.

Vtroto proro{tvo e vpereno protiv sosednite paganski narodi, neprijateli na Judeja.Vo nego se proreknuva nivnata propast: filistejskite gradovi }e bidat razoreni, Moavi Aman opusto{eni, a Niniva, glavniot grad na Asirija, }e bide pretvorena vo urnati-ni po koi }e pasat ovci i kade {to }e gi svivaat pticite svoite gnezda.

Seto toa }e se slu~i onoj den koga Bog }e se pojavi i }e go isturi svojot gnev na Judejai na drugite narodi. “Jas }e im donesam nevolja na lu|eto, taka {to tie }e odat kakoslepci za{to gre{ele protiv Gospoda; nivnata krv }e se razlee kako pra{ina i nivno-to meso kako lepe{ka”.

Vo tretata glava se povtoruva zakanata od prvata glava, a potoa sledi najava na Ma-{ijahot (Mesijata), koj na izbraniot narod }e mu donese ~est i slava. I paganskite nar-odi i celoto ~ove{tvo }e mu se vratat na Boga i }e ja prifatat negovata vera. ]e dojdespasenieto vo koe site tie narodi, pro~isteni i ozdraveni }e go povikuvaat imeto naGospoda i }e vr{at obred na negoviot svet rid.

160

Narodot govori deka s¢ u{te ne e dojdeno vremeto, ne e vreme da se gradi Domot Go-spodov. A za vas dali vi e vreme da ìveete vo udobni domovi dodeka e ovoj Dom zapusten.

Razmislete kako ìveete!

Mnogu seete, no malku `neete,

jadete, no ne se zasituvate,

piete, no ne se napivate,

se oblekuvate, no ne ste stopleni.

Onoj {to pe~ali pari gi stava

vo dupnato }ese.

Iska~ete se na planinata, donesete drva

i gradete Dom.

Se nadevavte na bogata ètva, no taa

potfrli.

Ona {to }e go vnesete doma, toa jas go razduvuvam.

A zo{to?

Zatoa {to Domot moj e zapusten,

a sekoj si se griì za svojot dom.

Pa poradi toa neboto se zatvori

i ne vi dava rosa

i zemjata ne vi dava plodovi”.

Narodot poslu{a i se zafati so rabota...

Vo vtorata godina od carot Darij, vo sedmiot mesec Gospod mu upati poraka preku Hagajna Zerubavel, guvernerot na Judeja, i na Jeo{ua golemiot sve{tenik i na ostanatiotnarod:

“Vie koi ste go videle ovoj Hram vo svojot porane{en sjaj, {to mislite za nego sega? Neli~i na ni{to vo va{ite o~i.

Ohrabri se Zerubavele,

Ohrabri se Jeo{ua,

Ohrabri se narode,

I rabotete, za{to jas sum so vas!

Ne pla{ete se za{to jas }e gi zatresam neboto

i zemjata i moreto i kopnoto.

]e gi stresam site narodi i }e go ispolnam ovoj

Dom so slava.

Srebroto e moe i zlatoto e moe,

slavata na ovoj Vtor Dom }e bide pogolema otkolku

na prviot, i na ova mesto }e mu donesam mir.

24.15. Zeharja (Zaharija)

Prorokot Zaharija Ben Berehja, pomladiot sovremenik na prorokot Hagaj e edinaeset-tiot po red od dvanaesette mali proroci poznati pod imeto “Tere asar” (“Dvanaeset-mina”).

163

Po vra}aweto na prvite zato~enici, zapo~nala izgradbata na Hramot, no morala da bi-de prekinata poradi neprijatelstvoto na Samarjanite ([omroncite) koi gi popre~uva-le graditelite, no i delumno poradi mrzlivosta na narodot. Zastojot trael okolu 17godini, pa Hramot s¢ u{te leèl vo urnatini.

Zaedno so prorokot Zaharija, Hagaj izvr{il moralen pritisok vrz narodot za da se pro-dolì so obnovuvaweto na Hramot.

“Dali e sega vreme vie da sedite vo va{ite udobni ku}i, a ovaa ku}a (Hramot) da sedipusta?”

Prorokot go prekoruva narodot zaradi mrzlivosta i veli deka site nesre}i - gladot,su{ata i siroma{tijata, koi go sna{le narodot se posledica na odloùvaweto na ra-boteweto okolu izgradbata.

Toj mu ja prenesuva Bo`jata poraka i na politi~kiot voda~ Zerubavel i na golemiotsve{tenik Jeo{ua da ne se otkaàt vo taa va`na rabota, da ja zabrzaat izgradbata naHramot, da go uredat svetili{teto i da go obnovat verskiot ìvot.

Vo edna od ~etirite poraki {to gi upatuva do narodot, toj govori za propisite na ~i-stotata {to se odnesuvaat na sve{tenicite, verojatno zatoa {to i samiot pripa|al naLevievoto pleme.

Koga bil gotov Hramot, prorokot gi bodrel onie {to bile razo~arani od negoviot iz-gled. Mnogumina se se}avale na goleminata i na sjajot na Prviot hram, pa zatoa ovoj imizgledal mnogu bedno. Takvite lu|e taguvale i pla~ele i im go ru{ele moralot na gra-ditelite. Prorokot gi te{el i gi hrabrel, prorokuvaj}i deka slavata na ovoj Hram }eja nadmine slavata na Solomonoviot.

Vo zavr{noto proro{tvo, prorokot go najavuva denot na Bo`jiot sud i osloboduvawe-to. Evreite povtorno }e stanat sloboden narod, a Zerubavel nivni car. Bog mu vetuvamir i blagosostojba na pro~isteniot i preporoden narod.

Kako i ostanatite proroci pred nego, Hagaj predviduva kraj na idolopoklonstvoto i vo-zobnovuvawe na izraelskoto carstvo. Toj bil prviot koj prorokuval deka }e ima Vto-riot hram vozvi{ena uloga vo ìvotot na Izrael i na celiot svet.

Malku se znae za ìvotot na Hagaj. Ne e sigurno dali voop{to bil vo progonstvo ilikontinuirano ìveel vo Erusalim. Spored predanieto, toj se vratil od Vavilon zaed-no so Zerubavel.

Knigata na prorokot Hagaj ima samo dve glavi so 38 re~enici. Za razlika od iskitenioti poetski stil na ostanatite proroci, negoviot jazik e ednostaven. Se spomnuva i kakoavtor na nekoi psalmi, a i deka prv go upotrebil izrazot “aleluja”. Spored rabinskataocena, so negovata aktivnost zapo~nuva periodot na opa|aweto na proro~kata dejnost.

Knigata na prorokot Hagaj ima golemo zna~ewe i poradi toa {to, zaedno so knigata naprorokot Zaharija, sluì kako izvor na istoriski podatoci, kako i poradi toa {to fr-la pove}e svetlina na nedovolno jasniot period od evrejskata istorija od 561 do 444godina pr.n.e.

24.14.1. Od knigata na prorokot Hagaj“Vo vtorata godina od carot Darij, vo {estiot mesec mu dojde slovoto Bo`je preku pro-rokot Hagaj na Zerubavel, judejskiot namesnik, i na Jeo{ua golemiot sve{tenik:

162

jte vdovicata nitu sira~eto, ne smisluvajte zla vo svoeto srce, mrazete go krivoklets-tvoto ...”.

“]e go spasam svojot narod od zemjata na istok i od zemjata kade zao|a sonceto. ]e gi do-vedam doma da se naselat srede Jeru{alajim; tie }e bidat moj narod, a jas }e bidam ni-vni Bog, vo vistina i pravda.

]e posejam mir i blagosostojba; vinovata loza }e gi dava svoite plodovi, zemjata svo-ite prinosi, }e gi navla`nuva so rosa.

Staricite i starcite povtorno }e bidat videni po ulicite, sekoj so stap vo raka, zara-di dlabokata starost. Ulicite i plo{tadite na gradot }e bidat polni so mom~iwa idevoj~iwa {to }e si igraat tamu. Koj }e gi gibne niv, giba vo zenicata na moeto oko...”.

Vaka govori Adonaj Cevaot (Gospod nad vojskite): “Postite vo ~etvrtiot, pettiot, {es-tiot, sedmiot i desettiot mesec, nema pove}e da bidat vreme za àlost, tuku denovi naradost, praznici i veselewa”.

24.16. Malahi (Malahija)

Malahija e posledniot od dvanaesette mali proroci, poznati pod imeto “Tere asar”(“Dvanaesetmina”) i posleden prorok vo Stariot zavet.

Negovata kniga ima samo tri glavi.

Malahija ne e imeto na prorokot, nitu na avtorot na knigata, tuku toa e psevdonim, kojna hebrejski zna~i “mojot glasnik”.

Ovoj neidentifikuvan prorok dejstvuval nekade vo sredinata na V vek pr.n.e. za vremena Ezra i Nehemija. Karakteristi~na crta na negoviot stil e sokratovskiot na~in narazvivawe na idejata, preku pra{awa i odgovori. “Ve qubev, re~e Gospod, a vie pra{u-vate vo {to si pokaàl qubov kon nas?” (1,2). “Sinot e dolèn da go po~ituva tatkoto,slugata svojot gospodar. Pa ako sum jas tatkoto, kade e po~itta, ako sum jas gospodar, ka-de e stravot pred mene?” (1,6).

Malahija verno go opi{uva raspoloènieto na svojata generacija po vra}aweto od vav-ilonskoto ropstvo. Ropstvoto e minato, Hramot e podignat, svetili{teto obnoveno, seprinesuvaat `rtvi. Me|utoa, razo~aruvaweto na povratnicite e golemo, za{to e zemja-ta na nivnite tatkovci pustelija i divina. Su{a, skakulci, potfrlawe na ètvata idrugite prirodni nepogodi go prodlabo~ile nivnoto nezadovolstvo. Iako e Hramot iz-graden i svetili{teto obnoveno, polo`bata ne im se podobrila, netrpenieto se zgole-muvalo, a moralot opa|al.

Pod pritisok na nepovolnite okolnosti, sve{tenicite i narodot gi zanemarile svoiteobvrski kon Hramot i kon Boga. Svojot nemir se obiduvale da go prikrijat so prividnaramnodu{nost.

Za razlika od ostanatite proroci, Malahija se zalagal za strogo pridrùvawe kon ve-rskite normi i `rtveni obredi, no sepak toj ne bil formalist. Spored nego, obrediteimaat zna~ewe edinstveno ako tie vodat kon duhovna preobrazba. Zatoa toj so ostar ja-zik ja napa|a moralnata izopa~enost na svoeto vreme, popustlivosta kon idolopoklon-stvoto, la`noto zakolnuvawe, zloupotrebuvaweto na vdovicite i na sira~iwata. Oso-beno ostro gi napa|a me{anite brakovi so tu|inkite neznabo{ki.

Prorokot propoveda ~istota na verata, milosrdie, vernost i cvrsto go izrazuva veru-

165

@iveel vo Erusalim vo vtorata polovina na VI vek pr.n.e., vo vremeto koga po~nala za-brzano da zgasnuva proro~kata dejnost.

Po vra}aweto na Evreite od vavilonskoto ropstvo, vo periodot na seop{toto obnovu-vawe i izgradba, Zaharija go predupreduval narodot deka prvata i najva`na zada~a nasite povratnici pretstavuva izgradbata na razoreniot Hram. Zatoa, zaedno so prorokotHagaj odlu~il vedna{ da se zafatat so rabotite okolu negovoto obnovuvawe.

Knigata na prorokot Zaharija ima 14 glavi i se deli na dva razli~ni dela. Prvite osumglavi, koi poteknuvaat od 520 do 518 godina pr.n.e, se smetaat za prv del od knigata.Vo niv prorokot mu ja prenesuva na narodot Bo`jata poraka vo osum misti~ni vizii somnogu misti~ni sliki, kako {to toa go pravele Ezekiel pred, i Daniel, po nego.

Vo svoite vizii toj gleda tainstveni java~i, koi se vra}aat od izviduvawe na zemjata,~etiri raznobojni kowi {to vle~at ~etiri ko~ii na ~etiri strani, ~ovek so jaè za me-rewe koj doa|a vo Erusalim za da go premeri, golemiot sve{tenik Jeo{ua pred nebes-niot sud, golemata Megila kako leta nad zemjata...

Ovie vizii se tolkuvaat kako odraz na politi~kite nemiri vo Persiskoto Carstvo ikako budewe na nade` vo obnovuvaweto na Evrejskoto Carstvo. Vo niv se najavuva svet-lata idnina na Hramot i vra}aweto na porane{nata slava na Izrael.

Poslednite {est glavi koi se smetaat za vtor del na knigata, so sodrìnata i so sti-lot zna~itelno se razlikuvaat od prviot del. Sodràt proro{tvo za doa|aweto na Me-sijata i za kone~nata pobeda na Bo`jiot mir.

Nekoi nau~nici pretpostavuvaat deka vtoriot del na knigata pretstavuva delo na ne-poznat avtor, na “Vtoriot Zaharija”, koj ìveel mnogu porano, a nekoi, me|utoa, tvrdatdeka takanare~eniot “Vtor Zaharija” ìveel mnogu podocna.

24.15.1. Od knigata na prorokot ZaharijaVo vtorata godina od vladeeweto na Darij, Bog mu naredil na prorokot da mu kaè nanarodot: “Vrati mi se mene i jas }e ti se vratam tebe. Ne bidete kako va{ite tatkovci{to ne me slu{aa...”.

Gi podignav o~ite i vidov ~ovek so jaè za merewe vo racete. “Kade odi{?”, go zapra-{av jas. Toj odgovori: “Odam da go izmeram Jeru{alajim, da vidam kolku e dolg, a kolkue {irok”. Toa be{e angelot. Pri toa se pojavi i drug angel i re~e: “Jeru{alajim }e bideotvoren grad zaradi mno{tvoto lu|e i stokata vo nego, a Gospod }e bide ogneniot yidokolu nego, a slavata negova vo nego...”.

Potoa mi go pokaà Jeo{ua, golemiot sve{tenik {to stoe{e oble~en vo izvalkana ob-leka pred angelot Bo`ji. A oddesno stoe{e sotonata za da mu se sprotivstavuva.

A angelot im se obrati na onie {to stoeja pred nego i re~e: “Soble~ete ja od nego iz-valkanata obleka i stavete mu ~ista ~alma okolu glavata”. A na Jeo{ua mu re~e: “Vakagovori Gospod nad vojskite: Eve, ja simnuvam od tebe tvojata vina i te oblekuvam vo tor-èstvena obleka. Ako odi{ po moite pati{ta i se pridrùva{ do moite naredbi, }ebide{ sudija vo mojot Dom i ~uvar na mojot Dvor...”.

Slovoto Bo`je do Zerubavel: “Ne so sila i ne so snaga, tuku so mojot duh re~e AdonajCevaot” (Gospod nad vojskite).

Slovoto Bo`je do Zaharija: “Sudete pravedno, milostivo i blago. Ne ja zloupotrebuva-

164

2255TALMUD(hebr. u~ewe, podu~uvawe, nauka)

Talmud e zaedni~kiot naziv za Mi{na i Gemara. Mi{na e zbornik od zakoni i propisina obi~ajnoto pravo vo koja tanaitite (v. Tanaim) gi objasnuvaat i gi nadopolnuvaat pi-{anite zakoni na Biblijata, a Gemara e podocna nastanat detalen komentar na Mi-{nata, ~ii{to avtori se Amorejcite (v. Amoraim).

Bidej}i vo vremeto na sozdavaweto na Talmudot postoele dva centri na evrejstvoto,edniot vo Palestina, a drugiot vo Vavilonija, zatoa bile sostaveni i dve razli~niredakcii na Gemarata. Taka postojat i dva Talmuda, od koi edniot e palestinski ilierusalimski (Talmud Jeru{almi), a drugiot vavilonski (Talmud Bavli). Diskusiite naAmorejcite na evrejskite akademii (je{ivama) vo Palestina vlegle vo erusalimskite,a diskusiite na Amorejcite vo vavilonskite je{ivi vo vavilonskiot Talmud. I dvataTalmuda imaat ista Mi{na. Jazikot na Mi{nata e postbibliski hebrejski, a jazikot naGemarata e aramejski.

Aktivnosta na Amorejcite, koi go sozdavale Talmudot, traela od po~etokot na III do po-~etokot na VI vek. Nivnata rabota ja prodolìle Savorejcite (v. Savoraim, str.170),koi na po~etokot na IV vek izvr{ile pre~istuvawe na tekstot i posledna redakcija naTalmudot. Pove}eto izvadoci od Vavilonskiot Talmud, ~ii{to avtori ne se ozna~eni,poteknuva od Savorejcite.

Progonite na Evreite vo Palestina, koi zapo~nale kon sredinata na IV vek, ja popre-~ile normalnata aktivnost na palestinskite je{ivi. Mnogu u~eni lu|e ja napu{tile ze-mjata. Osamenite poedinci koi{to ostanale, nemale dovolno sili da go ispitaat te-melno postoe~kiot materijal, a nekoi delovi se i izgubeni. Toa bilo pri~inata pora-di koja podocne`nite generacii, vo vrska so pra{awata na alaha, se pridrùvale samodo Vavilonskiot Talmud (propisite i zakonite se bazirani samo na usno predanie).

Me|utoa ako imal Vavilonskiot Talmud prednost po odnos na pra{awata na alaha, po-sebna vrednost vo Erusalimskiot Talmud imala Agadata. Agada vo bukvalen prevodzna~i prikazna, no pod Agada se podrazbiraat legendite za bibliskite lica i nastani,

167

vaweto deka }e bidat ispraveni site nepravdi. Toj go saka svojot narod, no go prekoru-va poradi nedostatok na vernosta i predadenosta kon Boga.

Na krajot go najavuva sudniot den, koj }e im dokaè na nedoverlivite deka vernosta konBoga ne e zaludna i deka taa }e bide nagradena.

24.16.1. Od knigata na prorokot Malahija“Toj den koj }e go odredam, }e im se smiluvam, kako {to tatko }e mu se smiluva na sinot{to mu sluì. I toga{ pak }e gi razlikuvate pravednikot od gre{nikot, onoj {to musluì na Boga, od onoj {to ne mu sluì. Za{to eve, doa|a den vàren kako pe~ka i sitegre{ni i rasipani }e bidat kako slama izgoreni, ta da ne im ostane ni koren ni granka”.

“A vam {to se pla{ite od moeto ime }e vi blesne sonceto na pravdata, a negovite zraci}e bidat lekoviti...”.

“Pred da dojde golemiot i stra{en Bo`ji den, }e vi go ispratam prorokot Elija. Toj }ego obrati srceto na tatkovcite kon sinovite, i srceto na sinovite kon tatkovcite, zada ne dojdam jas i da ja udram zemjata so prokletstvo”.

166

25.2. Tosefta (aram. : dodatok)

Delo koe vo mnogu ne{ta potsetuva na Mi{nata. Sodrì golema zbirka propisi koi gisobrale poslednite tanaiti, kako dodatok na Mi{nata na Rabi Jeuda Anasi. Toseftatakako i Mi{nata se deli na {est vida (toma). Dodeka e Mi{nata napi{ana mnogu konci-zno, i od nea e ispu{teno seto ona {to ne se smetalo za neophodno, Toseftata, kako do-daten trud, sodrì op{ti tolkuvawa na propisite, koi vo Mi{nata ne se jasni. ZatoaToseftata e mnogu poobemna od Mi{nata.

Ne se znae to~no koj bil urednik na Toseftata. Se veruva deka toa bile Rabi Hija i Ra-bi O{aja, sovremenici na Rabi Jeuda Anasi, koj bil urednik na Mi{nata okolu 200 god-ina.

25.3. Tanaim (od aram.: povtoruva, u~i, podu~uva)

Tanaim se u~iteli ili u~eni lu|e, ~ii{to diskusii i tolkuvawa na evrejskite pravniverski propisi se zabeleàni vo Mi{nata. Tie se spomnuvaat i vo ostanatata tanait-ska literatura: Tosefta, Barajta, Midra{, Alaha.

Periodot na tanaitite zapo~nuva so smrtta na Ilel i [amaja vo prvata dekada od n.e.,a zavr{uva so smrtta na Rabi Jeuda Anasi, avtorot na Mi{nata, na po~etokot na III vek.

Nivnata aktivnost traela okolu 210 godini i se deli na {est generacii. Vo toj periodtie go izgradile pravniot sistem, prilagoduvaj}i gi propisite na Torata kon noviteuslovi na op{testveniot ìvot vo Palestina.

Vo Agadata za praznikot Pesah se spomnuvaat pet tanaiti, koi na obredot seder disku-tiraat cela no} za zna~eweto na izleguvaweto od Egipet. Tie se: Eliezer, Jeo{ua, El-azar ben Azarja, Akiva i Tarfon.

25.4. Amoraim (od aram.: tolkuva)

Amorejci se narekuvaat nau~nicite {to se zanimavale so tolkuvaweto i razvivawetona u~eweto na tanaitite, prilagoduvaj}i gi pravnite propisi na Mi{na i Barajta (vidiBarajta) kon novite op{testveni sostojbi vo Palestina i vo Mesopotamija, bile akti-vni od zaklu~uvaweto na Mi{nata, na po~etokot na tretiot vek, do zaklu~uvaweto naTalmudot, kon krajot na pettiot vek. Trudot na Amorejcite ja so~inuva Gemarata, koja,zaedno so Mi{nata, go so~inuva Talmudot.

Vo tolkuvaweto na Mi{nata i vo donesuvaweto na zaklu~oci, Amorejcite se sluèleso razni metodi. Vo mnogu slu~ai tie so nekolku zborovi se osvrnuvale na Mi{nata, apotoa od nea se oddale~uvale i go prodolùvale istraùvaweto po sopstveni pati{ta,preminuvale na druga tema i, na krajot, se vra}ale na pojdovnata to~ka. êsto vr{eledetalni analizi na sekoj propis i na sekoj zbor od Torata ili od Mi{nata i izvlekuva-le zaklu~oci, koi ponekoga{ bile te{ko razbirlivi i komplicirani.

Vo periodot na Amorejcite, postoel postojan kontakt pome|u je{ivite vo Palestina ije{ivite vo Vavilonija. Za vreme na vizantiskite progoni na Evreite vo Palestina,mnogu nau~nici od Palestina preminale vo Vavilonija i ja prodolìle rabotata vo ta-mo{nite je{ivi.

169

mudri izreki, razgovori, propovedi, kako i drugi proizvodi na narodnata fantazija, vokoja, vo vremeto na progonstovoto, ugnetuvanite i progonuvani Evrei barale olesnuva-we i uteha kako nadomest za ona {to im go onevozmoùvala gor~livata realnost.

Vrz Vavilonskiot Talmud rabotele sedum generacii Amorejci - dve generacii pove}eotkolku na Erusalimskiot. Normalnite politi~ki uslovi vo Vavilonija im ovozmoì-le na je{ivite nepre~ena rabota vo obrabotkata na materijal {to bil na raspolagawe.Sreduvaweto i sistematizacijata na toj materijal go izvr{il Rav A{i kon krajot na Vvek, koj pove}e od pet decenii stoel na ~elo na je{ivite vo Vavilonija. Negoviot naj-mlad u~enik Ravina im go predal delot na svojot u~itel na idnite generacii, vnesu-vaj}i vo nego novini od nau~nicite na svoeto vreme. Zatoa Vavilonskiot Talmud u{tese narekuva “Talmud Rav A{i ve Ravina”.

Kako i Mi{nata, taka i Talmudot se deli na {est toma ili vidovi - sedarim, a sedarimse deli na masehtot (knigi ili traktati). Iako ima Vavilonskiot Talmud samo 36 mase-htot (3 pomalku od Erusalimskiot), toj po svojot obem e zna~itelno pogolem od Erusal-imskiot.

Talmudot e plod na duhovnoto tvorewe na najdobrite umovi na Evreite vo razni zemjii vo razni epohi. Toa e monumentalna enciklopedija vo koja moè da se najdat zakoni ipropisi, veronauka i nauka, pravo i etika, medicina i higiena, agronomija i site mo`nioblasti na ~ovekovata aktivnost. Spored negovata {iro~ina i dlabo~ina poteknuvaizrazot “Jam Atalmud”, (“More na Talmudot”).

Od VI vek Talmudot stanuva u~ebnik i izvor na znaewe za Evreite od mnogu zemji.Spored Talmudot se vospituvale evrejskite generacii i toj igral zna~ajna uloga vo od-rùvaweto na evrejstvoto i na edinstvenosta na Evreite vo galutot. Poradi svoetozna~ewe, poradi svojata strogost i moralisti~ka vrednost, kako i zaradi naglaseniotjudocentri~en stav, Talmudot so vekovi bil cel na napadi od neprijatelite na Evre-ite, kleveten i falsifikuvan. êsto se izdvojuvale delovi na Talmudot od celinata,im bila pridavana pogre{na smisla i toga{ se pokrenuvale obvinenija protiv Evreite.Samo vo XVI vek, Talmudot, {est pati bil osuduvan na zapaluvawe.

Prou~uvaweto na Talmudot bara poseben intelektualen napor zaradi mo{ne te{kite ikomplicirani diskusii, analizi i zaklu~oci. Mnogu komentatori na Talmudot, od koinajpoznat e Ra{i (Rabi [elomo Jichaki, XI vek), pridonele Talmudot da stane malkupodostapen i polesen za prou~uvawe.

Najprvin bil otpe~aten Erusalimskiot Talmud vo Venecija 1523 god. Istata godina bi-lo zavr{eno i pe~ateweto na Vavilonskiot Talmud, isto taka vo Venecija. Pe~atewe-to bilo izvr{eno od izdava~ot Daniel Bomber, a po odobrenie na papata Leon X.

25.1. Barajta (aram.: nadvore{en)

Propisi {to gi obrabotile Tanaitite, a koi Rabi Jeuda Anasi ne gi vnesol vo svojataMi{na. I vo dvata Talmuda nao|ame Barajta: i vo Erusalmiskiot i vo Vavilonskiot.Ima nekolku zbirki Barajta sobrani vo posebna kniga, koja se vika Tosefta. Pove}etoBarajta gi sobrale Rabi Hija i Rabi O{aja, sovremenici na Rabi Jeuda Anasi.

168

2266BERIT-MILA

Berit-mila e obred na obreùvawe na ma{koto dete na osmiot den po ra|aweto, so kojse otstranuva naborot na koàta od vrvot na poloviot organ. So izvr{uvaweto na ovojobred, deteto stapuva vo t.n. “Avramov sojuz” (Berito {el Avraam avinu).

Obreùvaweto (cirkumcizija) bilo voobi~aeno kaj evrejskite plemiwa u{te od najsta-ro vreme, mnogu porano pred primaweto na Torata i pretstavuva eden od najstarite hi-rur{ki zafati {to gi vr{el ~ovekot.

Obreùvaweto za prv pat se spomnuva vo Torata koga Bog mu naredil na Avraam “Ti, pak,drì go mojot zavet, ti i semeto tvoe po tebe, od koleno na koleno ... da se obreùvasekoe dete od osum dena” (I kn. Mojseeva 17, 9-24).

Evreite strogo se pridrùvale kon toj zavet, duri i vo uslovi koga toa im bilo zabra-nuvano pod zakana so smrtna kazna. Berit-mila stanala simbol na evrejstvoto, {tozna~elo odluka na roditelite da go vospitaat svojot sin kako Evrein. Berit-mila nemoèlo da se odloùva, osven po sovet na lekar, a se izvr{uvala duri i vo sabota i naJom kipur.

Iako moèl da go izvr{i obreùvaweto sekoj Evrein, pa duri i èna, dokolku nemaloma`, sepak se vostanovil obi~ajot toa da go izvr{uva “moel”, stru~no lice {to gi poz-nava osnovite na medicinata, tehnikata na obreùvaweto i bilo priznato od rabinite.

Vo sredniot vek, a vo nekoi op{tini i denes berit-mila se izvr{uva vo hram. Denestoa naj~esto se izvr{uva doma ili vo bolnica. Vo porodili{tata vo Izrael postojatposebni prostorii vo koi se izvr{uva berit-mila. Po obreùvaweto, tatkoto na dete-to prireduva gozba.

Glavni u~esnici pri obreùvaweto se tatkoto na deteto, potoa moelot (koj ja izvr{iloperacijata) i sandakot (kum), koj za vreme na obredot go drì deteto na kolena. Sporedpredanieto, na obredot e prisuten i ~etvrtiot, nevidliv u~esnik, a toa e prorokot Eli-ja, koj se smeta za za{titnik na decata.

Obreùvaweto e prastar obi~aj i kaj mnogu drugi narodi i plemiwa, na re~isi site ko-

171

Iako go minale najgolemiot del od ìvotot zanimavaj}i se so nauka, pove}eto Amorejcise izdrùvale od trgovija ili od zanaet~istvo.

Periodot na Amorejcite se deli na sedum “generacii”. Vo Talmudot se spomnuvaat okolu3000 Amorejci. Vo prvata generacija spa|aat Rav i [emuel; Rav ja osnoval Akademijatavo Sura 219 god. i taa dejstvuvala okolu 800 godini.

Na poslednata generacija Amorejci ñ pripa|aat Rav A{i i Ravina, koi go uredile i gosistematizirale Vavilonskiot Talmud. So niv se zavr{uva periodot na Amorejcite.

25.5. Savoraim (Savorejci)

Naziv za evrejskite u~eni lu|e vo Vavilonija, koi dejstvuvale po Amorejcite, odnosno,po zaklu~uvaweto na Talmudot. Nivnata aktivnost traela nekolku decenii (od po~et-okot na {estiot vek pr.n.e.), a glavnata zada~a na Savorejcite bila kone~nata redak-cija na Talmudot i objasnuvaweto na te{ko razbirlivite mesta vo nego.

170

2277BAR MICVA

Nazivot “bar micva” se upotrebuva vo Talmudot za sekoj vozrasen ~ovek koj se nao|a “podobvrska” za izvr{uvawe na verskite obredi. Ne se znae koga to~no bil voveden ovojobi~aj. Se pretpostavuva deka toa bilo pred {est veka, iako nekoi u~eni smetaat dekabil voveden u{te porano.

Vo ponovo vreme “bar micva” ozna~uva steknuvawe so zrelost spored verskite propisi.Po navr{uvaweto na trinaesettata godina, ma{kiot Evrein stanuva verski polnoleteni li~no odgovoren za svoite postapki. Pred taa vozrast za negovite postapki e odgov-oren negoviot tatko. Toa zna~i deka mom~eto stanalo “bar micva” (verski polnoleten)i toa mu ostanuva do krajot na ìvotot. So verskoto polnoletstvo mom~eto steknuvapravo da bide povikan vo hramot “na Tora”, a i sam da ja ~ita Torata.

Bar micva se izvr{uva vo prvata sabota otkako mom~eto }e navr{i trinaeset godini,ili vo denovite koga se ~ita Tora (vo ponedelnik, ~etvrtok i na praznik). Slavenikotobi~no go ~ita posledniot del na pera{ata ili na aftarata, no moè da ~ita i drugidelovi za koi go podgotvuva negoviot rabin, ponekoga{ i celata pera{a.

Povikuvaweto na ~itawe na Torata pretstavuva znak na steknuvawe zrelost. Toa e pr-viot javen nastap vo novata uloga na polnopraven ~len na zaednicata. Od toj momentmom~eto se smeta za vozrasno vo pogled na ispolnuvawe na site verski dol`nosti, zastavawe tefilin, za u~estvuvawe vo miwana itn.

Obi~aj e na “bar micva” tatkoto na deteto doma da priredi sve~enost na koja detetodrì govor so pou~na sodrìna. Toa e istovremeno povod mom~eto da im ja izrazi nasvoite roditeli svojata blagodarnost za nivnata qubov i grià za nego.

173

ntinenti. Islamot isto taka propi{uva obreùvawe.

Filon od Aleksandrija (20 god. pr.n.e - 50 god. n.e.) bil prviot evrejski pisatel koj giistaknal higienskite prednosti na obreùvaweto. Berit-mila, kako hirur{ki zafat,koga se izveduva vo ranoto detstvo, pretstavuva, spored misleweto na nekoi medicin-ski stru~waci, za{tita od nekoi kancerozni i drugi zaboluvawa.

172

2299BRAK

Spored evrejskoto sfa}awe, brakot pretstavuva idealen ~ove~ki odnos i se smeta zaosnovna op{testvena institucija, koja ja vostanovil Bog vo procesot na sozdavaweto nasvetot. Za judeizmot brakot e i sveta institucija.

So ceremonijata na ven~avaweto se osnova novo semejstvo. Iako podgotovkite za ven-~avawe predizvikuvaat kaj mladiot par izvesna ispla{enost, mnogu e poednostavno dase bide podgotven za samiot ~in na ven~avawe, otkolku za brakot. Polesno e da se do-stigne fizi~ka zrelost i ekonomska samostojnost, otkolku emotivna zrelost i psihi-~ka podgotvenost, koi se neophodni pri sklu~uvaweto na brakot.

29.1. Bibliskoto sfa}awe za brakotCelta na brakot, spored Biblijata e partnerstvo i ra|awe.

I re~e Bog: “Ne e dobro ~ovekot da bide sam: }e mu napravam pomo{nik koj }e nalikuvana nego... Zatoa ~ovekot }e gi ostavi tatkoto i majkata za da se zdruì so svojata èna itie dvajcata }e bidat edno telo” (Bere{it 2:18;24).

I gi blagoslovi Bog i im re~e: “Plodete se i mnoète se i napolnete ja zemjata...” (Be-re{it 1:28).

Bibliskiot koncept za brakot vo svojata osnova e monogamen (Bere{it 2:24), makar {topoligamijata vo biblisko vreme bila voobi~aena me|u povisokite sloevi na op{te-stvoto. Iako poligamijata se spomnuva vo bibliskite izvori, svetite spisi ja smetaatmonogamijata za edinstveniot pravilen odnos pome|u maòt i ènata.

Prorocite za brakot zboruvaat vo vid na metafori vo koi ja opi{uvaat privrzanostana Boga kon svojot narod Izrael, a ako se sfati vo prenosna smisla “Pesna nad pesni-te”, taa jasno ukaùva na monogamnata vrska pome|u Boga i izraelskiot narod, za{to Bogne ostvaril takva specifi~na vrska so nitu eden drug narod.

