22
Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! Namba 2203 Desemba 1 - 7, 2016 28 pes K1 tasol Wantok TOKSORI Long las wik isu 2202 Fran kava i tok ‘APEC BUNG LONG CUBA’ i no stret.. Em sapos long ‘APEC BUNG LONG PERU’..Edita Las ilektoral rol apdet stat long NCD TRIPELA Ilektoret insait long Nesenel Kapitel Distrik (NCD) i kamap las ilek- toret long PNG long mekim wok bilong kamapim nupela vota enrolmen na apdetim ilektoral rol. Deleget bilong Ilektoral Komisina, na Deputi Komisina bilong Koporet Sevises, John Kalamoroh, i opim program bilong mekim wok apdet bilong ilektoral rol in- sait long Mobi Saut, Mosbi Not Is na Mosbi Not Wes. Mista Kalamoroh i tok wok i stat asde na bai pinis bihain long 40 de. Moa long 800 manmeri i kamap enrol- men ejen bilong PNG Ilektoral Komisin (PNGEC) na ol dispela lain bai go raun long wan wan ples insait long tripela ilek- toret long Pot Mosbi siti long kisim ol nem bilong ol manmeri husat inap long vot long nesenel ileksen. “Yupela i makim mipela (PNGEC) na bai yupela i wok aninit long wan wan ritening opisa (RO). “Wok long yumi long Pot Mosbi i stat nau (asde), na namba bilong yupela ol enrolmen ejen long Pot Mosbi em i planti tru. “Namba i winim ol arapela provins. Mi laik salensim yupela long mekim wok stret. Sapos yupela i apim namba bilong ol elijibel vota (o ol lain inap long vot) i go antap, lo i stap long kotim yupela. “Dispela kain paul pasin i no ken kamap,” Mista Kalamoroh i tok. Em i mekim dispela toktok long asde long Jack Pidik Park long Pot Mosbi. Long sefti na sekyuriti, ol polis bilong NCD bai wokbung wantaim PNGEC. Ol tim lida bilong wan wan grup bai stap long CUG mobail fon na ol bai gat namba bilong ol polis man na ol senia opisal bilong PNGEC het opis. Ol enrolmen ejen bai kisim yunifom siot bilong ol long dis- pela Fraide. Stat long Trinde long dispela wik, ol bai mekim ol awenes toktok long skulim ol manmeri long putim nem bilong ol long ilektoral rol. “Sapos nem bilong yu i no stap long ilektoral rol, yu bai no inap gat sans long vot long nesenel ileksen long neks yia,” Mista Kalamoroh i tok. Mista Kalamoroh i tok tenkyu long ol patna bilong PNGEC olsem gavman bilong Australia, Amerika na Nu Silan long givim moa sapot long PNGEC. PNG Ilektorel Komisen i statim enrolmen bilong ilektorel rol wantaim wanpela ilektorel wokabaut long Sande 27 Novemba moning taim i bin stat long Jack Pidik Pak wantaim Wokabaut bilong Laip wantaim Gavana Powes Parkop na ol lain bilong en. Wokabaut bilong ilektorel rol i go pinis long Ela Bis we ol i mekim awenes. Poto: Nicky Bernard. Insait: Toksave long pasin bilong Enrol - P14 na 15

Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasolwantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2016/Wantok_namba_2203.pdf · Namba 2203 Desemba 1 - 7, 2016 28 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG

  • Upload
    others

  • View
    2

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret!Namba 2203 Desemba 1 - 7, 2016 28 pes K1 tasol

WantokTOKSORI

Long las wik isu 2202 Frankava i tok ‘APEC BUNGLONG CUBA’ i no stret..Em sapos long ‘APECBUNG LONG PERU’..Edita

Las ilektoral rol apdet stat long NCDTRIPELA Ilektoret insait long NesenelKapitel Distrik (NCD) i kamap las ilek-toret long PNG long mekim wok bilongkamapim nupela vota enrolmen naapdetim ilektoral rol.

Deleget bilong Ilektoral Komisina, naDeputi Komisina bilong Koporet Sevises,John Kalamoroh, i opim program bilongmekim wok apdet bilong ilektoral rol in-sait long Mobi Saut, Mosbi Not Is naMosbi Not Wes.

Mista Kalamoroh i tok wok i stat asdena bai pinis bihain long 40 de.

Moa long 800 manmeri i kamap enrol-men ejen bilong PNG Ilektoral Komisin(PNGEC) na ol dispela lain bai go raunlong wan wan ples insait long tripela ilek-toret long Pot Mosbi siti long kisim olnem bilong ol manmeri husat inap longvot long nesenel ileksen.

“Yupela i makim mipela (PNGEC) nabai yupela i wok aninit long wan wanritening opisa (RO).

“Wok long yumi long Pot Mosbi i statnau (asde), na namba bilong yupela olenrolmen ejen long Pot Mosbi em iplanti tru.

“Namba i winim ol arapela provins. Milaik salensim yupela long mekim wokstret. Sapos yupela i apim namba bilongol elijibel vota (o ol lain inap long vot) igo antap, lo i stap long kotim yupela.

“Dispela kain paul pasin i no kenkamap,” Mista Kalamoroh i tok.

Em i mekim dispela toktok long asdelong Jack Pidik Park long Pot Mosbi.

Long sefti na sekyuriti, ol polis bilongNCD bai wokbung wantaim PNGEC. Oltim lida bilong wan wan grup bai stap

long CUG mobail fon na ol baigat namba bilong ol polis man naol senia opisal bilong PNGEC hetopis. Ol enrolmen ejen bai kisimyunifom siot bilong ol long dis-

pela Fraide. Stat long Trinde longdispela wik, ol bai mekim olawenes toktok long skulim olmanmeri long putim nem bilongol long ilektoral rol.

“Sapos nem bilong yu i no staplong ilektoral rol, yu bai no inapgat sans long vot long nesenelileksen long neks yia,” MistaKalamoroh i tok.

Mista Kalamoroh i tok tenkyulong ol patna bilong PNGEColsem gavman bilong Australia,Amerika na Nu Silan long givimmoa sapot long PNGEC.

PNG Ilektorel Komisen i statim enrolmen bilong ilektorel rol wantaim wanpela ilektorel wokabaut long Sande 27 Novemba moning taim i binstat long Jack Pidik Pak wantaim Wokabaut bilong Laip wantaim Gavana Powes Parkop na ol lain bilong en. Wokabaut bilong ilektorel rol i gopinis long Ela Bis we ol i mekim awenes. Poto: Nicky Bernard.

