o Derridinom Tekstu OD Uze Do Opste Ekonomije

7/28/2019 o Derridinom Tekstu OD Uze Do Opste Ekonomije

1/10

184 JACQUES DERRIDA,

PISANJE I RAZLIKAPrevela Vanda MikiNaklada ahinpaiSarajevo/Zagreb, 2007.

NatkoKlobuar


2/10

185

ASOPIS STUDENATAFILOZOFIJE

Godina IX.Broj 18/19

Prijevod zbirke eseja Pisanje i razlika (Lcriture et la diffrence)

(Derrida, 2007.) koji je predmet ovog prikaza hrvatski itatelji do-bili su 2007. u prijevodu Vande Miki, punih etrdeset godinanakon prve objave rancuskog izvornika. Vano je napomenuti da1967. godine Jacques Derrida nije objavio samo Razliku i pisanje,ve jo dvije vane i utjecajne knjige: Glas i fenomen (La voix et lephnomne)1 i O gramatologiji (De la grammatologie) (Derrida, 1976.).Iako se moe initi pomalo neobinim simultano objaviti itavodesetljee rada, dublji ulazak u Derridin rad otkriva razlog tome.Razlog takvog dramatinog istupa na scenu sadran je u injenicida rijei kojima barata Derrida, teme, flozof i tekstovi koji inegolem raspon njegovog interesa uvijek vie manje reeriraju jed-ni na druge. Reeno drugaije, Derrida zapravo na nekoj razinidoista uvijek pie o istome, o rekonfguracijama istoga. Upravoiz tog razloga svaki pokuaj da se o nekom Derridinom tekstu iliaspektu njegova rada neto napie ili kae postaje problematian,

jer nuno za sobom povlai uvijek jo iri kontekst, neto drugokao dometak. Napisati neto o Derridi i dekonstrukciji neizbjenoznai napisati neto o pisanju/pismu, logocentrizmu, metafziciprisutnosti itd. Ali time je upravo neto reeno o dekonstrukciji.U Pismu japanskom prijatelju (Derrida, 1983.) Derrida pie da garije dekonstrukcija zanima samo u odreenom konteksu, a to jezapravo kontekst itavog diskurza koji prati tu rije i koji je deter-

minira i biva determiniran njome. Stoga nije udno da je Derridasam rekao da knjiga O gramatologiji moe biti itana kao umetaku srediniPisanja i razlike, ali takoer i obrnuto.2

criture se prevodi kao pismo ali i kao in i proces pisanja. Pisa-nje je kao predmet Derrida ekstenzivno obradio u O gramatologiji.Kao svojevrsno terminoloko vorite pisanje za sobom povlai

1 itatelji koji jo uvijek ekaju na hrvat-ski prijevod ove knjige, u meuvremenu se

mogu reerirati na srpski prijevod ZoranaJankovia: Derida, ak (1989). Glas i feno-men: uvod u problem znaka u Husserlovoj

fenomenologiji. Beograd: Istraivako iz-davaki centar SSOS.

2 (...) Derrida frst says that De la gram-matologie can be considered a bipartitewotk in the middle o which one could in-sert Lcriture et la diffrence. (...) Inversely,

Derrida goes on to say, De la grammato-logie can be inserted into the middle ofLcriture et la dirence... (Bass, 2002.)


3/10

186 golemu mreu de Saussureove lingvistike, strukturalizma, eno-

menologije, Rousseaua, Platona itd. Ono to se na prvi pogled inikao model dekonstrukcijskog manirizma, obrtanje hijerarhijskistrukturirane binarne opozicije (u ovom sluaju to je par pismo-govor), zapravo je gesta usmjerena dovoenju hijerarhije i samenjene mogunosti u pitanje svojevrsnim izjednaavanjem epistemo-lokog i ontolokog statusa pisma i govora. Derridino inzistiranje napismu nije pokuaj da se pismu pridoda poloaj izvornosti, unutra-njosti, poloaj transcedentalnog oznaenog (poloaj za koji Derridatvrdi da je bio povlastica govora u metafzici Zapada), jer to bi biloprotivno itavom njegovom projektu, ve pokuaj da se suspendiramogunost hijerahije, ili da se svijesti razotkrije autosubverzija skri-

vena u takvoj hijerarhiji. Sutina pisanja je emancipiranje znaenjau odnosu na svako aktualno podruje percepcije (Derrida, 2007: 13).