175

2288BAT MICVA

Ceremonija kon koja se pridrùvaat reformisti~kite i konzervativnite evrejski za-ednici pri steknuvaweto na verskoto polnoletstvo na devojkata. Toa e obi~aj od ponovdatum, nastanat vo periodot na emancipacijata na ènata. Oficijalno bil voveden voFrancija i vo Italija, od kade {to se pro{iril i vo drugite zemji.

Za razlika od mom~eto, koe e “bar micva” koga }e napolni trinaeset godini, devoj~i-wata stanuvaat “bat micva” po navr{uvaweto na dvanaesttata godina, za{to ènite so-zrevaat porano od maìte.

Obredite “bat micva” se raznovidni. Nekade se izvr{uvaat vo hram so ~itawe na af-tarata i so posebni molitvi, a na nekoi mesta doma, ili na u~ili{te. Vo sinagogite voIzrael bat micva se proslavuva na toj na~in {to tatkoto i bra}ata na devoj~eto se po-vikuvaat na Torata, se drì propoved, a na devoj~eto mu se dava podarok. Vo nekoi kru-govi bat micva ne se slavi kako verski obred, tuku kako rodenden vo krugot na semej-stvoto.

174

Vo tekot na brakot ènata mu e posvetena samo na maòt i e zabraneta za site drugi.Bra~nite partneri moraat da nao|aat pati{ta za da go podignat brakot na najvisokotomo`no nivo, preku vzaemno razbirawe i po~ituvawe. Maòt mora da go obezbedi svoe-to semejstvo. Toj ne smee da bide pri~ina za prolevawe solzi na negovata èna. Akomaòt si ja saka svojata èna kako {to se saka sebe samiot i ja po~ituva pove}e otkol-ku {to se po~ituva sebe samiot, go zasluìl blagoslovot koj stoel nad Jovoviot dom:“Vo {atorot svoj }e uìva{ vo mir, tvojot dom, koga }e odi{ vo pohod, }e ostane negib-nat” (Jov, 5:24). Talmudskite rabini tokmu kako i prorocite, go upotrebuvaat poimotven~avawe za da gi ozna~at so nego simboli~no i drugite sovr{eni odnosi: odnosot po-me|u Bog i Izrael, Izrael i Torata, Izrael i [abat.

Pove}eto od gorenavedenite rabinski odredbi od talmudsko vreme se odràle s¢ dodenes vo evrejskata praktika. Asketizmot i celibatot i denes se retka pojava me|uEvreite. Rabenu Ger{om ben Jeuda od Magenca (960-1040) donel propis (takana), so kojpoligamijata kone~no bila zabraneta. Maèweto na rana vozrast stanalo voobi~aeno,iako starosnata granica vo ponovo vreme zna~itelno se pomestila. Razvodot, iako nee te{ko da se dobie, ne e voobi~aen. Razvodot vo evrejskite krugovi te{ko se prifa}a,za{to semejstvoto, spored evrejskata tradicija i vera pretstavuva bedem na evrejstvo-to i osnoven uslov koj ovozmoùva vodewe evrejski na~in na ìvot.

29.3. Ven~avawe So èneweto maòt ja prezema vrz sebe odgovornosta i dol`nosta da se griì za è-nata za idnoto pokolenie, a ènata so maèweto ja donesuva najva`nata odluka: da gopomine ìvotot so izbranikot na nejzinoto srce. Obvrska na nevestata i mladoènecote da pobaraat sovet od rabinot pred da stapat vo brak. Otkako }e vostanovi rabinotdeka nema nikakva verska, ni zakonska pre~ka za sklu~uvawe na brakot, se dogovaradatumot na ven~avaweto.

Po evrejskite propisi, obredot na sklu~uvawe brak se deli na dva dela; veridba-ki-{dun i ven~avawe-nisuin.

Ven~avawata otsekoga{ bile vesel nastan kaj evrejskiot narod; povod za zaedni~kosobirawe i raduvawe. Gostite denot na ven~avaweto go odbeleùvale so pesna, igra iso vesela muzika. Ven~alniot baldahin, hupa, pod koj se izvr{uva ven~avaweto na mla-diot par, e se}avawe na ceremonijata koja poteknuva u{te od biblisko vreme. Toga{bilo obi~aj, nevestata, prekriena so prevez da se dovede vo {atorot na mladoènecot.Prekrasno izvezeniot baldahin, koj go pridrùvaat ~etiri stolba, a go dràt ~etirineoèneti mom~iwa, treba da go simbolizira idniot dom na ven~aniot par.

Vo talmudsko vreme veridbata i ven~avaweto bile proslavuvani kako dva posebni na-stana. Periodot od veridbata do ven~avaweto trael okolu edna godina. Davaweto zborse odrùvalo vo ku}ata na nevestata so meseci porano pred da se izvr{i ven~avawe-to vo ku}ata na mladoènecot. So ~inot na veridbata devojkata i mom~eto si bile po-svetuvani eden na drug i, iako s¢ u{te ne ìveele zaedno, ne moèle da se razdelatbez razvod. Idnata nevesta se podgotvuvala za ìvotot vo brakot, podgotvuvaj}i ja svo-jata oprema (obleka, nakit). So tekot na vremeto se uvidelo deka dolgiot period na ra-zdvoen ìvot od veridbata do ven~avaweto te{ko go podnesuval mladiot par, i dekaza verenicite e pove}e {teten, odo{to polezen. Zatoa bilo odlu~eno ovie dva dela dase spojat vo edna zaedni~ka ceremonija. Denes ceremonijata na ven~avawe go sodrì~inot na stariot obi~aj na veridbata i obredot na sklu~uvaweto na brakot.

177

Vo biblisko vreme brakot obi~no go dogovarale roditelite. No ne bilo neobi~no niretko, brakot da se sklu~i od romanti~na qubov (Samuel I 18:20; Melahim I 2:17; [ofe-tim 14:1 itn.). Zabranata za me{ani brakovi bila naso~ena pred s¢ kon za~uvuvawetona evrejskiot identitet i borbata protiv idololatrijata. Leviratskite brakovi bilezadolìtelni. Sklu~uvaweto brak so bliski rodnini (Vajikra 18; 20; Devarim 23, 1-8;27:20-23), sve{tenici, vdovici i so razvedeni èni (Viajikra 21:7; Devarim 24:4), vobiblisko vreme bilo zabraneto.

Plodnosta vo brakot pretstavuvala golem blagoslov, a nemo`nosta za ra|awe - trage-dija i sram.

Brakot se smetal za sredstvo za ostvaruvawe na pravo i vistinsko partnerstvo: “Kojna{ol èna, na{ol sre}a i se zdobil so milost od JHVH”, (Mi{le 18:22), “Uìvaj so è-nata koja{to ja qubi{ vo site denovi od svojot vek {to ti go dal Bog pod sonceto...”(Koelet 9;9).

Vo slu~aite koga nemalo bra~na harmonija, brakot moèl da se razvede, iako prorokotMalahi predupreduva deka se protivi Bog na razdvojuvaweto na sopru`nicite (2;14-16).

29.2. Pogled na brakot vo rabinskata literaturaU~ewata na Talmudot go smetaat celibatot za nepriroden. Ne pogre{il toj {to stapilvo brak, tuku onoj {to ne se oènil i “koj go minuva celiot den vo gre{ni misli” (Ki-du{in 29b). Celta na ven~avaweto e pronao|awe ìvoten partner i obezbeduvawe po-tomstvo, no ne samo toa; brakot go ispolnuva ~ovekot i od nego sozdava celosna li~-nost: “Onoj {to nema èna ne moè da bide pravilna li~nost, toj ìvee bez radost, bla-goslov, dobrina... bez Tora, bez za{tita... bez mir” (Jevamot 62 b).

Talmudskite rabini smetaat deka e brakot tolku zna~aen, {to ~ovek moè da gi proda-de i svitocite na Torata, za da sobere pari za èna~ka.

Ne treba lekomisleno da se pristapi pri odbiraweto na bra~niot partner. I da se na-pravi uspe{en izbor e podednakvo te{ko, kako {to mu bilo te{ko na Boga razdvojuva-weto na Crvenoto More (Sota 2a). Pravilniot izbor e moèn, edinstveno so pomo{tana beskone~nata Bo`ja mudrost.

Brakot ne treba da se sklu~uva zaradi pari. ôvekot treba za sebe da si pobara ènaso blaga narav, takti~na, skromna i vredna. @enata mora da ispolnuva i drugi uslovi,propi{uvale talmudskite rabini: da poteknuva od po~ituvano semejstvo, da mu odgova-ra na maòt po godinite, da bide so sli~no socijalno poteklo, da ima u~en tatko itn.

Vo vremeto na Talmudot bilo poèlno da se stapuva vo brak vo ranata mladost. Za mo-m~iwata se predviduvala vozrast od 18 godini kako idealno vreme, a devoj~iwata mo-èle da se maàt u{te od 12 godini. Edinstveno liceto koe e intenzivno zafateno sostudiraweto na Torata moèlo da go odloì svoeto ven~avawe za izvesno vreme.

Talmudskite rabini govorele: “Najprvin izgradi ku}a, potoa zasadi lozje, i duri potoamoè{ da se oèni{“.

Mom~iwata ne ja objavuvale svr{uva~kata, s¢ dodeka ne ja videle idnata nevesta.

Vo talmudsko vreme, poligamijata bila mo`na samo teoretski. No za talmudskite rabinitaa bila neprifatliva. Brakot ne e sakrament vo hristijanskata smisla na toj zbor, za{toraziduvaweto na bra~nite partneri so razvod, iako bilo nepoèlno, sepak bilo mo`no.

176

najgolemo veselewe, da mu go vrati se}avaweto na najtragi~nite denovi od evrejskataistorija.

Voobi~aeno e nevestata i mladoènecot da se oddelat od svatovite i za kratko da bi-dat sami. Oddeluvaweto na mladiot par go simbolizira prekinuvaweto na postot kojmu prethodi na ven~avaweto i koj go drèle mladencite zaradi preispituvawe na svo-ite grevovi i duhovno o~istuvawe.

Prazni~nata gozba - seudat micva e posluùvawe so koe gostite se sluàt po sve~ena-ta ceremonija na sklopuvaweto na brakot. Sedumte blagoslovi {to se kaùvaat vo te-kot na ven~avaweto, povtorno se izgovaraat po svadbeniot ru~ek.

Ven~avawe ne smee da se vr{i na [abat, za vreme na praznici i posti, vo denovite koisleduvaat neposredno po praznikot Pesah i Sukot, kako i za vreme na broeweto na ome-rite (sefirat aomer),koi zapo~nuvaat na vtorata ve~er na Pesah i traat do praznikot[avuot.

29.4. Zabrana za brakKaj Evreite imalo i takvi vrski (povremeni ili postojani) pome|u ma` i èna, koi bilestrogo zabraneti vo slednive slu~ai:

krvno srodstvo: majka, }erka, sestra, vnuka, tetka;

rodninski vrski: snaa, snaa od tatko (ma}ea), èna na vujko, èna na brat itn. Vo taakategorija se vklu~eni i rodninite na ènata;

tu|a èna: èna, koja od svojot ma` ne e razvedena, spored vaè~kite evrejski propisi(nema razvod - get);

so èninata sestra: za vreme na ìvotot na ènata, pa duri i ako e razvedena. Po sm-rtta na ènata ili na porane{nata èna dozvoleno e ven~avawe so nejzinata sestra.

Gorenavedenite zabrani gi propi{ala Torata. Ako vo spomenatite slu~ai postoi vrskapome|u ma` i èna, taa ne smee da se legalizira so ceremonijata na ven~avawe vo ni-eden slu~aj, duri i ako toa go dozvoluvaat gra|anskite zakoni. Decata rodeni od takvivrski se smetaat za kopiliwa (mamzer) i ne se priznavaat.

Koenite (pripadnicite na sve{teni~kiot stale` od vremeto na Hramot) ne smeele dazemaat za èni: razvedeni èni, prozelitki (èni {to preminale vo evrejska vera),èni za koi se znaelo deka odrùvale nedozvoleni seksualni odnosi, èni rodeni odzabranet brak.

Spored verskite propisi, brakot pome|u Evrein i neevrejka, i obratno, ne se priznavakako validen.

29.5. Razvod“Razvodot e retka pojava, kon koja retko se pristapuva, no moè da se dobie. Koga so ra-zvod }e se sru{i domot, toga{ i nebesniot oltar pla~e”(Gitin 90 b).

Koga ìvotot stanuva nevozmoèn vo par i nema nade` deka moè da se popravi, toga{moè da se pobara i da se dobie razvod. “Vinata” ne mora da se dokaùva. ôvek moè

179

Vo dene{no vreme, vo tekot na ven~alniot obred, se koristat dve ~a{i so vino, edna-ta za kidu{in (veridba) i ednata za nisuin (ven~avawe). Ceremonijata na veridbata iven~avaweto denes se oddeleni samo so ~itaweto na bra~niot dogovor - ketuba, napi-{an na aramejski jazik.

Bidej}i e veridbata kaj Evreite praven ~in, potrebni se dvajca svedoci, koi ne se vosrodstvo so mladencite. Rabinot vo prisustvo na verenikot i na verenicata utvrduvadali tie navistina sakaat da ìveat zaedno i toa da go napravat po svoja slobodnavolja i èlba. Tie pred rabinot ja potvrduvaat svojata soglasnost. înot na veridba-ta se zavr{uva so blagoslov od rabinot i vedna{ potoa se preminuva na ceremonijatana ven~avawe.

Od XIV vek, e obi~aj rabinot da ja izvr{i ceremonijata na ven~avaweto. Obi~ajot nastavawe ven~alen prsten na pokazalecot na desnata raka na nevestata, e akt koj sim-bolizira privrzanost i vernost, datira od VII vek. Dodeka stoi pod baldahinot, mla-doènecot £ go stava prstenot na pokazalecot na desnata raka na nevestata i sve~enoizjavuva: “Bidi mi posvetena so ovoj prsten, spored zakonite na Mojsej i na Izrael” (Ki-du{in 5 b). Nevestata isto taka moè da go daruva so prsten svojot iden ma`. Prstenotkoj go stava taa na rakata na mladoènecot e simbol na emotivniot odnos koj go ima konnego.

So bra~niot dogovor se preciziraat vzaemnite obvrski na maòt i na ènata. Dogovo-rot go legalizira brakot. Otkako mladoènecot }e £ go stavi prstenot na prstot na ne-vestata, se preminuva na ~itawe na ketubot. Vo minatoto primarnata cel na bra~niotdogovor bila da £ obezbedi na ènata pravna za{tita. Denes toj se koristi i za drugiceli, me|u ostanatoto i da se istakne moralnata odgovornost koja vrz sebe ja prezemaven~aniot par.

Bra~niot dogovor se sostavuva eden den pred ven~avaweto. Maòt se obvrzuva deka }eja po~ituva, ~uva, i deka }e se griì i }e ja izdrùva svojata èna; deka }e £ gi obezbe-di potrebnite materijalni sredstva vo slu~aj na smrt ili razvod. @enata se obvrzuvadeka svoite bra~ni dol`nosti }e gi ispolnuva vnimatelno i iskreno.

Po ~itaweto na ketubot, se preminuva na ~itaweto na sedumte blagoslovi [eva bera-hot - birkat hatanim, koi se citirani vo Talmudot (Ketubot 8a). êtvrtiot blagoslovukaùva na toa deka e ~ovekot sozdaden vo bo`ji lik. Vo poslednite tri se izgovaramolitva vo koja se veli deka Bog }e mu donese uteha na Cijon, sre}a na mladiot par ipobedonosno iskupuvawe vo obnovenata Judeja i Erusalim. Ven~alniot obred, so toa, gispojuva individualnite so kolektivnite nadeì.

Po izgovorenite blagoslovi, se ispiva vinoto i rabinot go proglasuva brakot za vali-den spored evrejskite propisi.

Iako sve~eniot ~in na sklopuvaweto na brakot e zavr{en, postojat i dodatni obi~ai,koi so tekot na vremeto bile vklu~eni na denot na ven~avaweto.

Pod svadbeniot baldahin, nevestata tri pati obikoluva okolu mladoènecot. Ovojobi~aj se bazira na zborovite na prorokot Jeremija (31:31), kade {to toj veli deka gonatkriluva ènata i go {titi maòt. Zborovite “te veram” se povtoruvaat tripati voO{ea (2:21-22), kade Bog mu se obra}a na svojot narod :”Te veram so sebe zasekoga{, teveram so pravda i pravednost, so qubov i milosrdie, te veram so vera, ta da go spozna-e{ Ve~niot”.

Obi~ajot na kr{ewe ~a{a pod baldahin se bazira vrz Talmudot (Berahot 31a). Ima zacel da gi potseti prisutnite za razoruvaweto na Vtoriot hram, i taka, vo momentite na

178

3300@ALOBNI OBIÂI

Razrabotuvaj}i gi propisite na Torata za iskaùvaweto àlost na decata za svoiteroditeli, na roditelite za decata i za ~lenovi na semejstvoto, rabinite donele nizapropisi, koi go odreduvaat na~inot na odnesuvawe na uàleniot i odnosot na drugitelica kon uàleniot. Site tie propisi go stimuliraat ne`niot odnos kon onoj {to um-rel i dlaboka grià za uàlenoto semejstvo. Tie voedno mu ovozmoùvaat na uàleni-ot vo periodot na àlost da bide osloboden od sekojdnevnite griì i aktivnosti.

Mnogu mesta i mnogu gradovi si sozdavale svoi specifi~ni àlbeni obi~ai koi vo ne-koi poedinosti me|usebno se razlikuvaat. Objasnuvawata vo ovoj kalendar gi opfa}aatonie àlbeni obi~ai i propisi {to bile prifateni so tekot na vremeto.

30.1. Hevra kadi{a ili hevra kedo{a (hebr.-aram. - Sveto zdruènie)

Hevra kadi{a e zdruènie {to gi vr{i site raboti okolu mieweto i pogrebuvawetona mrtovecot. Osven toa ~lenovite na ova zdruènie odat vo poseta kaj bolnite i impruàat uteha, na siroma{nite im obezbeduvaat lekar i lekovi, go podgotvuvaat pr-viot ru~ek po pogrebot za uàlenoto semejstvo i sl. Izvr{uvaweto na ovie raboti ot-sekoga{ se smetalo za va`na verska dol`nost, pa zatoa niv gi vr{ele ugledni li~no-sti.

Iako se spomnuvaat vo Talmudot sli~ni takvi organizacii, prvata Hevra kadi{a e os-novana vo Praga vo vtorata polovina na XVI vek. Taa podocna posluìla kako primerza sli~ni takvi institucii. Porano ~lenovite na Hevra kadi{a svojata rabota ja izvr-{uvale samo dobrovolno, a podocna, osobeno vo golemite op{tini, imalo i platenislu`benici.

181

da dobie razvod ako vo brakot nema deca pove}e od deset godini. @enata moè da po-bara razvod, koga odnesuvaweto na maòt ili vidot na rabotata so koja toj se zanima-va go onevozmoùva zaedni~kiot ìvot vo par.

Brakot sklopen “spored zakonite na Mojsej i na Izrael” moè da se razvede edinstveno“spored zakonite na Mojsej i na Izrael”. Procedurata na razvodot e strogo definiranai taa se izvr{uva spored propisite na alaha (verski propisi). Spored evrejskite ver-ski propisi, razvodot dobien od civilnite, gra|anskite vlasti, se smeta za nevaè~ki.

Osven rabinskiot sud - Bet Din, na razvodot prisustvuvaat i: pisar (sofer) i dvajcasvedoci. Vo prisustvo na ovie lica moè da se dobie razvod - get. ^lenovite na BetDin moàt da vr{at funkcii na svedoci, dokolku postoi problem tie da se najdat.

Pred da se izdade get (otpusno pismo), Bet Dinot ima obvrska da napravi s¢ za da gismiri i povtorno da gi soedini sopru`nicite, iako ne e dolèn da gi ispituva pri~i-nite za razvod ili na~inot na koj toj finansiski }e se razre{i.

Dokolku postoi zaedni~ka èlba da se zavr{i bra~nata vrska, toa spored evrejskitepropisi pretstavuva dovolna pri~ina da se dobie get. Celata procedura na razvodotmoè da potrae eden i pol do dva ~asa, pri {to, pogolem del od vremeto minuva vo pi-{uvawe na brakorazvodniot dokument - getot. Getot se pi{uva posebno za maòt i zaènata i sodrì li~ni podatoci za sopru`nicite: ime i prezime, datum i mesto kade{to e izdaden getot. Dokumentot sam po sebe ne gi spomnuva pri~inite za razvodot i nego obvinuva ni soprugot, nitu soprugata.

Vo tekot na razgovorot, ~lenovite na rabinskiot sud postavuvaat pra{awa za da seuverat vo slobodnata volja na sopru`nicite vo donesuvaweto na odlukata za razvod.

Dokumentot za razvodot ne smee da bide vo pe~atena forma. Toj povtorno se sostavuvavo sekoj odreden slu~aj. Pisarot i svedocite mora da bidat religiozni lica, ne smeatda bidat vo me|usebna rodninska vrska, kako, ni vo rodninska vrska so sopru`nicite.

Najvoobi~aen i najednostaven na~in e brakot da se razvede vo prisustvo na maòt i naènata. Vo slu~aj koga maòt i ènata ne moàt zaedno da se pojavat pred rabinskiotsud, moè da se sredi razvodot da se izvr{i preku posrednici. Vo toj slu~aj, posredni-kot go prima dokumentot za liceto {to ne e prisutno. Dozvoleno e ~len na Bet Dinotili pisarot da ja prezeme ulogata na posrednik.

Po izvr{enata ceremonija na razvod, get im se vra~uva na maòt i na ènata kako do-kaz deka e razvodot izvr{en i deka moè povtorno da se ven~avaat.

@enata ne smee da se premaì 92 dena po razvodot, ako e bremena, za da se odbegnatsomnevawata okolu odreduvawe na tatkovstvoto.

Na ènata £ e dozvoleno povtorno da se omaì so ~ovekot od koj se razvela edinstvenoako vo me|uvreme ne se maèla i se razveduvala.

Spored bibliskite propisi, procedurata nalaga “maòt da dava razvod”, a ènata “dago prima”. Toa e samo teoriska formulacija, za{to vo realnosta maòt ne dava i è-nata ne prima razvod, bez prethodno da se dogovorat i spogodat.

@enata ne moè formalno da pobara razvod na brakot, no sudot ima pravo da go raz-vede vo odredeni slu~ai, kako na primer koga maòt odbiva da gi ispolnuva bra~nitedol`nosti, koga e neveren, koga ne £ dava dovolno nega i pomo{, koga fizi~ki ja mal-tretira i koga e bolen od posebno te{ka zarazna bolest (na pr. lepra).

180

30.4. [inuj a{em (hebr. - promena na imeto)

Vo slu~aj na te{ka bolest, koga verojatnosta za ozdravivawe e mala, se primenuva ednamerka koja se dopira so mistikata. Na bolniot toga{ mu se menuva imeto, ili kon negov-oto ime se dodava u{te nekoe, obi~no simboli~no, kako na primer: Hajim (ìvot), Ja-hiel (Bog oìvuva), Rafael (Bog lekuva), Azriel (Bog pomaga) i sl. Menuvaweto na ime-to e mnogu star obi~aj.

Vo Torata se spomnuvaat Avraam, Sara i Jaakov, na koi Bog im gi promenil imiwata.Menuvaweto na imeto se spomnuva vo Talmudot, kako edno od ~etirite ne{ta koi ja me-nuvaat sudbinata na ~ovekot, a toa se: milosrdie, molitva, promena na imeto i prome-na na dejstvuvaweto. Promenata na imeto kako spas, se tolkuva so toa {to toa zna~i imenuvawe na li~nosta, pa i menuvawe na sudbinata. Menuvaweto na imeto ~esto se spo-mnuva vo srednovekovnata literatura, a ovoj obi~aj kaj pobo`nite Evrei se zadràl ivo ponovo vreme.

30.5. Goses (hebr. - lice na umirawe)

Liceto na umirawe se narekuva goses. Onoj {to e na umirawe ne treba da se ostavi sam.Prisutnosta i bdeeweto pokraj gosesot se smeta za golema micva. Koga }e nastapi smrt-ta, sinot, ili nekoj od ~lenovite na semejstvoto vnimatelno mu gi zatvora o~ite i usta-ta na pokojnikot.

Iako vo Talmudot se spomnuva deka “Naj~esto onie {to se na umirawe, umiraat”, dozvo-leno e da se prekr{i [abat i da se napravi obid da mu se prodolì ìvotot na lice-to {to e na smrtna postela, pa duri i vo slu~aj koga za toa nema golemi izgledi.

30.6. Met micvaMet micva e naziv za pokojnikot koj nema rodnini {to bi bile dol`ni da se pogriàtza negovoto pogrebuvawe. Izvr{uvaweto na dejnostite okolu pogrebot na met micva sesmeta za osobeno golemo dobro delo (micva gedola).

30.7 Aninut (hebr.: anen - da bide{ vo àlost)

Aninut se narekuva periodot od nastapuvaweto na smrtta do pogrebot na pokojnikot. Votoa vreme uàleniot rodnina se vika onen.

Onenot ima poseben status. Jade nasamo, ne jade meso i ne pie alkoholni pijaloci, zada moè vo celost da mu se posveti na pokojnikot i na izvr{uvaweto na rabotite okolupogrebot. Onenot e osloboden od mnogu verski dol`nosti, kako {to se: molitvite, sta-vawe tefelin i sl. Aninut ne se primenuva vo slu~aj na smrt na dete, koe nema napol-neto trieset dena ìvot. Aninut prestanuva vedna{ po pogrebot, koga zapo~nuva Ave-lut.

Vo periodot na aninut ima razni obi~ai. Eden od niv e od ku}ata vo koja se slu~il smr-tniot slu~aj, kako i od dvete sosedni ku}i, da se isfrli celata voda.

Nekoi go tolkuvaat ova taka {to smetaat deka so isfrlaweto voda moè na indirek-

183

30.2. Bikur holim (hebr. - poseta na bolniot)

Posetuvaweto na bolniot e edna od mnogubrojnite op{testveni obvrski na koja Evreite£ dale religiozno obele`je. Posetata se smeta kako posebno dobro delo, za {to imaprimeri i vo Biblijata (I Mojs. 18,8).

Evreinot ne smee da bide ramnodu{en ako mu se razboli sosedot ili prijatelot. Nego-va dol`nost e da go poseti, bez ogled na rasata, verata ili imotnata sostojba. Za{tovo nevolja site se ednakvi. Mnogu rabini davale detalni napatstvija kako treba da seizvr{uvaat posetite. Treba da se odbegnuvaat preterano za~esteni i dolgi poseti, za-{to tie moàt pove}e da mu na{tetat na bolniot, otkolku da mu bidat od polza.

Posetitelot treba da zaboravi na svoite naviki i da misli samo na dobroto na bolni-ot. “Nemoj da go pla{i{, tuku te{i go i davaj mu nade` za ozdravuvawe”. Vo anonimnotodelo “Orhot hajim” (Na~in na ìvot), ~ij{to avtor se smeta deka e Rabi Eliezer ben Ji-chak od Vorms (XI vek), pi{uva: “Ne go zamoruvajte bolniot so dolgi poseti, za{to do-volna mu e samata bolest. Vlezete so dobro raspoloènie, za{to negovoto srce i ne-govite o~i se naso~eni kon onoj {to vleguva”.

Posetata mora da bide so odredena cel. Ako stanuva zbor za siroma{en ~ovek, treba,pokraj ute{nite zborovi, toj da se snabdi so ona {to mu e potrebno; bogatiot treba da sete{i i da mu se olesni sostojbata so pokaùvawe so~uvstvo. Topliot li~en kontakt gosmiruva bolniot zaradi soznanieto deka vo te{kite migovi ne strada sam.

Spored evrejskata etika, ni{to ne e tolku skapoceno kako {to e ~ove~kiot ìvot itreba da se napravi s¢, za da se so~uva toj i da se prodolì. Propisite naloùvaat de-ka mora da se prekr{i i [abatot za da mu se pomogne na bolniot, ~ij{to ìvot e vo op-asnost. Vo rabinskata literatura toa slikotvito se prikaùva na sledniov na~in: “Akodete staro samo eden den, e te{ko bolno, prekr{i go [abatot. Me|utoa, za mrtov, pamakar da e toa i carot David, ne smee{ da go kr{i{ [abatot” ([abat 15/16).

Vo mnogu evrejski zaednici postojat posebni organizacii za posetuvawe na bolnite. Ta-kvite organizacii se spomnuvaat u{te vo XIV vek. Gi imalo i vo na{ata zaednica, a idenes se odrùva toj obi~aj.

30.3 Rofe (hebr. - lekar)

Spored evrejskoto sfa}awe na etikata, lekarot e dolèn da napravi s¢ za da mu goprodolì ìvotot na bolniot. Duri ni vo beznade`nite slu~ai, koga e vo pra{awe go-ses (lice na umirawe), ne smee da se napravi ne{to {to bi moèlo da gi oslabne od-branbenite sili na bolniot. Toj mora da go lekuva kako da }e ozdravi i ne smee da do-pu{ti bolniot da si pomisli deka ve}e nema nade`. Zabraneto e da se zabrzuva smrt-ta od somilost (eutanazija) zaradi skratuvawe na makite, koga e vo pra{awe neizle-~iva bolest.

Spored sfa}aweto na evrejskata religija, vrhovniot lekar e Bog, koj gi lekuva” skr{e-nite srca i gi isceluva ranite”, pa zatoa vernicite moè da mu se obra}aat so molitvida go izle~i bolniot i da gi isceli negovite rani.

182

vo prostorijata na kapelata na grobi{tata, a ponekade i doma. Rohacim (onie {to mi-jat) se odnesuvaat kon teloto so najgolema po~it. Za vreme na mieweto postojano gorisve}a.

Obredot na miewe zapo~nuva so polagawe na teloto na kameno leì{te, na koe se pos-tila ~ar{av. Topla voda se sipuva na sekoj del od teloto, po~nuvaj}i od glavata nakajnozete. Kosata se mie i se ~e{la, a noktite se ~istat. âr{avot sluì za su{ewe naoddelni delovi od teloto, taka {to racete da ne go dopiraat teloto. Po mieweto, te-loto se zavitkuva vo ~isti ~ar{avi, dobro se su{i, i potoa se oblekuva vo posmrtnaobleka (vidi: tahrihim). Rehica inaku e mo{ne star obred i se spomnuva i vo Mi{nata.

30.10. Tahrihim (hebr. Karah - zavitkuva)

Tahrihim e posmrtna obleka od belo leneno platno vo koja se oblekuva mrtovecot.Spored propisite, taa se sostoi od najmalku tri dela, a se {ie bez rabovi i jazli, so{iroki {evovi. Pobo`nite Evrei u{te vo tekot na ìvotot si ja podgotvuvaat svojataposmrtna obleka. Postoi obi~aj u{te od talmudsko vreme, pokojnikot da se pogrebuvaso talitot, koj go upotrebuval dodeka bil ìv.

Vo damne{noto minato se podgotvuvale luksuzni pogrebi i se {iela skapocena posmr-tna obleka za da mu se ukaè so toa ~est na pokojnikot. Golemite izdatoci okolu pogre-bot gi doveduvale siroma{nite semejstva vo te{ka polo`ba. Zatoa Raban Gamliel,pretsedatel na Sanedrinot (60-118 godina), naredil pokojnicite da se pogrebuvaat voednostavni platneni obleki. Od toa vreme poteknuva i obi~ajot na skromno pogrebuva-we.

Do XVI vek, tahrinim se {iele vo razni boi: crna, bela, pa i vo {arena. Od XVI vek po-~nala da se upotrebuva samo belata obleka.

30.11. Aron metim (hebr. - mrtove~ki sandak)

Spored strogite verski propisi mrtove~kiot sandak se pravi od ramni, neobraboteni{tici, bez ukrasi i bez upotrebuvawe na metalni klinci. Vo golem broj zaednici i de-nes se koristat ednostavni sandaci bez ukrasi.

Vo staro vreme pogrebite se izvr{uvale vo sandaci od drvo, kamen ili glina, ukraseniso crteì i natpisi. Vo Biblijata se spomnuva kov~egot vo koj bilo staveno balsamira-noto telo na Josef, koj, spored Talmudot, bil od metal. Vo vremeto na Ha{monejcitepostoel obi~aj da se sobiraat ostatocite od koskite i da se stavaat vo sanda~iwa odkamen ili od glina. Se ~ini deka vo vremeto na Talmudot, mrtovcite se prenesuvalena grobi{tata na nosilki, a sandacite se upotrebuvale edinstveno za prenesuvawe nateloto na pooddale~eno mesto. Decata na vozrast do trieset dena se nosele na race,onie do edna godina vo kov~ezi, a postarite se nosele na nosila.

Vo sredniot vek nemalo propisi spored koi pogrebot bi se izvr{uval vo kov~eg. Vo[panija kov~egot retko se upotrebuval, a vo Francija se pravel od masa, koja svedo~e-la za gostoprimlivosta na pokojnikot. Rabinite od isto~na Evropa bile pogrebuvani vokov~ezi napraveni od masata na koja studirale dodeka bile ìvi. Vo XVI vek, nadvla-dejalo kabalisti~koto gledi{te deka mrtovecot treba da bide vo neposreden kontaktso zemjata, so {to se ispolnuvala bibliskata izreka deka e ~ovekot prav i deka }e sevrati vo prav. Ortodoksnite Evrei strogo se pridrùvale kon ova. Tamu kade {to op-

185

ten na~in da se objavi smrtniot slu~aj, za{to Evreite odbegnuvaat da bidat nositelina lo{i vesti. Prolevaweto na vodata istovremeno sluì i kako predupreduvawe dososedite za nivnite obvrski kon po~inatiot i kon uàlenite.

Postojat i mnogu primitivni objasnuvawa za takviot obi~aj, kako {to se sueverieto de-ka an|elot na smrtta vo taa voda si go mie svojot no`, ili deka so toa du{ata se spasu-va od zadavuvawe, odnosno deka taa voda ja pie du{ata {to zaminuva.