Insait: Toksave longpasin bilong Enrol - P14 na 15

P2 Wantok Desemba 1 - 7, 2016 nius

PNG laik wokbung wantaim Vietnam PRAIM Minista Peter O’Neill i tokamamas long H.E Trần Đại Quangi kamap Presiden bilong Vietnam.

Praim Minista O’Neill i autimtingting long wokbung wantaimVietnam taim Vietnam i laik holimbikpela bung bilong APEC long2017 na PNG bai holim APEC bunglong 2018.

Mista O’Neill i tok PNG bai wok-bung wantaim VietnAm bikos PNGbai nid long lainim planti samtinglong Vietnam taim em i holimbikpela APEC bung long 2017.

Mista Quang i bin tok em baikam long 2018 APEC Samit longPot Mosbi.

Tupela lida i bin toktok long Limalong Peru taim ol lida bilong olAPEC memba kantri i bin bung longdispela Saut Amerika kantri longlas wik.

Mista O’Neill i bin autim strong-pela tingting long larim Vietnam ihelpim ol manmeri PNG i kisim

teknikel sapot long planm rais. Tupela lida i wanbel long opim

nupela embesi long kepital siti bi-long tupela kantri na strongimdiplomatik rilesens namel longPNG na Vietnam.

“PNG na Vietnam i gat strong-pela pasin long wokbung wantaim.Mi wanbel long strongim dispelapasin bilong kamapim poroman.

“PNG na Vietnam i gat gutpelagraun. Vietnam i apim level bilongprodaksen long kopi. Mipela ilaikim sampela teknikel sapot bi-long Vietnam long kirapim kopi in-dastri long PNG,” Mista O’Neill itok.

Mista O’Neill i tok PNG i gat gut-pela graun long planim rais tasol olmameri i no gat save bilong planimrais.

Em i askim sapos Vietnam i kengivim dispela save bilong planimrais na helpim ol manmeri longples long planim rais. Praim Minista Peter O’Neill wantaim Presiden Tr�n Đ�i Quang bilong Vietnam.

Pe bilong pabliksevan i go antap

PE o pot nait mani bi-long ol pablik sevan igo antap tumas, SifSeketeri bilong Gav-man, Isaac Lupari, itok.

Mista Lupari i tokem i les long harim olkomplen toktok bi-long ol pablik sevanbilkos gavman i woklong apim mani bilongol, na ol pablik sevano wok manmeri bi-long gavman i woklong kisim bikpelamani.

Mista Lupari i tokmani ol pablik sevan isave kisim long yia2010 em no moawankain olsem olpablik sevan i wok

long kisim tude. “Sikispela yia i go

pinis, K350 em i binlowes pot nait pepablik sevan i binkisim. Nau wanpelapablik sevan husat istap daunbilo aninitlong salari gret bilongpablik sevis straksa iwok long kisim K600long wan wan potnait,” Mista Lupari itok.

Em i tok dispela ilukim gavman i apimpe bilong pablik sevanlong 55 pesen.

Mista Lupari i tokolgeta pablik sevan iwok long lukim dis-pela bikpela pe i goantap na em i les long

harim ol i komplenmoa.

“Sapos wanpelapolis man i save kisimK600 olsem potnaitpe long yia 2010, naupotnait pe bilong em igo antap long K1,050.

“Long wankaintaim, ol tisa husat isave kisim K300 i woklong kisim K900. Olnes long haus sikhusat i save kisimK450 i wok long kisimK820.

“Gavman i apim peibilong ol pablik sevan.Dispela em i no gia-man,” Mista Lupari itok.

Sif Seketeri IsaacLupari.

PNG Maining na Petrolium Invesmen Konperens bai kamap long Sidni, Australia

James G. Kila i raitim

PRAIM Minista PeterO’Neill bai opim namba14 PNG Maining naPetrolium Invesmen Kon-prens long Hilton Hotellong Sydney, Australialong Disemba 5.

Eksekutiv Dairekta bi-long PNG Semba ovMains na Petrolium, GregAnderson i tokaut longdispela long wanpelastetmen long las wiken.

Em i tok moa long 900

deleget i makim mainingna petroleum risosessekta olsem ol sevis kam-pani, gavman ogenais-esin, lenona grup,intanesenol investa o lainhusat i putim mani longol projek long PNG baistap long dispela konfer-ens.

Ol PNG gavman min-ista husat bai stap longkonperens na givim tok-tok em Maining Minista,Byron Chan na Ministabilong Petrolium na Eneji,

Nixon Duban. Ol arapelagavman minista na ga-vana bilong ol risosprovins tu bai stap nagivim toktok.

Mista Anderson i tokdispela invesmen kon-perens bai givim gutpelasans long promotim namaketim PNG, na tugivim gutpela sans long olinvesta long bungim olsenia menesa bilong olkampani i wok long PNGna toktok na serim tingt-ing long invesmen. Moalong en tu, dispela kon-

prens i ken tokaut longwanem rot long promo-tim gro bilong indastrilong PNG long bihaintaim.

Namba tri de bilongkonprens bai lukluk moalong PNG Risos indastrirot long sait long kisimfainens. Dispela de tu bailukluk moa long sait longfainens bilong petroliumna maining eksploresen.Ol sevis kampani bilongindastri bai yusim dispelade tu long promotim olprodak bilong ol.

Kuman askim bod memba long wok gutPaul Zuvani i raitim

EDUKESEN Minista naMemba bilong Gumine,Nick Kuman i askim ol nu-pela bod memba bilongEdukesen long ol i maswok gut.

Kuman i tok em imakim ol long kamapolsem bod memba bihainlong gutpela wok ripot bi-long ol na ol i mas soimdispela mak long woknau ol i holim.

Minista i mekim dis-pela tok long taim ol

memba i tok promis longwok bilong ol long Hide-way Hotel long las wik.

“Taim you mekimpromis, yu kisim bikpelawok olsem memba bi-long Edukesen bod nadispela pawa i kam aninitlong Edukesen Ekt,”Kuman i tok.

“Dispela pawa i putimyu na ol arapela membabilong bod we laikim bi-long gutpela pasin napasin bilong bihainim lo istap.

“Mi askim yupela long

holim strong wok bilongyupela wantaim komit-men we taim yupela ipinis wok bai mak bilongyupela i stap yet.

“Mi salensim dispelabod long em bod we imas strongim edukesensistem na bringim levelbilong em i go long nara-pela level, moa long saitbilong kwaliti.

“Dispela bod i mas inaplong wok gut wantaimMinista na Seketari bi-long Edukesen.

“Yu mas bod we i

mekim wok long skruimwok bilong Edukesen i gomoa yet,” em i tok.