Drugi dio naslova, razlika, usko je vezan za drugi vaan kompleks,diffrance, (uobiajeno se na hrvatski prevodi kao diferancija; Biti,

2000: 67) koji je modifkacija rancuskog glagola diffrrer, koji u sebisadri dva znaenja, razlikovati i odgoditi. U toj modifkaciji glas a(ili bolje reeno graa) na mjestu standardnoge ilustrira s jednestrane nesvodivost pisma na obino pomagalo govoru, jer rancu-ski (iz)govor ne moe razlikovati diffrence i diffrance bez pomoipisma. Budui da sam sadri svojevrsnu razliku izmeu a i e, razlikuupisanju, diffrance istovremeno reerira na de Saussureovu tezu o

jeziku kao sistemu razlika, a kroz pomak/odgodu (vremensku kaoi prostornu) i na prastaru tezu o pismu openito kao reprezentantuprostorno i vremenski neprisutnog. Tim slojevima vieznanosti ineodluivosti pridruuje se dvoznanost nastavka ance, koji isto-

vremeno moe tvoriti i pasivni i aktivni oblik. Kao odgoda vlastitedefnicije, znaenja i odluivosti koja time postaje neto to se opi-re biti ukljueno u klasino defnirane odnose jezika, diffrancenije ni rije ni koncept (Derrida, 1973: 130). Graem se inaugurirau flozoem i izmeu ostalog postaje radikalizacija de Saussureovestrukturalne lingvistike, detaljnije provedene u O gramatologiji, iotpor kategorizaciji unutar okvira metafzike prezencije.

Derridina kritika strukturalizma nije nipoto jednostavno od-bacivanje strukturalizma, nego upozoravanje na logocentrizam

JACQUES DERRIDA,PISANJE I RAZLIKA

NatkoKlobuar


4/10

187



sadran u de Saussureovom Opem teaju, na problematinost

avoriziranja sinkronijske strukture nad historinou i genetskimmiljenjem s jedne strane, i svojevrsnog shematizma u radu pojedi-nih autora koje se smatra strukturalistima s druge strane. Derrida

je zapravo blizak strukturalizmu:3

Strukturalistiki stav, kao i na dananji poloaj spram jezika,nisu tek trenuci u povijesti. Prije e biti uenje kroz jezik kaopodrijetlo povijesti. Kroz samu povijesnost. Spram mogunostigovora i uvijek ve u njemu, to je i ponavljanje, konano prizna-to te konano proireno na dimenzije svjetske kulture, ponav-ljanje iznenaenja koje se ne moe mjeriti ni s jednim drugim ikoje je uzdrmalo ono to nazivamo zapadnom milju, odnosnoonu misao ija se cijela sudbina nalazi u irenju vlastita carstvau mjeri u kojoj Zapad suava svoje. (Derrida, 2007: 2)

I neto nie:

Nema, dakle, nieg paradoksalnog u tome da strukturali-stika svijest bude katastrofna svijest, istodobno ruena iruilaka, destrukturirajua, kakva je svaka svijest, ili baremdekadentni trenutak, razdoblje svojstveno svakom kretanjusvijesti. (Derrida, 2007: 4)

Derridin je pristup radikalizirati temeljne pretpostavke struk-turalizma dok se ne pokau disunkcionalnima u okvirima kla-sine konceptualnosti. Snaga i znaenje, prvi esej u zbirci, bavise upravo golemim povijesnim znaajem pojave strukturalizma i

3 To deconstruct was also a structuralist

gesture or in any case a gesture that assu-med a certain need for the structuralistproblematic. But it was also an antistruc-turalist gesture, and its fortune rests in part

on this ambiguity. Structures were to beundone, decomposed, desedimented (alltypes of structures, linguistic, logocentric,

phonocentric structuralism being espe-

cially at that time dominated by linguisticmodels and by a so-called structural lin-guistics that was also called Saussurian socio-institutional, political, cultural, andabove all and from the start philosophical.)

(Derrida, 1983)


5/10

188 njegovih posljedica za razumijevanje znaka, znaenja i smisla op-

enito. Derridino razumijevanje ga vodi na mjesta gdje se episte-mologija, ontologija i teologija dodiru.