Voobi~aeno e isto taka, vo domot ogledalata da se pokrijat ili da se svrtat kon yidot.Me|u narodot se veruva deka treba da se spre~i mo`nosta du{ata na pokojnikot da sepogleda vo ogledalo. Nekoi pak smetaat deka ne treba da mu se dozvoli na uàleniotda si go vidi svojot taèn lik vo ogledalo, za{to toa u{te pove}e bi go rastaìlo. Imai tolkuvawe deka ogledaloto pretstavuva sueta, pa zatoa nema mesto za nego vo migo-vite na àlost.

30.8. Kevod amet (hebr. - ukaùvawe po~it kon mrtovecot)

Obi~aj e teloto na pokojnikot da ne se ostava samo. Toa se ~uva preku den, no}, praznikili sabota. Zaradi zna~eweto koe mu se pridava na ovoj ~in, ~uvarite ({omerim) se os-loboduvaat od drugite verski dol`nosti, kako na pr. vrzuvawe tefilin i sl. Ima ra-zni tolkuvawa za ovoj obi~aj. Osven po~ituvaweto na tradicijata, koja ima svoi korenivo Biblijata, nekoi od sueverie mislat deka teloto se ~uva od zli duhovi, dodeka dru-gi smetaat deka so toa go branat od razni {tetnici.

Po spomnuvaweto na imeto na pokojnikot, obi~aj e da se dodade: “Alav a{alom” (Neka emirot so nego) ili “Zihrono livraha” (Neka bide za blagoslov se}avaweto na nego). Akobil pokojnikot poboèn ~ovek, toga{ se dodava: “Zeher cadik livraha” (Neka bide zablagoslov se}avaweto na pravednikot).

Po~ituvaweto na mrtovecot ima golema va`nost vo evrejskata tradicija. Toa za prv patse spomnuva vo Biblijata: “I se upokoi Jezekija kaj svoite tatkovci... i na smrtta mu od-dadoa po~est site Judejci i Erusalimci” (II kn. Letopisi, glava XXXII /33). Bibliskiteli~nosti vidlivo £ davale izraz na svojata bolka. “I dojde Avraam da ja izàli Sarai da ja ispla~e” (I kn. Mojs., XXIII/2), “i ja raskina Jakov oblekata svoja i se prepa{a sokostret za taèwe i taè{e so svojot sin dolgo vreme” (I kn. Mojs., XXXVII/34). Vozbud-livo e reagiraweto na David na smrtta na na [aul i Jonatan: “Toga{ David ja raskinasvojata obleka... i lipa{e i pla~e{e i poste{e do ve~er za Saul i za Jonatan, negoviotsin, i za narodot Gospodov i za domot Izraelov, za{to zaginaa od me~”.

Vo rabinskata literatura se zabranuva omalovaùvawe ili poniùvawe na pokojnikot.Vo Midra{ot stoi deka Bog go ukoril Mojsej zatoa {to so omalovaùvawe zboruval zastarite od negovata generacija.

30.9. Taora ili rehica (hebr. - ~istewe ili perewe)

Taora ili rehica e naziv za ritualen obred na miewe na teloto na pokojnikot, koj seizvr{uva pred pogrebot. Se zasnova na bibliskiot citat “...taka zaminuva, kako {todojde” (Koelet 5/15), {to se tolkuva so toa {to ~ovekot go mijat koga }e se rodi i zatoatreba da go izmijat i koga }e umre.

Mieweto po pravilo, go izvr{uvaat ~lenovite na Hevra kadi{a vo posebna ku}a, ili

184

weto na Evreite vo Kanaan, po~nale da gi zakopuvaat mrtovcite vo zemja.

Prvata teritorija {to ja steknal Avraam vo vetenata zemja bile grobi{ta. Spored Bi-blijata, da ne se bide pogreban bilo najgolemata nesre}a {to moèla da go snajde po-kojnikot. Duri i zlostornikot, osuden na smrt ima pravo da bide pogreban. Vo vremetona Mi{nata voobi~aeno bilo da se drì teloto vo krpa, do raspa|aweto, a potoa kos-kite se sobirale i se pogrebuvale na drugo mesto, obi~no vo semejnata grobnica.

Dol`nost na rodninite e da gi pogrebuvaat svoite pokojnici; ako toj nema rodnini, to-ga{ toa e dol`nost na evrejskata zaednica (vidi met-micva).

Spored evrejskite propisi i obi~ai pogrebot se izvr{uva, po mo`nost {to poskoro.Pri~inata ne e kako {to nekoi mislat, toplata klima vo Palestina, tuku toa {to sesmeta deka odloùvaweto pretstavuva omalovaùvawe na pokojnikot. Odloùvawetona pogrebot e dozvoleno ako se raboti za oddavawe posebni po~esti, ili ako treba dase do~ekaat rodninite i sl.

30.14. Kadi{ (aram. - svet)

Kadi{ e prastara molitva, nastanata vo Palestina, od kade bila prenesena vo site ze-mji na galutot. So isklu~ok na poslednata strofa, koja e na hebrejski, izvorniot jazikna Kadi{ e aramejski, za da moè da bide razbirliv za obi~nite lu|e koi ne znaele he-brejski.

Prvobitno Kadi{ sluèl kako kratka molitva koja se kaùvala pri zavr{uvaweto napropovedta, koja se drèla na aramejski. Podocna e voveden kako zavr{etok na poedi-ne~nite delovi na bogosluèweto i na krajot na javnoto ~itawe na Biblijata ili Tal-mudot. Vo XII vek vo vreme na krstonosnite pohodi, Kadi{ stanal molitva na uàlen-ite. Se pretpostavuva deka se recitiral Kadi{ po propovedta u{te pred dve iljadigodini; nespomnuvaweto na Erusalim i na razoreniot Hram, kako i ednostavniot jazik,bez misti~ni primesi, pokaùva deka e Kadi{ od mnogu staro vreme. Za Kadi{ot ne sediskutira vo Talmudot, verojatno zatoa {to s¢ u{te ne bil sostaven del na bogosluè-weto.

Ima pet vidovi Kadi{:

1. Kadi{ derabanan (Kadi{ za u~enite lu|e), koj se recitira po ~itaweto na Talmudot iliMidra{ot;

2. Kadi{ {alem (poln Kadi{ ili Kadi{ titkabal), koj go recitira predmolitelot, nakrajot na pogolemiot del od bogosluèweto;

3. Haci Kadi{ (polovina Kadi{), koj go recitira predmolitelot pome|u dva dela od bo-gosluèweto;

4. Kadi{ jatom (Kadi{ na uàleniot), koj go recitira uàleniot po nekoi psalmi i nakrajot na bogosluèweto i

5. Kadi{ koj se ~ita na grobot po pogrebot (Kadi{ lehadta).

Jitgadal vejitkada{ {eme raba. Bealma di vera hirute vejmalih malhute vejacmah pu-rkane vikarev me{ihe. Behajehon, uvjomehon ufhaje dehol bet Jisrael, baagala uvizmankariv veimru Amen.

Jee {eme raba mevrah lealam ulalme almaja jitbarah, veji{tabah, vejitpaar, vejitro-

187

{tiot zakon naloùval pogrebuvawe so kov~eg, tie ne gi pricvrstuvale dolnite {tici,ili gi produp~uvale. Isklu~ok se pravel samo za kohanim (sve{tenicite). Niv gi po-grebuvale vo kov~ezi bez dupki, no vo kov~egot im se stavala vre}i~ka so zemja od ErecJisrael. Vo nekoi op{tini mrtovcite bile pogrebuvani so stap vo rakata. Ovoj obi~ajpoteknuva od talmudsko vreme, koga rabi Jeremija pobaral da mu stavat stap vo raka-ta pred da go spu{tat vo grobot, za da bide podgotven za odewe, koga }e pristigne vestaza doa|aweto na Mesijata. Vo Izrael pokojnikot se nosi na nosilka i se pogrebuva bezsandak, a vojnicite vo ednostaven drven sandak {to e obi~aj vo pove}eto kibuci. Vo ne-koi kraevi, a i vo Bosna i na jug na Srbija, pokojnikot se nosel na grobi{ta vo neoboensandak, se kr{el nad grobot i se zakopuval so pokojnikot.

30.12. Levaja (hebr. - pogrebna povorka)

Pri pogrebnata povorka nema razlika pome|u bogatite i siroma{nite, pobo`nite i gre-{nite. Ako ima pove}e pogrebni povorki vo eden den, prvo se pogrebuva toj {to umrelporano.

Ispra}aweto na pokojnikot do grobi{tata se smeta za posebno dobro delo (micva). Zada se ispolni ovaa micva, dozvoleno e da se prekine duri i so prou~uvaweto na Torata.Ako pokojnikot ne se istaknuval osobeno so pobo`nost ili mudrost, ili ako pogrebna-ta povorka bila mo{ne golema, se smetalo deka e dovolno da se odi po povorkata naj-malku ~etiri ~ekori.

Vo talmudsko vreme, pogrebnata povorka na patot do grobot zastanuvala sedum pati. Idenes ima obi~aj taa da se zapira najmalku tri pati.

Obi~aj e site prisutni da frlat vo grobot po tri lopati zemja. Po upotrebuvaweto, lo-patata ne se dodava od raka na raka, tuku se spu{ta na zemja, za da ne se stekne vpe~a-tok deka eden mu prenesuva nevolja na drug. Prenesuvaweto na lopatata od raka na rakabi moèlo isto taka da se sfati kako servilnost ili nadmo}nost (dominantnost), a voprisustvo na smrtta site se ednakvi.

Po pogrebot se mijat racete na samiot grob. Ne postojat propisi koi zabranuvaat pris-ustvuvawe na èni na pogreb. Pa sepak, vo nekoi zaednici ènite ne u~estvuvaat napogreb.

Ortodoksnite Evrei ne dozvoluvaat poloùvawe na cve}e na grobot, za{to toa go sme-taat za paganski obi~aj (hukat agoj), iako vo Talmudot ima mnogu primeri na stavawemirudii vrz mrtovecot.

Ekshumacijata spored evrejskata tradicija e zabraneta. Isklu~ok se pravi samo vo iz-vesni slu~ai, kako na primer, koga posmrtnite ostanki se prenesuvaat vo “Svetata ze-mja” ili od neevrejski na evrejski grobi{ta i sl.

30.13. Kevura (hebr. pogrebuvawe)

Malku se znae za na~inot i ceremonijalot na pogrebuvawe kaj Evreite vo staro vreme.Poznato e samo toa deka u{te od toga{ teloto bilo stavano vo zemja, za{to vo Bibli-jata pi{uva: “So potta na liceto svoe }e jade{ leb dodeka ne se vrati{ vo zemja od koja-{to si zemen; za{to ti si prav i vo prav }e se vrati{“ (I kn. Mojs. 3,9). Starite ìtelina Kanaan prvobitno gi spaluvale svoite mrtovci, no u{te mnogu vreme pred naseluva-

186

Kadi{ot, duri ni toga{ koga vo semejstvoto nema sinovi. Me|utoa, imalo i slu~ai kogago kaùvale }erkite Kadi{ot, a na toa ne mu se sprotivstavuvale rabinskite avtori-teti.

Kadi{ vo vremeto na àlost porano se ~ital dvanaeset meseci, za spas na roditeliteod ma~ewe vo pekolot, zaradi misti~noto veruvawe na narodot deka bezbo`nicite pr-estojuvaat vo pekolot najmalku dvanaeset meseci. Za da ne bidat roditelite izedna-~eni so bezbo`nici, vremeto na ~itawe na Kadi{ot e skrateno na edinaeset meseci.

Kadi{ot ima re~isi misti~na sila. Toj pretstavuva veriga pome|u ìvotot i smrtta za-{to gi povrzuva generaciite {to zaminuvaat, so generaciite {to ostanuvaat. Kadi{ote dlaboko vkorenet vo svesta na Evreite i e sostaven del od nivniot ìvot. îtawe-to Kadi{ stanalo predmet na ugled i izraz na po~ituvawe na deteto kon roditelot.Obi~aite moèle da se menuvaat i da is~eznuvaat, no Kadi{ot moèl da se ~ue nase-kade kade {to se sobirale Evreite na molitva.

30.15. El male rahamim (vo prevod: Boè, ti koj si poln so milosrdie)

i A{kava (po~ivawe vo mir)

El male rahamim e molitva za pokoj za du{ata na po~inatite, koja {to kaj A{kenazitesve~eno se ~ita ili se pee na pogreb i na pomen - Jizkor (na Jom Kipur, [emini aceret,na posledniot den na Pesah i na vtoriot den na [avuot), na triesettiot den po pogre-bot i na godi{ninata od smrtta (Jarcajt).

El male rahamim se ~ita ili se pee i za site evrejski `rtvi na genocidot, kako i za za-ginatite borci.

Sefardite imaat soodvetna molitva koja se vika “a{kava” (po~ivawe vo mir). Taa se~ita na grobot, po pogrebot, potoa vo hram i vo onie denovi koga se ~ita Torata (sabo-ta, ponedlnik i ~etvrtok). Obi~aj e po “a{kava” rodninite na pokojniot da dadat prilogza hramot, za grobi{tata i za dobrotvorni celi.

30.16. Azkarat ne{amot (pomen za pokojnite)

Obi~aj e vo hramot, po ~itaweto na Torata, da se moli za du{ata na pokojnikot. Vo mo-litvata koja se vika “Jizkor” (Neka se spomne), se spomnuvaat imiwata na pokojnite~lenovi na potesniot ili po{irokiot krug na semejstvoto (na tatko, majka, brat, dete,sestri itn.), a potoa, vo odredeni prigodi i imiwata na pokojni velikani i na uglednilu|e.

Ovoj obi~aj nastanal vo vremeto na krstonosnite vojni (XI vek), koga krstonoscite ubilemnogu ilajdi nevini Evrei. Op{tinite gi zabeleìle nivnite imiwa vo posebni knigii gi ~itale vo hramot pome|u Pesah i [emini aceret. Podocna ovoj obi~aj se pro{irili na Jom Kipur, [emini aceret, na posledniot den od Pesah, na [avuot i na godi{nina-ta od smrtta na pokojnikot.

Sefardite nemaat predvideno posebni denovi za pomeni. Tie gi izvr{uvaat pri povi-kuvaweto na Tora ili po vra}aweto na Torata vo ormanot (Aron akode{).

189

mam, vejitnase vejitadar, vejitale vejitalal {eme dekud{a berih u. Leela min kol bi-rhata, {irata, tu{behata venehemata daamiran bealma veimru Amen.

Al Jisrael veal rabanan veal talmideon veal kol talmide talmideon, deaskin beora-jta di veatra aden vedi vehol atar veatar. Jee lana ulon hina vehisda verahame minkodam mare {emaja vear-a veimru. Amen.

Jee {elama raba min {emaja hajim vesava, vi{ua venehama, ve{ezava, urfua, ugula us-liha vehapara, verevah veacala lanu uihol amo Jisrael veimru Amen.

Ose {alom bimromav, u verahamav jaase {alom alenu veal kol amo Jisrael veimru Amen.

Su{tinata na Kadi{ot e izjava na vernost kon Boga i prifa}ewe na negoviot sud, vosoglasnost so principot deka e ~ovekot dolèn da mu iskaè pofalba i za nesre}ata{to }e go snajde, kako {to mu iskaùva blagodarnost i za dobroto. Vo nesre}a, koga sm-rtta }e go pogodi nekoe semejstvo, koga e bolkata golema, a srceto e polno so taga, sinotna pokojnikot recitira glasno “Jitgadal vejitkada{ {eme raba” (Neka se vozveli~uva iposveti Negovoto ime). Najvaèn del od Kadi{ot e odgovorot na vernikot koj glasi:“Jee {eme raba mevrah lealam ulalme almaja” (Neka bide blagosloveno Negovoto gole-mo ime vo ve~ni vekovi). Okolu toj odgovor koj re~isi do zbor se nao|a vo knigata na Da-niel (2,20), se razviva celiot Kadi{. Kadi{ot se recitira stoej}i, tri pati na den votekot na edinaeset meseci vo godinata na àlost, kako i na godi{ninata od smrtta (vi-di: Jarcajt), i toa samo ako ima miwan (vidi: Miwan). Vo nekoi op{tini za vreme na ka-ùvaweto na Kadi{ot site prisutni stojat. Prvobitno toj se kaùval samo za rodite-lite, podocna i za ostanatite rodnini, a denes za sekoj umren. ]erkite ne go kaùvaat

188

30.19. Seudat avraa (hebr. - ru~ek za uteha, zadu{na gozba)

Seudat avraa e naziv za prviot ru~ek koj im se podgotvuva na uàlenite po vra}awetood pogrebot. Ru~ekot go podgotvuvaat prijatelite i sosedite, vo soglasnost so evrej-skite propisi, spored koi im e zabraneto na uàlenite da go podgotvuvaat sami prviotru~ek. Ovoj obi~aj im dava mo`nost na sosedite i na prijatelite da ja iskaàt svojatagrià i so~uvstvo.

Vo Talmudot se veli deka na bogatite, vo staro vreme, im bil serviran prviot ru~ek vozlatni i srebreni ko{ari, a na siroma{nite vo ko{ari od vrba. Bidej}i so toa se na-vreduvale ~uvstvata na siroma{nite, so rabinski propisi bilo odredeno prvoto jade-we na site da im se nosi vo ko{ari od vrba.

Prviot ru~ek se sostoi od tvrdo vareni jajca i leb i ima simboli~no zna~ewe. Vo starovreme jajcata bile smetani za simbol na ìvot i na voskresnuvawe. Osven toa, bidej}ie jajceto celosno zatvoreno vo lu{pa, toa gi potsetuva uàlenite deka treba da bidatvo molk i da se vozdrùvaat od premnogu razgovori. Lebot, sekako e glavnata hrana,“za{to lebot mu go krepi srceto na ~ovekot” (Pslam 104/15).

Na uàlenite im se prinesuvalo i le}a, po primerot na pratatkoto Jaakov, koj na svo-jot tatko Isak mu podgotvil govedska ~orba so le}a za da moè da go ute{i za smrttana Avraam. Spored tolkuvawata na u~enite lu|e, le}ata e trkalezna kako trkalo, a ta-gata e trkalo {to se vrti i, porano ili podocna, stignuva do sekogo. Spored edno do-datno tolkuvawe, kako {to le}ata nema usta, taka ni uàlenite nemaat usta, za{to ime zabraneto da gi pozdravuvaat lu|eto.

30.20. [iva (hebr. - sedum)

[iva e period na taga koj trae sedum dena po pogrebot na tatko, majka, brat, sestra, sin,}erka, ma`, èna. Pod izrazot “sedi {iva” se podrazbira obi~ajot uàleniot da ostanedoma vo prvite sedum dena od periodot na àlost, da sedi na pod ili na niski klupi-~ki, neobuen (bos), i oble~en vo meka obleka. Za toa vreme na oàlosteniot mu se za-branuva sekakva dejnost, gotvewe, potstriùvawe, bri~ewe, perewe ali{ta, odnosi soènata itn., kako i s¢ drugo {to im pri~inuva zadovolstvo na lu|eto. Za mladata ènaili devojka se primenuvaat poblagi kriteriumi. Obi~aj e poznanicite i prijatelite dagi posetuvaat uàlenite i da gi te{at. [iva gi obedinuva i gi izedna~uva uàlenite,sedum dena vo zaedni~ka àlost.

Ima razni tolkuvawa za toa zo{to prvata àlost trae sedum dena. Edno od niv se ba-zira na zborovite na prorokot Amos: “I }e gi pretvoram va{ite praznici vo àlost”,praznicite Pesah i Sukot traat po sedum dena. Mirjam, sestrata na Mojsej bila izoli-rana od logorot sedum dena zatoa {to se pobunila protiv Mojsej (IV kniga Mojseeva12,14-15). “Zoar” dava misti~no objasnuvawe, spored koe du{ata sedum dena luta vamu-tamu, od ku}ata do grobot, taguvaj}i po svoeto telo. Ne se znae kolku e star obi~ajot“{iva”. Evrejskite mudreci smetaat deka e postar i od potopot, za{to vo Biblijata sespomnuva: “A vo sedmiot den dojde potopot na zemjata” (I kn. Mojs. 7,10). Vo Biblijatapoimot “{iva” za prv pat se spomnuva koga umrel Jaakov: “...I Josif priredi àlost zasvojot tatko koja trae{e sedum dena” (I kn. Mojs. 50,10). Obi~aj e vo tekot na site sedumdena vo ku}ata kade ima àlost da gori sve}a ili kandilo.

191

30.17. Keria (hebr. Karoa - kine)

Keria e naziv za eden prastar obi~aj na kinewe na oblekata vo znak na àlost. Deneskeria se vr{i za tatko, majka, sin, }erka, brat, sestra, ma`, èna ili za vest za naci-onalna nesre}a. Keria se izvr{uva stoej}i, za{to, spored evrejskoto sfa}awe, àlo-sta i nesre}ata treba da se primi stoej}i prostum. Jaakov ja iskinal svojata obleka ko-ga sinovite mu ja donele oblekata na Josef natopena so krv.

Keria obi~no se vr{i nad grobot, vrz kov~egot pred pogreb. Za tatko i za majka obleka-ta se kine od levata strana kon srceto, a za ostanatite rodnini od desnata strana. Ob-lekata se kine so noè, odgore nadolu, vo dolìna od edna peda. Keria im se izvr{uvai na decata pod trinaeset godini. Ovoj obi~aj ne se vr{i vo sabota i na praznik, a vonekoi zaednici, ne se vr{i ni na hol-amoed (polupraznik). Ako vesta za smrtta na rod-ninata pristigne po trieset dena, toga{ ne se vr{i keria; taa sekoga{ se vr{i edins-tveno za tatko i za majka, bez razlika na toa koga pristignala vesta za smrtta.

Kineweto na oblekata u{te od najstaro vreme kaj Evreite se smetalo za znak na bolka.Otkako slu{nal za smrtta na svojot sin Av{alom, carot David stanal i ja raskinalsvojata obleka ([emuel, II kn. 13,31)

30.18. Avelut (hebr. -taèwe, oplakuvawe)

Avelut e na~in na odnesuvawe i duhovna sostojba na liceto vo àlost zaradi smrtenslu~aj vo semejstvoto. Liceto vo àlost se vika avel.

Postojat propisi (dine avelut), koi{to gi obvrzuvaat ~lenovite na semejstvoto da giàlat tatkoto, majkata, sinot, }erkata, bratot, sestrite, maòt i ènata.

Obi~ajot na oplakuvawe na mrtvite e mnogu star. Vo Biblijata se govori za àlosta napratatkoto Jakov za sinot Josef, na Izraelcite za Mojsej i Aaron, na David za [aul iJonatan itn.

Vo stariot Izrael vo znak na àlost se raskinuvala oblekata, se navlekuvala vre}a,glavata se posipuvala so prav i pepel, se sedelo na zemja, ne se vr{elo potstriùva-we, nitu bri~ewe itn. Pove}e àlbeni obi~ai se primenuvale i pri nacionalni nesre-}i, kako {to e, na primer, razoruvaweto na Hramot. Vo vremeto na Talmudot, namestoraskinuvawe na oblekata bil dovolen samo eden rez (zasek) na nea vo znak na àlost.Denes obi~no se zasekuva samo del od oblekata ili od dolnata obleka (vidi: Keria).

Avelut zapo~nuva od momentot na zavr{uvaweto na pogrebot, koga e grobot pokrien sozemja. Vo Talmudot i vo rabinskata knièvnost se propi{uvaat ~etiri periodi na à-lost:

aninut - period od momentot na nastapuvaweto na smrtta, do zavr{uvaweto na pogre-bot (vidi Aninut str.183);

{iva - period od sedum dena po pogrebot (vidi [iva str.191);

{elo{im - period od trieset dena po pogrebot (vidi [elo{im str.192);

{ana - period od edna godina po smrtta.

Posetuvaweto i te{eweto na uàlenite se smeta za dobro delo (micva).

190

30.22. Godi{nina od smrtta (jarcajt - awos ili awu)

Jarcajt e naziv za godi{nina od smrtta. Iako godi{ninata od smrtta e poznata u{te odbiblisko vreme, izrazot “jarcajt” za prv pat se upotrebuva vo XV vek kaj a{kenazite,dodeka sefardite za godi{nina go upotrebuvale izrazot awos ili awu. Na toj den sevr{i komemoracija za roditelite, za pobliski rodnini ili vo ~est na zaslu`ni i is-taknati li~nosti. U{te vo vremeto na Amorejcite na godi{ninata od smrtta na nekojgolem ~ovek, masovno se odelo na negoviot grob i se odrùval pomen.

Vo evrejskiot kalendar se spomnuvaat tri op{ti godi{nini: 7. adar (zain adar, den naMojseevata smrt), Lag baomer, denot na smrtta na rabi [imon ben Johaja i 3. ti{ri (ComGedaqa), denot koga bil ubien Gedaqa ben Ahikam. Vo ponovo vreme se navedeni i go-di{ninite na smrtta na poznati evrejski li~nosti, kako {to se Hercl, Bjalik i dr.Dvaeset i sedmi nisan e odreden za den na se}avaweto (Jom a{oa) na vostanieto vo Va-r{avskoto geto, 1943 godina, na evrejskite borci padnati vo borbata protiv fa{izmoti na {este milioni evrejski ma~enici - `rtvi na nacisti~kiot teror. Evrejskata op-{tina vo Saraevo organizirala sekoja godina pokloneni~ko odewe vo Stolac, na gro-bot na pokojniot rabin Mo{e Danon, kade {to se odrùva limud.

Vo Biblijata se spomnuva obi~ajot spored koj sekoja godina }erkite na Izrael odat daja oplakuvaat }erkata na Jiftah od Gilead (Sudii 11,40). Obi~aj e da se odi na grob nagodi{ninata od smrtta; vo ku}ata gori sve}a ili kandilo 24 ~asa. Paleweto na sve}aili kandilo e zasnovano na bibliskata izreka: “Gospodovo svetlo e du{ata ~ove~ka...”(Mudri Solomonovi izreki, 20,27), a ima i tolkuvawe spored koe e svetloto simbol nadu{ata i predizvikuva ~uvstvo za besmrtnost na ~ovekot.

Mnogu lu|e postat na godi{ninata na smrtta. Postot e izraz na kaewe i na sebizma~u-vawe i znak na po~ituvawe na pokojnikot. Obi~aj e na toj den da se dava milostina i dase vr{at dobri dela.

Hasidite imale posebni obi~ai. Tie na godi{ninata ne taguvale i ne postele, tuku sogozba peele i se veselele.

Godi{ninata se odreduva od denot na smrtta, spored evrejskiot kalendar. Dokolku seznae datumot na smrtta, uàlenite moàt da odberat den, spored evrejskiot kalendar,na koj }e ja odrùvaat godi{ninata sekoja godina.

Sefardite, po pravilo na godi{nnata odrùvaat limud ili meldado, naj~esto vo ku-}ata na pokojniot. Toga{ se ~itaat izvadoci od Torata, knigite na prorocite, Mi{na,Zoara itn. Vo Bosna pred vojnata sekoj u~esnik vo limudot bil po~esten so po edno ko-la~e koe se vikalo lokum.

Jarcajtot ili awosot, kako i Kadi{ot se od mnogu golema va`nost i zatoa mnogu Evreiodat vo sinagoga najmalku edna{ godi{no zaradi odrùvawe na godi{nini. I denes, on-amu kade {to e pote{ko da se sobere miwan i kade {to se sinagogite zatvoreni vo te-kot na sedmicata, lu|eto se sobiraat za godi{nini i ja otvoraat sinagogata za da moèda se odrì slu`ba i da im se oddade po~it na pokojnite.

30.23. Maceva (hebr. - nadgroben spomenik)

Maceva se narekuva kameniot spomenik koj se postavuva nad grobot na pokojnikot. Tojse postavuva najrano po istekot na {iva, a po pravilo, na triesettiot den, ili na 12meseci po smrtta. Ceremonijata na podignuvawe spomenik pretstavuva naglasena àl-

193

30.21. [elo{im (hebr. - trieset)

[elo{im se trieset dena taguvawe po smrtta na blizok rodnina (na tatko, majka, brat,sestra, sin, }erka, ma`, èna), a po~nuvaat od denot na pogrebot. Vo toj period na u`-aleniot mu e zabraneto da nosi nova obleka, da se potstriùva i da se bri~i, da u~e-stvuva na zabavi i na sve~enosti, pa duri i na ven~avawa i na obrezuvawa i sl., osvenpri ra|awe na sopstveno dete. Isto taka obi~aj e uàleniot vo toj period da go promenisvoeto mesto na sedewe vo hramot. Golemite praznici (Ro{-a{ana) i bogopokloni~kitepraznici (Pesah, [avuot i Sukot) gi skratuvaat ili gi prekinuvaat {elo{im.

Ako vesta za smrtta na bliskiot rodnina pristigne vo tekot na trieset dena od nasta-puvaweto na smrtta ([emua kerova), toga{ uàleniot e obvrzan da se pridrùva konàlbenite obvrski na {iva i {elo{im, od denot koga pristignala vestta. Ako pristi-gne taa vest po trieset dena ([emua rehoka), toga{ {iva i {elo{im traat simboli~nosamo eden ~as.

Rabinite gi odvra}ale lu|eto od preterano taguvawe. Tie govorele: “Tri dena za pla-~ewe, sedum dena za taguvawe, a trieset za vozdrùvawe od potstriùvawe, bri~ewe,veselbi i sl.”. Vo tekot na triesette dena nastanuva postepen premin od sostojbata nataguvawe i oplakuvawe kon normalen ìvot. Me|utoa, ako se raboti za roditeli, voz-drùvaweto trae polni dvanaeset meseci.

Vo Biblijata nekolku pati se spomnuva triesetdnevniot period na taguvawe. Na pri-mer: “Pla~e{e siot dom Izraelov po Aaron celi trieset dena” (IV kn. Mojs. 20,29). “Ipla~ea sinovite Izraelovi za Mojsej vo Moavskoto Pole celi trieset dena” (V kn. Mojs.34,8).

Obi~aj e uàlenite za vreme na {elo{im da nosat crna obleka, za{to se smeta crnataboja za boja na àlost. Legendata veli deka Mojsej mu rekol na Jo{ua: “Po mojata smrtoble~i se vo crno!” [omon Acadik (Simon Pravedniot), koj ìveel kon krajot na IV vekpr.n.e. ja pretskaàl svojata bliska smrt. Koga go zapra{ale kako go znae toa, toj odgovo-ril: “Na sekoj Kipur pri vleguvaweto vo svetili{teto nad svetili{tata, po mene ode-{e eden starec oble~en vo belo, no denes po mene ode{e starec vo crno”.

Talmudot beleì deka nosele Evreite crni ~evli vo znak na àlost za Erusalim. Vosredniot vek postoela sekta na Evreite ~ii{to pripadnici postojano oblekuvale crnovo znak na trajna àlost. Me|utoa, deneska ortodoksnite Evrei ne nosat crnina, a cr-nata lenta okolu rakata ja smetaat za paganski obi~aj.

Postojat objasnuvawa za dvanaesetmese~inot period na àlost. Zoar dava misti~noobjasnuvawe deka du{ata dvanaeset meseci se vrzuva za teloto. Talmudot, pak velideka teloto postoi dvanaeset meseci i deka za toa vreme du{ata sleguva vo nego. Podvanaeset meseci teloto prestanuva da postoi, a du{ata se iskaùva i ve}e ne se sim-nuva.

Za posetuvaweto na grobi{tata vo periodot na àlost nema ednoobrazen obi~aj. Nekoigi posetuvaat po~esto, nekoi na posledniot den od [iva, a nekoi, pak naro~no se voz-drùvaat od posetuvawe. Me|utoa, obi~aj e grobot da se poseti na devetti av, vo mesec-ot elul, pome|u Ro{-a{ana i Kipur, na godi{ninata na smrtta, ili eden den porano.

192

vek, pokraj imeto bile stavani nekoi oplakuvawa ili slavopoi i podatoci za karakte-rot i delata na pokojnikot.

Na spomenicite na a{kenazite obi~no stojat evrejskite bukvi”pe”, “tet” ili “pe”, “nun”(inicijali “Po temun”, “Po nikber” ili “Po nitman”- “Ovde e zakopana”, ili “Ovde e za-kopan”). Sefardite i za ènite i za maìte gi stavale bukvite “mem”, “kof” (“Mecevetkevura” -nadgroben spomenik). Denes se ispi{uvaat kratki nadgrobni naslovi: ime,prezime, datum na ra|awe i na umirawe. êsto so hebrejski inicijali na re~enicata“Tije ni{mato cerura bicror ahajim” (Neka mu ìvee du{ata ve~no).

30.24. Bet kavarot (hebr. - grobi{ta)

Za evrejskite grobi{ta postojat pove}e eufemizirani nazivi, kako {to se: bet olam -ku}a na ve~nosta, bet hajim - ku}a na ìvotot, bet moed lehol haj - dom na site ìviitn. Ovie nazivi proizleguvaat od veruvaweto deka lu|eto na ovoj svet prestojuvaatsamo privremeno, a deka vistinskoto i postojanoto ìveali{te im e na “drugo mesto”.

Ne se znae dali vo biblisko vreme postoelo nekoe posebno mesto za pogrebuvawe namrtvite. Vo Biblijata se naveduva deka Avraam ja pogrebal svojata èna Sara vo Mah-pelskata Pe{tera, koja stanala negova semejna grobnica (I kn. Mojs. 23:19-20).

Carot Mena{e bil zakopan vo gradinata na negoviot dom (II car. 21,18), Devora, dadil-kata na Rivka, bila pogrebana pod edno dabovo drvo (I kn. Mojs. 35,8), Rahel, ènata naJaakov na patot blizu Betlehem (I kn. Mojs. 35,19) itn. Za judejskite carevi bile gradeniposebni grobnici (II kn. Letopisi 21,20), a se spomnuvaat i grobovite na “sinovite na na-rodot” (II kn. Carevi 23,6).