Kuman i tok edukesenbod i bikpela bod bilongMinistri na Dipatmenlong wanem bod bailukim Edukesen plen ikamap na divelopmenedukesen sistem i di-velop na ron long kantri.

Em i tok wok bilongbod i no bilong kisim petasol, nogat. Wok bilongol em long givim edvaislong minista na Tisa Se-vises Komisen (TSC) tu.

nius Desemba 1 - 7, 2016 Wantok P3

O’Neill salim tok sori i go long Fidel Castro i dai PRAIM Mnista Peter O’Neill isalim tok sori i go long Presi-den bilong Cuba, Raul Castro,biknem Castro famili, gavmanbilong Cuba na ol pipel bilongCuba bihain long pastaim pres-iden, Fidel Castro i dai.

Fidel Castro, husat i bikpelabrata bilong Presiden Raul Cas-tro, i bin dai long las wik Fraidelong Havana bihain long em ibin sik long 10-pela yia olgeta.

Taim em i bin painim bikpelasik long yia 2010, em i bin risainolsem Presiden bilong kantri ,na givim pawa i go long liklikbrata bilong em, Raul Castro,

husat nau i Presiden bilongCuba.

Fidel i bin ranim kantri Cubalong yia 1959 i kam inap yia2010 taim em i bin sik na ilusim pawa long han bilongRaul.

Krismas bilong em i bin 90 yiataim em i bin dai long las wikFraide long Havana long Cuba.

Praim Minista O’Neill wan-taim ol senia opisal bilong Ne-senel Dipatmen bilong Helt ibin go raun long Cuba longsainim ol namba wan pepa wokna agrimen long larim old oktabilong Cuba i kam wok long ol

rurel haus sik long PNG. Long las wik Fraide, Mista

O’Neill wantaim delegesen bi-long PNG i bin lusim Cuba, nalong Sarere, Fidel Castro i bindai.

“Yumi save pailaim kain kainpolitiks long laip bilong yumi.Tasol Fidel Castro em i wanpelabiknem wol lida na mi salim toksori bilong gavman na pipel bi-long PNG i go long brata bilongem, Presiden Raul, na ol pipelbilong Cuba,” Mista O’Neill itok.

Mista O’Neill i tok Fidel Cas-tro i bin divelopim namba wan

famasitikel na heltke sistemlong Cuba na dispela i kamapnamba wan long wol.

“Fidel Castro i bin kirapimmedikel na helt ke sistem bi-long Cuba i kamap namba wanlong wol. Na ol arapela kantri ibihainim dispela sistem namekim long kantri bilong ol yet.

“Mipela long PNG i laik bi-hainim dispela stail bilong Cubana i sainim agrimen wantaimgavman bilong Cuba long larimol medikel dokta bilong Cuba ikam wok long ol rurel haus siklong PNG we i no gat dokta,”Mista O’Neill i tok. Pastaim Presiden bilong Cuba, Fidel Cas-

tro, i dai long las wik Fraide.

Dipatmen laik kamapimstrongpela sistem

Paul Zuvani i raitim

KAMAPIM strongpelaedukesen sistem longkantri i wanpela bikpelatingting bilong gavman,Minista biong Edukesenna Memba bilong Gu-mine, Nick Kuman i tok.

Na em i amamas longlukim olsem long nambawan taim Gavman i harimkrai bilong ol manmeri nai mekim ol samting stret.

Kuman i mekim dispelatok taim em i welkamimol nupela bod memba bi-long Edukesen long Hide-away Hotel long las wik.

Em i tok i gutpela lukimwin mani bilong ol risosesi go daun stret long olmanmeri na ol manmeri iken pilim stret long laipbilong ol.

Em i tok wanpela pro-gram we i lukim kaikai bi-long ol risoses bilongkantri i go stret long olmanmeri em long tusen fifri (TFF) polisi, StandetBes Edukesen (SBE) Tisa

Kwaliti Program namekim bilong teknikolvokesinel edukesen tren-ing sekta.

“TFF i wanpela bikpelapolisi Gavman inap longmekim ,” Kuman i tok.

“Stat long “Namba bilong ol

sumatin i go antap olsem7 pesen, inap long tu (2)milien sumatin.

“Long dispela tem bi-long palamen mipela iwok i go long het tok bi-long 'Rait bilong Eduke-sen' senis insait longEdukesen Ekt we bai ol-geta gavman bilong bi-hain taim aninit long lobai bihainim.”

Kuman i tok narapelabikpela polisi em Ministribilong em i lukluk longedukesen i kamapimkwaliti edukesen aninitlong skul karikulum we ipas na gutpela long olsumatin i ken lain longem.

Dispela karikulum emstandet bes edukesen

(SBE) na i narakain longautkam bes edukesen(OBE).

Dipatmen i traim OBEtasol ol tisa i painim hatna ol sumatin i no lain gutaninit long dispela kariku-lum.

Long dispela as Ministrina Dipatmen i rausim dis-pela sistem.

Minista i tok Dipatmeni laik olsem long 2019 olsumatin i inap long lainimgut olgeta sabjek olsemInglis, Meths, Saiens,Sosel Saiens, Agrikalsa nanarapela moa.

Em i tok ol i stat trenimol elementari tisa long 22provins long 2012 na inaplong nau ol i trenim pinis15,000 elementari tisa.

Em i tok Gavman istrongim Edukesen sektabikos em i laik strongimikonomi bilong kantri weol manmeri bilong kantriyet i gat save long mekimwok na tanim ol neturelrisoses bilong kantri i godaun long helpim gut olmanmeri.

Trukai sapotim YWAM NAMBA wan kampani bilongmekim rais long PNG, TrukaiIndsutries, i sapotim medikelna trening sip, MV YWAMPNG.

Dispela sip i save givimmedikel sevis na trening longol ples i stap longwe longPNG olsem ol komyuniti longWesten Provins.

Trukai i givim 1 ton raislong fidim planti ol voluntiamanmeri husat i save woklong dispela sip.

Dispela 1 ton rais ikaramapim 100 bek bilong 10kilo grem bek rais Trukai igivim long YWAM.

MV YWAM PNG i kam bekgen long PNG long ranimklinik long Galp Provins na

Pot Mosbi bipo long ol baistatim autris bilong ol longMilen Be Provins na WestenProvins.

Youth with a Mission(YWAM) em i wanpela Kris-ten muvmen we i operet longmoa long 180 kantri na ol istatim operesen long yia1960.

Dispela i no namba wantaim Trukai i givim dispelakain helpim.

Sip Menesa bilong MVYWAM PNG, JeanaWiemeyer, i tok tenkyu longplanti taim Trukai i save givimhelpim long ol.