Pisati ne znai samo znati kako nije nuno da pisanjem, stil-skim vrhom, proe samo najbolji, kao to je to mislio Leib-niz o boanskome stvaranju, ni da taj prolazak bude voljan,ni da zapisano beskonano izraava svijet, da mu nalikuje iuvijek ga dri na okupu. To znai i ne moi postii da znae-nje apsolutno prethodi pisanju: time na ljestvici sputamoznaenje, ali istodobno podiemo upisivanje. (...) Pisati znaiznati da ono to se jo nije dogodilo u slovu nema drugog pre-bivalita, ne eka nas kao propis (la prescription) na nekomoo oo ili u nekom boanskom razumu. Znaenjemora ekati da bude izreeno ili napisano da bi samo sebenastanilo i postalo ono to za razliku od sebe jest: znaenje.

(Derrida, 2007: 11)

Smisao i znaenje dislociraju se u prostoru i vremenu. Struktura-listiki obrat, kao dogaaj, omoguio je povijesni uvid u konstantumetafzike prezencije na Zapadu. Razliite metaore i sredita, kojasu kroz povijest metafzike na razliite naine upravljala tumae-njem i istraivanjem smisla, kroz koncepciju znaka u strukturalnoj

lingivstici dobivaju mogunost vlastite dekonstrukcije.Derrida se direktno vraa na probleme strukture i znaenja predkraj knjige, u eseju Struktura, znak i igra u diskurzu humanistikihznanosti, koji se, osim strukturalizmom i logocentrizmom, pobliebavi antropologijom Levi-Straussa i njegovim nastojanjima da izaena kraj s problemom opozicije priroda-kultura u kontekstu proble-ma rodoskvrnua, te problemom ahistorinosti metode analize mitamodelirane prema De Saussureovoj sinkronijskoj lingvistici. Odre-eni smjer miljenja izmeu sinkronije i povijesti dade se naslutitiu eseju Geneza i struktura i enomenologija. Kroz tumaenje Hu-sserlove enomenologije Derrida ormulira naelno pitanje odnosasamih pojmovageneza i struktura, o njihovom semantikom odnosu.Ono to Derrida u Husserla nalazi kao enomenologijski posao uvijek


NatkoKlobuar


6/10

189



je usmjereno anticipacijom prema neemu. Tu se u enomenolokoj

svijesti otkriva stanovita teleoloka komponenta, a telos sam kao kaoneka vrsta razrjeenja dijalektike struktura-geneza:

Budui da je Telos potpuno otvoren, budui da je sama otvore-nost, rei da je on najmoniji strukturalni apriori povijesnostine znai odrediti ga kao statiku i determiniranu vrijednostkoja bi ormirala (informerait) i zatvorila (enrefmerait) genezubitka i smisla. On je konstantna mogunost, samo roenjepovijesti i smisla postajanja uope. On je, dakle, strukturalnosama geneza, kao podrijetlo i kao postojanje. (Derrida, 2007:181)

Vratimo se na trenutak na Strukturu, znak i igru u diskurzu hu-manistikih znanosti radi jo jednog citata:

Mogue je pokazati da su svi nazivi temelja, naela ili sredi-ta uvijek oznaavali konstantu neke prisutnosti (eidos, arche,telos, energeia, ousia /esencija, egzistencija, supstancija, su-bjekt/, aletheia, transcedentalnost, svijest, Bog, ovjek itd.).(Derrida, 2007: 298)

itav Derridin rad nastoji pokazati kako upravo ti interpretativni

i deduktivni centri u sebi sadre mogunost dovoenja u pitanjevlastite utemeljenosti, mogunost dekonstrukcije. U tom smisluje telos s jedne strane prisutan kroz upravljanje interpetacijom iistraivanjem, a s druge strane dislociran vremenski, kao neto touvijek tek treba doi, kao predmet udnje, a time i kao vezivno tkivoizmeu historijskog i strukturalnog miljenja.

Derrida svoj osjeaj za dijalektiko miljenje duguje velikim di-jelom Hegelu, to se jasno vidi u eseju Od ue do ope ekonomijepodnaslovljenomBezrezervni hegelijanizam. Derridina analiza vi-eznanog i kontradiktornog Hegelovog pojmaAufhebungnije samotumaenje Hegela ili tumaenje Battailleovog tumaenja Hegelanego i svojevrsno indirektno tumaenje osebujnosti vlastitog pisa-nja.Aufhebungje termin koji u sebi sadri znaenja prekoraivanja