êsto se naveduvaat èlbite na poedine~ni li~nosti da bidat pogrebani zaedno so os-tanatite ~lenovi na semejstvoto. Rut ñ izjavuva na svojata svekrva: “Kade {to }e umre{ti, tamu }e umram i jas i tamu }e bidam pogrebana” (Rut 1,17). Barzilaj go odbil predlo-got na carot da ostane zaedno so nego na dvorot so ovie zborovi: “Te molam da mu do-zvoli{ na svojot sluga da se vrati i da umre vo svojot grad, vo grobot na svojot tatko ina svojata majka (II [emuel 18,38). [est vekovi podocna Nehemija go molel persiskiotcar Artakserks da mu dozvoli da se vrati vo Mesopotamija, vo gradot kade {to bilegrobovite na negovite tatkovci (Nehemija 2,15). Vo talmudsko vreme pogrebuvawata seizvr{uvale vo pe{teri, kameni grobovi, sarkofazi i vo katakombi.

Po razoruvaweto na Hramot i rasejuvaweto na Evreite, evrejskite o{tini vo galutot,po pravilo, nastojuvale da imaat sopstveni grobi{ta za ~lenstvoto na svoite zaedni-ci. Tamu kade {to ne bilo mo`no toa, op{tinite zakupuvale eden del od op{tite gro-bi{ta, podignuvale yid i go ograduvale evrejskiot del od grobi{tata. Se nastojuvalogrobi{tata da bidat nadvor od naselbite, no sepak dovolno blizu za da se odbegneprenesuvaweto na mrtovecot na golema oddale~enost. Evreite sadele drvja i im po-svetuvale na svoite grobovi tolku vnimanie, {to ~esto tie bile poznati i kako parko-vi. I grobi{tata nadvor od upotreba se ~uvale i se odrùvale vnimatelno.

Evreite gi smetaat svoite grobi{ta za sveti mesta i se odnesuvaat kon niv so dol`napo~it. Ne vleguvaat gologlavi, ne pu{at, ne jadat i ne pijat na grobot.

195

ost i, po pravilo, zavr{uvawe na godinata na àlost.

Obi~ajot na postavuvawe nadgroben spomenik e mnogu star. Spored Biblijata Jaakovpodignal spomenik nad Raheliniot grob (I kn. Mojs. 35,20). Podocna Av{alom si izgra-dil spomenik vo dolinata Kidron “za da go so~uva spomenot na svoeto ime”. Mnogu takvispomenici se so~uvani do denes kako na primer: grobot na carot David vo Erusalim,grobovite na pratatkovcite vo Hebron, grobot na Rahela vo Mahpelskata Pe{tera i dr.

Vo Mi{nata se spomnuva obi~ajot na podignuvawe spomenik na grobot na pokojnikot, do-deka Talmudot ne prepora~uva na pravednicite da im se podignuvaat spomenici “za{tonivni spomenik se nivnite zborovi”. Me|utoa, Rabi Isak Lurija, poznatiot kabalist,smeta deka spomenikot ima vozvi{eno zna~ewe. Porano vo Izrael na sarkofazite i nakosturnicite imalo samo kratki natpisi so imiwata na pokojniot i na negoviot tatko.Postepeno, natpisite se pro{iruvale i bil dodavan denot na smrtta, kako i zborovi napofalba so koi uàlenite ja izrazuvale svojata qubov i po~it kon pokojniot. Vo sred-niot vek tie zapisi na spomenicite bile kratki i skromni. Rabi Jonatan Ajbe{ic (1690-1764), eden od najgolemite poznava~i na Talmudot na svoeto vreme samiot si go sostavilsostavil sledniov epitaf: “Sekoj minuva~ treba da pogledne {to e ovde vreàno.ôvekot koj sluè{e za primer, se vrati vo pravta...”.

Od biblisko vreme, pa s¢ do periodot koga podignuvaweto na spomenik stanalo op{tapraktika, preovladuval obi~ajot na grobot da se nafrla i kup kamewa, ili pokraj gro-bot da se postavi vidliv znak ili stolbovi. Toa bilo so dvojna cel: teloto da se za{-titi od divite ìvotni i da im se privle~e vnimanieto na minuva~ite, osobeno na sve-{tenicite, deka tuka se nao|aat grobovi. Vo vremeto na Grcite po~nalo da se podignu-vaat poluksuzni spomenici. [imon Makabi, 135 god. pr.n.e., sinot na Matatja Ha{mone-ecot i brat na Juda Makabi mu podignal na svojot tatko i na bra}ata veli~estven mav-zolej od delkan kamen (I kniga Makavejska 13: 27-29).

Vo talmudsko vreme koga }e se prepolnela nekoja grobnica, semejstvoto gi prenesuva-lo koskite vo kosturnicata, koja nalikuvala na kamen kov~eg. Vo Izrael se otkopanipove}e takvi kosturnici, koi imaat natpisi na hebrejski, aramejski i na gr~ki i na koise vreàni menori, {ofar ili natpisi “[alom Al Jisrael”.

Osven vo retki slu~ai, Evreite vo prvite osum-devet veka od novata era upotrebuvalegr~ki ili latinski jazik za natpisite na nadgrobnite spomenici. Hebrejskiot, postepe-no gi potisnuval ovie jazici i ve}e vo X vek vo [panija, Francija i vo mnogu drugi zemjiimalo natpisi samo na hebrejski.

Spomenicite treba da bidat ednostavni za da se istakne deka i siroma{nite i boga-tite vo smrtta se ednakvi. Podignuvaweto na skapi spomenici otsekoga{ se smetalo zabesmisleno rasfrlawe.

A{kenazite po pravilo gi postavuvale nadgrobnite spomenici vertikalno, a sefardi-te horizontalno. Na spomenicite na potomcite na Levitite ~esto bila vreùvana sto-mna, kako simbol na nivnata funkcija vo hramot, a na spomenicite na potomcite na Ko-anim ~esto bile vreùvani race, kako simbol na nivnoto pravo na davawe blagoslov.Ponekoga{, osobeno vo postaro vreme na spomenicite bile vreùvani razni simboli sokoi se pretstavuvale profesiite na pokojnicite. Mestoto na grobi{tata kade {to sepogrebuvale neupotreblivite verski knigi se vika Geniza. Spomenikot na Genizata eukrasen so otvorena kniga od kamen.

Nema izedna~enost vo pogled na natpisite na spomenicite. Vo bibliskoto vreme nema-lo natpisi. Vo po~etokot na novata era imalo kratki natpisi kako napr.: “Zihrono li-vraha” (Neka bide za blagoslov negoviot spomen), “[alom” (mir) i sli~no. Vo sredniot

194

30.26. Spaluvawe - kremacija (lat. “cremare”, spaluva)

Spaluvaweto na mrtovcite, kremacija, bilo primenuvano u{te vo praistorisko vremekaj mnogu stari narodi. Mrtovcite, spored hinduisti~kite propisi, se izgoruvaat i de-nes vo Indija.

Vo vtorata polovina na XIX vek vo Italija se javilo dvièweto za kremacija, koe sepro{irilo vo mnogu drugi zemji, no koe nema ni{to zaedni~ko so tradicionalnite obi-~ai na spaluvaweto. Vo Milano, 1876 godina, dru{tvoto “Ogan” ja propagiralo kremaci-jata.

Kremacijata se vr{i vo posebna prostorija, krematorium, obi~no vo pe~ki, kade {toteloto na mrtovecot se pretvora vo pepel na temperatura od 600-1000 stepeni Celzi-usovi. Pepelta se sobira vo urni koi se prenesuvaat vo posebni kolumbariumi i roza-riumi, ili se pogrebuvaat. Ponekade ima obi~aj pepelta da se prosipuva. Evrejskatatradicija e nedvosmisleno protiv kremacijata od pove}e pri~ini. Evreite od najran-ite denovi na svoeto postoewe gi zakopuvale svoite mrtovci, za {to svedo~i i Bibli-jata: “Vo potta na svoeto lice, }e go jade{ svojot leb s¢ dodeka ne se vrati{ vo zemja odkoja si zemen, za{to si prav i vo prav }e se vrati{ (Bere{it III /19). Dodaten dokaz zatoa deka zakopuvaweto vo zemja e tradicionalen na~in na pogrebuvawe kaj Evreite, na-o|ame vo delata na rimskiot istori~ar Tacit, koj pi{uva: “Tie (Evreite) pove}e sakaatda gi zakopuvaat svoite mrtvi, otkolku da gi zapaluvaat”.

Evrejskite mudreci smetaat deka e zapaluvaweto navreda za ~ovekot kako najsovr{enasozdadena forma. Spored nivno mislewe, teloto e hram i sluìtel na du{ata i trebada se ~uva od skvernavewe. Vo rabinskata literatura spaluvaweto se opi{uva kakoidolopoklonstvo, iako toa se izvr{uvalo vo posebni slu~ai. Taka vo prvata kniga na[emuel (31,12), po gibelta na [aul i na negovite sinovi vo borbata so Filistjcite, mo-è da pro~itame: “I se krenaa site hrabri lu|e i odea cela no} i go simnaa teloto na[aul i telata na negovite sinovi od yidinite na Bet [an, pa se vratija vo Jave{ i tukagi izgorea”. Iako evrejskite propisi strogo ja zabranuvaat kremacijata, ne postoi propisso koj bi se zabranilo pogrebuvawe na pepel na kremirano lice na evrejski grobi{ta.

197

30.25. Samoubistvo (Meabet et acmo ladaat)

Iako samoubistvoto vo Mi{nata ne se vbrojuva me|u zlostorstvata, toa sepak, sporedrabinskoto u~ewe, ako e izvr{eno svesno i so predumisla, se smeta za grev kon Boga ikon ~oveka, zaradi neovlastenoto prisvojuvawe na Bo`joto ovlastuvawe.

Vo mnogu slu~ai samoubistvoto se smeta za posledica na dlabok o~aj. Vo Biblijata sespomnuvaat nekolku slu~ai na samoubistvo, no sekoj od niv se slu~il vo posebni okol-nosti, vo momenti koga smrtta od neprijatelot sekako bila neizbe`na. “A Zimri (judej-ski car) koga vide kako go osvoija gradot, otide vo carskiot dvor i go zapali carskiotdvor vrz sebe i zagina” (I Kniga na carevite 16,18). “I Samson ([im{on) gi pregrna dvatasredni stolba, na koi stoe{e ku}ata... pa toga{ re~e: “Neka umram zaedno so Filistej-cite”. I silno gi nalegna i ku}ata padna vrz knezovite i vrz siot narod koj be{e vo nea(Kniga na sudiite 16,29-30). “I mu re~e [aul na mom~eto koe{to mu go nose{e oru`jeto:“Izvadi go svojot me~ i probodi me, da ne dojdat neobrezanite i da me probodat i da mise potsmevaat”. No mom~eto {to mu go nose{e oru`jeto ne saka{e, za{to mu be{e mno-gu strav. Toga{ [aul go zede me~ot i se frli vrz nego” (I Kniga [emuel, 31, 4). JosefFlavij strogo go osuduva samoubistvoto za{to smeta deka ne e blagorodno da se uni-{ti{ samiot sebe. Rabinskite u~ewa se vo celosna soglasnost so u~eweto na JosefFlavij. Re~enicata: “za{to }e gi posakam va{ata krv i va{ite du{i” (I Kniga Mojseeva,9,5), tie ja tolkuvale: “]e ja pobaram va{ata krv, ako e proleana so va{i race”.

Spored evrejskoto sfa}awe sveta dol`nost na ~ovekot e da go so~uva i da si go pro-dolì ìvotot. Me|utoa, rabinite smetale deka site zabrani vo Torata moè da seprekr{at, ako e ìvotot vo opasnost, so isklu~ok na idolopoklonstvo, nemoral i ubi-stvo. Nasproti ova ima mnogu primeri na everejsko ma~eni{tvo.

Koga bil razoren Prviot hram, sve{tenicite skoknale vo plamenot i vo nego ja pobar-ale svojata smrt.

Tri godini po razoruvaweto na Vtoriot hram, heroite na Masad izvr{ile samoubistvobidej}i ne sakale da mu se predadat na neprijatelot. Evrejskata istorija e polna sosli~ni primeri, osobeno vo sredniot vek, za vreme na progonuvawata vo Rusija i naci-sti~kiot kole`.

Spored evrejskite propisi, samoubiecot ima ist tretman pri pogrebot kako i ekskomu-niciranoto lice. Za niv nema àlost, ne se vr{i keria i sl. Za samoubiec se smeta sa-mo ona lice {to go izvr{ilo samoubistvoto po sopstvena volja i so predumisla. Me|u-toa, ako e toa izvr{eno vo momenti na depresija, vo afekt ili pod nejasni okolnosti,toga{ se zazema poblag stav. Vo Talmudot se naveduva primer na edno mom~e {to izvr-{ilo samoubistvo za{to se pla{elo od kazna od negoviot tatko. Rabi Tarfon, koj gorazgleduval toj slu~aj, zaklu~il deka vo dadeniot slu~aj ne se rabotelo za samoubist-vo, tuku za delo izvr{eno od strav. Vo pove}eto slu~ai rabinite gi ocenuvale delatana samoubijcite kako posledica na pomra~uvawe na umot, za{to smetale deka e nepo-imlivo eden razumen ~ovek da napravi takvo nerazumno delo.

Samoubijcite, spored evrejskite obi~ai, ne se pogrebuvaat spored redot, ili vo semej-nite grobnici, tuku daleku od niv ili pokraj ogradata.

196

Vo vremeto na zaklu~uvaweto na Svetoto pismo, nemalo stravuvawe deka negovite tek-stovi zaradi nedostig na samoglaski bi moèlo da se pro~itaat pogre{no, za{to poz-navaweto na svetite spisi bilo mnogu razvieno me|u narodot, a principite za pravil-no ~itawe gi prenesuvale hamamim i soferim (u~eni lu|e i u~iteli) od edno koleno nadrugo. Takvoto stravuvawe stanalo opravdano podocna, koga drugite svetski jazici nastariot vek, aramejskiot i gr~kiot, po~nale da go potisnuvaat hebrejskiot.

Bidej}i bilo zabraneto vo tekstot na Torata da se dodade makar i edna bukva, u~ite-lite i prepi{uva~ite, zaradi pravilno ~itawe po~nale da stavaat posebni znaci voforma na to~ki i crti~ki nad, pod i vo samata bukva. Taka bile sozdadeni razni siste-mi na dodavawe na samoglaski, od koi najcelosen bil “teverijanskiot”, koj i denes seupotrebuva.

Punktuacijata, od nejzinoto sozdavawe se upotrebuvala samo za svetite spisi, dodekavo talmudsko-rabinskata i vo nau~no-istraùva~kata literatura i ponatamu se upo-trebuvale samoglaskite alef, e, vav, jud. Denes punktuacijata se upotrebuva vo Bibli-jata, poezijata, detskata knièvnost i sl. Vo sekojdnevniot ìvot vo pismata, novina-rstvoto i vo knièvnta proza, namesto punktuacija se upotrebuvaat e, vav, jud i alef.Me|utoa, ne postoi ednoobrazen sistem vo primenata na tie znaci. Dodeka edni gi upo-trebuvaat vo izobilstvo, drugi se ograni~uvaat vo nivnata primena, taka {to taa raz-novidnost sozdava golemi te{kotii vo pravilnoto ~itawe i pi{uvawe. Zatoa, Komite-tot za hebrejski jazik vo 1949 godina gi predloìl pravilata so koi bi se obezbediledinstven sistem na pismo bez punktuacija.

199

3311ALEFBET

Evrejskiot alefbet kako i onie kaj drugite semitski narodi, se sostoi samo od soglas-ki. koi gi ima 22. êtirite bukvi, alef, e, vav i jud imaat vrednost na samoglaski. Bu-kvite kaf, mem, nun, pe i cadik se pi{uvaat poinaku koga se na krajot od zborot.

Iako formite na bukvite vo staro vreme mnogu se razlikuvale od dene{nite, so hebre-jskoto pismo sekoga{ se pi{uvalo od desno na levo, a nikoga{ od levo na desno.

îtaweto tekstovi bez samoglaski pretstavuvalo vo staro vreme mnogu te{ka rabota.Za da se pro~ita tekstot i da se razbere negovoto zna~ewe, ne bilo potrebno samo poz-navawe na bukvite, tuku bilo potrebno znaewe i mo{ne golem umstven napor. Toa e istokako koga so kirilica napi{anite konsonati VRT mora da se pro~itaat bez samoglas-ki. Toga{ tie bi moèle da se pro~itaat kako: vrat, vrata, vrati, vrti i sl.

Paraleno so razvivaweto na pismenosta, sozrevala i idejata za potrebata da se na-pravi ne{to {to bi go olesnilo ~itaweto. Zna~aen ~ekor vo taa nasoka bil napravenu{te vo anti~ko vreme, so delumnata upotreba na bukvite alef, e, vav i jud, kako znaciza odredeni samoglaski. Sigurno e deka ovie ~etiri bukvi prvobitno se izgovarale ka-ko soglaski, no so tekot na vremeto nivniot izgovor bledeel, stanal nejasen, pa tie po-~nale da se upotrebuvaat samo kako samoglaski.

Izvesen zastoj vo razvojot na pismoto nastanal koga u~enite lu|e (hahamim) se zafatileso utvrduvawe na tekstovite od Biblijata, koi{to, glavno bile pi{uvani bez samoglaski.

198

SIMBOLI

201200

32.2. MenoraVo vremeto koga bilo obi~aj hanuka-svetilkite da se dràt na ulica ili na vlezniteporti od ku}ata, sve}nicite imale metalni ili stakleni {titnici. Vo po~etokot toabile masleni lambi od glina so osum otvori za fitilite. Svetilka ili sve}nik na he-brejski se vika menora. A taka se vikal i sedmokrakiot sve}nik od Erusalimskiot hr-am, koj rano stanal eden od simbolite na evrejstvoto. Bidej}i predanieto zabranuva dase pravat menori koi celosno }e nalikuvaat na onaa od svetili{teto, so tekot na vre-meto se razvile dve osnovni formi na hanuka-sve}nici. Edniot potsetuval na erusal-imskata menora, no namesto sedum, imal devet kraci (osum i eden za {ama{ot), i bilnapraven od metal. Drugiot bil t.n. sve}nik od tipot na klupi~ka, so kan~iwa za maslovo edniot red i so ukrasen yid zad taa “klupi~ka”. Ovie menori ~esto bile remek delona zlatarstvoto.

I na istok i na zapad od Evropa, i vo Afrika i vo Azija, tie menori vo tekot na godina-ta se drèle zaka~eni na yidot, a vo sefardskite ku}i obi~no pokraj vleznite vrati(pribliùvaj}i £ se na toj na~in na talmudskata tradicija).

Za da se razlikuva od hramskata menora, vo sovremeniot hebrejski jazik e sozdadenanova imenka za hanuka-sve}nikot - hanukija.

Menora e sedmokrak sve}nik, koj{to go nosele Izraelcite niz divite predeli na Si-najskata Pustina. Denes menorata e grb na modernata dràva Izrael.

Bog mu go pokaàl na Mojsej prototipot na menorata koga mu ja predal Torata na Sinaj.Od nogarkata se izvivale nagore {est granki, po tri granki od sekoja strana, so~inu-vaj}i na toj na~in vkupno sedum granki. Tie bile iskovani od edno par~e zlato. Toa bilsvet predmet koj smeel da se koristi isklu~ivo vo [atorot na zavetot, a podocna voHramot. Ne smeelo da se izrabotuvaat drugi primeroci (kopii) od ovoj predmet. Pose-bniot sve}nik koj se upotrebuva na Hanuka se vika “hanukija”, a ne menora i ima osumgranki.

Izvornata menora gorela vo [atorot na zavetot, davaj}i ve~na svetlina. Koga go soyi-dal Solomon hramot vo Erusalim, toj pokraj Mojseevata, dodal u{te deset zlatni me-nori. I tie kako i originalnata menora bile celosno uni{teni koga bil razoren prviotHram vo 586 god. pr.n.e. Begalcite koi se vratile od vavilonskoto ropstvo, povtorno gosoyidale Hramot vo 516 god. pr.n.e., i, sledej}i ja tradicijata na [atorot na zavetot,postavile samo edna menora koja ja napravile spored dadeniot opis od Knigata na iz-leguvaweto. Antioh Epifan (car od prikaznata za Hanuka) ja trgnal menorata vo 169 go-dina pr.n.e., a Juda Makabi povtorno ja vratil, otkako go o~istil Hramot. Koga Rimja-nite pod vlasta na Titus 70 god od n.e. kone~no go uni{tile Hramot, ja nosele menora-ta vo tiumfalnata povorka niz Rim. Reljefot na taa menora se nao|a na triumfalna-ta kapija vo Rim.

Evreite ja so~uvale menorata kako svoj simbol. Vo tekot na sredniot vek ja koristeleza da gi ukrasat rakopisite. Kabalistite (evrejskite mistici) vo nea go gledale “se-firot” (Bo`ja emanacija). Menorata se pojavuva na [agaloviot vitra` vo Erusalim; namemorijalniot spomenik vo Var{avskoto geto se nao|aat dve golemi menori, a edna go-lema skulptura na menora od skulptorot Ben Elkan se nao|a pred zgradata na Kenese-tot (Izraelskiot parlament) vo Erusalim (podarok od Velika Britanija).

203

3322SIMBOLI32.1. Mezuza

Toa e svitokot na koj so raka se napi{ani dva izvadoka od pettata kniga Mojseeva:“[ema Jisrael” i “Veaja im {amoa ti{meu” (“Slu{ni Izraele” i “Ako se pridrùvatekon moite zakoni”). Na zadnata strana stoi [ADAJ, {to zna~i SEMO]EN.

Mezuzata (vo metalna, drvena ili plasti~na kutivka so cev~esta forma) se pricvrstu-va vo nakosena polo`ba za gorniot del na desniot dovratnik i so toa vidlivo se ozna-~uva evrejskata ku}a. Takvata postavenost na mezuzata e rezultat na kopmromisot nadvata sprotivstaveni stava: na Ra{i (Rabi [elomo Jichak XI vek) i na Rabenu Tam (Ra-bi Jaakov ben Meir XIII vek). Prviot smetal deka mezuzata treba da stoi vertikalno, adrugiot, horizontalno.

Upotrebuvaweto na mezuza e mnogu star obi~aj i se zasnova na bibliska odredba. Taaima za cel postojano da gi opomenuva vernicite na nivnata privrzanost kon Boga i namoralnite obvrski na Evreite.

U{te vo talmudskiot period, poradi sueverie, na mezuzata po~nalo da £ se pridavazna~ewe na amulet koj za{tituva od lo{ite duhovi. Vo sredniot vek, pod vlijanie naKabalata, kon originalniot tekst na mezuzata bile dodavani i imiwata na angelite, azborot [adaj, bil tolkuvan kako inicijali na re~enicata [omer daltot Jisrael, {tozna~i “~uvar na evrejskite kapii” (domovi).

Rabi Mo{e ben Majmon - Majmonides (Rabam, XII vek) gi narekuval neznajkovci i ostrogi osuduval onie koi{to su{tinata i zna~eweto na mezuzata go povrzuvale so prazno-verie. Obi~aj e pri izleguvaweto od ku}ata i pri vleguvaweto vo ku}ata da se dopremezuzata so prsti i da se baknat prstite.

202

Nacistite od Davidovata yvezda napravile znak na sram i prezir. Vo 1934 godina tieizdale naredba so koja gi naterale Evreite, zaradi nivnata identifikacija, da si gopri{ijat na svoite obleki znakot magen David, znakot na evrejskiot narod. Po Vtoratasvetska vojna, magen David za Evreite stanal simbol na gordost i na nova nacionalnasvest, osveten so maki i stradawa.

Po osnovaweto na dràvata Izrael, magen David bil prifaten kako simbol na zname-to na dràvata Izrael i, so dodatokot od me~ i maslinova granka, kako simbol na“Caal” (Ceva agana lejisrael - odbranbena vojska na Izrael).

205

32.3. Magen David (hebr. - Davidoviot {tit)

Znak koj se sostoi od dva ednakvostrani triagolnici so zaedni~ko sredi{te, postavenieden vrz drug, taka {to sozdavaat slika na {estokraka yvezda. Ovoj znak u{te se na-rekuva i heksagram. Vo hebrejskiot jazik za nego u{te postoi i termin magen David t.e.Davidoviot {tit.

Upotrebata na ovoj simbol e stara i {iroko rasprostraneta. Prvobitno ovoj znak nemalni{to zaedni~ko so judeizmot. Vo vremeto na Vtoriot hram, koristeweto na ovoj sim-bol, glavno kako ukras, bilo voobi~aeno kako me|u Evreite, taka i me|u neevreite. Po-docna ovoj znak se pojavuval vo sinagogite i na razni predmeti, no samo kako dekorati-ven element.

[estokrakata yvezda se pojavuvala i na rimskite gradbi, na ranovizantiskite i na mn-ogu srednovekovni hristijanski crkvi.

Na heksagramaot, a podocna na “yvezdata”, mu se pripi{uvalo magi~no zna~ewe. Poranoovoj znak bil poznat pod nazivot “Solomonov pe~at” i se veruvalo deka ima magi~na mo}da gi osloboduva i da gi {titi lu|eto od zli duhovi. Od taa pri~ina, ovoj znak se poja-vuva, kako vo evrejstvoto, taka i vo islamot, a podocna i vo hristijanstvoto. Davido-vata yvezda ~esto se vreùvala na pe~atnite prsteni i na pe~atite tokmu poradi veru-vaweto deka ima magi~na mo} i deka moè da pruì za{tita pred demonskite sili.

Vo Talmudot, magen David za prvpat se spomnuva vo knigata na Karai}anecot Jeuda Ad-asi, vo sredinata na XII vek.

Duri vo 1750 godina, Davidovata yvezda se tolkuvala kako simbol na carevite na Iz-rael i na Judeja.

Vo sredniot vek ovoj znak isto taka imal mitolo{ko zna~ewe. Upotrebata na magen Da-vid kako ma|iski znak i za{titna amajlija, stanala voobi~aena vo Kabalata vo raniotXIV vek. Spored Kabalata, magen David bil simbol na vidliviot i na nevidliviotsvet. Isto taka se smetala za simbol na sistemot od sedum planeti.

Spored Kabalata, {estoagolniot sredi{ten del, kako sovr{ena figura, go simbolizi-ral [abatot, a {este triagolnici okolu nego gi ozna~uvale ostanatite {est dena vonedelata. êtirite paralelogrami izdvoeni od taa figura gi simbolizirale ~etiritestrani na svetot. Toj znak se smetal i za mesijanski simbol. Toj go pretstavuval soyve-zdieto na ribite, vo ~ij{to znak se o~ekuval Mesijata.

Magen David bil simbol na Evreite vo dijasporata. Od krajot na XV vek, magen Davidsluèl kako trgovski simbol na evrejskite pe~atnici vo Praga, Italija i vo Amster-dam, a vo isto vreme Evreite so toj znak po~nale da gi ukrasuvaat svoite nadgrobnispomenici. Prvite takvi spomenici se pojavile vo Praga. Evreite od Praga ve}e vo1354 godina go istaknale magen David na znameto na pra{kata evrejska op{tina. Ve}evo toa vreme, toj tamu stanal i oficijalen simbol na judeizmot. Vo istoto zna~ewe, odpo~etokot na XIX vek po~nuvaat da go upotrebuvaat i Evreite od drugite zemji. Naskoro,pokraj menorata, sve}nikot so sedum kraci, magen David, stanal osnoven simbol na ju-daizmot i znak za identifikacija, koj go pretstavuval evrejstvoto na istiot na~in, ka-ko {to krstot go pretstavuva hristijanstvoto. Toa pridonelo magen David da po~ne dase koristi na evrejskite obredni objekti, na pe~atite, na grobovite, na vratite od sin-agogite, molitvenicite, evrejskite u~ebnici, posmrtnicite, nadgrobnite spomenici,talitite i sl. Cionistite vo 1897 godina go prifatile magen David za svoj znak, kakosimbol na evrejskata nacija.

204

sozdavawe novi propisi vo izmenetite op{testveni uslovi.

Za pomalku va`nite pra{awa zasedaval i donesuval odluki maliot Senhedrin od 23~lena. Vo vremeto na rimskite namesnici, Senhedrinot imal karakter na svoevidnasamouprava, a po razoruvaweto na Hramot, ja izgubil sekoja funkcija. Koga okolu 80godina tanaitite (vidi: tanaim str.169) go obnovile, Sanedrinot go pretstavuvalehahamim (u~enite lu|e) koi bile mo{ne sposobni u~iteli i tolkuva~i na zakonot. Vo taaforma Sanedrinot se odràl do X vek.

Vo XVI vek bil napraven obid za obnovuvawe na Senhedrinot vo Palestina. Na inici-jativa na Napoleon Bonaparta, na po~etokot na XIX vek vo Pariz povtorno bil svikanSanedrinot, za teritorijata vo koja vladeela Francija, zaradi donesuvawe zaklu~ociza stavot na Evreite kon dràvata po nejzinata “emnacipacija”.

Po proglasuvaweto na dràvata Izrael vo 1948 godina, povtorno se postavilo bara-weto za obnovuvawe na Senhedrinot, no toa pra{awe do denes ne e re{eno.

33.2. MiwanMiwan e grupa od 10 maì postari od 13 godini koi go so~inuvale neophodniot zbir po-treben za izvr{uvawe na odredeni zaedni~ki molitvi i nekoi drugi verski obredi.Bez miwan na primer, ne moè da se ~ita Torata, Kadi{ot i nekoi drugi molitvi.

Bogosluèweto {to se izvr{uva zaedni~ki se narekuva “Tefila becibur” (grupna mo-litva). Vo nekoi tradicionalni evrejski op{tini, kade {to vo raboten den bilo te{koda se sostavi miwan, bilo obi~aj da se angaìraat nekolku postari nevraboteni licaza da se ovozmoì izvr{uvaweto na zaedni~kata molitva. Tie lica dobivale odrede-na nagrada za prisustvuvaweto na utrinskata i na ve~ernata molitva vo hramot.

Miwanot vo uslovi na dijasporata odigral golema uloga vo odrùvaweto na evrejstvoto.

33.3. [ema (Keriat {ema)

Naziv za tri dela od Torata koi e dolèn Evreinot da gi ~ita sekoe utro i sekoja ve-~er. Toa se: “[ema Jisrael” - “Slu{ni Izraele, Gospod e na{ Bog, Gospod e eden”, (V kn.Mojseeva 6,4-9)

“Veaja im {amoa ti{meu” - “Zatoa ako dobro gi poslu{ate zapovedite koi denes vi gizapovedam” (IV kn. Mojseeva 11, 13-21).

“Vajomer Adonaj el Mo{e lemor” - “I mu re~e Bog na Mojsej govorej}i” (IV kn. Mojseeva15, 37-41).

Spored po~etniot zbor na prviot oddel, site tri oddeli se narekuvaat “{ema”. Od IIvek n.e. voveden e obi~ajot na ~itawe na “{ema” i po tret pat na den, i toa nave~er vopostelata pred spiewe.

“[ema” ja so~inuva osnovata na evrejskata vera. Vo evrejskata religija taa ja pretsta-vuva najvisokata potvrda na edinstveniot Bog. Prvobitno”{ema” trebalo da ja istaknerazlikata pome|u monoteizmot i mnogubo{tvoto, odnosno pome|u edniot Bog i paganski-te bogovi.

Spored legendata, Rabi Akiva, kogo go osudile Rimjanite na smrt poradi u~estvo vo vo-

207

3333DRUGI POIMI33.1. Senhedrin

Naziv za pretstavnicite na narodot i na Golemiot sud (Bit din agadol) vo vremeto naVtoriot hram. Poteknuva od gr~kiot zbor sinedrion, koj zna~i sovet.

Imalo dva soveti: Senhedrin gedola (Golemiot sovet) od 71 ~len i Sanedrin ketana(Mal sovet) od 23 ~lena.

Na ~elo na Golemiot sanedrin stoele pretsedatel (nasi) i negoviot zamenik, t.n. tatkona sudot (av bet din). Tretiot po rang bil glavniot sudija, stru~wakot {to se nareku-val mufla. Sedi{teto na Senhedrinot bilo vo Erusalim.

Za vreme na prvite vladeteli na dinastijata na Ha{monejcite, pretsedatel na Saned-rinot bil golemiot sve{tenik - koen gadol, ~ija{to funkcija bila povrzana za knezotili za carot. Vo toa vreme i pove}eto ~lenovi na Senhedrinot im pripa|ale na redotna knezovite i sve{tenicite. So tekot na vremeto Senhedrinot ja zagubil svojata teo-kratsko-aristokratska fizionomija i prednosta ja dobivaat hahamim (u~enite lu|e),koi se zanimavale so prou~uvaweto na Torata.

Spored talmudskata tradicija, za ~lenovi na Senhedrinot bile izbirani lica so ubavizgled, visoka stava, koi, osven toa, se istaknuvale i so mudrost, zrelost i so pozna-vaweto na jazikot.

Za vreme na dràvnata samostojnost pod Ha{monejcite i podocna, Senhedrinot bil naj-visok dràven, upraven i sudski organ. Negovata glavna zada~a bila avtenti~no da gitolkuva Mojseevite zakoni i propisi, da donesuva odluki za “sekoja te{ka rabota” i dagi re{ava politi~kite, krivi~nite i dràvnite sporovi od pogolema va`nost.

So ogled na toa {to celoto evrejsko zakonodavstvo se zasnovalo na Torata, koja nesmeela da se prekr{i, zada~ata na Senhedrinot bila teoretski da gi objasnuva zako-nite i da donesuva propisi spored dadeni ìvotni situacii. Toa, vsu{nost, zna~elo i

206

odavstvo, go {titat op{testvoto od mnogu zla na feudalnite i totalitarnite sistemi.Zakonot za vremeno ograni~uvawe na sopstvenosta, spored koj, po odredeno vreme, pro-dadenata zemja mora da mu se vrati na nejziniot porane{en sopstvenik go spre~uva tra-jnoto osiroma{uvawe, a pravoto na sekoj poedinec da se vrati vo svojata ku}a i semej-stvo go onevozmoùva trajnoto ropstvo.

33.5. JovelJovel e naziv vo Torata za sekoja pedesetta godina, koja doa|a po sedum pati po sedumgodini ([emiti) od prethodniot Jovel. Nazivot poteknuva od hebrejskiot zbor jovel,{to zna~i ovenov rog - {ofar, vo koj duvale sve{tenicite na desetti ti{ri za da gonazna~at po~etokot na Jovel.