“YWAM i laik tok tenkyu

long Trukai i wok long givimbikpela sapot. Mipela bai noinap lus tingting long gutpelahelpim na sapot yupela igivim, na mi amamas longlarim dispela patnasip namellong yumi i wok long gro,”Mis Wiemeyer i tok.

Wantaim 43 pesen popule-sen bilong PNG i stap aninitlong 15 krismas, planti olyangpela pikinini i no savestap long selebretim namba40 bonde bilong ol.

Taim moa long 84 pesenmanmeri PNG i save stap longol rurel eria, salens bilonggivim helt sevis long ol pipel istap long long we na bus plesem i bikpela tru.

Sels na Maketing opisa bilong Trukai, Kimberley Winemalei, i givim wanpela 10 kilo grem bekrais long Sip Menesa bilong MV YWAM PNG, Jeana Wiemeyer, long Pot Mosbi.

P4 Wantok Desemba 1 - 7, 2016 nius

Nupela bris bai strongim ikonomi long Oro ORO provins I selebretim de bi-long opim 4-pela bris we baihelpim 100,000 pipel long wokbisnis na senis bilong ikonomilong las wik Trinde, 23 Novemba.

Ol bikman na meri bilong Aus-tralia na Papua Niugini i selebretimtaim bilong ol Oro Bris Projek ipinis long las wik Trinde.

Dipatmen bilong Woks wantaimAustralia Gavman Transpot SektaSapot Program i bungim han wan-taim long kirapim dispela wok bi-long putim ol bikpela bris bilongOro Provins.

Australia Gavman i bin putimK139 milien long pinisim dispelahap bilong projek. Insait long dis-pela projek, ol i pinisim 4-pela nu-pela bris long Eroro, Girua,Ambogo na Kumusi wara. Ol olpelabris long ol dispela wara i bin bruklong taim bilong strongpela win natait wara taim Saiklon Guba i binkamap long Oro long 2007. Ol nu-pela bris nau em ol i wokim gutinap long stap strong longpelataim, maskim bikpela tait nastrongpela win i kirap.

Lokal ikonomi i nidim wanpelaseif na strongpel transpot netwoklong mekim wok. Nau ol nupelabris bai helpim ol pipel na bisnislong go long maket, ples balus nabasis long Oro Be.

Oro Provins i gat bikpela oil pam

indastri prodaksen. Ol liklik familigrowa i makim 60 pesen bilonggraun ol i yusim long planim oilpam. Ol 4-pela bris bai helpim longdaunim taim bilong ran long rot nadaunim kost bilong stretim ol trak.

Ol gutpela samting bai kamaplong ikonomi bai kamap long olbikpela bisnis na ol liklik lain familitu long wankain we.

Australia Hai Komisiona, BruceDavis, i bin amamas tru long opimdispela projek. Em i tok olsem dis-pela i soim strongpela ikonomipatnasip namel long tupela kantriwe i wok long go bikpela yet.

“Wok bilong ol Oro Bris Projek isoim wanem kain samting yumi

inap long kamapim taim Papua Ni-ugini na Australia i wok bung wan-taim. Ol dispela bris bai kamapimbikpela kontribusen bilong gutpelasindaun bilong Oro Provins long bi-hain taim, na strongpela patnasipwantaim Papua Niugini,” MistaDavis i tok.

“Kumusi Bris nau em i kamapwanpela longpela tupela lein brislong katim wara insait long kantriwantiam 285 mita. Moa long 200lokal man na meri i bin wok longdispela projek we nau bai opim rotbilong 100,000 pipel i wokabaut nawokim bisnis,” Hai Komisina Davisi tok.

PIksa bilong longpela bris bilong Kumusi Wara.

Ol pipel bilong Oro i amamas na singsing danis long nupela bris i kamap.Poto: AHC midia.

Sumatin mas lainim wok bisnis: OpisaPaul Zuvani i raitim

OL sumatin i no ken tingting plantitaim ol i no painim wanpela hapbilong skruim skul bilong ol, JacobWani, eksekyutiv menesa bilongakuakalsa na inlen piseris i tok.

Wani i mekim dispela tok taimNesenel Piseris Atoriti (NFA) iopim akuakalsa projek o pis fam

long De La Salle Sekenderi Skul,Bomana, ausait long Mosbi i nolongtaim i go pinis.

Em i tok planti taim ol pikinini napapamama i save wari taim ol ilukim pikinini i no painim ples longwanpela skul o haia institut longskruim skul bilong ol.

Tasol Wani i tok dispela i no trulong wanem maski sapos wanpela

i no painim ples bilong gomoa long skul, i gat plantiarapela rot i stap bilongwanpela i ken mekimwok na sapotim laip bi-long ol.

Wanpela rot em longmekim pis fam.

“Planti manmeri ipainim abus long kaikai,”Wani i tok.

“Ol i painim helti abusna ol helti abus em olkaikai bilong solwara nawara.

“Yu lukautim pis, yubai laki bikos ol manmeribai kam baim pis bilongyu. Ol bai givim yu mani.

“Larim ol i go long skulna kisim wok tasol taim

yu lukautim pis o mekimsampela kain samting, olbai kam na tromoi manibilong ol long yu.

“Yes mani ol baimekim tasol ol baipainim ples bilong yusimdispela mani,” em i tok.

Violet Gerega, teknikolvokesinel edukesen tren-ing (TVET) dairekta i toknau yet Edukesen Dipat-men i wok wantaim NFAna Smol-Midium En-tapraises (SME) sektalong kamapim progremwe sampela ol kos we olTVET kisim em ol sek-endari skul tu bai kisim.

Em i tok ol kos bilongTVET i gutpela long

wanem ol bai helpim olsumatin long planti rot.

Ol i statim pinis longkamap wantaim wei bi-long ronim dispela kos naliklik taim dispela sistembai kamap long ol sek-endari na haia lening in-stitut.

Wapson Lara, bisnistisa long De La Salle,husat i go pas longkamap wantaim bisnisplen na kamap wantaimpis fam long skul i tok emi kisim dispela save longtaim em I tis long wanplaskul long Nu Ailanprovins.

Em kamapim projekwantaim K62,600 we

K61,000 i kam long NFAna K1600 i kam longskul.

John Kasu, MenesingDairekta bilong NFA I tokNFA bai sapotim skullong dispela projek.

De La Salle prinsipalJames Ume, amamas antok tenkyu long sapot bi-long olgeta.

Em i tok bihain long 70yia stap bilong skul, em inamba wantaim skul ikisim wanpela helpimlong Gavman.

Em i strongim tingtingbilong NFA, SME naEdukesen olsem skul bailukautim gut pis fam.