7/10

190 i premaivanja ali istovremeno i zadravanja, konkretno u slije-

du teza-antiteza-sinteza, gdje sinteza premauje tezu i antitezu,ali istovremeno u sebi zadrava neto od obje.Diffrance je, kao imnogi drugi momenti Derridinog rada, jednim dijelom bez sum-nje svojevrsni odjek, miljenje na tragu Aufhebunga. Pisanje kojeDerrida prakticira uvijek je u potrazi za slinim kontradiktornimterminima koji suspendiraju konani sud, znaenje, a zapravo imogunost svoenja na ormalnu logiku. U Nasilju i metafzici,tekstu o jo jednom vanom izvoru svojeg pisanja, EmmanueluLevinasu, Derrida se bavi Levinasovom analizom iskustva drugog.Upravo u mukotrpnoj analizi drugogDerrida locira Levinasovo os-poravanje te logike ne-proturjeja: ... sve ono to Levinas nazivaormalnom logikom, osporeno je u samom korijenu. Taj bi korijenbio ne samo korijen naeg jezika, nego i cijele zapadne flozofje,osobito enomenologije i ontologije. (Derrida, 2007: 96)

Meutim, u nunosti tog korijena sadrana je i mogunost sameflozofje. S druge strane logosa nalaze se tiina, i ludilo. Derridinakritika Foucaultove analize povijesti ludila nalazi uporite upravo uinjenici da se povijest ludila samog, a ne povijest aproprijacije ludi-la od strane ratia, to je deklarativno Foucaultova namjera, ne moeispisati nikakvim jezikom, budui da sama gesta takvog pokuajazapada u nasilnu aproprijaciju ludila u okvire razuma. Naime, f-

lozoski diskurz po defniciji mora umaknuti ludilu. Polaganjemprava na razumljivo znaenje diskurz se zapravo normalizira:

Foucault kae: Ludilo je odsutnost djela. To je temeljnabiljeka u njegovoj knjizi. No djelo poinje najelementarni-jim diskurzom, prvom artikulacijom znaenja, reenicom,sintaktikim poetkom jednoga kao takav, budui da ispi-sivanje reenice znai oitovanje nekog mogueg znaenja.Reenica je po esenciji normalna. Ona u sebi nosi normal-nost, to jest znaenje, u svakom smislu rijei, osobito Des-cartesove. Ona u sebi nosi normalnost i znaenje, kakvo god,uostalom, bilo stanje, zdravlje ili ludilo onoga koji je izgovaraili preko kojega prolazi i kod kojega, u kojem se artikulira. U


NatkoKlobuar


8/10

191



svojoj najoskudnijoj sintaksi logos je razum, i to ve povijesni

razum. A ako je ludilo, openito, onkraj svake patvorene ideterminirane povijesne strukture, odsutnost djela, onda jeludilo, po esenciji i uope, tiina, oduzeta rije, u cezuri i ranikoje nainju ivot kao povijesnost uope. (Derrida, 2007: 57)

Pisanje i razlika u obliku niza eseja okuplja nevjerojatan brojtumaenja rada raznih flozoa i golem spektar problema: struk-turalizam, lingvistika, Levi-Strauss i antropologija, Freud i psiho-analiza, metafzika drugog i Levinas, pitanje ludila i arheologije sFoucaultom i Descartom, Husserl i enomenologija, svijest, kazali-te Antonina Artauda, knjievnost Edmunda Jabesa, Hegelova dija-lektika itd. Mjesta gdje se te naizgled heterogene tematike dodirujui isprepliu zapravo su kljuna. Naime, iitavati Derridine tekstoveznai uvidjeti veze izmeu ontologije, jezika, smisla i ludila.

Odgovor na pitanje to je dekonstrukcija? ne smije biti shvaen

kao pokuaj defnicije ili logike predikacije, ve odgovor (ako onkao takav uope postoji) lei u stanovitoj vrsti itanja i pisanja, pre-itavanja i preispisivanja, moda ak barthesovskog praenja tkanjaDerridinog rada, itavog diskurza koje vue za sobom, rada koji senikako ne moe dovriti usvajanjem kakve taksonomije ili liste na-mjera, termina i defnicija.Dekonstrukcija ne subsumira diffrance,trace, criture, supplement, marge,parergon itd., lista je nedovriva.4

Naalost, unato stalnim Derridinim apelima da se dekonstrukcijune svodi na metodu i da joj se ne pridaje stabilna defnicija, veinanegativnih kritiara uinilo je ba to, sveli su je na metodu, mani-rizam, i opisali njene postupke. Najei postupak takvih kritiarasvodi se na banaliziranje Derridina rada da bi ga se onda razotkrilokao banalnog. Sama fksacija na rije dekonstrukcija upravo je pro-izvod potrebe za diskurzivnom ekonominou. Ali razlika izmeuadekvacije i ekonomije je kljuna. to je ta rije trebala znaiti i

4 By defnition, the list can never be clo-sed, and I have cited only names, which isinadequate and done only for reasons ofeconomy. In fact I should have cited the

sentences and the interlinking of senten-ces which in their turn determine thesenames in some of my texts. (Derrida, 1983)


9/10

192 to je kroz masovnu upotrebu poela znaiti dvije su razliite stvari.