Godinata na jovel imala posebno zna~ewe za op{testveniot ìvot na Izraelcite. Taa sezasnovala na istiot princip kako sabotnata godina, vo koja zemjata treba da miruva zada se pokaè deka zemjata ne e ekskluzivna sopstvenost na ~ovekot. Ottuka proizlegu-va i propisot: “Zemjata ne moè da se prodade zasekoga{, za{to zemjata e moja, a vie stena nea samo stranci i moi zakupci” (III kn. Mojs. 25 i 23).

[emita po~nuvala na prvi ti{ri, a godinata Jovel na desetti ti{ri.

Osven obvrskite {to morale da se izvr{uvaat vo godinata [emita (v. [emita str.208),kako {to se celosna zabrana na zemjodelskite aktivnosti, pomo{ na siroma{nite i op-rostuvawe na dolgovite, vo jubilejnata godina trebalo da im se vratat site imoti naprvobitnite sopstvenici koi, moèbi zaradi osiroma{uvawe ili od nu`da, morale dagi prodadat vo izminatiot period, a evrejskite robovi i nivnite semejstva dobivalesloboda bez otkup. Jubilejnata godina se ocenuva kako zna~aen socijalen zakon, za{togo spre~uva sozdavaweto golemi posedi vo sopstvenost na nekolkumina i vlijae na ra-mnomernata raspredelba na imotite na razni op{testveni klasi.

Spored podatocite od Talmudot, Izraelcite od vleguvaweto vo erec Jisrael do izgo-nuvaweto na prvite plemiwa imale 17 Joveli, a vo vremeto na Vtoriot hram, sporedMajmonides, ne se pridrùvale kon Jovel, iako go broele zaradi odrùvaweto odbe-leùvaweto na [emita.

33.6. Leket - [ih’ha - PeaTorata nareduva da £ se pomaga diskretno na siroma{taijata i da se odbegnuva davawemilostina na poniùva~ki na~in, od raka vo raka. Su{tinata na taa naredba se sostoivo obvrskata na zemjodelecot da oddeluva del od celokupniot prinos od svojot posedvo polza na siroma{nite, vdovicite, sira~iwata i tu|incite.

“Koga ja `nee{ svojata niva, ne smee{ da ja o`nee{ do kraj, i ne smee{ otposle da gosobira{ klasjeto {to ostanalo. Isto taka ne smee{ do kraj da go obere{ svoeto lozje,nitu da gi sobira{ grozdovite {to padnale. Toa mora{ da mu go ostavi{ na siroma{-niot i na tu|inecot...” (III kn. Mojseeva 19,9-10). Ima tri na~ini na vakva pomo{; Leket,[ih’ha i Pea.

209

stanieto na Bar Kohba, ~ital “{ema” pred izvr{uvaweto na presudata. Poznato e dekamnogu evrejski ma~enici zaminuvale vo nasilna smrt so “{ema” na usnite. Takvi slu~aiimalo i za vremeto na genocidot vo Vtorata svetska vojna.

33.4. [emita (odrekuvawe, napu{tatwe)

[emita e naziv za sekoja sedma godina vo ciklusot od pedeset godini na evrejskiot ka-lendar, koja spored propisite na Torata, e godina na odmor na zemjata, kako i [abat,denot za odmor na ~ovekot. “Koga }e dojdete vo svojata zemja koja vi ja davam, {est godi-ni sejte i berete gi nejzinite plodovi, a sedmata godina ostavete ja da ostane neobra-botena. Neka se hranat od nea siroma{nite lu|e na va{iot narod, a ona {to }e ostanepo niv, neka go izedat ìvotnite i {umskite yverki. Toa napravete go so svoeto lozjei so svojot maslinik” ([emot 23,10-11).

Plodovite od poliwata ne smeat da se prodavaat, a ne e dozvoleno ni da se sozdavaatzalihi: s¢ dodeka se nao|aat plodovite na pole, tie se dostapni za sekogo. No sekoj mo-è da zema samo onolku kolku {to mu e potrebno za hranewe.

Vo godinata [emita, Torata zabranuva ~etiri osnovni vida zemjodelski aktivnosti:seewe, kosewe, kroewe na drvjata i na lozjeto i berba na grozjeto. Rabinite ja pro{i-rile zabranata i na ostanatite polski raboti, a gi dozvolile samo onie {to se neop-hodni za odrùvawe na rastenijata.

Torata nalaga i otpi{uvawe na dolgovite sekoja sedma godina:

“Sekoj neka mu go prosti na dol`nikot svoeto pobaruvawe, neka ne go iznuduva naplatu-vaweto na dolgot od svojot blièn, nitu od svojot brat” (V kn. Mojseeva 15, 1-34). Vo ze-mjodelskata zaednica koga }e se zadolèle lu|eto, zaemot se zemal samo vo slu~aj nanu`da ili nesre}a, a se smetal pove}e za ~in na dobra volja, otkolku za delovna tran-sakcija.

Koga stanal posloèn ekonomskiot ìvot, dolgovite od delovnite odnosi dobivalepoinakva forma i ve}e ne bilo pravi~no ednostavno da se otpi{uvaat. Poradi stravdeka }e bidat otpi{ani dolgovite, lu|eto po~nale da go odbegnuvaat odobruvaweto nazaemi, a za da se spre~i seto toa Ilel (I vek pr.n.e.) ja vovel pravnata novina, sporedkoja zaemite zavereni na sud se izzemaat od primenata na [emita.

Ovoj praven instrument, koj se narekuva “prosbol”, mu daval pravo na sudot da gi na-platuva dolgovite vo koe bilo vreme na ime i po nalog na zaemodavecot.

Podeleni se mislewata okolu pra{aweto dali treba da se primenuva [emita i vo de-ne{no vreme. Ova pra{awe bilo osobeno zna~ajno koga po~nale da se osnovaat zemjo-delskite naselbi vo Izrael.

Postoele somneì deka primenata na [emita }e bide pri~ina za propa|awe na mlado-to zemjodelstvo. Nekoi rabini se zalagale za stroga primena, dodeka drugi bile zaolesnuvawe. Bil voveden principot “eter [emita”, spored koj bilo dozvoleno da seraboti vo godinata [emita vrz osnova na fiktivna proda`ba na zemjata na neevrei.Mnogu lu|e ja koristat ovaa dozvola i rabotat za vreme na [emita na sopstvenata zemjakako naemni rabotnici. Takvata postapka ima mnogu protivnici. Ortodoksnite zemjo-delci strogo se pridrùvaat do propisite na [emita.

Mnogu misliteli smetaat deka [emita i Jovel (v. Jovel) spa|aat me|u najnapredniteop{testveni reformi vo istorijata. Tie dve institucii na evrejskoto biblisko zakon-

208

i Bamidbar (III i IV kn. Mojseeva).

Osnovnata smisla na zborot korban-`rtva, koja nastanala od korenot K R V (se pribli-ùva), e sredstvo za pribliùvawe kon Boga. Mirisot na ~adot od `rtvata koj se izdi-gnuva kon neboto, e priroden simbol na molitva koj se izdignuva do Gospoda, kako {toe toa mnogu ubavo izrazeno vo psalmot: “Mojata molitva neka se izdigne kako blagopri-jaten miris pred Tvoeto lice” (141,2).

Spored Tanahot, prviot ~ovek {to mu prinel `rtva na Boga e Adam. Koga po zao|awetona sonceto po~nalo da se stemnuva, toj si pomislil deka ne{to zgre{il i deka poraditoa svetot se vra}a vo bezdna i vo temnina. No koga utroto sonceto povtorno se pojav-ilo i osamnal den, toga{ toj sfatil deka e toa praviloto na svetot i deka taka morada bide, pa zatoa prinel za `rtva eden vol.

Adamoviot sin Kain mu prinel na Boga `rtva od plodovite na zemjata, a negoviot bratEvel (Abel), od prvinite na svojata stoka.

Noah (Noe) napravil `rtvenik koga izlegol od kov~egot po potopot i mu prinel na Boga`rtvi palenici od ìvotni i ptici, za koi se smetalo deka se ~isti, spored Torata.

@rtvi prinesuvale i na{ite pratatkovci vo razni prigodi - po izleguvaweto od Egi-pet, pri primawato na Torata na ridot Sinaj itn.

Vo evrejskata dràva do izgradbata na Hramot vo Erusalim, se prinesuvale `rtvi narazni mesta, na `rtvenicite {to gi podignuvale poedinci. Glavnoto mesto za `rtveniobredi bil gradot [ilo, kade {to Izraelcite zaminuvale na godi{nite praznici, apotoa Bet [eme{, Micpa, Rama i Gilgal.

Po izgradbata na Hramot, prinesuvaweto `rtvi bilo dozvoleno samo vo Hramot. Maj-monides (Rambam), objasnil deka obredot na prinesuvawe `rtvi, onaka kako {to e pro-pi{an vo Torata, e smislen so cel da go odvrati narodot od paganskite obi~ai na so-sednite narodi.

Torata to~no ja odredila postapkata pri `rtvenite obredi vo razni okolnosti i vido-vite na ìvotni i ptici koi se smetaat za ~isti, i koi moèle da se prinesuvaat za `r-tvi. Toa se: kravata, volot, teleto, junecot, kozata, jarecot, ovenot, srnata, ovcata, jag-neto, gulabot i grlicata ([emot 29; Vajikra 1-7).

Verskite obredi kaj Evreite vo staro vreme vo su{tina bile op{testveni nastani, pai prinesuvaweto `rtvi pretstavuvalo javen obred koj{to go izvr{uvale poedinci voHramot na godi{nite gozbi na praznicite.

Vo vremeto pome|u praznicite, tie se zadovoluvale so zavetite koi }e gi ispolnat vovremeto na tie gozbi. Toga{ ogromna masa narod od site delovi na zemjata so pesna sedvièla kon Hramot, nosej}i so sebe leb i vino za po~etokot na gozbata i vo znak na go-stoprimstvo. Niedno `rtvuvawe ne se izvr{uvalo bez prisustvo na gosti. Delovite od`rtvata im bile ponuduvani i na bogatite i na siroma{nite od krugot na poznanicitei na prijatelite.

Ubivaweto na ìvotnite zaradi hrana bila retka pojava i toa se vr{elo samo pri pod-gotvuvawe na semejni gozbi. Se smetalo deka voobi~aenoto podgotvuvawe na meso za ja-dewe imalo `rtven karakter i deka toa treba da se izvr{uva samo vo svetili{te. Kr-vta se smetala za sedi{te na du{ata i glaven nositel na ìvot i zatoa se upotrebuva-la isklu~ivo vo sveti obredni celi. So tekot na vremeto zaedno so `rtvenite obredis¢ pove}e rastelo zna~ewato na prou~uvaweto na Torata (Talmud Tora) i vr{eweto do-bri dela (Gemilut hasadim). U~itelite i mudrecite po~nale pove}e da gi cenat od ne-

211

33.6.1. Klasjeto {to }e ispadne od racete na `neja~ite za vreme na sobiraweto klasje im pri-pa|a na siroma{nite i sopstvenikot na poleto ne smee da gi sobira. Toa e pravo na si-roma{nite, za{to Torata nareduva: “Ne gi prisobiraj ostatocite po ètvata” (III kn.Mojseeva 19,9). Pod ovoj propis potpa|aat otpadnuvaweto na eden ili dva klasa, no nei na tri. [to se odnesuva do grozjeto, se misli na poedine~nite grozdovi koi }e ispad-nat za vreme na berbata. Ovoj propis za prisobirawe e iznesen i vo Povtorenite zakoni(Devarim, V Kniga Mojseeva), kade se propi{uva eden sli~en propis koj se odnesuva namaslinicite: “...koga edna{ }e gi zatrese{ maslinkite od drvoto ne smee{ potorno dago trese{. Ostavi mu na stranecot, na sira~eto, na vdovicata. Koga sobira{ grozje, nesmee{ da go pregleduva{ lozjeto po vtor pat: ona {to ostanalo, ostavi im go na stra-necot, na sira~eto, na vdovicata”.

Sopstvenikot na poleto ne smeel da mu dava nikomu prednost pri vr{eweto na pobe-rokot. Se smetalo deka gi potkraduva siroma{nite ako ~uva ku~iwa na poleto {to gipla{at siroma{nite i gi spre~uvaat da vlezat vo poleto i da vr{at poberok. Me|utoa,ako vo okolinata nemalo siroma{ni lu|e, sopstvenikot ne bil obvrzan da gi bara i mo-èl vo toj slu~aj da si go zadrì poberokot za sebe.

33.6.2. [ih’ha (hebr. zaboravawe)

Snopot {to e zaboraven vo poleto im pripa|a na siroma{nite. Na sopstvenikot napoleto mu e zabraneto da se vrati za da go sobere. “Koga na svojata niva ja `nee{ leti-nata, ako zaboravi{ nekoj snop na nivata ne se vra}aj da go zeme{, neka mu ostane nadojdenecot, na siroma{niot, na vdovicata...”(V kn. Mojs. 24, 19).

33.6.3. Pea (hebr.: kraj, agol)

Za da bide sigurno deka siroma{niot }e ima siguren i dostoinstven izvor na prihodi,Torata mu naredila na zemjodelecot da ne go `nee svojot posed do kraj, za{to kraevi-te i aglite im pripa|aat na siroma{nite. “Koga na svojata zemja ja `neete ètvata, neja `nejte do kraj..., tuku ostavete im go toa na siroma{nite i na strancite” (III kn. Moj-seeva 19,9). Iako Torata ne precizira kolkava e merata na prinosite koi treba da bi-dat odvoeni za siroma{nite, Mi{nata se povikuva na tradicijata, spored koja, sopstve-nikot na poleto e dolèn da odvoi najmalku edna {eesetina od celokupniot prinos.

Pea e u{te eden primer za grià za siroma{nite, na {to ~esto se naiduva vo propisitena Torata.

Propisite Leket, [ih’ha i Pea se primenuvaat samo vo Izrael.

33.7. Korbanot (hebr. `rtvi)

Prinesuvaweto `rtvi od damne{no vreme bilo voobi~aeno kaj Evreite. Toa, pokraj mo-litvata pretstavuvalo glaven verski obred so koj{to se izrazuvalo blagodarnost iprivrzanost kon Boga, pokajuvawe i samoodreknuvawe zaradi grevot ili vinata.

Zborot korban vo Tanahot se pojavuva okolu osumdeset pati, najmnogu vo knigite Vajikra

210

Kolkavo bilo zna~eweto na `rtvenite obredi se gleda i po toa {to dnevnite `rtvi, ipokraj nema{tijata i gladta, se prinesuvale za celoto vreme na rimskata opsada naErusalim, s¢ do probivaweto na odbranbenite yidini na Hramot na 17. tamuz. Toga{poradi nedostig od jagniwa i kvalifikuvani sve{tenici, bilo prekinato prinesuva-weto na dnevnite `rtvi.

Po razoruvaweto na Hramot na devetti av, sistemot na prinesuvawe `rtvi e zamenetso molitvi. Vo nekoi molitvi se vneseni delovi {to se odnesuvaat na opisot na `rt-venite obredi vo Hramot, kako na pr. Ezeu mekoman vo [aharit i Seder aavoda vo Mu-safa na praznikot Jom kipur.

33.8. [aharit - [ahrit (hebr. {ahar - zora)

[aharit e sekojdnevna utrinska molitva. Vreme za ovaa molitva e periodot od osamnu-vawe, do tretinata na denot. Bila vovedena namesto `rtvata koja sekojdnevno se pri-nesuvala vo erusalimskiot Hram.

Se deli na pet dela:

1. Birhot a{ahar (utrinski blagoslovi);

2. Pesuke dezimra (psalmi);

3. Keriat {ema (~itawe na [ema Jisrael - Slu{ni, Izraele!);

4. [emone esre-Amida (osumnaeset blagoslovi, koi se ~itaat stoej}i);

5. Tahanum (molba, zakletva).

Glavnite delovi na [aharitot se [amata so blagoslovi i [emone esre-Amida. Ami-data se sostoi od 18 blagoslovi na obi~nite denovi, a od sedum vo sabota i na praz-nici. Vernikot gi ~ita tivko vo sebe, stoej}i, a potoa hazanot gi ~ita glasno dodavj}igo i Kedu{ot (tretiot od 18 blagoslovi).

Tahanum se ispu{ta vo sabota, na praznici i vo drugi sve~eni prigodi.

Vo sabota popladne i vo ponedelnik i ~etvrtok nautro, na [aharit se ~ita Torata. î-taweto na Tora (keriat atora) go vovelo Golemoto sobranie (An{e Keneset Agedola) vovremeto na prosvetitelot Ezra, vo polovinata na V vek pr.n.e.

Spored predanieto, na sekoj od trite na{i pratatkovci mu se pripi{uva po edna mo-litva. [aharit mu se pripi{uva kako dnevna molitva na pratatkoto Avraam, za{to voTorata e zapi{ano: “Vajak{em Avraam baboker...” “I Avraam utrinata porani” (I kn. Moj-seeva 22, 9).

33.9. Minha (hebr. `rtva podarok, popladnevna molitva)

Tefilat Minha e popladnevna molitva, edna od trite koi gi izvr{uvaat Evreite sekojden. Vostanovena e namesto `rtvata koja se prinesuvala vo erusalimskiot Hram sekojden popladne vo 12,30 ~asot. Zatoa vremeto za ovaa molitva e odredeno od 12,30 ~asotdo zao|aweto na sonceto.

Izrazot Minha vo Tanahot se sretnuva so zna~ewe podarok i `rtva. Edinstveno vo tal-

213

ukite sve{tenici, pa duri i pove}e od golemiot sve{tenik, ako toj bil neobrazovan.Koga, pri krajot na Vtoriot hram `rtvenite obredi po~nale da gi izvr{uvaat i neukisve{tenici bez ugled, ~lenovite na “Golemoto sobranie” (An{e Keneset Agedola) vove-le molitvi namesto obred. U~enite lu|e mu objasnuvale na narodot deka izu~uvawetona Torata ima prednost nad prinesuvaweto `rtvi i deka niv ne mora da gi prinesuvaonoj {to se zanimava so Torata. Vo osnova `rtvite moàt da se podelat vo tri grupi:zevahim, minhot i nesahim.

Zevahim se `rtvi {to se prinesuvaat od ìvotni ili od ptici, koi se smetaat za ~istispored Torata, minhot se prinosi od nekoi vidovi ìtarici, a nesahim se te~ni `rtviod maslo ili vino so koi se zalevaat `rtvite palenici i `rtvite za pomiruvawe (`r-tvi na mir vo znak na sojuzot pome|u ~ovekot i Bog).

Na Sukot za vreme na molitvata za povikuvawe do`d (Tikun age{em), `rtvenikot se za-leval so voda. Korbanot cibur se javni `rtvi vo koi spa|aat korban tamid i korban mu-safin. Korban tamid e dnevna `rtva koja obi~no se prinesuvala vo isto vreme, sekoeutro i sekoja ve~er, i go pretstavuvala sigurnoto vetuvawe na Izrael za vernost konBoga. Musafim se dodatni `rtvi, koi se prinesuvale vo Sabota, na praznik i na Ro{-hode{. Pod javni `rtvi se podrazbiraat i prilozite od polovina {ekel godi{no, koisekoj Izraelec zadolìtelno gi daval za kupuvawe `rtvi, za popravka na Hramot i nasvetili{teto.

Korbanot ajahid se `rtvi koi moral da gi prinesuva poedinecot zaradi oprostuvawe nagrevovite i o~istuvawe od ne~istotijata. Vo ovaa grupa spa|ale i dobrovolnite `rtviod poedinci.

Mesoto na nekoi od ìvotnite im pripa|alo na sve{tenicite, od nekoi drugi na sop-stvenicite, so toa {to se izdvojuval po eden del za sopstvenicite, a nekoi `rtvi celise izgoruvale na `rtvenicite.

Korban ola e `rtva palenica. Se smetala za najsveta `rtva, za{to pretstavuvala sim-bol na izdignuvawe na du{ata kon Boga. Taa se izgoruvala cela bez koàta, a so `rtve-nata krv se poprskuval oltarot i negovata okolina. Se prinesuvala sekoe utro i po-pladne, potoa vo sabota, na Ro{-hode{, pri posvetuvawe na sve{tenicite, za o~istu-vawe na rodilkite, na leproznite, na bolnite od polovi i ko`ni bolesti i pri dava-weto zavet za nazir (nazireja). Korban hova e zadolìtelna `rtva vo koja spa|aat Ko-rban hatat i Korban a{am. Korban hatat se prinesuvala zaradi okajuvawe na grevot na-praven kon Boga i vo slu~ai na nenamerno prekr{uvawe na verskite propisi, koga pritoa nikoj ne pretrpel {teta, a Korban a{am zaradi vina kon ~ovek, na primer, vo slu~ajna vra}awe na ukradenite raboti i sl.

Korban toda e `rtva-podarok, koja ja prinesuval poedinecot vo znak na blagodarnostkon Boga. Del od `rtvuvanoto ìvotno se izgoruval, a ostatokot go jadele sve{te-nicite i narodot, {to so tekot na vremeto se pretvoralo vo gozbi.

Korban vadaj e `rtva koja se prinesuvala zaradi o~istuvawe od grevovot koj bil sig-urno napraven, a Korban taluj zaradi o~istuvawe od grevot za koj ne e utvrdeno so sigu-rnost deka e napraven.

Korban ole vejored e `rtva koja se prinesuvala dobrovolno od ìvotni po sopstven iz-bor, vo zavisnost od materijalnata sostojba na onoj {to prinesuval.

Bikurim se zemjodelski proizvodi {to se prinesuvale na praznikot [avuot vo Hramot(p~enica, ja~men, smokvi, grozje, maslinki itn.). Spored ovaa `rtva i praznikot [avuotgo nosi nazivot Hag abikurim, {to zna~i Praznik na prvinite.

212

33.11. Musaf (hebr. dodaten)

Musaf e naziv za dodatna molitva, koja ja vovele rabinite po razoruvaweto na Hramotvo znak na se}avawe na `rtvite, koi se prinesuvale vo Hramot vo Sabota, na praznik ina Ro{-hode{. Pokraj propi{anite popladnveni i utrinski `rtvi, koi se prinesuvalesekoj den vo erusalimskiot Hram, Torata predvidela i prinesuvawe na dodatni `rtvi-musafim na praznici, vklu~uvaj}i gi Ro{-ana i Jom kipur.

Musaf e sostaven del na utrinskoto bogosluèwe na {aharit na praznicite vo Sabotai se moli vedna{ po ~itaweto na Torata. Se sostoi od tri zaklu~ni blagoslovi od Ami-dot. Vo sredinata e molitvata so koja se opi{uva soodvetnata prazni~na `rtva vo eru-salimskiot Hram. Na krajot na Musaf se objavuva blagoslov od sve{tenikot (Birkat ako-anim).

Musafot, koj se izvr{uva na Ro{-a{ana e najdolgata molitva od site Amidot (molit-vi). Sodrì devet blagoslovi i tri glavni dela koi se narekuvaat Malhujot, Zihronoti [ofarot. Sekoj od ovie tri dela sodrì po deset bibliski citati, koi se odnesuvaatna Bo`joto carstvo, providenie i otkrovenie.

Na prviot den na Pesah, Musaf zapo~nuva so molitva za rosa (Takun atal), a na [eminiaceret (osmiot den od Sukot) so molitva za do`d (Takun age{em).

Musafot za Jom kipur go sodrì redosledot na obredot koj{to go objavuval golemiotsve{tenik na Jom kipur vo Erusalim (Seder aavoda).

33.12 Amen (hebr. taka e, taka neka bide)

Obredniot izraz “amen” ima pove}e zna~ewa: soglasnost so sodrìnata na molitvataili blagoslovot, so obvrskite za sproveduvawe na odredeni propisi, èlba da se ost-vari ne{to itn. So “amen” se izrazuva i soglasnosta so iskazot na drugo lice. Liceto{to pri zakletva }e odgovori so “amen”, se smeta deka i samoto toa se zakolnalo. Votekot na vremeto se zacvrstil obi~ajot izjavuvaweto na sekoja dobra èlba da se za-vr{i so izrazot “amen”.

Vo vremeto koga nemalo molitvenici, a i mnogu lu|e ne znaele kako da se molat, verni-cite so odgovorot “amen” bile oslobodeni od obvrskata samite da kaùvaat molitva.

Rabinite govorele deka e pozasluèn onoj {to odgovara”amen”, otkolku onoj {to ja iz-vr{uva molitvata i deka so toj odgovor se prodolùvaat denovite od ìvotot.

Vernikot {to zavr{uva nekoja molitva ne si dava odgovor “amen” na samiot sebe. Is-klu~ok od ova e tretiot stav vo blagoslovot po jadeweto (Birkat amazon), koj se zavr-{uva so “amen”.

Vo Tanahot “amen” se sretnuva 14 pati, kako izraz na potvrda i soglasnost. Vo vremetona Vtoriot hram, ovoj izraz sluèl kako odgovor na molitva nadvor od Hramot. Vo Hra-mot namesto “amen” se odgovaralo: “Baruh {em kevod malhuto leoleam vaed” (Neka e do-veka blagosloveno Negovoto slavno carstvo). Od Mi{nata doznavame deka sve{teni-cite i narodot taka odgovarale koga Koen Gadol (golemiot sve{tenik) go izgovoruvalimeto Bo`je.

Dene{niot odgovor na vernicite vo sinagogata “Amen jehe {eme raba” (Neka e blagoslo-veno Negovoto golemo ime) e kombinacija na odgovorot koj se daval nadvor od Hramot iodgovorot vo Hramot. So toa se objasnuva i golemoto zna~ewe na “amen” vo sinagogalna-

215

mudskata literatura ovoj zbor zna~i poladnevno bogosluèwe. Ovoj zbor se spomnuva ivo Knigata na Daniel (6-11).

Minhata koja se izvr{uva vo prvite ~asovi popladne se vika Minha gedola (golema Mi-nha), a Minhata koja se izvr{uva pred zao|aweto na sonceto se vika Minha ketana (malaMinha). Ovaa molitva vo XIX vek od prakti~ni pri~ini bila pomestena mnogu blizu dovremeto na zao|aweto na sonceto, za da moè, po kratok odmor, da se premine na tefi-lat Arvit (ve~erna molitva).

Vo sabota po odreden redosled kon molitvata se dodava i ~itawe na Torata. Se ~itaprviot izvadok od Sidra, koja e na red za slednata sabota nautro. Vo ~itaweto se po-vikuvaat Koen, Levi i Jisrael. Na praznik popladne na Minha ne se ~ita Torata. Vo de-novite na postot se ~ita Torata. Se povikuvaat Koen, Levi, Jisrael i Maftir. Minhatamu se pripi{uva na pratatkoto Jichak.

33.10. Arvit - Maariv (ve~erna molitva)

Arvit ili Maariv e edna od trite molitvi koi gi izvr{uvaat Evreite sekoj den. Vre-meto za izvr{uvawe na ovaa molitva zapo~nuva od momentot koga se vidlivi tri yvez-di na neboto i trae do polno}, a vo posebni slu~ai i do osamnuvawe.

Vo erusalimskiot Hram se prinesuvale `rtvi dva pati dnevno: nautro i popladne. Porazoruvaweto na Hramot, namesto `rtvi bile vovedeni molitvi: [aharit nautro i Mi-nha popladne. Ve~ernata molitva Arvit ili Maariv ne soodvetstvuva nitu na edna `r-tva koja svoevremeno se prinesuvala vo Hramot. Taa e vovedena namesto par~iwata`rtvi koi ponekoga{ ostanuvale na `rtvenikot i bile izgoruvani vo tekot na no}ta.Zaradi toa vo po~etokot ovaa molitva ne bila zadolìtelna, no so tekot na vremeto itaa bila prifatena kako obvrska.

Vo po~etokot bilo dozvoleno da se izvr{uva ovaa molitva doma bez miwani. PodocnaRaban Gamliel II, vo Javena, propi{al deka sekoj vernik e dolèn da ja moli zaedno sozaednicata vo sinagogata. Kon ovoj propis imalo prigovori, za{to sinagogite vo toavreme bile nadvor od gradot i bilo opasno da se dviì{ nave~er sam. Me|utoa nadvla-deala odlukata na Rabam Gamliel.

Vo sinagogata obi~no Arvit sledi po Minha, za da se odbegne povtorno sobirawe na mi-wanite.

Vo petok nave~er na Arvit mu prethodele “Kabalat {abat” (do~ek na Sabotata), koj sesostoi od {est psalmi, kako simbol na {est rabotni dena, i od psalmot 92 “Mizmor {irlejom ha{abat”, vo ~est na sabotata.

Po istekuvaweto na sabotata (Mocae {abat), na Arvitot mu prethodat psalmite 144 i68. Vo psalmot 144, me|u ostanatoto, se izrazuva ~udewe poradi toa {to Bog, koj e tolkuvelik, gi udostojuva griìte na ~ovekot, koj e tolku mal i bezna~aen, a vo pslamot 67se iznesuva idejata deka Bog mu se otkriva ne samo na narodot na Izrael, tuku i na sitenarodi.

Tefilat arvit mu se pripi{uva na pratatkoto Jakov.

214

tinski sud za sebe. Samoqubieto }e go zaslepi na{eto rasuduvawe. Samoqubieto ~estopredizvikuva kaj ~ovekot ~uvstvo na preterana va`nost, neuviduvawe na sopstvenitenedostatoci, pri {to nedostatocite na drugite se gledaat sosema jasno. Vo samokriti-~nosta bi trebalo da se obideme da go otstranime ili barem da go namalime samoqubi-eto, a isto taka za sebe da sudime na istiot na~in na koj sudime za drugite.

Poznatiot rabi Elijau Gaon od Vilna (1720-1797), pro~uen po svojot ~eden i skromenìvot, vo edno pismo do svoeto semejstvo go napi{al slednovo: “Odnesuvajte se so po-~ituvawe i qubeznost kon site lu|e. Nastojuvajte da ja odbegnuvate neslogata i potru-dete se da zavladee bratstvo i qubov. Pro{tevajte si edni so drugi i ìvejte vo prija-telstvo zaradi Boga”.

33.14. Aava raba “Aaava raba” (golema qubov) i “Aavat olam” (ve~na qubov) e blagoslov, koj £ prethodina utrinskata i na ve~ernata molitva “[ema Jisrael” (ûj Izraele!).

Spored a{kena{kiot obi~aj, blagoslovot zapo~nuva “Aaava raba”, a spored sefard-skiot so zborovite “Aavat olam”.

“Aaava raba” e edna od najubavite liturgiski molitvi. Taa e mo{ne stara molitva, kojaverojatno ja vovelo Golemoto sobranie (An{e Keneset Agedola) vo raniot period odVtoriot hram. Dlabokata qubov kon Boga i Torata, kon negovata nauka, odeknuva vo ovaamolitva vo koja vernicite so seto srce mu se obra}aat na svojot milosrden Otec nebe-sen da im dade svetlina na o~ite i da im go prosvetli razumot za da moàt da go sfa-tat negovoto u~ewe.

Kako {to vo psalmot 19 se izrazuva blagodarnost kon Boga najprvin za sonceto, a potoaza Torata koja go prosvetluva razumot, taka i nie vo ovie dve molitvi pred [ema, naj-prvin izrazuvame slavopoj za prirodnata svetlost (bidi blagosloven Sozdatele, nasvetlosta), a potoa i slavopoj za duhovnoto prosvetluvawe.

Eve nekolku izrazi od molitvata “Aava raba”: “O~e na{, O~e milosrden, soàli se nanas i vdahnovi n¢ da razbirame i da razlikuvame, da u~ime i da podu~uvame i so radostda gi ispolnuvame site slova na Torata. Prosvetli gi na{ite o~i so Tvojata nauka za dani se pripojat srcata so zapovedite Tvoi”.

Poimite “da u~ime” i “da podu~uvame” se naveduvaat kako najvozvi{eni ideali.

33.15. Qubov kon ~ovekot (~ovekoqubie)

Qubovta kon ~ovekot e vo celosna soglasnost so etikata na evrejstvoto, ~ii{to izvorise vo Biblijata, osobeno vo Pettokniìeto i vo knigite na prorocite. Za da se sogledatoa sovpa|awe, eve nekolku primeri:

“Ne moè{ da bide{ sre}en, ako e tvojot blièn nesre}en. Zatoa pomogni mu, pa i dvaj-cata }e bidete sre}ni. Ne moè{ da bide{ radosen, ako taguva tvojot sosed. Zatoa ute-{i go, toa }e te napravi radosen”.

Univerzalnosta na tekstovite za qubovta kon ~ovekot gi izedna~uva site lu|e, bez og-led na bojata na koàta, na verata i narodnosta. Taa potvrduva deka se site lu|e si-novi i bra}a na eden Stvoritel (Sozdatel).

217

ta liturgija. Vo Talmudot se spomnuva deka {ama{ot vo sinagogata vo Aleksandrija sozname £ daval znak na grupata deka hazanot ja zavr{il odredenata molitva i deka trebada se kaè “amen”.

Odgovaraj}i “amen”, slu{atelot se poistovetuva so molitvata na predmolitelot i £ sepodreduva na nea. Koga gi primile Izraelcite zakonite od Mojsej, rekle “amen”. So toaja izrazile ne samo soglasnosta, tuku i prifa}aweto na site posledici {to proizlegu-vaat od toa. Spored Talmudot, “amen” gi sodrì inicijalite na re~enicata “El melehneeman” (Bog e vistinskiot car).

Mnogu lu|e smetaat deka e “amen” najpoznatiot zbor vo ~ovekoviot govor. Ovoj zbor im eblizok i na Evreite i na hristijanite i na muslimanite.

33.13. Aava vereut - qubov i prijatelstvo“Veaavta lereaha kamoha - vozqubi go svojot blièn kako samiot sebe” (III Kn. Mojseeva,19,18). Toa e univerzalna bibliska zapoved, koja se primenuva za sekogo. Vo 34 re~eni-ca od istata glava, ovaa zapoved se pro{iruva i kon tu|inci: “Vozqubi go tu|inecot ka-ko samiot sebe, za{to site vie ste bile tu|inci vo egipetskata zemja” (19-34), {to e im-perativ na eti~koto odnesuvawe.