O’Neill strongim poroman bilong PNG na Thailand PRAIM Minista PeterO’Neill i wok longstrongim poroman bilongPNG na Thailand taim emi bin bung wantaim wan-pela senia lida bilongThailand long promotimtred na invesmen.

Mista O’Neilll i binautim tingting longkamapim dairek flaitnamel long PNG na Thai-land, promotim turis bis-nis na invesmen,kamapim patnasip longpiseris, na salim LNG bi-

long PNG i long Thailandlong bihain taim.

Long wanpelabailetarel miting namellong Mista O’Neill naDeputi Praim Minista bi-long Thailand, Prajin Jun-tong, tupela lida i binwanbel long pinisim olpepa wok na larim kome-sal flait i kamap namellong tupela kantri.

Tupela lida i bin bungna toktok long APEC mit-ing long Lima, Peru wan-pela wik i go pinis, na

autim strongpela tingtinglong promotim diplo-matik rilesens.

Mista O’Neill i tok dis-pela dairek flait bilongbalus namel long tupelakantri bai promotim turisbisnis bilong PNG naThailand wantaim, naapim level bilong tred nainvesmen namel long tu-pela kantri.

Mista O’Neill i tok tulong Thailand i ken baimLNG long PNG long bi-hain taim, na kirapim

moa patnasip long piserisna egrikalsa sekta.

“I gat planti samting ikamap namel long kantribilong yumi. Moa bisnis ikamap na nau em i raittaim long yumi mekimfisibiliti stadi long opimnupela rot bilong balus iken ran go kam long PNGna Thailand,” MistaO’Neill i tok.

Mista O’Neill i tok tredna invesmen bilong PNGna Thailand i wok longgro long piseris sekta.

Desemba 1 - 7, 2016 Wantok P5nius

Ples i paia na Tamokot pipel nidim helpim - MullulJames G. Kila i raitim

TAMOKOT viles long Almami LLG,Bogia distrik long Madang ProvinsI bin lusim planti samting bilongol taim narapela lain I bin kukimhaus bilong ol, tasol ol I wet yetlong kisim helpim.

Wanpela nupela komiti, Volun-tari Tamokol Rilif/RestoresinKomiti (VTRRC) nau i wok longtraim long bungim mani na helpimlong stretim sindaun bilong olpipel.

Siaman bilong VTRRC, Ivan Mul-lul i tokaut olsem komiti bilong olnau i singaut long helpim long olpipel bilong Tamokot viles husat istap long Madang na arapelaprovins long PNG long helpim.

Tamokot viles i bin bungimbikpela bagarap tru long Sep-temba 19 taim ol yangpela man bi-long Simbine, wanpela viles klostulong ol i go insait long ples bilong

ol na kukim 31 haus na moa long800 propeti bilong ol pipel. Ol ikukim tripela viles tred stua na olpik na kakaruk bilong ol.

“Ol Tamokot pipel na ol lainMalala husat i stap long Madangna arapela hap long PNG i masgivim taim na sapot long helpim olpipel na famili bilong yumi long Ta-mokot husat i lusim olgeta samtingbilong ol na nau ol i stap wantaimol famili long arapela ples,” Mulluli tok.

Em i tok olsem dispela komiti emol lain Tamokot komyuniti longMadang taun i kamapim longlukautim na bungim ol rilif saplaina kodinetim ol restoresen plen bi-long viles long kamap bihain.

Mullul i tokaut olsem ol Ta-mokot pipel i no bekim pait, nainap long nau yet ol lain man nayangpela bilong Simbine i go hetyet long pretim ol long pait yet.

Ripot bilong dispela bikpelabirua i go pinis long polis longMadang na Bogia tasol nogatsamting i kamap long bringim bekgutpela sindaun bilong ol Tamokotpipel, Olsem na em wantaimkomiti bilong em i wok hat naulong wokim sampela samting.

Mullul i tokaut olsem long nauyet komiti bilong em i wok longkarimaut fanreising long helpim olpipel bilong ol wantaim bel isipasin.

“Ating long mun Janueri 2017bai mipela go long Tamokot longgivim ol donesin na ol arapelahelpim i go long ol pipel na bringimbel isi long ol dispela lain husat ilusim bikpela samting long birua.”Mullul i tok.

Em i tok husat lain i laik helpim iken ringim em long mobail namba73603399 o David Mullul longmobail namba 71930931. Siaman bilong Voluntari Tamokot Rilif/Restoresin Komiti , Ivan Mullul i soim

pepa we ol i bai givim aut long askim long helpim. Poto: James G. Kila

Orens Pot Mosbi wantaim kokonas fenJENNIFER Oii, wanpela yangpelamama bilong tripela pikinini em isave wokim ol mat, basket samt-ing nae m i yusim dispela save bi-long em long wokim wanpelaorens fen bilong kisim win longmakim orens de bilong SANAPWantaim – Nupela Nomol kempenbilong daunim pasin bilong vailenslong ol mama na ol yangpelapikinini meri.

Jennifer Oii em i kisim save bi-long wokim ol kain kain stail samt-ing long ol gras bilong tais na waralong ol lapun bilon gples bilongem, Kukipi long Galp Provins.

Wanpela yia i go pinis, Jenniferna man bilong em James i kirapimKukipi Women’s Weaving Cooper-ative, long kamapim infomol sektabilong ol meri long ples i kenpainim mani bilong ol yet.

Tude, dispela grup i gat 8-pelamemba, krismas bilong ole m 16yia i go long 50 yia na ol i savewokim ol fen long lip bilongkaruka, ol mat bilong sindaun.Nau ol i kisim sampela man tu i

kam insait na ol man i wokim oltumbuna sil na ol kaving.

“Ol pipel long siti ating bai i noklia long wanem kain hatwok isave kamap long wokim ol kainsamting bilong ples olsem ol fenna mat. Mipela i save pul kanu i goantap long wara long kisim ol

karua na bihain putim long wara,putim kala long ol, tanim nawokim ol mat o fen samting na bi-hain karim i kam long Pot Mosbi.Dispela em i bikpela mani trumipela bai tromoi,” Mis Oii i tok.

“Ol pipel i tingting, ‘o dispela emi pasin tumbuna na long kraf

maket ol pipel i gat mani i save tokem i dia tumas, givim mi diskaun”.

Ripot bilong kopretiv long wan-pela projek bilong em i tok saposol lain i laik yusim ol UN Wimen(PNG) opis bilong 200 orens pan-danus fen long mekim wol i kamaporens long taim Yunaitet Nesens

Seketeri Jeneral Kempen UNiTElong Pinisim Vailens long ol Merilong kantri.

Jennifer wantaim ol fren bilongem i kisim tripela de long wokim200 orens fen we sampela wok-meri bilong UN Wimen PNG iholim long poto.