Temeljne flozoske geste Derridinog rada mogue je u velikoj mjeriekstrapolirati iz bilo kojeg njegovog teksta (jer na jednoj razini uvijekpie o slinim strukturnim i metafzikim problemima), pa tako iiz Pisanje i razlika. Meutim, sama rije dekonstrukcija u toj seknjizi prvi put pojavljuje tek na 211. stranici. Iako uzorci u Derridi-nim tekstovima (pa makar gramatiki) nedvojbeno postoje, iakopararaziranje, strukturiranje i defniranje imaju stanovitu vlastitupedagoku vrijednost, itatelju otovorenom za Derridine tekstoveuvijek e ostati osjeaj da je neto izgubljeno u prijevodu. to ondapreostaje od pokuaja da se pararazira rad koji se iri u toliko mno-go smjerova i slojeva? Izmeu rizika izdaje banalizacijom i potrebeda se ipak koherentno protumai neki tekst preostaje pokuaj da seponovno proita, da se reiterira neki aspekt, moment ili gesta Derri-dinog miljenja, da se naprosto prate njegovi tragovi. Jednostavnoprikazati o emu se radi ini se nemoguim kada je sama materija

postavljena na naelnom izbjegavanju klasinog zahtjeva flozo-ske argumentacije, a to je mogunost da se ormalizirano, logiki,reormulira argument, bez dvosmislenosti i ostatka, bez potrebe zadodatkom. Iz te nemogunosti postaje jasno da Derrida nije klasianflozo. Njegovi termini i uvjeti (ne)determinirani su upravo otporomprema ormalizaciji nedvosmislene propozicije.5 Tu se radi o velikimulozima. to mora biti stavljeno na kocku da bi se razgovaralo u ter-

minima, drugim rijeimapod uvjetima, dekonstrukcije? Zasigurnoklasini koncepti smisla i razuma jesu na kocki, ali potencijalni do-bici irenja obzora smisla, koherentnosti, tumaivosti i razumljivostiza flozofju su golemi. Optuiti Derridu za iracionalnost ili brkanjeretorike i logike ini se kao potpuni promaaj i flozoska kratkovid-nost (pogotovo uzevi u obzir njegovu kritiku Foucaulta), jer Derridapokuava pokazati da su retorika i logika u dosluhu, da uvijek vejesu pobrkane, i to u nerazmrsivo klupko. Da pararaziramo Derridu:Logika, trebalo bi rei Gramatika.

5 As you know, one of the principal thin-

gs at stake in what is called in my texts de-construction is precisely the delimiting of

ontology and above all o the third personpresent indicative: S is P. (Derrida, 1983)


NatkoKlobuar


10/10

193



LITERATURA

Biti, Vladimir (2000). Pojmovnik suvre-mene knjievne i kulturne teorije. Zagreb:Matica Hrvatska.

Derrida, Jacques (1983). Letter to a ja-panese friend. URL: http://lucy.ukc.ac.uk/

simulate/derrida_deconstruction.html, 04.

08. 2010. Derrida, Jacques (1976). O gramatologiji.Sarajevo: Veselin Maslea.

Derrida, Jacques (2007).Pisanje i razlika.

Sarajevo/Zagreb: ahinpai. Derrida, Jacques (1973).Speech and phe-nomena. Evanston: Northwestern Univer-sity Press.

Derrida, Jacques (2002). Writing and dif-ference. London/New York: Routledge. Derida, ak (1989). Glas i fenomen: uvodu problem znaka u Husserlovoj fenomenolo-

giji. Beograd: Istraivako izdavaki centar

SSOS.

Bass, Allan (2002). Translators intro-duction. U: Derrida, Jacques (2002). Wri-ting and difference. London/New York:Routledge.

Documents

o Derridinom Tekstu OD Uze Do Opste Ekonomije