Rambam (Rabi Mo{e ben Majmon - Majmonides) ja objasnuva smislata na izrekata “voz-qubi go svojot blièn kako samiot sebe”: “Zna~i deka }e go po~ituva{ onaka, kako {tobi sakal i ti da bide{ po~ituvan. Sekoj {to likuva poniùvaj}i go drugiot nema da imasvoe mesto na onoj svet”.

“Vie nema da go mrazite va{iot brat vo svoeto srce” (Vajikra 19,17), zna~i deka ne sme-ete mol~ej}i da ja podnesuvate omrazata na gre{nikiot, tuku otvoreno da go pra{ate.Zo{to mi go napravi toa?”Ako se pokae toj i pobara od vas oprostuvawe, toga{ vie ne-mojte da bidete nepopustlivi i prostete mu. Ako vidite deka toj pravi prestapi, toga{mora da go ubedite deka gre{i. No toa treba da go pravite nezabele`livo i blago. Ni-koga{ ne go narekuvajte so pogrdno ime i ne mu kaùvajte ne{to {to bi moèlo da gopovredi.

Edna{ vo edna prigoda, do{ol nekoj neznaboèc kaj golemiot nau~nik Hilel i potsme-vaj}i mu se, pobaral od nego nabrzina, dodeka stoi na edna noga, da go podu~i i da mu jaobjasni Torata. Hilel ìveel vo Erusalim za vreme na vladeeweto na Herod od dinas-tijata na Ha{monejcite i bil poznat po svojata uslu`livost i trpelivost. Hilel toga{mu rekol: “ona {to ti samiot go mrazi{, nemoj da mu go pravi{ na drugiot. Toa e su{ti-nata na Torata, a s¢ drugo e komentar. Odi i u~i!”

Vistinskata qubov se proveruva so iskrenosta. Taa ne treba da bide pre~ka za da seizrazi prekor ili osuda, ili da se prifati kritikata... “Ukori go mudriot ~ovek i toj}e te zasaka” (Mi{le 9,8).

Omrazata predizvikuva sudiri, a qubovta gi prikriva navredite. Toj {to ja zaboravanavredata, bara qubov.

Steknuvaweto prijatel e vistinski podvig. Silen e onoj ~ovek {to uspeva da napraviprijatel od neprijatelot. Se prepora~uva samo iskrenoto prijatelstvo, a la`noto seosuduva: “Stojte ponastrana od vlijanieto na vlastodr{cite {to vi se pravat prijatelikoga ste im potrebni, a nema da vi pomognat koga ste vo nevolja” (Avot, 2,3).

Iskrenosta e osobeno va`na vo samoispituvaweto. Bez dlaboka iskrenost nema vis-

216

samo ~ovek”. Bidej}i spored Biblijata, Adam bil predok na celoto ~ove{tvo, “site lu|ese bra}a, deca so isto poteklo”.

Talmudsko-midra{kata literatura sodrì golem broj dobri soveti vo forma na afo-rizmi i na poslovi~ni izreki. Eve nekolku primeri:

“Lesno e da se stekne neprijatel, no te{ko e da se stekne prijatel”.

“Onoj {to }e go pretvori svojot neprijatel vo prijatel, toj e najgolem junak”.

“Kolku {to e pogolem ~ovekot, tolku e toj poskromen”.

“Koj ne raboti ni{to, brgu umira”.

“ôvekot moè za dve godini da go zaboravi ona {to go nau~il za dvaeset”.

“Posveti im posebno vnimanie na decata na siroma{nite za{to od niv }e dojdeznaeweto”.

“Treba da se bide vnimatelen so ènite i da ne im se dade pri~ina da pla~at za{toBog gi broi nivnite solzi”.

“ôvekot gi zabeleùva nedostatocite na drugite, a svoite ne gi zabeleùva”.

“Toj {to bara prijatel bez nedostatoci, }e si ostane bez prijateli”.

“U~tivosta e po~etok i kraj na Torata (naukata)”.

“Ako pobaraat dvajca lu|e pomo{ od tebe, a edniot od niv e tvoj neprijatel, pomognimu najnapred na neprijatelot”.

“Koga umiraat dobrite lu|e, tie ne se sosema mrtvi za{to ìveat nivnite dela”.

Slednive poraki jasno ja pokaùvaat moralnosta na srednovekovnite evrejski u~iteli:

“Isfrli gi zavista i omrazata od tvoeto srce”.

“Ne pravi ni{to poradi {to bi moèl da se srami{“.

“Ne vleguvaj so nikogo vo konflikt. Smiruvaj gi lu|eto sekoga{ koga }e moè{“.

“Nikoga{ ne zboruvaj besmisleni zborovi”.

“Ako si bogat, nemoj da se izdignuva{ nad tvojot siroma{en brat. I ti i tvojot siro-ma{en brat ste dojdeni goli na ovoj svet i na krajot site zaedno }e po~ivate vo prav”.

“Nau~i kako da bide{ qubezen kon site vo sekoe vreme”.

“Ako si pobogat i pomudar od drugiot mora da znae{ deka vrz tebe leì pogolemaodgovornost”.

“Pro~isti gi svoite misli i razmisli pred da odgovori{“.

“Po~ituvaweto na Boga e |erdan, na koj kako biseri se redat ~ovekovite dela. Ako seraskine ovoj |erdan, i biserite }e se rasturat na site strani i }e se zagubat eden poeden”.

”Bidi prv koj }e go pozdravi svojot poznanik; povikaj go na svoite veselbi, ne gi otkri-vaj negovite tajni, za{tituvaj gi negovite interesi koga e na pat, ne mu zameruvaj za ne-dostatocite i prosti mu; moli se za nego i posakaj mu sre}a”.

219

Vo evrejstvoto verata i moralot se svrzani vo neraskinliva celina. Molitvite govor-at za toa deka qubovta kon Boga ne e celosna bez qubov kon ~ovekot. Ovaa misla go ~u-va ~ovekot od toa da ne go unesre}i svojot blièn, ili da mu nanese bolka, stradawe,{teta, da dojde vo sudir so nego, da £ potklekne na tiranijata i na op{testvenata ne-ednakvost.

Osnovite na judeizmot se otsustvo na nasilstvo, bratstvo na ~ove~kata rasa i svetostna ìvotot i slobodata. Rasturen po site delovi na svetot, evrejskiot narod e povrzanso zaedni~ka istorija i so ~uvstvo za me|usebna odgovornost. Idejata za povrzanosta ime|usebnata odgovornost na Evreite dominira vo evrejskite molitvi i vo evrejskatatradicija. Koga poedinecot na praznikot na pro{tevaweto mu se obra}a na Sevi{niot,molej}i za oprostuvawe na grevovite {to gi napravil, toj govori vo mnoìna: ne veligre{ev, tuku gre{evme, za{to se smeta celata zaednica za odgovorna za prestapite napoedinecot, koi ne moèle da bidat spre~eni.

Bibliskite propisi ja istaknuvaat zainteresiranosta na zaednicata za vospituvawe-to na decata. Koga e bespomo{en avtoritetot na roditelot, toga{ zaednicata treba dapomogne. Vo slu~aj koga e sinot nepopravliv, toga{ vinata ne moè da se frli samo vrznego, ako negovite roditeli ne moèle da vlijaat vrz deteto zaradi mentalen ili fi-zi~ki nedostatok, ili zaradi nedostig na sloga i me|usebna qubov.

Po~ituvaweto na Boga e tesno povrzano so dobrite dela kako {to se milosrdieto i do-brodetelstvoto, koi proizleguvaat od ~ovekovoto srce. Kako {to gi oblekol Bog Adami Eva, taka i ~ovekot mora da go oble~e onoj {to e gol. Kako {to Bog mu do{ol vo pose-ta na Avram koga bil bolen, taka i ~ovekot treba da odi na poseta kaj bolniot. Kako {togo pogrebal Bog po~inatiot Mojsej, taka i ~ovekot treba da go pogrebe po~inatiot ~ovek.Kako {to Bog gi te{i oàlostenite, taka i ~ovekot mora da gi te{i onie {to se vo à-lost. Ova u~ewe go sodrì principot deka ~ovekot sekoga{ treba da go ima za primerBo`joto milosrdie.

Judeizmot smeta deka svireposta kon ìvotnite spa|a vo te{kite prestapi:

“Sabotata e den za odmor koga treba da se odmoraat i volot i mazgata, isto kako i~ovekot”.

“Ako natovarenoto ìvotno na tvojot neprijatel leì iscrpeno pod tovarot, ne smee{da go ostavi{ bez pomo{, tuku mora{ da mu pomogne{“.

“Zabraneto e zaedno da se vpregnat vol i mazga za{to tie mnogu se razlikuvaat posvojata sila i golemina”.

“Vistinskiot ~ovek se griì za svoeto ìvotno, dodeka lo{iot e nemilosrden konnego”.

Lovot nikoga{ ne bil popularen kaj Evreite. Evrejskata tradicija nikoga{ ne bila na-kloneta kon li~nostite od Biblijata koi go sakale lovot, kako Nimrod, Ji{mael iEsav. Hajnrih Hajne, ~ij{to odnos kon evrejstvoto bil promenliv, vaka govorel za lo-vot: “Moite predci ne im pripa|ale na onie {to lovele, tuku na onie {to bile loveni”.Valter Ratenau, filozof i politi~ar kogo go ubile germanskite antisemitisti vo 1922godina, izjavil: “Koga }e kaè Evreinot deka odi na lov zaradi razonoda, toga{ toj la-è”.

Poznatiot u~en Rabi Akiva, koj bil duhoven voda~ vo buntot na Bar Kohba protiv Rim-janite, smetal deka najdlaboka sodrìna ima propisot na Torata: “Vozqubi go bli`ni-ot svoj, kako samiot sebe”. Rabinot Ben Azaja, sovremenik na Rabi Akiva, ja pro{iruvamislata za edinstvoto na ~ove~kiot rod i veli: “ni crn, ni bel, ni golem, ni mal - tuku

218

mu dava{; za{to Gospod Bog tvoj }e te blagoslovi tebe za toa delo vo sekoja tvoja rab-ota i vo s¢ za {to }e se zafati{ so svojata raka” (V kn. Mojseeva 15,10.)

Zabraneto e da se ukoruva siroma{niot ili da se kreva glasot kon nego, za{to negov-oto srce ve}e e zdrobeno i duhot mu e skr{en.

Golema doblest i zasluga e da se bide primer i da se inspiriraat drugite lu|e vozna~eweto na dobrodetelstvoto. Vo Tanahot pi{uva: ...”i koi mnogumina gi privedoa konpravi~nosta, }e sjaat kako yvezdi sekoga{ i ve~ni vekovi”(Daniel , 12,3).

Site navedeni obvrski se odnesuvaat na liceto {to dava milostina i pravi dobri de-la. Ima isto taka i propisi {to se odnesuvaat na mo`nite primateli na milostinata.

ôvekot mora da se bori da ne im bide na tovar na drugite ili da ne stane zavisenod drugite. Duri i ugledniot nau~nik ili uglednoto lice koe osiroma{ilo, mora danajde fizi~ka rabota, pa makar i zemjodelska, pred da stane zavisen od milostinatana drugite.

Ako nekoj ne moè da opstane bez cedek, ne treba da se koleba da go prifati. Ako egord i go odbie cedekot, se sporeduva so onoj {to si go odzema ìvotot i taka pravi grev.

Religiozna dol`nost (micva) e da mu se pozajmat pari na siroma{noto lice. Pozajmu-vaweto pari na siroma{no lice e pogolema micva od davaweto milostina na onie {tomolat za nea. Za{to ovie poslednive se primorani da baraat milostina, dodeka naonie prvite treba da im se pomogne dodeka s¢ u{te ne stasale do takva sostojba.

Micva e da mu se pomogne i na bogatiot ~ovek koga se nao|a vo situacija koga mora dapozajmi pari.

Zabraneto e da se vr{i pritisok za vra}awe na dolgot ako ni e poznato deka dol`ni-kot s¢ u{te ne e vo mo`nost da go vrati dolgot. Torata veli: “Koga mu dava{ na zaempari na mojot narod, na siroma{niot koj e kaj tebe, nemoj da bide{ kako lihvar, i ne mupresmetuvajte kamata za zaemot” (II kn. Mojseeva 22,24) Na dol`nikot, od druga strana,mu se zabranuva da go odloùva vra}aweto na parite ako ima sredstva da go podmiridolgot.

Postojat pove}e stepeni na vr{ewe dobri dela od koi sekoj stepen e na povisoko oddrugiot:

Osmiot i najniskiot stepen e koga pravime dobro delo, no so te{ko srce.

Sedmiot stepen e koga davame pomalku od ona {to ni dozvoluvaat mo`nostite.

[estiot stepen e koga mu ja davame milostinata na siroma{niot otposle, a ne vo mo-mentot koga ni ja pobaral.

Pettiot stepen e koga mu davame milostina na siroma{niot i toga{ koga toj ne ja bara.

êtvrtiot stepen na davawe e posredno davawe. Primatelot znae koj e davatelot, nodavatelot ne go znae primatelot.

Tretiot stepen e koga davatelot go znae primatelot, no primatelot ne go znae dava-telot.

221

Evrejskiot molitvenik e prepoln so blagoslovi upateni kon Carot na vselenata: “Kojim gi otvora o~ite na slepite, gi oblekuva golite, gi osloboduva zarobenite, gi podi-gnuva poniènite, im dava sila na iscrpenite”. Ima okolu stotina vakvi i sli~ni drugiblagoslovi, koi go potsetuvaat ~ovekot na negovite obvrski kon bli`niot, za{to sitesvojstva {to mu se pripi{uvaat na Boga, tatkoto na milosrdieto, imaat za cel da vle-jat vo nas ~uvstvo za obvrska kon drugiot. Zatoa vernikot postojano i revnosno }e gi po-vtoruva molitvite sosredoto~uvaj}i se na nivnoto su{tinsko zna~ewe i sodrìna.

Vo evrejskata verska knièvnost ~esto se sretnuva poimot milosrdie. Psalmot 136 serazlikuva od drugite psalmi po toa {to sekoj od negovite 26 stiha zavr{uva se refre-not “Negovata milost e ve~na” (Ki leolam hasdo). Sli~no, i poimot na svetosta, koj ~e-sto e izrazen vo formulata “a{er kide{anu” (koj ne posvetil), gi vklu~uva poimite napravdata, dobrinata, mudrosta i vistinata.

Smislata na ìvotot na Evreinot e vo upornoto i postojano u~ewe i prou~uvawe. Toa eizrazeno vo blagoslovot koj glasi: “Blagosloven da si Ti koj si n¢ posvetil so svoitepropisi i si naredil da ja prou~uvame Torata (naukata)”. Vozvi{eniot ideal za prene-suvawe na znaeweto kon drugite e izrazen vo blagoslovot, so koj i samiot Bog se nare-kuva u~itel. Eden rabin od XIII vek pi{uva deka e vistinskata mudrost nesebi~na, taka{to taa saka da bide prenesuvana od eden na drug. Vistinski mudriot ~ovek }e go pre-nesuva ponatamu ona {to go primil samiot.

Hrabriot i ~esen ~ovek nema da potklekne pod zakanata i zapla{uvaweto, tuku hrabroi bez strav }e gi kori na istiot na~in i silnite i slabite.

33.16. Cedaka (dobrodetelstvo - milostina)

Propisite na Torata im naloùvaat na lu|eto da bidat milosrdni i da im pomagaat nasiroma{nite.

“Ako kaj tebe ima nekoj siroma{en pome|u bra}ata tvoi vo nekoe tvoe mesto, vo zemjatakoja ti ja dava Gospod Bog tvoj, ne dopu{taj da ti se zakoravi srceto tvoe i da ja stisnerakata tvoja kon tvojot siroma{en brat. Tuku otvori ja svojata raka i pozajmi mu so dra-go srce kolku {to mu treba vo negovata nu`da...” (V kn. Mojseeva 15,7-8);... “i prifatigo, pa makar da e i tu|inec ili dojdenec i neka poìvee kaj tebe” (III kn. Mojseeva 25,35).

Ako zdogleda nekoj siroma{en ~ovek koj bara milostina i gi odvrati svoite o~i odnego za da odbegne da mu ja pruì, takvoto lice ja kr{i bibliskata zapoved.

Dol`nost na sekoj Evrein e da go nahrani i da go oble~e siroma{niot, kako Evreinot,taka i neevreinot.

Sekoe lice dava cedek spored svoite mo`nosti. I siroma{niot koj prima milostina(ili koj ìvee od socijalna pomo{) treba da mu dade milostina na drug siroma{en ~o-vek koj e vo pote{ka polo`ba od nego, pa duri i ako e malku toa {to moè da mu go dade.Malata suma {to ja izdvoil siroma{niot ima podednakva vrednost so golemite sumi{to gi davaat vo dobrovolen prilog bogatite lu|e. No ako siroma{niot ima samo tolkuso {to edvaj moè da si go odrì goliot ìvot, toj ne e obvrzan da dava milostina za-{to mora prvo da se nahrani sebesi, pa potoa drugiot.

Milostinata treba da se dava radosno, so mnogu dobra volja. Ako daritelot naneprijaten i grub na~in, so namurten izraz na liceto, dava duri i golema suma pari, tojja kr{i zapovedta na Torata koja veli: “Podaj mu raka i neka ne àli tvoeto srce koga

220

~ewe za za~uvuvawe na dolgiot kontinuitet na evrejskoto bogosluèwe i tradicija.Evrejskite mudreci postojano ja istaknuvaat va`nosta za ednoobraznost vo sinagogal-nata slu`ba, za da se spre~i formiraweto na odvoeni religiski zaednici. Tie te`ne-ele da se usoglasi slu`bata vo hramovite, nastojuvaj}i da gi povrzat vo harmoni~na ce-lina so cel da se namali opasnosta od osnovawe sekti i slabeewe na edinstvoto na na-rodot. Tekstot na Sidurot, so rasporedot na molitvite za cela godina, vo prvobitnaforma, spored obi~aite na vavilonskite Je{ivi, im go ispratil Rav Amram Gaon naEvreite vo [panija vo IX vek.

Rav Saa|a Gaon (882-942), koj bil eden od prvite sostavuva~i na sistematskiot molit-venik so upatstva, napi{al vo svojot uvod: “Odlu~iv vo ovaa kniga da gi soberam izvor-nite molitvi, pesni i blagoslovi vo nivnata originalna forma, takvi, kakvi {to bilepred i po zato~eni{tvoto”. Vo nastojuvaweto da im posluì negoviot molitvenik kakosredstvo za obedinuvawe na site Evrei, Rav Saa|a se obidel da gi svede pod zaedni~kiimenitel site lokalni obredi.

33.18. Mahazor - Mahzor (hebr. ciklus)

Dene{en naziv za molitvenicite za praznici. Sodrì zbirka od molitvi i napevi zaJamim noraim (Ro{-a{ana i Jom kipur) i za [alo{ regalim (Pesah, [avuot i Sukot).

Vo po~etokot izrazot Mahazor se upotrebuval vo astronomijata, podrazbiraj}i odredenciklus na dvièwe na nebesnite tela: Mahazor gadol e golemiot, solaren ciklus od 28godini, a Mahazor katan e maliot, lunaren ciklus od 19 godini.

I Mojseevoto Pettokniìe (Hani{a Hum{e Tora) ponekoga{ se narekuvalo Mahazor, za-toa {to ~itaweto na negovite delovi se povtoruvalo sekoja godina vo odredeno vreme.Na toj na~in nastanal i Mahazorot kako raspored na molitvite za praznicite, koi istotaka se povtoruvaat sekoja godina. Izrazot Mahazor e voobi~aen i kaj sefardite i kaja{kenazite. Dene{niot Mahazor se razlikuva od drevniot Mahazor. Porano postoelMahazor {enati - godi{en Mahazor, koj gi opfa}al molitvite i napevite za site pra-znici, za sabota i za obi~nite denovi. So zgolemuvaweto na brojot na prazni~nite mo-litvi i napevi, od Mahazorot bile ispu{teni molitvite i napevite za obi~nite den-ovi i za sabota. I tie vlegle vo Sidurot.

So tekot na vekovite i preselbite, so promenata na mestata i sredinite, se promeni-la i sodrìnata na Mahazorot i negovata tematika. Vo nego bile vnesuvani ili ispu-{tani napevi, po izbor, ili spored lokalnite obi~ai na sekoja op{tina, taka {to mnoguzaednici imaat razli~ni tekstovi.

Postojat razni verzii na Mahazorot, vo zavisnost od razlikite i obi~aite vo poedi-ne~ni zemji. Eden od najstarite Mahazori bil “Mahazor Vitri” (1208 godina), nare~enspored imeto na avtorot Raben Simha bar [emuel od Vitri, u~enik na Ra{i (XI vek).Negoviot molitvenik sodrì molitvi i napevi za cela godina. Sidurot, koj go podgot-vil Rav Amram Gaon vo IX vek, donesen od Vavilonija vo [panija, posluìl kako obraz-ec za Mahazorot. Vrz osnova na ovoj obrazec vo 1524 godina bil otpe~aten prviot Maha-zor.

Izvorniot a{kena{ki Mahazor od 1521 godina posluìl kako obrazec za tekstovite vosite a{kena{ki op{tini.

Porano site vernici za vreme na molitvata nemale pred sebe Mahazor, tuku samo ”{a-liah cibur” (predmolitelot) i nekoi ugledni poedinci. So pojavata i so razvojot na pe-

223

Vtoriot stepen e koga nitu davatelot, nitu primatelot ne znaat komu davaat, nitu odkogo primaat milostina. Prilozite vo dobrotvornite institucii spa|aat vo kategori-jata na takvoto davawe milostina.

Najvisokiot stepen na dobrodetelstvo e koga }e mu pomogneme na zagrozeniot predda osiroma{i celosno, davaj}i mu zna~aen materijalen podarok na takov na~in na kojtoj }e si go za~uva negovoto dostoinstvo, ili koga }e mu podarime soodvetna suma pariso otvoren ili mo{ne rastegliv rok na vra}awe. Za najvisok stepen na dobrodetelst-vo se smeta i pomo{ta na zagrozeniot da najde vrabotuvawe, ili pomo{ta za negovo ce-losno osamostojuvawe, ovozmoùvaj}i mu pove}e da ne zavisi od nikogo.

(Majmonides, Mi{ne Tora, Ilhot Matentot anijim gl.10)

33.17. Sidur atefila (Molitvenik) - skrateno SidurSidur e zbirka od molitvi nameneti prvenstveno za obi~nite denovi i za Sabota, i odnajva`nite delovi na prazni~nite molitvi. Samiot zbor zna~i ureduvawe. Redosledotna molitvite vo Sidurot e re~isi ist i vo starite i vo novite izdanija. Na prvo mestose molitvite za trite dnevni slu`bi: [aharit (utrinska), Minha (popladnevna) i Arvit(ve~erna). Ponekoga{ se dodavaat i drugi liturgiski tekstovi: Teilim (psalmi), Pirkaavot (Izreki na tatkovcite), Pizmonim le{abat (sabotni pesni), [ir a{irim (Pesnanad pesnite). Vo dnevniot molitvenik se vneseni i molitvi za odredeni prigodi kakona primer za: Berit mila (obreùvawe), Pi|on aben (otkup na prvorodenecot), Nisuimvekdu{im (ven~avawe), Buirkat amazon (blagoslov po jadewe), Keria {ema al amita(molitva pred spiewe) itn. Nekoi molitvenici sodràt i izvadoci od Torata, koi se~itaat vo ponedelnik, ~etvrtok i vo sabota na Minha, nekoi za posti i za Hanuka, a ne-koi sodràt i objasnuvawa na razni propisi. Sodrìnata i redosledot na Sidurot za-visi od toa dali e sostaven spored sefardski ili spored a{kena{ki obi~aj.

Se veli deka niedna religija ne moè da se sfati celosno ako ne se zeme predvid nej-zinoto dnevno bogosluèwe, za{to vo nego najdobro moè da se po~uvstvuva pulsot nasekoja religija. Toa osobeno se odnesuva na judeizmot koj se odrazuva vo Sidurot, taanajpopularna kniga vo evrejskiot sekojdneven ìvot. Ako ima nekoja kniga koja moè dani kaè {to zna~i da se bide Evrein, toga{ toa e sekako knigata Sidur - dnevniot mo-litvenik koj gi ovoplotuva te`neewata, stradawata i radostite na mnogu generacii. Vonea se sogleduva i razvojot na evrejskiot duh niz vekovite. Eden zna~aen del od evrej-skiot molitvenik gi sodrì i filozofskite ostvaruvawa na mnogubrojni poznati i ne-poznati tvorci. Vo negoviot tekst se vtakeni mnogu citati od Biblijata, Talmudot iZoarata. Minuvaj}i go dolgiot proces na svojata evolucija, Sidurot se razvival na tojna~in {to mu ovozmoùva na sekoj vernik da se zapoznae so raznite formi na evrej-skoto u~ewe i na religiskoto izrazuvawe. Negovoto raznovidno avtorstvo pokaùva de-ka mnogu Evrei imaat udel vo negovoto podgotvuvawe; za re~isi dve iljadi godini, ev-rejskite molitvi go so~uvale hebrejskiot jazik i pridonele za za~uvuvawe na evrej-skiot identitet.

Treba da se istakne deka hebrejskiot vo molitvite otsekoga{ bil verigata, koja gi po-vrzuvala Evreite {irum svetot. Obidite da se zameni hebrejskiot so maj~iniot ili sonekoj drug jazik nikoga{ ne se zavr{uvale uspe{no. Toa e moèbi taka zatoa {to izra-zite i zborovite od porane{nite vekovi se ve}e zastareni vo odnos na dene{niot na-~in na izrazuvawe. Me|utoa evrejskite molitvi, peeni ili ~itani na tradicionalenna~in na hebrejski jazik moè da se povtoruvaat re~isi vo sekoja prigoda, a pri toa dane sozdavaat monotonija. Zadrùvaweto na starite izrazi i molitvi ima golemo zna-

222

Sekojdnevnoto bogosluèwe, utrinsko i ve~erno, isto taka bilo povrzano so formitena evrejskoto u~ewe. Pred ili po molitvite se prou~uvale komentarite na Ra{i, setolkuvale Torata, Talmudot, propisite i obi~aite (“Ra{i”- Rabi [elomo Jichaki, naj-dobriot tolkuva~ na Biblijata i na Talmudot, XI vek).

Golemiot broj hederi go podignale nivoto na obrazovanieto me|u Evreite na zna~itel-no povisok stepen od obrazovanieto na nivnite neevrejski sosedi. Vospitniot sistemja pottiknuval kaj u~enikot smislata za diskusija i gi razvival sposobnostite za sa-mostojno rasuduvawe.

No, i pokraj mnogute prednosti, {koluvaweto vo hederot imalo i nedostatoci, koi pro-izleguvale od zastarenite gledi{ta za vospituvawe na decata, kako i od uslovite naìveewe i ìvot na Evreite, kako na primer: premnogu ~asovi nastava, preterano, za-morno i neudobno sedewe, nedovolno igra i zabava, negrià za osnovnite uslovi na hi-giena, kako i primena na fizi~ko kaznuvawe zaradi vlevawe strav kaj neposlu{nite izaostanatite u~enici.

Od krajot na XVIII vek, hederot prestanal da bide edinstvena forma na osnovno obra-zovanie kaj Evreite. Vo zemjite na zapadna Evropa, Evreite po~nale da gi ispra}aatdecata i vo neevrejski u~ili{ta, ~ie{to nivo bilo podignato i podobreno, ili samiteosnovale u~ili{ta po ugledot na neevrejskite. Vo isto~na Evropa, kade {to bila po-razviena evrejskata tradicija, hederot se odràl kako glavno mesto za obrazovanie s¢do Prvata svetska vojna.

33.20. Je{ivaVisoka evrejska verska {kola. Izrazot “je{iva” vo Talmudot se upotrebuval za najsta-rata evrejska ustanova posvetena prvenstveno na prou~uvaweto na Torata, Talmudot,evrejskite propisi i na razvivaweto na evrejskata misla. Ovoj naziv izvorno zna~i so-stanok, zasedanie, sovetuvawe na u~enite lu|e, so koe pretsedaval izbraniot “Ro{ Je-{iva” - stare{inata na je{ivata.

Nazivot “je{iva”, {to na hebrejski zna~i sedewe, nastanal vo po~etokot spored posta-rite, ponapredni u~enici koi sedele pred svojot rabin, za razlika od po~etnicite koistoele.

Najstarata je{iva bila vostanovena vo Judeja vo vremeto na Vtoriot hram so sedi{tevo Erusalim. Po razoruvaweto na Hramot, bila premestena vo Javne. Dodeka traela op-sadata na Erusalim, Rabi Johana ben Zakaj uspeal so lukavstvo da se izvle~e od opsed-natiot grad i od komandantot na rimskite legii, Tit, da izdejstvuva osnovawe na svoeu~ili{te vo Javne. Taka so negova zasluga se odràlo evrejstvoto i po propa|aweto nadràvata. Od Javne podocna je{ivata se selela i vo drugi gradovi na Izrael.

Vo periodot na Talmudot i Gaonot (naziv za stare{inite na vaviloskite je{ivi od VIdo XI vek), je{ivite postoele vo Izrael i vo Vavilonija. Poznati je{ivi vo Palestinabile onie vo U{i, Seforis i vo Tiberais. Od III vek duhovnoto vodstvo na narodot goprezele dvete poznati je{ivi vo Vavilonija: Je{ivata vo Sura (219-1038) i Je{ivatavo Pumbedita, koja se odràla do 1040 godina. Na po~etokot na X vek, ovie dve je{ivigi premestile svoite sedi{ta vo Bagdad, novata prestolnina na Vavilonija.

U~enicite na je{ivite sedele vo polukru`ni redovi dodeka stare{inata im drèlpredavawe. Tie postavuvale pr{awa, a toj im odgovaral i gi pottiknuval na diskusi-ja. Za sekoe pra{awe i za sekoj zbor vo Torata bile vodeni razgovori do najsitni po-

225

~ateweto, Mahazor moèl da go nabavi sekoj vernik. Nekade bile otpe~ateni pet Ma-hazori - za sekoj praznik posebno, a nekade samo dva: eden za [alo{ regalim (Pesah,[avuot i Sukot), a eden za Jamim noraim (Jom kipur i Ro{-a{ana). Denes se upotrebu-vaat, glavno, tri vida Mahazori: za Ro{-a{ana, za Jom kipur i za [alo{ regalim. Ma-hazorot sodrì mal del od 35 000 melodii, koi gi sozdavale okolu 2 840 avtori. Naj-golemiot del od sinagogalnite napevi gi komponirale talentiranite hazanim ili pak,im davale na vernicite preku pesnata sekoga{ novi formi na versko izrazuvawe. Natoj na~in slu`bata, zbogatuvana so pesna i so nejziniot glas, koj zamolknal po razoru-vaweto na Hramot, povtorno se slu{nal vo evrejskite hramovi.

Mahazorot pominal dolg proces na razvoj s¢ dodeka kone~no ne stanal antologija naklasi~nata verska knièvnost. Toj gi otelotvoruva viziite i stremeìte, àlosta iradosta na bezbroj generacii. Preku negovite stranici moè da se doìvee celokupna-ta istorija na Evreite. Liturgiskite poeti go pozajmile jazikot na Tanahot i crpelegra|a od Talmudot i Midra{ot (Zbirka na rabinski tolkuvawa na svetite spisi).

Mahazorot go odrazuva razvojot na evrejskiot duh niz vekovite. Poetskite i filosof-skite dela na mogubrojni poznati i nepoznati tvorci go pretstavuvaat sostavniot delna molitvenikot. Niedna druga kniga ne ja izrazuva tolku mnogu celinata na tvore{t-voto na evrejskiot narod, nitu gi obedinuva tolku Evreite, raseani nasekade po sve-tot.

Pijutim (napevi) se dodadeni kon starite tekstovi na molitvite vo èlba da se izraz-at so niv ~uvstvata i te`neeweta kon edinstvo na narodot. Tie go otkrivaat evrejsko-to srce pred Boga i site negovi raspoloènija: pokajanie, strav, uspesi i pobedi. Za-radi toa {to se raznovidni kako i samiot ìvot, nivnata sveìna za vernicite niko-ga{ nema da ovenee.

33.19. HederEvrejsko u~ili{te vo koe se steknuva prviot stepen na tradicionalnoto evrejsko obra-zovanie. Nazivot go dobilo spored zborot heder (soba) za{to nastavata se odrùvalavo sobata na u~itelot i na negovoto semejstvo. Do XIII vek takvoto u~ili{te se nareku-valo “Bet-raban” (ku}a na rabinot), a u~enicite “tinokot {el bet raban” (bebiwa na ra-binovata ku}a). Izvorniot zbor “tinok” doa|a od korenot “janok” (doi) i se odnesuva nadoen~eto. Obi~ajot da se u~i vo ku}ata na rabinot e mnogu star i poteknuva od raniotperiod na evrejskata istorija. Vakvi obrazovni institucii bile osnovani vo 63 god.pr.n.e. vo Judeja, a inicijator za toa bil Rabi Jeo{ua ben Gamla. Toj ja vovel obvrska-ta da se odberat u~iteli za decata od sedum godini vo sekoja pokraina i vo sekoj grad.Podocna, s¢ do vojnata vo hederot doa|ale deca i pomladi od sedum godini. Nastavatavo hederot traela cel den, od rano nautro, do osum ili devet ~asot nave~er. Mom~i-wata za tri meseci moèle da go nau~at hebrejskoto pismo. êtvrtiot mesec po~nuvaleda go ~itaat Huma{ot (Torata), potoa Mi{nata i Talmudot. Naskoro delovi od Huma{otbile preveduvani na maj~iniot jazik na mom~iwata. Najnaprednite u~enici {to }e gozavr{ele hederot, go prodolùvale {koluvaweto vo je{iva, kade {to gi steknuvaleosnovnite znaewa od Talmudot i od rabinskata knièvnost. Hederi imalo vo sekojaop{tina. Iako gi avtorizirala op{tinata, tie vo izvesna smisla bile privatni u~i-li{ta za{to u~itelite dobivale honorar od roditelite. Minimum evrejsko obrazova-nie steknuvale i poslabite u~enici. Osven hederot, postoelo i op{tinsko u~ili{te“Talmud Tora” za siroma{nite u~enici ~ii{to roditeli ne moèle da pla}aat {kola-rina. Blagodarenie na fondovite koi bile osnovani za taa cel, evrejskoto obrazova-nie bilo {iroko rasprostraneto.