Ol i penim ol fen long kala orenslong makim gutpela sindaun bi-long bihain taim we bai i no gatvailens long ol bikpela meri na olyangpela meri.

Jennifer i tok long taim bilongwokim ol fen bilong UN Women,liklik grup bilong em i lainimwanem kain bikpela samting liklikkontribusen bilon gol bai wokimlong kain bikpela globol kempenolsem “Orensim wol: UNiTE longpinisim Vailens long ol Meri”.

“UN Wimen helpim mipela longstat. mipela gat bikpela tnekyubikos mipela i gat gutpela mani natu mipel ai holim yet pasin bilongwokim ol hankraf,” em i tok.

“Mia mamas em bai helpim longstopim vailens long sampela kainwe,” em i tok.

Baksait: Patricia Agaru, Alice Vuna, Bessie Maruia, Jennifer Oii (weaver), Beatrice Tabeu, Clarrissa TakipSindaun long fran: Linda Kapus-Barae, Susan Tom, Hilda Riowa

Kokoda Prea Lain pre long PalamenFrieda Sila Kana i raitim

TUPELA yia i go pinis, sampelaol Kristen sios lida long PotMosbi i bin kirapim wanpelagrup ol i kolim, Bodi ov Krais(BOC) long wok wantaim gav-man na sios long bringim gut-pela senis insait long kantri,

Wanpela wei long kamapimgutpela senis long kantri emlong kirapim ol 24 haua prealong kantri.

Agape IntedinominesenelMinistri Felosip long Pot Mosbii kisim wok bilong kodinetimpre olgeta wok de bilong wiklong haus palamen. Opis bilongSpika na ol wokman i bosimhaus palamen i givim wanpelarum aninit long Stet FangsenRum long ol sios, Bodi bilong

Krais long kam na pre lng 4-pela aua long Mande i go inapFraide.

Ol sios long NCD na ol asplesMotu-Koitabu ples i save gopre long dispela rum long wanwan taim bilong ol. Tasol ausaitlong NCD em no gat wanpelasios i kam aninit long dispelaprogram inap las wik ol Bod bi-long Krais long Kokoda Distrikbilong Oro Provins i kam longpre.

Long Trinde 23 Novemba, 18bikpela man na meri, 9-pelameri na 9-pela man, na tupelapikinini, wanpela em bebi nat-ing, i kam kamap long PotMosbi Jackson ples balus. Ol ibaim rot bilong ol yet long kamlong Pot Mosbi aninit long nembilong Bodi bilong Krais long

pre long haus palamen. Namba tu siaman bilong BOC

long Pot Mosbi, Dokta MichaelWilson i bin stap long plesbalus long kisim ol.

Man i go pas long dispelagrup, Pastor Caleb i tok, “Miharim nek bilong God i singautlong mi long ples maunten,Kokoda na mi kam long pre.”

Namel long ol em wanpelapater bilong Angliken Sios longKokoda Holi Nem Kepara Paris,Pater Henry Kiae.

Planti taim ol pipel i save sin-gaut long ol narapela longhelpim ol long mekim wok bi-long divelopmen tasol ol dis-pela prea lain i no wetimwanpela man. Ol i painim manilong strong bilong ol yet longkam long Pot Mosbi. Sampela

bilong ol i no save flai longbalus bipo na planti bilong ol ikam long Pot Mosbi longnamba wan taim.

God em i gutpela tumas longmipela na ol mama i krait aimbalus i kirap long Girua plesbalus bikos insait long wok bi-long God tasol na ol i kalaplong balus,” Pater Kiae i tok.

long stap bilong long PotMosbi, Agapen Intedinomine-senel Ministri Felosip long Gav-erahia, Taurama Rot i lukautimol 20 lain long sios bilong ol.Nau yet BOC long Pot Mosbi ino gat mani long helpim olsemna ol lida na kongrigesen bi-long AIM felosip i wok longhelpim stap bilong ol.

Grup prea lain bai i go beklong

Lida bilong BOC long Kokoda Distrik i bungimDeputi Siaman bilong BOC long Pot Mosbi, DoktaMichael Wilson long Jackson ples balus long laswik Trinde. Poto: Frieda Sila Kana

niusP6 Wantok Desemba 1 - 7, 2016

Pot Mosbi mas na givim ‘orens han’ long Praim MinistaPOT Mosbi siti i strongim kempenbilong Sanap Wantaim: The NewNormal , wantaim wanpela maslong Fraide Novemba 25 i go longHaus Palamen long bringim ‘orenhans bilong tok promis’ longPraim Minista Peter O’Neill. Orens han i makim strongpela

tingting bilong siti long kamap seifbilong olgeta wan wan pikininimeri na ol bikpela meri tru. NCD Gavana, Powes Parkop i bin

go pas long dispela mas wantaimUN Women PNG Kantri Represen-tativ, Dokta Jeffery Buchanan, UNWomen Yut Sempion Jay Lieasi naPNG U-20 Meri soka tim. Ol bung wantaim 300 skul

pikinini bilong Wardstrip PraimeriSkul, ol praivet na pablik sekta,sivel sosaiti na ol as ples lida. Kempen i kisim mani long Aus-

tralia Gavman na Nesenel KepitalDistrik Komisen (NCDC) em i hapbilong UN Meri Seif Siti Program. “Mipela laikim planti strongpela

yangpela wankain olsem ol dispelasempion long go pas long rait bi-long ol meri na yangpela pikininimeri,” Dokta Buchanan i tok. “Ol i wok long kirapim tingting

bilong ol kalabus lain long Bomanahaus kalabus, ol lain samting samt-ing long maket, ol sumatin, polis,ol wokman na wok meri long opisna ol tim insait long FIFA U-20 WolKap olgeta sanap wantaim longstrongim dispela tingting.” Dokta Buchanan i tok tumoro

mas bai kamap long makim Yu-naitet Nesens Intenesel De longpinisim Vailens long ol Meri. Em ibin stat long Wardstrip PraimeriSkul, stat long 9 klok moning taim.

Ol yut wantaim ol memba bilong PNG Royol Konstabuleri Fos long Boroko Polis Stesin long taim bilong wanpela“Sanap Wantaim: The Normal New” long las wik. Poto: – UNWomen

Orens han i go long haus palamenFrieda Sila Kana i raitim

Ol Yut Edvaisori Komitibilong Nesenel KepitalDistrik wantaim NesenelKepital distrik Gavana,Powes Parkop na Yu-naitet Nesen Wimen istrongim pait bilong dau-nim pasin bilong paitimna bagarapim ol bikpelameri na ol liklik pikininimeri, taim ol i kisim olpiksa bilong Orens han igo long Haus Palamenlong givim long PraimMinista long las wikFraide 25 Novemba.Sanap Wantaim – Nu-

pela Nomol kempen grupi bin bung long WardStrip Praimeri Skul longWaigani na i wokabautwantaim 400 skul pikininina ol narapela patnawantaim ol orens T-siotna planti mak bilong bi-long ol han we ol wanwan sumatin na ol lain ikamap long stat bilongwokabaut i raitim sam-pela toktok long wanem

wei ol bai stopim pasinbilong vailens longkomyuniti bilong ol. Bronwyn Kili, wanpela

Yut Embeseda i tok longtaim bilong statim wok-abaut olsem,” Mipela istap long siti 60 pesen bi-long ol pikinini meri wan-taim krismas aninit log20 i kisim bagarap longhan bilong ol man longwei bilong pait o repimol.”“Senis i mas stat nau

na em bai salim moasenis i go. Yumi massanap wantaim na sin-gaut wantaim wanpelanek. Em i Human Rait naem i Nupela Nomol bi-long yumi,” Mis Bronwyni tok. Narapela yangpela lida

em biknem Hip HopMusik Atis, Jay Liesi husati tok strong long ol manna ol yanppela boi longlukautim gut ol meri. “Mi makim olgeta

bikpela man na liklik olpikinini man na mi tok

sori tru long olgetamama na ol pikinini merilong olgeta hevi ol man ikamapim long laip bilongyupela,” Mista Liesi i tok. Long wankain taim

meri lida bilong ol NCDWimens Kaunsil, MariaAndrew wantaim sam-pela liklik lain meri lida ikamap long wokabaut itok ol i no amamas longol lain husat i bin go paslong dispela wokabautbikos ol i toktok wan-taim Wimens Kaunsillong dispela.Misis Maria Andrew i

tok, Vailens EgensWimen em i bikpela heviwe i save bagarapim sin-daun bilong ol meri na olpikinini. Na dispela kainkempen em ol i binwokim pinis long plantiyia na long dispela wokbilong ol meri em gav-man i pasim lo bilonglukautim ol meri. Em itok sapos ol ogenaisa itoktok wantaim ol lida bi-long ol NCD Wimens

kaunsil ol inap longredim ol 38,000 membabilong ol long wokabaut igo long haus palamen.Praim Minista Peter

O’Neil i bin stap ovasislong bikpela miting bi-long APEC olsem na Ne-senel Plening naMonitaring Minista,Charles Abel i bin makimem long kisim petisen bi-long ‘Sanap Wantaim –Nupela Nomol’ kempein. Mista Abel i bin tok

tenkyu long UN Wimenna ol patna wantaim Ga-vana Powes Parkop longbringim dispela petisen igo long Praim Minista. “Tenkyu long Bikpela

long gutpela blesing bi-long em. Tasol olgetasamting i no orait yet.Na yumi gat wanpelaeksen memba bilongyumi em Gavana PowesParkop long ol pait bilongem long stretim siti bi-long yumi long kamapseif long olgeta i stap,”Mista Abel i tok.

Ol meri lida bilong Wod 4 bilong Pot Mosbi Saut i kamap long wokabaut wantaim ‘Sanap Wantaim – Nupela Nomol’long las wik Fraide. Poto: Frieda Sila Kana.

UN Seketeri Jeneraltingim Wol AIDS De 2016INTENESEL komyunitii ken lukluk i go bek35 yia i go pinis taimtoktok bilong AIDS siki kamap, na amamaslong wanem kain woki kamap pinis longdaunim dispela biruana gen lukluk i go paswantaim strongpelatingting bilong kisimmak bilong pinisim sikAIDS olgeta taimyumi kisim yia 2030. Dispela em i toktok

bilong Yunaitet Ne-sens (UN) SeketeriJeneral, Ban-Ki Moon,de Desemba 1 olsemde bilong tingim ollain pipel husat i kisimhevi long dispela bi-natang bilong HIV.I bin gat bikpela

senis i kamap longdaunim dispela sik.Moa pipel i kisim trit-men na stat long2010 namba bilong olpikinini i kisim siklong mama i go daunlong hap tasol.Namba bilong ol pipeli dai long dispela siktu i go daun na ol lainhusat i gat binatanglong bodi inap longstap longpela taimyet na i no dai hariap.I gat moa pipel nau

inap long kisim olmarasin bilong staplaip longpela taim in-sait long las 5-pela yianamba i winim 18 mi-lien. Sapos yumi gatrait invesmen, dispelagraun i ken go hariapwantaim mak bilongputim 30 milien pipellong marasin taimyumi kisim yia 2030. AIDS/HIV marasin

nau i stap long stopimsik long mama i golong bebi, long moalain inap kisim. Wantaim ol dispela

klia divelopmen, i gatbikpela wok i stapyet. Long hap bilongSab-Sahara Afrika, wemak bilong kisim HIVi stap antap yet, olyangpela meri i stapyet long birua. Ol bik-lain pipel i wok longkisim hevi yet longHIV. Nupela lain i woklong kisim sik namellong ol pipel husat isave putim spakmarasin long sut natu namel long ol manhusait i save slip wan-taim narapela man nameri i save slip wan-taim narapela meri. AIDS epidemik i

wok long kamapbikpela long IstenYurop na Sentral Esiana dispela i gatstigma na diskrimine-sen o pasin bilonglukdaun long ol lainhusat i gat dispela siki stap. Long wol olpipel husat i no gatbikpela mani i savehat long kisim heltsevis na kea. Wokimlo na rausim lo longbilong ol kain pasinwe i save kamapimsik i save opim rot bi-long ol nupela infek-sen olgeta de. Olbikpela meri na olyangpela pikininimeri i wok long kisimtaim yet. Ajenda bilong Sas-

tenebol Divelopmen2030 i kam insaitwantaim tok promis

long baksait bilongem long no ken larimwanpela man, meri opikinini i stap nating.Dispela toktok em igat moa mining longwok bilong daunimsik AIDS. Wei bilongsapotim ol pipelhusat i no inap longhelpim ol yet baisenisim kos bilongdispela bikpela sik. Wok plen bilong

UNAIDS i go wantaimol SDG we i soimwanem wok i staplong daunim HIV longwok bilong edukesen,bel isi, jenda nahuman rait. Mi amamas long

lukim UN na UNAIDSaninit long lidasip bi-long Michel Sidibé, iwok long painim nu-pela rot long pinisimdispela epidemik. Yumi mas holim

han yet long wankainspirit. Long Wol AIDSDe, mi tok bikpelaamamas na tenkyulong strongpela wokbilong ol lida longsivel sosait na ol wan-wok long UN na longpraivet sekta longkamap long dispelamak. Taim mi wok long

redi long pinisim wokbilong olsem SeketriJeneral, mi laik tro-moi bikpela singautlong olgeta i masbungim tingting gen,wanbel wantaim longlukim vision bilongyumi long i no gatmoa AIDS long wol ikamap tru.

nius Desemba 1 - 7, 2016 Wantok P7

TPA na Minista Maru sapotimBoemsara turisim projek MINISTA bilong Tred, Komes na In-dastri, Richard Maru, i sapotim olpipel long Yangoru-Sausia distrik bi-long em long luksave long pasinkalsa na kirapim turis bisnis.