224

33.21. Kisuj Ro{ - Pokrivawe na glavata i Giluj Ro{ - Otkrivawena glavata

Gologlavosta, spored evrejskata tradicija se smeta za forma na razgolenost, a razgo-lenosta za paganska nepristojnost. Zborot “erva” (golotija) vo Torata se tolkuva kakorazgoluvawe, kako nepristojno odnesuvawe. Vo biblisko vreme nemalo obi~aj da se po-kriva glavata, osven pri vr{ewe na bogosluèweto. Oàlostenite toa go pravele votaga, mladoènecot za vreme na ven~avaweto. Koanim (potomcite na Aron, bratot naMojsej, spored sve{teni~kata hierarhija nad Levitite) ja pokrivale glavata so ~alma.Simnuvaweto na ~almata se smetalo za znak na nepo~ituvawe na Boga.

Iako vo Talmudot nema stroga zabrana da se odi ili da se moli gologlav, pokrivawetona glavata vo talmudsko vreme se smetalo za znak na pobo`nost. Vrz osnova na talmud-skite izjavi moè da se zaklu~i deka mudrecite poradi po~it kon Boga ne izoduvale ni~etiri ~ekori gologlavi. Ima mislewe deka Evreite go prifatile obi~ajot na po-krivawe na glavata vo Vavilonija, kade {to se pokrivala glavata pred golemci, starilu|e ili pred u~eni lu|e. Ottuka nastanal i obi~ajot na pokrivawe na glavata i za vre-me na molitva. So tekot na vremeto toj obi~aj se pro{iril i se vkorenil tolku mnogu,{to stanal poseben simbol. Toj stanal strog do taa mera, {to nekoi ja prekrivaat gla-vata i za vreme na spiewe. Vo “[ulhan aruhu” (Zbornik na verski propisi), bilo propi-{ano deka glavata treba sekoga{ da se pokriva, za{to toa e obi~aj na pobo`nite lu|e.

Od Torata moè da se zaklu~i deka i ènata mora pred svetot da se pojavuva so pokri-ena glava (Bemidbar 5,18). Rabinite ovaa obvrska mnogu ja zaostrile i propi{ale dekamaènata èna koja se pojavuva pred svetot so otkriena glava go kr{i Mojseeviot zakoni deka maòt zaradi toa moè da ja otpu{ti i bez ketub (ketub e bra~en dogovor koj £go dava maòt na ènata).

@enata doma moè da bide gologlava, no poradi pristojnost se prepora~uvalo i domada ja pokriva glavata.

Vo Mi{nata se spomnuva deka eden ~ovek na ulica £ ja otkril glavata na nekoja èna.Rabi Akiva zaradi toa mu naredil da £ plati na ènata 400 srebrenici kako o{tetazaradi neprijatnosta {to £ ja pri~inil. Vo Talmudot pi{uva deka na Boga mu e najod-vraten ~ovekot koj se pojavuva na ulica gol.

Vo nekoi evrejski op{tini, pobo`nite èni po ven~avaweto ja striàt kosata i nosatperika. Toa se smeta za zakon na skromnosta. Za upotrebuvaweto na perika kaj maèni-te èni, mislewata se podeleni. Pove}eto smetaat deka perikata dovolno ja pokrivaprirodnata kosa. Me|utoa, bidej}i perikata ponekoga{ e poubava od prirodnata kosa iprivlekuva pove}e vnimanie, nekoi prepora~uvaat da ne se koristi taa.

Imaj}i go predvid verskoto zna~ewe koe mu se pridava na jadeweto, a sekoe jadewe epovrzano za soodvetna molitva ili blagoslov, razbrilivo e zo{to stanalo obi~aj da sepokriva glavata i za vreme na jadewe i za vreme na molitva.

Vo dene{no vreme za pokrivawe na glavata, namesto {apka, voobi~eano e kap~eto“kipa” (heb), koe e karakteristi~no obele`je na pobo`niot Evrein. Nekoi ja narekuvaatkapele ili kepele (od ital. “capello”- {apka) ili jarmulke (zbor od slovensko poteklo).

227

drobnosti, a se narekuvale “pilpul”. Za u~estvuvawe vo diskusiite ne bilo dovolnosamo poznavawe na materijata, tuku bila potrebna i ostroumnost i sposobnost za samo-stojno razmisluvawe, rasuduvawe i donesuvawe zaklu~oci. Taka, so tekot na vremetonastanala “Gemarata”, koja ja beleèle u~enite lu|e, no ne ja {irele me|u narodot vopismena forma, tuku ja prenesuvale samo usno. Plod od tie diskusii vodeni vo period-ot od III do V vek e “Palestinskiot Talmud - Talmud Jeru{almi” i “Vavilonskiot Tal-mud - Talmud Bavli”. Po redakcijata na Talmudot, je{ivite se naso~ile kon obrabotu-vaweto i tolkuvaweto na mo{ne obemniot materijal na alahata (verski propisi). Soslabeeweto na centrite za prou~uvawe na Torata vo Izrael i Vavilonija, se vostano-vile je{ivi i vo evrejskite centri vo Egipet, severna Afrika, [panija, Francija i vodrugi zemji na Evropa, vo Polska i Litvanija. Je{ivite osnovani vo srednovekovna Ev-ropa bile direktno prodolùvawe na dejnostite na je{ivite, koi cutele vo vremeto natalmudskiot period i periodot na Gaonot vo Palestina i Vavilonija. Vo moderno vre-me, s¢ do Vtorata svetska vojna, glavniot centar na je{ivite bil vo isto~na Evropa.Imalo poznati je{ivi vo Krakov, Lublin, Voloìn itn. Je{ivata vo Voloìn za vremena pro~ueniot rabi-Berlin imala re~isi 400 studenti, koi doa|ale od site strani nasvetot.

Sistemot na je{ivi, ednostavno bil presaden vo Amerika, kade {to prvata je{iva zaizu~uvawe na Talmudot “Ec ajim - Drvo na ìvotot”, bila organizirana vo 1886 godinavo Wujork. Univerzitetot Je{iva (Jeshiva Universuty) od Wujork vodi poteklo od Je{i-vata “Ec Hajim” i Teolo{kiot seminar na Rabi Isak Ekhan, osnovan 1896 godina. Otkakoovie dve {koli bile spoeni vo edna vo 1915 godina, najprvin nastanal Kolexot Je{iva(1928), a potoa Univerzitetot Je{iva (Jeshiva University, 1945).

Vo dene{no vreme svetski centar na je{ivite e Izrael.

Od XIX vek bila namalena mreàta na je{ivite vo Evropa zaradi progonstvata i pogro-mite, no i kako posledica na {ireweto na haskalata (duhovno i op{testveno dvièweme|u Evreite, nastanato pod vlijanie na prosvetitelskoto dvièwe vo Evropa vo XVIIIvek).

Za vreme na golemoto stradawe na Evreite 1941-1945, bile uni{teni site je{ivi voEvropa. Istovremeno bile osnovani golem broj je{ivi vo Izrael i vo SAD, a vo pomalobem i vo nekoi drugi zemji vo koi u~ele desetina iljadi u~enici. Me|u niv se razvili noviot tip na “sredna” je{iva, koja vo nastavniot plan gi vklu~uva i op{tite predme-ti predvideni za polagawe na ispit na zrelosta. Nekolku visoko{kolski ustanovi javklu~ile vo svoite nastavi i programata na je{ivata, kako na primer UniverzitetotJe{iva vo Wujork i Visokata {kola za tehnologija vo Erusalim.

Na Univerzitetot vo Bar Ilan (Izrael), ima “Bet amidra{“, (visoka {kola - univerzi-tet), na koj, pokraj znaeweto na Talmudot, se steknuva i akademsko obrazovanie. Vo po-novo vreme, razni verski grupi osnovaat svoi je{ivi, osobeno vo Izrael i SAD.

Za seto vreme na svoeto postoewe, je{ivata vr{ela glavna i odlu~uva~ka uloga vo du-hovniot ìvot na evrejskiot narod. Vnatre me|u svoite yidovi se bogatel i se prodla-bo~uval tvore~kiot duh na zaednicata i na poedinecot i od nea izleguvale duhovni vo-da~i, rabini i u~iteli, koi go naso~uvale narodot za vreme na ìvotot vo Galutot.

U~eweto vo je{iva ne e vremenski ograni~eno, i moè da trae doìvotno.

226

3344PIRKE AVOT - VOVED

Spored evrejskoto veruvawe, Mojsej na Sinaj osven napi{anata Tora (Tora {ebihtav),primil i razni dodatni objasnuvawa na bibliskite propisi (Tora {ehbeal pe), koi popat na usno predanie se prenesuvale od edno koleno na drugo (Torata, na primer zabra-nuva rabotewe vo sabota, a usnoto predanie objasnuva {to s¢ se smeta za rabotewe, ikoi vidovi rabotni aktivnosti ne smeat da se izvr{uvaat na [abat).

Mi{nata e koncizna zbirka od propisi na usnoto predanie koi, od vremeto na Mojsej,pa so ponatamo{niot tek na vremeto, zna~itelno se zgolemile. Sanedrinot, na primervovel mnogu novi odredbi i propisi, koi i samite se menuvale vo soglasnost so prome-nite na op{testvenite okolnosti i potrebi. Raznite {koli i nasoki povtorno gi sta-vale pod znak pra{awe ovie propisi, pa zatoa bilo potrebno da se donese kone~na od-luka za toa, {to moè da se otfrli i kon {to mora da se pridrùvaat Evreite. Zatoatrebalo da se sobere, da se obraboti i da se sistematizira celiot toj materijal, na-plastuvan vo tekot na mnogu vekovi. Toa go napravile Rabi Jeuda Anasi i negovite so-rabotnici, na po~etokot na tretiot vek od novata era.

Najgolemata zasluga na Rabi Jeuda Anasi e vo toa {to toj ja sobral, odbral i izvr{ilkone~na redakcija na Mi{nata. So toa toj sozdal edinstvena podloga za celokupnatausna nauka. Kako osnova ja zel Mi{nata na Rabi Akiva (136-30 god. pr.n.e), a sporedpredavawata na Rabi Meir, u~enikot na Rabi Akiva, go ispital sekoe poedine~no mis-lewe i donel odluka vrz osnova na utvrdenite principi.

Rabi Jeuda Anasi ja podelil Mi{nata na {est vida (seder-sedarim), sekoj vid vo trak-tati (masehet-masehtot), sekoj traktat na poglavja, glavi (perek-perakim), a sekoja gla-va na paragrafi (saif-seifim). Sekoj paragraf go nosi istoto ime kako i celoto delo- Mi{na.

Traktatot “Avot” (“Masehet Avot”), gi obrabotuva principite koi gi postavile tatkov-cite na evrejskata tradicija vo periodot koj trael pove}e od pet veka, a se zavr{il konkrajot na vtoriot vek.

229

33.22. Minag (hebrejski - obi~aj)

Obi~aite minagim se op{to usvoeni obi~ai (religiska praktika, propisi, na~in na od-nesuvawe i sl.), koi so usno predanie bile prenesuvani od edno pokolenie na drugo. Tiene se baziraat na Biblijata, tuku so poinakva primena stanale zadolìtelni i stekna-le sila na zakon. Zatoa e prifateno praviloto deka obi~ajot kaj narodot ima sila nazakon (“Minag Jisrael Tora”).

Ponekoga{ obi~ajot ima prednost nad zakonot, spored principot “Minag oker halaha”(obi~ajot go ukinuva zakonot). Taka na primer, ako eden sudija se koleba vo pogled natolkuvaweto na nekoj zakon, nemu bi mu sovetuvale da ja donese presudata vo soglasnostso narodnite obi~ai.

Nekoi obi~ai, kako na primer berit mila ili zabrana za upotrebuvawe na krv vo hra-nata, poteknuvaat u{te od vremeto na evrejskite pratatkovci; nekoi se od ponov datum,a nekoi se odoma}inile pod vlijanie na drugi narodi.

Evrejskite obi~ai neizbe`no navleguvaat vo oblasta na religijata, za{to religijatakaj Evreite ne e samo veruvawe, tuku i na~in na ìvot, koj nao|al svoj odraz vo sekojd-nevnite aktivnosti.

Sekoj obi~aj ima nekakva smisla, koja ~esto ne sme vo mo`nost da ja otkrieme bidej}ine gi poznavame uslovite pod koi nastanal toj obi~aj. Zatoa Rambam (Rabi Mo{e benMajmon - Majmonides) sovetuva da se napravi obid da se razbere smislata na eden obi-~aj, za{to sekoj od niv ima vo sebe ne{to privle~no i pretstavuva sostaven del od ì-votot i minatoto na evrejskiot narod.

Evrejskata istorija e polna so nemili nastani, a smrtta bila nejzin postojan pridru`-nik. So tekot na vremeto se sozdale mnogubrojni àlbeni i posmrtni obi~ai, koi na-vleguvale vo site pori na evrejskiot ìvot (vidi: Avelut).

Rabi Mo{e Iserli{ - Rama (1520- 1572) sobral golem broj obi~ai i vo forma na objas-nuvawa gi dodal kon poznatiot kodeks “[ulhan aruh”, ~ij{to avtor e Rabi Josef Karo.

228

Obezbedi si za sebe u~itel i najdi si za sebe drugar, a sekogo procenuvaj go blagona-kloneto.

Drì se daleku od lo{iot sosed, ne se druì so zlostornik i ne o~ajuvaj ako te sna-jde nevolja.

Temelno ispituvaj gi svedocite, vnimavaj {to zboruva{ za da ne se nau~at na laga odtvoite zborovi.

Sakaj ja rabotata, mrazi go gospodareweto i odbegnuvaj da bide{ zabeleèn od vlas-ta.

Bidi kako u~enicite na Aron. Sakaj go mirot i stremi se kon mir. Sakaj gi lu|eto ipribliì gi kon Torata.

Onoj {to ne si go zgolemuva svoeto znaewe, go namaluva.

Ako ne sum za sebe koj e za mene, i ako ne sakam za sebe, koj }e saka za mene. I, ako nesega - koga?

U~eweto neka ti bide voobi~aena navika. Zboruvaj malku, a pravi mnogu i qubeznoprimaj go sekoj ~ovek.

Ne sum na{ol ni{to podobro za ~ovekot od mol~eweto. Ne e glavna naukata, tukudeloto. Sekoj {to zboruva mnogu, gre{i.

Raban [imon ben Gamaliel veli: “Na tri ne{ta stoi svetot: Na vistinata, na zakonoti na mirot. Za{to e re~eno: Vistinata, pravdata i mirot sudete gi vo svoite kapii”(Zeharja 8,16).

Ubavo e da se zanimava{ so nauka, a pri toa da ja raboti{ sekoja rabota, za{to seko-ja nauka bez rabota e osudena na propast.

Ne se odvojuvaj od zaednicata. Ne osuduvaj go svojot blièn, dodeka ne se najde{ vonegovata polo`ba. Ne veli: “]e u~am koga }e bidam sloboden”, za{to moèbi nikoga{nema da bide{ sloboden.

Koj se srami ne moè da u~i, a netrpeliviot ne moè da podu~uva.

Kolku pove}e nenasitnost, tolku pove}e crvi, kolku pove}e posed, tolku pove}egriì. Mnogu èni, mnogu bludnost, mnogu posluga, mnogu kra`bi. Mnogu {kolo, mnogumudrost. Mnogu pravda, mnogu mir.

Koj se zdobil so dobro ime, go zdobil za svoe dobro, koj se zdobil so naukata naTorata, se zdobil so ìvot ve~en.

Ne e tvoja obvrska da ja dotera{ do kraj rabotata, no ne smee{ ni da ja prekine{. Akomnogu si ja izu~uval Torata, }e dobie{ golema nagrada. Znaj deka nagradata na praved-nikot e vo idniot svet.

Vnimavaj na tri ne{ta za da ne pogre{i{: Ne zaboravaj od kade si dojden, kade odi{i pred kogo }e podnese{ smetka. Od kade si dojden? Od ne~ista kapka. Kade odi{? Vomestoto na pravta, raspa|aweto i crvite. Pred kogo treba da podnese{ smetka? PredSvetiot Car nad Carevite, neka e blagosloven.

Moli se za blagosostojbata na dràvnata vlast, za{to ako nema strav od nea, lu|etome|usebno }e se progoltaat ìvi.

Sekoj {to im se dopa|a na lu|eto, mu se dopa|a i na Boga, onoj {to ne im se dopa|a na

231

34.1. Avot (Pirke Avot, bukvalno “Poglavje na tatkovcite”)

Obi~no se preveduva kako “Pouka na tatkovcite” ili “Izreki na takovcite”. “PirkeAvot” e traktat od Mi{nata koj ja sodrì anti~kata zbirka na mudri izreki, eti~ki pr-incipi i religiski propisi, koi, po pat na usno predanie, gi prenesuvale velikanitena Torata. Traktatot zra~i so mudrost i ubavina i nalikuva na biseri i skapoceni ka-mewa koi retko moè da se najdat vo knièvnostite na drugite narodi.

Zaradi golemoto moralno zna~ewe i zaradi toa {to e dobro prifaten me|u narodot,delovi od Pirke Avot bile priklu~eni kon evrejskite molitvi. Se ~itaat ili se pejatvo original ili vo prevod pred popladnevnata molitva - inha, nekade sekoja sabota, anekade samo preku leto, vo zavisnost od lokalniot obi~aj.

A{kenazite ~itaat po edna glava od Pirke Avot od prvata sabota po Pesah, do Ro{-a{ana, a Sefardite od sabotata po Pesah, do sabotata nasproti [avuot. Kaj Sefardi-te, delovi od Pirke Avot se peele na jazikot ladino.

Pred ~itaweto na sekoja glava se izgovara re~enicata: “Kol Jisrael je{ laem helekleolam aba...”, {to zna~i “Celiot Izrael (site Evrei prim. avt.) ima del vo idniot svet”.

Kako {to e re~eno: “A tvojot narod - site se pravednici, do veka }e ja ~uva vo nasleds-tvo zemjata, izdanokot na moite posevi”.

Na krajot od ~itaweto na glavata, se dodava i re~enicata: “Rabi Hanawa ben Aka{jaomer...”- Rabi Hanawa ben Aka{ja veli: “Neka bide svet i blagosloven, za{to (Bog) sa-kal Izrael da stekne zaslugi i zatoa mu dal mnogu nauki i propisi”.

Kako {to e re~eno: “Ve~niot saka zaradi svojata pravda da ja vozveli~i Torata i da javozvi{i”.

Poslednata re~enica ne e od Mi{nata, no e vmetnata vo nea zaradi nejziniot ubav za-vr{ok.

Prvite ~etiri glavi na Pirke Avot sodràt izreki na evrejski mudreci od period odre~isi pet veka (od 300 god pr.n.e do 200 god. n.e.).

Vo svoite izreki mudrecite gi iznesuvaat svoite eti~ki i filosofski stavovi i pog-ledi na ìvot, istovremeno davaj}i celosen prikaz na duhovniot i op{testveniot ì-vot na ~ovekot od toa vreme. Tie zboruvaat za temi koi bile vo centarot na evrejskiotsvet od toa vreme, kako {to se - qubovta kon Torata, qubovta kon ~ovekot, qubovtakon Boga.

34.1.1. Nekoi izreki od Pirke AvotSvetot se temeli na tri ne{ta: na Torata, na sluèweto na Boga i na dobrite dela.

Ne bidete kako slugite {to mu sluàt na gospodarot samo zaradi nagrada. Bidetekako slugite {to mu sluàt na gospodarot, ne o~ekuvaj}i nagrada. Bogobojazlivostaneka bide vo vas.

Domot neka ti bide sobirali{te na mudrite. Sedni do nivnite noze i èdno vpivaj ginivnite zborovi.

Ku}ata neka ti bide {irum otvorena, a siroma{nite neka ti bidat kako ~lenovi natvoeto semejstvo.

230

osobini.

Ima ~etiri vidovi karakteri: Onoj {to lesno se luti i lesno se smiruva - takviotima tolku {teta, kolku i polza. Onoj {to te{ko se luti i te{ko se smiruva - na takviotpolzata mu e ista kolku i {tetata. Onoj {to te{ko se luti, a lesno se smiruva, toj esvetec, a onoj {to lesno se luti, a te{ko se smiruva, toa e zol ~ovek.

Ima ~etiri vidovi u~enici: takov {to brzo u~i i brzo zaborava - polzata mu e istakolku i {tetata; takov {to te{ko sfa}a i te{ko zaborava - ima tolku {teta, kolku ipolza; takov {to brzo sfa}a i te{ko zaborava - toj e redok talent i onoj {to te{kosfa}a, a brzo zaborava - toj ima seriozen nedostatok.

Qubovta od interes is~eznuva toga{ {tom }e is~ezne interesot. îstata i iskrenaqubov trae ve~no.

Bidi hrabar kako tigar, lesen kako orel, silen kako lav, za da ja ispolnuva{ volja-ta na tvojot Otec na nebesata.

Prou~uvaj ja Torata sekoga{ povtorno, i povtorno i ne se oddeluvaj od nea, dodeka nestane{ sed, za{to vo nea }e najde{ s¢. Nema ni{to {to ja nadminuva.

Spored trudot i platata.

Na pet godini mom~eto po~nuva da u~i Tora, na deset Mi{na, na trinaeset e verskipolnoleten i odgovoren za izvr{uvawe na propisite, na petnaeset go prou~uva Talmu-dot, na osumnaeset e zrel za brak, na dvaeset po~nuva da se griì za sebe, na trieset evo polna sila, na ~etirieset postignuva ostroumnost, na pedeset moè da dava soveti,na {eeset slabee, na sedumdeset dobiva sedi vlakna, na osumdeset vleguva vo polnastarost, na deveeset e zgrbaven, na sto e ve}e kako da umrel i kako ve}e da go nema naovoj svet.

Prelistuvaj ja Torata i povtorno prelistuvaj ja, za{to s¢ e vo nea. Vo nea }e ja najde{vistinata i so nea }e staree{. Ne odvojuvaj se od Torata, za{to od nea nema ni{to po-dobro.

Koj se zanimava so Tora zaradi samata Tora }e ima uspeh vo mnogu ne{ta. Torata gopravi da bide skromen i bogobojazliv, go osposobuva da bide praveden, poboèn, ~eseni veren i go oddale~uva od grevot. Torata mu dava sjaj i vlast, razbirawe na zakonitei mu gi otkriva tajnite na svetot. Takviot ~ovek e kako ìv izvor {to ne seknuva niko-ga{, ~eden e i trpeliv i gi prostuva nanesenite navredi. Takviot ~ovek se izdignuva ise vozvi{uva nad s¢.

Koj od svojot drugar }e nau~i edna glava ili eden propis, edna re~enica ili izreka,ili makar edna bukva, dolèn e nemu da mu ja oddade svojata po~it.

Ova e patot na Torata: Jadi leb i sol, pij voda merena so mali kan~iwa, spij na zemja,ìvej go makotrpno ìvotot, no zanimavaj se so Torata. Ako pravi{ taka, ti si blaèni }e ti bide dobro. Blaèn }e si na ovoj svet, a }e ti bide dobro i na idniot svet.

Rabi Jose ben Kisma go raskaàl slednovo:

Edna{ dodeka odev po patot me sretna nekoj ~ovek. Toj me pozdravi, a jas mu vozvrativpozdrav. Me pra{a: “Od koe mesto si?”

“Od golemiot grad kade ima mnogu nau~nici i knièvnici”.

Toj me pra{a: “Rabi, dali bi se soglasil da ìvee{ so nas vo na{eto mesto, a jas }e tidadam milion zlatnici i skapoceni kamewa?”

233

lu|eto, ne mu se dopa|a nitu na Boga.

Bidi uslu`liv kon postarite, blag kon pomladite i primi go radosno sekoj ~ovek.

S¢ e ve}e predvideno, no odlukata mu e prepu{tena na ~ovekot. Spored dobrinata muse sudi na ~oveka, i toa spored goleminata na deloto.

Tamu kade {to nema Tora, nema ni dobri obi~ai. Kade {to nema dobri obi~ai, nemaTora. Kade nema leb, nema nauka, a kade nema nauka, nema leb.

Koj e mudrec? Toj {to u~i od sekoj ~ovek.

Koj e junak? Toj {to go vozdrùva svojot nagon.

Koj e bogat? Toj {to e zadovolen so ona {to go ima.

Koj e po~ituvan? Toj {to gi po~ituva drugite lu|e.

Pobrzaj da napravi{ makar i edno malo dobro delo, a begaj od prekr{oci. Za{todobroto delo vodi kon dobro delo, prekr{okot - kon prekr{oci. Nagrada za dobrotodelo e dobro delo, a kazna za prekr{okot e prekr{ok.

Ne preziraj nikogo, i ne otfrlaj niedno mislewe, za{to nema ~ovek {to nema svoj migi nema mislewe {to nema svoe mesto.

Bidi mnogu ponizen, za{to poslednata ~ove~ka nade` se crvite.

Koj }e napravi edno dobro delo, si steknuva branitel; koj }e napravi eden prekr{ok,si steknuva tuìtel.

êsta na tvojot dobar u~enik neka ti bide mila kako tvojata sopstvena ~est.

Pozdravuvaj go sekogo prv! Podobro bidi opa{ od lav, otkolku glava od lisica.

Zavista, al~nosta i ~estoqubivosta go uni{tuvaat ~ovekot i mu go skratuvaat ìvo-tot.

Koj u~i za da moè da podu~uva, }e moè i da u~i i da podu~uva; a koj u~i za da moèda izvr{uva, }e moè da u~i, da podu~uva, da ~uva i da izvr{uva.

Ne go smiruvaj svojot drugar vo migot na negoviot bes, i ne te{i go vo migot dodekaleì negoviot umren pred nego.

Ne raduvaj se na padot na tvojot prijatel, a koga se liznuva, neka ti zatreperi srce-to tvoe.

Na {to nalikuva onoj {to podu~uva dete? Na mastilo {to pi{uva na ~ista hartija. Na{to nalikuva onoj {to podu~uva starec? Na mastilo {to pi{uva na bri{ena hartija.

Koj se u~i od decata, nalikuva na onoj {to jade zeleno grozje. Koj se u~i od postarite,nalikuva na onoj {to jade zrelo grozje i pie staro vino.

Ne gledaj vo stomnata, tuku vo ona {to e vo nea. Ima novi stomni, polni so staro vinoi stari stomni, vo koi nema ni mlado vino.

Sedum osobini ima glupaviot ~ovek i sedum mudriot. Mudriot ne zboruva pred pomu-dar od sebe i ne mu go zema na drugiot zborot, ne brza so odgovorot, odgovara po red,postavuva pra{awa i dava odgovori povrzani za temata za koja se rasprava. Najprvinzboruva za prvata to~ka, a na krajot za poslednata. Za ona {to ne go znae veli: jas nesum go u~el toa i taka ja priznava vistinata. Glupaviot ~ovek gi ima sprotivnite

232

3355POZDRAVUVAWE, ÊSTITAWE I ISKA@UVAWEPOÎT KAJ EVREITE

Evreite vo svoite beskone~ni lutawa po svetot go usvojuvale jazikot na zemjite vo koiìveele, no sekoga{ nastojuvale da gi so~uvaat barem tradicionalnite formi na poz-dravuvawe i ~estitawe, bilo na hebrejski, na jidi{ ili na jazikot ladino (judeo-espa-wol, evrejsko-{panski), a povremeno i na aramejski. Dodeka nekoi formi od tie poz-dravi pretstavuvaat prilagodeni oblici od stihovite na Biblijata, drugi se prezeme-ni od liturgijata, a mnogu se samo izraz na nekoe ~uvstvo, izrazeno na hebrejski ili najidi{ i nemaat nikakov izvor vo knièvnosta.

35.1. Na~ini na pozdravuvaweNa~inite na obra}awe pri sretnuvaweto na poznanikot se utvrdeni. Kaj drevnite Ev-rei, formata na pozdravot zavisela od toa vo kakov odnos se licata {to se pozdravu-vaat. So nego se iskaùvalo interes, simpatija, blagonaklonetost, voshituvawe ilipo~ituvawe. Tuka spa|aat i pozdravite kako {to se pregrnuvawe, baknuvawe, blagoslo-vuvawe i poklonuvawe, kle~ewe, pa|awe ni~kum, kako i pozdravite so koi se izrazuvainteresot za ne~ie zdravje.

Bibliski podatoci: Josef gi pozdravi svoite bra}a koi pretpostavuvale deka toj e st-ranec. “A toj gi zapra{a kako se, i re~e: Kako e va{iot star tatko za koj {to mi raska-ùvavte i dali e s¢ u{te ìv?” (Vaji{al laem le{alom, vajomer, a{alom avihem aza-ken a{er amartem, aodenu haj”? (I kn. Mojseeva 43,27)

David mu ispratil poraka na Naval od Karmel vo koja go pozdravuva na sledniov na~in:(“Mir na tebe i na tvojot dom, i mir na s¢ {to ima{...” “Veata {alom, uveteha {alom, ve-hor a{er leha {alom...”) ([emuel 25,6).

235

Jas mu odgovoriv “I da mi go dade{ seto srebro, zlato, biseri i site skapoceni kame-wa na ovoj svet, jas ne bi ìveel nigde osven vo mestoto na Torata. A vo Knigata na psa-lmite e napi{ano: “Pomilo mi e u~eweto od tvojata usta, otkolku iljada zlatnici isrebrenici (Psalmi 119,72)”.

I ne samo toa: “vo ~asot na smrtta ~ovekot ne go sledat ni srebroto, ni zlatoto, ni bi-serite, ni skapocenite kamewa, tuku samo Torata i dobrite dela”.

234

Dostoinstvoto na u~itelot ne smee da se namaluva pri pozdravuvawe ili so odgovor nanegoviot pozdrav na voobi~aen na~in. U~itelot treba da se pozdravi so “[alom lehamori” (Mir so tebe u~itele), a na negoviot pozdrav treba da se odgovori so “[alom leharabi umori”.

Nasproti gledi{teto na palestinskite rabini, vavilonskite rabini smetale deka nee pristojno da se pozdravuva ~ovek pougleden od sebe pred da se bide prepoznaen odistiot.

Rabi Jeo{ua ben Levi odràl ~as so o~igledna nastava, raskaùvaj}i ja slednava leg-enda: “Koga Mojsej se iska~il na neboto go videl Semo}niot kako go krunisuva slovotona Zakonot. Mojsej ne go pozdravil, pa Bog mu rekol: “Zarem ne nosi{ pozdravi od svo-jot grad?”. Mojsej odgovoril: “Dali smee slugata da go pozdravuva svojot Gospodar?”, a natoa mu vozvratil Bog “Sepak bi bilo pristojno da mi posaka{ uspeh”. Na toa Mojsej re-kol: “A sega jas Te molam da porasne mo}ta Gospodova, kako {to re~e govorej}i...” (Ba-midhar XIV –17).

Ima i drugi pravila:

Nave~er ne smee da se pozdravuva ~ovek koj ne moème da go prepoznaeme.

Ne smee da se pozdravuva ~ovek vo javna bawa ili klozet.

ôvekot, koj e zanesen vo rabotata, ne mora ni da gi pozdravuva drugite, nitu da odgo-vara na pozdrav.

Bidej}i Aba Hilkija, vnukot na Honi Ameagel bil mnogu poboèn, rabinite za vreme naedna su{a mu ispratile dvajca svoi pretstavnici so molba da go moli Boga za do`d.Tie go sretnale dodeka toj ja oral nivata i go pozdravile, no toj ni glavata ne ja zavr-tel kon niv. Potoa se izvinil, objasnuvaj}i deka, bidej}i e naemen rabotnik, ne sakalda go tro{i vremeto na svojot gospodar.

35.4. Na~ini i formi na pozdravuvaweRabinite ne go odobruvale baknuvaweto vo usta ili vo obraz, tie obi~no se baknuvalevo ~elo. Rabi Akiva rekol deka e za nego poprifatliv obi~ajot na Medijcite, koi go ba-knuvaat samo nadvore{niot del od dlankata. Koga se vratil Ula doma od rabinskataakademija gi baknal sestrite vo gradi, a spored edno drugo tvrdewe, im ja baknal raka-ta. @enata na Rabi Akiva, koga se sretnuvala so nego po podolgo otsustvo, go baknuvalapo koleno, a istoto go napravil i negoviot test Kalba [avua.

Pa|aweto ni~kum na zemja se smetalo za forma na pozdrav so koj se izrazuva najgolemapo~it. Se prikaùva deka Raban [imon ben Gamliel, pa|al ni~kum, zakopuvaj}i gi no-`nite palci vo zemja i, dlaboko poklonuvaj}i se, ja baknuval zemjata. Nemalo drug ~o-vek koj bi moèl da go izvede istototo takvo poklonuvawe. Rav Levi, koj bil atletskirazvien, se obidel da go izvede toa, no pri toa te{ko se povredil.

Pri razdeluvaweto so nekoja va`na li~nost, bilo obi~aj da se odi tri ~ekori nanazad,i pri toa so sekoj ~ekor da se napravi poklonuvawe najprvin desno, potoa levo, i najpo-sle na sredina. Taa forma na poklonuvawe se primenuva sekoga{ i na krajot na molit-vata “[emone Esre” nebare vernikot da se razdeluva od Semo}niot Car, izgovaraj}i:“Ose {alom bimromav, u berahamav, jaase {alom alenu veal kol amo Jisrael”. (Onoj {todava mir vo visinite, so svojata milost neka ni podari mir i nam i na celiot svoj narodIzrael).

237

Prorokot Elija go ispratil svojot sluga Gehazija vo presret na [unamita da ja pozdravii da ja pra{a kako e, kako e nejziniot ma` i kako e nejzinoto dete. Me|utoa koga Gehazijabrzal da pojde vo nejzinata ku}a i da go vrati nejzinoto dete vo ìvot, toga{ Elija murekol: “Odi po svojot pat i ako sretne{ nekogo, nemoj da go pozdravuva{, a ako tebe ne-koj te pozdravi, ne odgovaraj” (Melahim II 4,39). Vo tolku itni i va`ni raboti kako {tobile spasuvawe na ìvotot, ne smeelo da se gubi vreme.

Pointimna forma na posakuvawe dobredojde bilo pregrnuvaweto i baknuvaweto, kako{to toa go napravil Lavan koga go do~ekal Jakov: “I mu pritr~a vo presret, go pregrnai go bakna” (Bere{it, I kn. Mojseeva 29,13).

David i Jonatan se baknale koga skri{no se sostanale vo poleto (Samuel 22,41).

Baknuvaweto èna na javno mesto se ~ini deka ne bil voobi~aen na~in na pozdravuva-we. Me|utoa baknuvaweto raka se spomnuva kaj Ijov (31,27).

Posebno po~ituvawe se izrazuvalo so poklonuvawe, kako {to im se poklonil Avraamna svoite tainstveni posetiteli. “[tom gi podigna svoite o~i i pogledna, i eve, troj-ca lu|e stoeja pred nego. Zdogleduvaj}i gi, im pritr~a vo presret pred vratata na svo-jot {ator i im se pokloni do zemja” (Bere{it XV,III – 2).

I Jakov mu oddal po~it na svojot brat Esav, poklonuvaj}i mu se sedum pati dodeka muprio|a{e (Bere{it XXXIII,3).

35.2. BlagoslovRoditelite gi blagoslovuvale svoite deca vo odredena prigoda ili vo zna~ajni okol-nosti so”Jevareheha Adonaj veji{mereha”.

Pri sretnuvawe so princ ili so kral, bilo obi~aj da se dade blagoslov, kako {to Ma-lkicedek, carot na [alem go blagoslovil Avraam, a Jakov go blagoslovil faraonot(Bere{it XIV, 19-47-7). Toj obi~aj se zadràl do dene{en den. Za vreme na Konferen-cijata na evropskite rabini vo Amsterdam vo 1984 godina, holandskata kralica Bea-trisa gi primila vo kralskata palata u~esnicite na Konferencijata. Vo taa prigodavrhovniot rabin na Velika Britanija, d-r Jakobovic, ja blagoslovil kralicata.

35.3. PozdraviAn|elot go pozdravil sudijata Gideon so zborovite: “Adonaj imeha gibor ehajil” (Bog dase so tebe, hrabar junaku) ([ofetim VI- 12). Boaz gi pozdravil svoite rabotnici so poz-dravot “Adonaj imahem” (Bog neka e so vas), a tie mu odgovorile”Jevareheha Adonaj” (Bogda te blagoslovi) (Rut XI-4).

Vo rabinskata literatura vo”Izrekite na tatkovcite” (“Pirke avot”) Rabi Matja benHavo{ veli: “Pozdravi go prv sekoj ~ovek” (Avot IV,20). Pozdravuvaweto na stranci ineevrei e pat koj vodi kon mir. Rabi Johanan ben Zakaj obi~no prv pozdravuval i takago isprevaruval sekogo {to }e go sretnel na ulica, duri i neevreite i neznabo{cite.

Rabi Jeuda Anasi gi pozdravuval tu|incite koi bile na rabota so “ahaziku” (bidete si-lni), Rav [e{et ednostavno so “A{arta” (uspeh) , a Rav Kaana so “[alom adoni” (“[al-om gospodine”).

236

“Beraha veaclaha” (hebr.) - blagoslov i uspeh, se koristi vo site situacii, osobeno kogase posakuva pri zapo~nuvaweto na nekoja rabota.

“[ana tova adoni”(hebr.) (prijatno spiewe, gospodine) e forma za pozdrav nave~er predrazdeluvawe.

35.6. Pozdravi na [abat i na praznici“[abat {alom” (hebr.) e pozdrav vo sabota kaj sefardite, “Gut [abes” ili “Git [abes”(jidi{) e pozdrav vo sabota kaj a{kenazite, vo zavisnost od dijalektot, a odgovorot e“[abat {alom umvorah” (miren i blagosloven [abat).

Vo sabota nave~er, po zavr{uvaweto na [abat, se posakuva dobra sedmica. Sefarditese pozdravuvaat so “[avua tov” (dobra sedmica) ili “[avua tov umvorah” (dobra i bla-goslovena sedmica). Odgovorot e “Alehem vealenu” (i vam, i nam). A{kenazite se poz-dravuvaat na jidi{ so “a gute voh” ili “git voh”(dobra sedmica).

“Gut hojde{“ (dobar Nov mesec) e pozdrav na Ro{-hode{ kaj a{kenazite.

“Gut jontev”ili “Git jontev” (dobar praznik), “Hag sameah” (hebr. vesel praznik) se pozd-ravi za praznici kaj a{kenazite.

“Moadim lesimha” (praznicite se za veselewe) se pozdravi kaj sefardite na praznici-te Pesah, [avuot i Sukot. Odgovorot e “Hagim uzmanim lesason” (praznicite i sve~eno-stite se za radost). Sefardite upotrebuvale i ~estitki na {panski kako: buenus awus(dobri godini), awus mu~us (za mnogu godini), buen mued (dobar praznik), buen Purim(dobar Purim) itn.

“Veajta ah sameah” (}e ima{ samo radost) e pozdrav pri vleguvaweto vo ne~ija suka.

35.7. Pozdravi za Ro{-a{ana i Jom akipurim

35.7.1. A{kenazi“[ana tova” (dobra godina), “Le{ono tojvo” “Le{ana tova tikatevu vetehatemu”, “Le{onotojvo tikosevu vesehosemu” (Bidi zapi{an i zape~aten za dobra godina, so drugi zboro-vi, vo knigata na ìvotot).

35.7.2. Sefardi“Tizke le{anim rabot” (da doìvee{ mnogu godini), a odgovorot e “Tizke vethije veta-arih jamim” (da zasluì{ da doìvee{ i da si gi prodolì{ denovite na ìvotot).

35.7.3. Zaedni~ki pozdravi na sefardite i na a{kenazite denes“Ketiva kova” (dobar upis vo knigata na ìvotot).

“Hatima tova” (pe~at za dobro) na Jom kipur ili “Gemar hatima tova” (dobro kone~no za-

239

35.5. Pozdravi i ~estitaweIma mnogubrojni izrazi za pozdravi i ~estitawe na hebrejski, jidi{, ladino i na ara-mejski, koi poteknuvaat od mnogubrojni dijalekti i razni sredini vo koi ìveel evrej-skiot narod. Vo ponatamo{niot tekst }e gi navedeme najvoobi~aenite formi na poz-dravuvawe, ~estitawe, izrazuvawe dobri èlbi itn.

Po zavr{uvaweto na molitvata, posvetena na Noviot mesec (Birkat alevana), vernici-te me|usebno se pozdravuvaat so “[alom alehem” na {to se dobiva odgovor “Alehem {a-lom”, {to e i pozdrav koj se kaùva pri vra}awe od pat ili pri sretnuvawe so tu|inec.

[alom (hebr. mir) e op{t pozdrav, isto kako “Zdravo”, “Zbogum”, “Dobar den”. Ottuka“[alom leha” ili “[alom aleha” (mir so tebe). “[alom alehem” (mir so vas), a odgovor-ot e “Alehem {alom” (mir so vas). “Deri{at {alom” e voobi~aen srde~en pozdrav koj seupatuva do nekogo. “Boker tov”(dobro utro) e voobi~en dneven pozdrav. Nave~er ne seveli “Erev tov” (dobra ve~er), za{to se smeta deka e no}ta zlokobna, no zatoa se veli“Lajla tov” za “leka no}”.

Vo Erusalim i na istok me|u sefardite, ima obi~aj maìte pred utrinskata molitvame|usebno da se pozdravuvaat so “Boker tov adoni” (dobro utro, gospodine). Pou~enitesefardi vo Bosna pred utrinskata molitva me|usebno se pozdravuvale so pozdravot naaramejski “Cafra demare tava”, {to ima isto zna~ewe kako “Boker tov adoni”. Po ut-rinskata molitva, pozdravot bil “[alom”, a odgovorot “[alom beraha vetova” (mir,blagoslov i dobro). “Baruh aba” (blagosloven e onoj {to doa|a, ili dobre dojde) e op{tpozdrav so koj se pozdravuva ~ovekot pri vleguvaweto vo ne~ija ku}a. Taka se pozdra-vuva i deteto doneseno na berit-mila (obreùvawe), kako i nevestata i mladoènecot,koi mu pristapuvaat na baldahinot za ven~avawe.

Odgovorot na ovoj pozdrav e “Baruh animca” (blagosloven e onoj {to e prisuten). “Baruajo{ev” (blagosloven e onoj {to sedi). Go upotrebuva gostinot ako go zatekne doma}inotsednat na masa.

“Hazak” (bidi silen) i “Hazak uvaruh” (bidi silen i blagosloven) im se upatuvaat vosefardskite sinagogi na licata {to se vra}aat na svoeto sedi{te, otkako gi izvr{ileliturgiskite funkcii.

“Hazak veemac” (bidi jak i mo}en) e ~estitka za uspeh i za nekoe dostignuvawe. Se upa-tuva i do mom~eto koe stanalo “Bar micva” otkako go zavr{ilo ~itaweto na Torata iliaftarata.

“Ji{er kohaha” (hebr.) ili “ja{er koah” (jidi{) (neka ti bide snagata prava, vo smislaneka ti rasne snagata) e ~estitka za uspeh ili za nekakvo dostignuvawe. Vo sinagogitetaka se narekuvaat licata, koi se povikuvaat na ~itawe na Torata.

“Bis hundret und cvancik”(jidi{) ili “ad mea veesrim” (hebr.) (da ìvee{ 120 godini) e~estitka za rodenden i èlba za dolg ìvot.

Vo posledno vreme vo Izrael se odoma}inil izrazot “ad mea keesrim”, so koj se izrazu-va èlbata koga }e napolni sto godini, ~ovekot da se ~uvstvuva isto kako da ima dvae-set.

“Ci gezunt”(jidi{), “livriut“ ili “laberiut” (hebr.) (na zdravje), se kaùva po jadeweili na liceto {to kivnalo ili pak na nekoj {to zazdravuva po nekoja bolest.

“Refua {elema” (hebr.), “refuo {lemo” (spored a{kena{kiot izgovor) - celosno poz-dravuvawe - èlba za ozdravuvawe na bolniot ~ovek.

238

“Aseret jeme te{uva” (Deset dena pokajanie: od 1. do 10. ti{ri, t.e. od Ro{-a{ana doJom kipur).

“Erev [abat”(nasproti [abat).

“Erev Jom tov” (den nasproti praznik).

“Mocae [abat” (Ve~er po istekot na Sabotata).

“Mocae Jom tov” (Ve~er po istekot na praznikot).

“Ro{-hode{“ (Nov mesec).

“Hol amoed” (polupraznik: ~etiri dena po Pesah i pet dena po Sukot).

“Ribono {el olam” (Na Gospodarot na svetot).

“Lemaan a{em” (Zaradi Boga).

“Beezrat a{em” (So Bo`ja pomo{).

“Kidu{ a{em (Ma~eni~ka smrt, stradawe).

“Hilul a{em” (Skvernavewe na Bo`joto ime).

“Jirat [amajim” (Bogobojazlivost).

“Kibud av vaem” (Po~it kon tatko i majka).

“Bikur holim” (Poseta na bolnite).

“Ahnasat orehim” (Gostoprimstvo).

“Pikuah nefe{“ (Spasuvawe ìvot).

“Mesirat nefe{“ (Po`rtvuvanost).

“Alvaj”(Daj Boè da bide taka).

“Jimah {emo ve{em zihro” (Neka se izbri{e negovoto ime i se}avaweto na nego).

241

pe~atuvawe), moè da se upotrebuva kako pozdrav s¢ do O{ana raba.

Do krajot na XIX vek se zacvrstil obi~ajot na poznanicite da im se ispra}aat novogodi-{ni ~estitki, vo razni formi, boi i napisi.

Pozdravi i èlbi vo radosni prigodi i semejni sve~enosti.

“Mazal tov” (dobra sre}a, sre}no) e a{kena{ka ~estitka za radosni nastani, osobenoza ra|awe na dete, veridba, ven~avawe, bar micva itn.

“Besiman tov” (isto {to i “Mazal tov”) e sefardska ~estitka.

“Baruh tije” (Bidi blagosloven) ili “Hazak uvaruh tije” (Bidi jak i blagosloven) e odgo-vorot za pozdravot “Mazal tov”.

“Lehajim” (na zdravje) e èlba pri nazdravuvawe so pijalok, obi~no alkoholen.

“Lehajim tovim ul{alom” (za dobar ìvot i mir) e poop{irna forma za”Lehajim”.

“Kaminos di le~i mjel” (pat od med i mleko) e èlba za sre}en pat kaj sefardite!

35.8. Za vreme na àlost“Min a{amajim tenuhanu” (bidete ute{eni od nebesata, t.e. Bog neka ve ute{i) ili“Baruh dajan ajemet”, spored a{kena{kiot izgovor “Boruh dajan aemes”, se izjavi za so-~ustvo kon oàlosteniot.

“Amakon jenahem ethem betoh avele Cijon Viru{alajim” (Neka ve ute{i Gospod me|u o`-alostenite vo Cijon i Erusalim) e izraz za so~ustvo vo tekot na “{iva” (sedum dena à-lost).

“Ad biad agoel” (do doa|aweto na Mesijata) se izjavuva na godi{ninata na smrtta na ro-dninata. Se upotrebuva me|u germanskite Evrei.

Nekoi izrazi vo pismena forma se beleàt samo kako inicijali. Na primer: Zajin la-med = Zivrono livraha (neka bide blagoslov se}avaweto na nego). Se upotrebuva po im-eto na ugleden pokojnik.

Zajin jud ajin = Zehuto jagen alenu (neka ne {titat negovite zaslugi). Se upotrebuva poimeto na ugleden pokojnik, obi~no kaj Hasidite.

Ajin e = Alav a{alom (mir nemu) ili Alea a{alom (mir na nea).

Pobo`nite Evrei ~esto gi upotrebuvaat izrazite: “Baruh a{em” (Fala mu na Boga) i“Beezrat a{em” (So bo`ja pomo{), duri i toga{ koga zboruvaat na jazik koj ne e nitu ji-di{, nitu hebrejski. Sli~no na toa, ~esto se sluàt so frazite “Has ve{alom” i “Hasvehalila”, vo smisla “ûvaj, Boè”.

“Lo alehem” (ne na vas) e izraz vo smislata na “takva nevolja nikoga{ da ne ve snajde”.Se upotrebuva po soop{tuvaweto na lo{i vesti.

]e navedeme i u{te nekoi izrazi {to se upotrebuvaat vo mnogubrojnite doma{ni jazi-ci na evrejskiot narod:

“[alo{ regalim” (Tri pokloneni~ki praznici: Pesah, [avuot i Sukot).

“Jamim Noraim” (stra{ni denovi: Ro{-a{ana i Jom kipur).

240

MOLITVEN DODATOK

243242

Slu{ni, Izraele, Gospod e na{ Bog, Gospod e eden! (Neka e blagosloveno vo ve~ni ve-kovi imeto na Negovoto slavno carstvo!)

Vozqubi go svojot Gospod Bog, so seto srce svoe, so seta du{a svoja i so seta sila svoja!Zborovite {to ti gi naloùvam denes, neka ti bidat vo srceto tvoe! Vsadi im gi na si-novite svoi i govori im za niv vo ku}ata svoja, koga si na pat, koga legnuva{ i koga sta-nuva{. Privrzi gi za svojata raka kako znak i neka bidat kako ukras me|u o~ite tvoi! Izapi{i gi na dovratnicite od vratite na ku}ata svoja i na portite svoi!

36.2. Molitvi za pomen

36.2.1. A{kava za ma` (spored sefardski obi~aj)

A{re ai{ jare, et Adonaj, bemicvotav havec meod. Tov {em mi{emen tov, vejom, amavetmijom ivaledo. Menuha nehonabi{iva eqona, vehemla vahanina milifne cur {ohen me-ona, vehulaka tava, ni{mato lehaje aolam aba. [am tee menat umhicat vi{ivat, nefe{a{em, atov aikar umole kear ..... (imeto i prezimeto na pokojniot).

Ruah Adonaj tenihenu began eden. Berahamav jerahem alav, bihlal arahamim veaseli-hot, vehen jei racon venomar amen!

36.2.2. A{kava za èna (spored sefardski obi~aj)

E{et hajil mi jimca, verahok mipeninim mihra, tenu la miperi jadea vilaelua ba{ear-im maasea. Rahamana derahamanuta dile i, uvmemre jeamar lemeal kodamoi, duhran ne-fe{ ai{a akevoda veanehbedet marat... (imeto i prezimeto na pokojnata)

Ruah Adonaj tenihenu began eden.

Berahamav jerahem alea, bihlal arahamim veaselihot, vehen jei racon venomar amen!

36.2.3. Za tatkoJizkor Eloim ni{mat avi mori (ime na tatkoto) {ealah leolamo baavur {eani nodercedaka, baado bishar ze tee naf{o cerura bicror ahajim im ni{mot Avraam, Jichak veJaakov, Sara, Rivka, Rahel, veLea veim {ear cadikim vecidkanijot {ebegan eden ven-omar Amen.

Vo Tebe, Semo}en, gi vperuvam nasolzenite o~i, go naso~uvam trognatovo srce i usrdnomolam: Premilostiv Boè! Go spomnuvam pred Tebe svojot mil pokoen tatko, vo detskaqubov i vernost. Vo moeto srce e neizbri{livo vreàna onaa golema dobrina, so kojapostojano me pregrnuva{e, onaa beskrajna po`rtvuvanost so koja za mene se griè{e ime neguva{e, ona zdu{no nastojuvawe da me upati vo ~esen i ~estit ìvot. Dodeli £ nanegovata du{a nevozmaten mir, nebesno blaènstvo i site blagodeti {to si im gi vetilna svoite pobo`ni. Primi go pod Svoja zakrila, osvetli go so Svoeto svetlo, i nekaprebiva vo Tvojata blizina. I dodeka mu bleska du{ata vo sjajot na Tvojata milost, ne-ka mu po~iva teloto spokojno vo zemnoto leglo. Usli{i ja ovaa iskrena molitva {to iz-biva od dnoto na moeto srce, od dlabo~inite na moite detski ~uvstva, zaradi Tvojatapregolema milost. Amen.

245

3366DODATOK SO MOLITVI36.1. [ema Jisrael

[ema Jisrael , Adonaj eloenu, ehad!

Baruh [em Kevod Malhuto leolam vaed: (se ~ita vo sebe)

Veaavta et Adonaj Eloeha behol levaveha uvhol naf{eha uvhol meodeha. Veaju adeva-rim aele a{er anohi mecaveha ajom al levaveha, ve{inatam levaneha vedibarta bamba{ivteha beveteha uvlehteha vadereh uv{ovbeha uvkumeha. Uk{arta leot al jadehaveaju letotafot ben eneha. Uhtavtam al mezuzot beteha uvi{areha.

244

Eh, koga bi mi bila glavata vodna reka, a o~ite moi izvori na solzi, ta da moàm dewei no}e da gi oplakuvam ubienite od mojot narod (Jeremija 8,23).

Av arahamim - O~e premilostiv! Ti, koj sedi{ na prestolot vo nebesnite viso~ini! Seti sevo neizmernoto Svoe milosrdie na na{ite dobri roditeli, na na{ite mili de~iwa, na na-{ite dragi bra}a; na sestrite i na site na{i mili, padnati kako `rtvi na svirepite xe-lati, koi se nafrlija na svoite `rtvi kako razbesneti yverovi, gi ma~ea, gi kolea, gi ubi-vaa, ìvi gi zakopuvaa, staro i mlado, ma{ko i ènsko, majki i deca, bez milost i ~uvstvo.Srceto ni se rastreperuva pri pomislata pod kakvi uàsni maki i grozni stradawa gozavr{ija ìvotot na{ite najmili, samo zaradi toa {to bea Tvoi vernici i {to bea Evrei.

El nekamot Adonaj, El nekamot ofia - O, silen Boè Adonaj! O, silen Boè, objavi se!Vozdigni se, sudijo na svetot, kazni gi drznicite spored vinata nivna, ta site da znaatza Tvojata odmazda zaradi izlejanata nevina krv na Tvoite slugi - kako {to si rekol:“Arninu gojim amo ki dam avadm jikom”- Kliktete plemiwa na Negoviot narod, za{to Toj}e ja odmazdi krvta na svoite slugi, i te{kata odmazda Bo`ja }e gi dostigne neprija-telite nivni, “Veniketi damam, lo niketi, Vadonaj {ohen becijon”- Nema da preminam,nema da preminam preku nivnata krv, veli Ve~niot koj sedi na prestolot vo Cijon.

Milostiv Boè! Ti koj{to ne go zaborava{ lipaweto na ugnetenite, bidi so nas i {titin¢, i daj vo svetot da zavladee duhot na slogata i na qubovta, pa site na{i narodi daìveat mirno i sre}ni, a so niv i nie, narodot Tvoj, Izrael.

Napravi go toa zaradi site onie ma~enici koi gi dale svoite ìvoti za posvetuvawena Svetoto ime Tvoe. Napravi go toa zaradi site onie {to trpat i stradaat zaradi na-{ata vera vo Tebe. Napravi go toa zaradi Svetoto ime svoe. Amen.

A pak, na du{ite na onie na koi nie se se}avame so nataèno srce, daj im, o Boè, da senauìvaat vo nebesnoto blaènstvo, vo Tvojata vozvi{ena blizina, neka se vivnat vodlabokite i spokojni predeli na nebesnoto carstvo, i tamu neka najdat nagrada i spasza site bedi i maki {to gi pretrpele ovde, neka se nauìvaat vo ve~nata nebesna sla-dost vo gan-eden, vo rasko{niot raj, vo sjajot na Tvojot veli~stven prestol. Amen.

Ruah Adonaj tenihem began eden, berahamav jerahem aleem. Amen.

Predobar Boè! Usli{i ja molitvata na na{ite mili pokojnici koi se molat za nas.Smiluj ni se, zaradi Svoeto golemo ime i zaradi onie {to yverski bile ubieni poradiSvetosta na Tvoeto ime, {to bile izgoreni vo ogan, udaveni vo voda i gasni komori, za-{to ti ostanaa verni Tebe, ta dodeli ni dolg i ve~en ìvot. Amen.

36.2.6. Za tatko (skratena verzija)

Jizkor Eloim ni{mat avi mori (ime na tatkoto) {ealah leolamo baavur {eani nodercedaka, baado bishar ze teje naf{o cerura bicror ahajim im ni{mat Avraam, Jichak veJaakov, Sara, Rivka, Rahel, veLea veim {ear cadikim vecidkanijot {ebegan eden ven-omar Amen.

Seti se, Boè, na du{ata na mojot po~ituvan i vozquben tatko... (imeto na tatkoto) kojzamina vo ve~na po~ivka, a jas davam zavet deka za nego }e pravam dobri dela. Ti seobra}am Tebe so ovaa skru{ena molitva, da ne go zaboravi{ i negovata du{a da ja vb-roi{ me|u du{ite na na{ite pratatkovci i pramajki, kako i me|u du{ite na ostanatitepravednici i pravedni~ki, koi vo svojata milost si gi nagradil so ve~no blaènstvovo rajskata naselba. Amen.

247

Predobar Boè! Usli{i gi molitvite na na{ite mili pokojnici koi se molat za nas.Smiluj ni se zaradi Tvoeto golemo ime i zaradi onie {to yverski bea ubieni zaradiSvetosta na Tvoeto ime, {to bea izgoreni vo ogan, udaveni vo voda i gasni komori, za-{to ti ostanaa verni Tebe, ta podeli ni dolg i sre}en ìvot. Amen.

36.2.4. Za majkaJizkor Eloim ni{mat imi morati (imeto na majkata) {ealeha leolama, baavur {eaninoder cedaka, baada, uvishar ze tee naf{a cerura bicror ahajim im ni{mot Avraam,Jichak, ve Jaakov, Sara, Rivka, Rahel, velea veim {ear Cadikim vecidkanijot {ebeganeden venomar Amen. Vo Tebe, Semo}en, gi vperuvam nasolzenite o~i, go naso~uvam trog-natovo srce i usrdno molam: Premilostiv Boè! Ja spomnuvam pred Tebe svojata milapokojna majka, vo detska qubov i vernost. Vo moeto srce e neizbri{livo vreàna onaagolema qubov, so koja me gree{e; onaa beskrajna gri`livost; ne`nosta so koja me odgle-duva{e i vospituva{e, me ~uva{e i me paze{e i nastojuva{e da vsadi vo moeto srce do-bri i blagorodni nikulci. Dodeli £ na nejzinata du{a nevozmaten mir, nebesno bla-ènstvo; site blagodeti {to si im gi vetil na svoite pobo`ni. Primi ja pod Svoja za-krila, osvetluvaj ja so Svoeto svetlo, i neka prebiva vo Tvojata blizina. I dodeka £bleska du{ata vo sjajot na tvojata milost, neka £ po~iva teloto spokojno vo zemnoto le-glo. Usli{i ja ovaa iskrena molitva {to izbiva od dnoto na moeto srce, od dlabo~i-nite na moite detski ~uvstva, zaradi Tvojata pregolema milost. Amen.

36.2.5. Za `rtvite na fa{isti~kiot terorMi jiten ro{i majim, veeni mekor dim-a, veevke jomam valajla, et halele bat ami.

El male rahamim, {ohen bameromim, jifkod berahamim, ahasidim veatemimim, aneeav-im veaneimim, behajeem uvmotam, aarugim al jaadutam al jede aperaim, aahazarim, ano-raim, bemitot me{unot vejisurim ka{im naar vezaken taf vena{im rabim sarefu bea-hazarijut hema, verabim {ahatu kabeema, rabim kaveru hajim, verabim emitu beedim ar-sijim, vekama vehama, halele raav vecama. Jizkot Eloim ni{matam, vejinkom nikmatam.El kano venokem Adonaj! Nekom nikmat ameha, aarugim al {emeha, jivada bagojim leene-nu bekarov, nikmat dam avadeha a{afuh larov, vea{ev leojevenu {ivatajim el hekam,udvar Adonaj lo ja{uv rekam, kakatuv bekorateha akedo{a: Arninu gojim amo ki dam av-adav jikom,venakam ja{iv lecarav, vehiper admato amo. Udivre nevieha katuv: Venike-ti damam lo niketi. Vadonaj {ohen becijon. Uvlitve akode{ neemar: Ki dore{ damimotam zahar lo {ahah caakat anavim, veomer: jadin bagojim male gevijot, mahac ro{ alerec raba.

Av arahamim!

Zihve con kada{im metav acon

jaalu al mizbahaha leracon

keola vehalil uktoret asamim

lereah nihoah min kol ra{e vesamim:

Uvishar motam al Eloe avotam

behavod januhu al mi{kevotam

venaf{am tit-anag berum hevjon

beeden gan eloim aeljon: Amen.

246

{ata te{ka bolka i samo Ti si vo sostojba da gi vidi{ na{ite rani so Svojata neizmer-na dobrina. Vo svojata taga go vperuvame kon Tebe na{iot uàlen pogled, milostiv Bo-è, baraj}i uteha vo Tvojata milost. Milostiv Boè! Zaradi zaslugite na site pokojni{to po~ivaat ovde, zaradi zaslugite na na{ite sveti pratatkovci {to po~ivaat vo He-bron, zaradi zaslugite na site pravednici i pobo`ni, smiluj se i odbrani n¢ od sekojiden zlosre}en nastan. Za~uvaj im gi na decata gri`livite roditeli, na roditelitemilite deca i na sekogo negoviot najmil. A nam, predobar Boè, dodeli ni dolg i sre-}en ìvot, ispolnet so veselba i radost, ìvot vo mir i blagosostojba. Amen.

Presilen Boè! Ti, koj si Gospodar na site du{i, na site duhovi i na site sozdanija. Ti,koj si poln so milost i dobrina, smiluj im se na du{ite na Tvojot narod, Izrael, i is-tovremeno svrti ja svojata milost kon pokojniot (imeto na pokojniot) koj po~iva vo ovojgrob, postapuvaj so nego milostivo i milosrdno, proglasi go za praveden pred Tvoetovozvi{eno sedi{te, i dodeli mu svetlo mesto vo Tvoite nebesni viso~ini, pa da uìvavo ve~nite nebesni nasladi, vo sjajot na Tvojot veli~estven prestol, du{ata ve~no nekamu prebiva vo mir i vo ve~no blaènstvo, kako {to e napi{ano: “Javo {alom januhu almi{kevotam...”. Onoj {to odel po patot na pravednikot, vleguva vo nebesnoto spokojst-vo i mirno po~iva vo svoeto zemno leglo, pod zakrilata na Bo`joto veli~estvo.

Po~ivajte vo mir, spijte vo mir, dodeka ne dojde ~asot da ve povika Adonaj vo nov ì-vot. Amen.

Stavaj}i ja levata raka na nadgrobniot kamen, se izgovara ovaa molitva:

“Vehanaha, Adonaj tamid, veisbia becahcahot naf{eha veacmoteha jahalic veajita keganrave uhmoca majim a{er lo jehazevu memav, Amen.

36.2.11. Kadi{Jitgadal vejtikada{ {eme raba. Bealma di vera hir-ute vejamlih malhute vejacmah pu-rkane vikarev me{ihe. Behajehon, uvjomehon uhvaje dehol bet Jisrael, baagala uvizmankariv veimru Amen.

Jee {eme raba mevarah lealam ul-alme, almaja, Jitbarah veji{tabah, vejitpaar, vejit-roman, vejitnase, vejit-adar, vejit-ale vejit-alal {eme dekud{a berih u. Leela minkol birhata, {irata, tu{behata, venehemata daamiran bealma veimru Amen.

Al Jisrael veal rabanan veal talmideon veal kol talmide talmideon, dejatvin veas-kin beorajta kadi{ta di veatra aden vedi vehol atar veatar. Jee lana ul-on hina ve-hisda verahame min kodam mare {emaja vear-a veimru Amen.

Jee {elama raba min {emaja hajim vesava, vi{ua, venehama ve{ezava, ur-fua, ug-ulausliha vehapara, verevah veacala lanu ulhol amo Jisrael veimru Amen.

Ose {alom bimromav, u verahamav jaase {alom alenu vael kol amo Jisrael veimru Amen.

249

36.2.7. Za majka (skratena verzija)

Jizkor Eloim ni{mat imi morati (imeto na majkata) {ealeha leolama, baavur {eaninoder cedaka, baada, uvishar ze tee naf{a cerura bicror ahajim im ni{mot Avraam,Jichak, ve Jaakov, Sara, Rivka, Rahel, veLea veim {ear Cadikim vecidkanijot {ebeganeden venomar Amen.

Seti se, Boè, na du{ata na mojata po~ituvana i vozqubena majka... (imeto na majkata),koja zamina vo ve~na po~ivka, a jas davam zavet deka za nea }e pravam dobri dela. Tise obra}am Tebe so ovaa skru{ena molitva, da ne ja zaboravi{ i nejzinata du{a da javbroi{ me|u du{ite na na{ite pratatkovci i pramajki, kako i me|u du{ite na ostana-tite pravednici i pravedni~ki, koi vo Svojata milost si gi nagradil so ve~no blaèn-stvo vo rajskata naselba. Amen.

36.2.8. Za `rtvite na fa{isti~kiot terorJizkor Eloim et ni{mot abenu bene Jisrael akedo{im veateorim, {enafelu bide aro-cehim veni{pehu damam: Be-Jasenovac. Stara Gradi{ka, Pag, \akovo, Loborgrad, Br~ko,Jadovno, Bawica, Novi Sad, Sajmi{te, Var{ava, Bergenbelcen, Au{vic. Treblinka, Da-hau, uvi{ar a{mada beevropa, {eumetu ve{eneergu, ve{eni{hatu, ve{enisrefu, ve{e-nitbehu, ve{enehneku al kidu{ a{em.

Baavur {eanahu beneem uvnoteem, aheem veahoteem, noderim cedaka bead azkarat ni-{moteem. Began eden tee menuhatam. Lahen baal arahamim jastirem bester kenafav le-olamim, vejicror bicror ahajim et ni{moteem. Adonaj unahalatam vejanuhu be{alom almi{kavam, venomar amen.

36.2.9. El male rahamim (spored a{kenaski obi~aj)

El male rahamim {ohen bameromim, amce menuha nehona al kanfe a{ehina, bemaalotkedo{im utorim, kezoar arakia meirim umazirim, leni{mat (se vmetnuvaat imiwata napokojnite ili na pokojni~kite) ulni{mot kol kerovaj ukrovotaj en micad avi veen mi-cad imi {ealehu leolamam. Baavur {ebeli neder eten cedaka bead azkarat ni{matam,began eden tee menuhatam. Lahen baal arahamim jastirem bester kenafav leolamim,vejicror bicror ahajim et ni{matam Adonaj u nahalatam vejanuhu be{alom al mi{kavam,venomar amen.

36.2.10. Molitva pri poseta na grobot na pokojniotAdonaj, ma Adam? O, Boè, {to e ~ovekot? Adam laevel dama- ôve~kiot ìvot e kakozdiv, Jamal kecel over - Negovite denovi se kako minliva senka. Milostiv Boè! Voovoj taèn mig lutaa moite o~i po ovaa tivka poljana, kade se naredeni humki i nani-àni grobovi, eden po drug. Pod niv sonuvaat ve~en son na{ite pokojnici koi vo na{etobitie vnele svetlina, vedrina, radost i veselost, a koi studenata raka na smrtta giodzede od na{ata sredina. Likovite na na{ite pokojnici lebdeat vo ovoj ~as pred na-{ite o~i, oìvuvaj}i ni gi spomenite na denovite i godinite {to zaedno gi pominavmevo radost, vpivaj}i ja od nivnite lica blagosta i dobrinata. Zatoa e te{ka na{ata à-lost {to gi nema pove}e vo na{ata sredina. Samo Ti, o Boè, moè{ da ja sfati{ na-

248

251250

Documents

OSNOVNI POIMI NA JUDAIZMOT - Jewish Community Bitola