Minista Maru i sapotim turis bisnislong distrk bilong em bikos em i luk-save olsem bisnis bilong turis bai noinap pinis.

Oil, ges, maining, forestri, na ara-pela ol indastri long PNG bai pinistasol turis bisnis em sastenebel naem bai no inap pinis.

Turis bisnis bai stap yet taim pasinkastom na pasin kalsa bilong ol man-meri i stap yet.

Long dispela as, Minista Maru, isapotim ol pipel bilong em long WesYagoru long kirapim wanpela bikpelakalserel senta.

Mista Maru i givim pinis K400, 000long ol ogenaising komiti bilongBoemsara Kalserel na Turisim Senta.

Dispela mani i bin helpim ol oge-naising komiti na ol ekseketiv bilongdispela grup long baim graun namekim ol wok long bainisim dispelagraun long kirapim wanpela bikpelakalserel senta.

Long las wik Fraide, Tourism Pro-motion Authority (TPA) bin givimK100, 000 long Boemsara Kalserel naTurisim Senta.

Ol interim bod memba bilongBoemsara i bin kisim dispela mani ikam long TPA.

Mista Maru i bin witnesim dispelasek presentesen seremoni long opisbilong TPA long Pot Mosbi.

Makim maus bilong ol pipel bilongYangoru-Sausia, Mista Maru i toktenkyu long TPA i givim dispelabikpela helpim long kirapim dispelabikpela turis projek long Is Sepik.

Sif Ekseketiv Opisa (CEO) bilongTPA, Jerry Angus, i tok TPA i wanbellong wokbung wantaim Mista Maruna grup bilong em long kirapimBoemsara Kalserel na Turisim Senta.

Em i mekim dispela toktok taim emi givim K100, 000 sek i go long ol ek-seketiv bilong Boemsara grup.

“Mi wanbel long sapotim MistaMaru long kisim gutpela tingting longkirapim dispela bikpela turis projek.

“Sepik rijon i gat planti stailpelapasin tumbuna na kalsa. Ol manmerilong Sepik i gat wan wan pasin kas-tom bilong ol.

“Dispela i mekim Sepik i kamapwanpela ples wantaim planti samtingwe ol turis i ken kam na skelim,”Mista Angus i tok.

Em i tok wan wan man tasol, olsemSir Peter Barter, Sir Bob Bates naAlois Mateos, i save promotim turisbisnis bilong Sepik.

Sir Peter em i papa bilong MadangResort Hotel na Melanesian TouristServices. Sir Bob em i papa bilongTrans Niugini Tours.

Karawari Lodge long Sepik em bi-long Trans Niugini Tours. Mista Ma-teos em i papa bilong SepikAdventure Tours.

Komuniti sapot na politikel wilMista Angus i tok TPA i no inap

long mekim olgeta samting longstrong bilong em yet.

Em i tok gavman i givim pawa longmekim wok bilong promotim turis in-sait long kantri long TPA.

Tasol long strong bilong TPA yet,em no inap long mekim olgeta samt-ing long kirapim nupela turis projek,promotim ol kalsurel sait, helpim olmanmeri long turis projek, mekimawenes, na arapela ol wok bilong en.

Mista Angus i tok sapot bilong

komyuniti na ol lida i mas stap longwan wan ples we ol manmeri i laikimTPA na gavman long kirapim turis bis-nis na turis projek.

“Politikel wil na komyuniti sapotem i bikpela samting. Mi wanbel longMinista Maru i soim bikpela intreslong kirapim dispela kalsurel sentalong Boemsara.

“Mista Maru wantaim Yangoru-Sausia distrik divelopmen atoriti(DDA) i givim ful sapot. Dispela kainsapot i helpim TPA long mekim wokpromosen bilong em.

“Mi wanbel long lukim na harimolsem ol pipel long ples yet i wok longgo pas long dispela projek.

“Sapot bilong komyuniti em ibikpela samting. Dispela kain sapot imas stap long daunim level bilongpasin no gut long sosaiti,” MistaAngus i tok.

Em i tok planti ol turis i save laikkam lukluk raun long kantri bilongyumi tasol kantri i gat nem no gutbikos long asua na hevi bilong lo naoda.

“Mi laik askim ol lain bilong yumilong Boemsara na long Yangoru-Sau-sia. Sapos yumi laik pulim moa turis ikam insait long kantri na long kam

raun long dispela nupela kalsurelsenta, yumi mas soim gutpela pasin.

“Pasin bilong pait na bagarapim olsamting i mas stop. Pasin bilongstilim ol samting bilong turis i masstop. Pait na trabel i no ken kamap.

“Pasin bilong repim ol meri nakilim ol manmeri na kukim haus i noken kamap. Ol turis i save prêt longkam raun long dispela kain kantri naples we level bilong pasin no gut istap antap stret,” Mista Angus i tok.

Mista Angus i tok PNG i gat bikpelasans long kirapim planti turis bisnistasol pasin no gut bilong ol manmerii save bagarapim nem bilong kantri.

Boemsara kalserel senta Mista Maru i tok em i driman bi-

long em long lukim Yangoru-Sausia ikamap wanpela biknem distrik insaitlong Is Sepik na kantri long pulimmoa turis i kam insait.

“Namba wan samting mipela ilaikim em long senisim ples bilongmipela. Yangoru-Sausia bai kamapbikpela ples bilong pulim ol turis ikam insait long Sepik.

“Mipela i laik statim dispela wan-taim Boemsara kalsurel na turisimsenta. Ol pipel long ples i amamas

long kirapim dispela projek. “Ol i lusim pasin no gut pinis. Ol i

laik senisim pasin na mekim gutpelasamting long ples.

“Distrik divelopmen atoriti bilongYangoru-Sausia i luksave long dispelabikpela intres bilong ol manmeri longBoemsara long Wes Yangoru.

“DDA i givim K400, 000 long baimgraun, mekim sevei bilong dispelagraun, stretim arapela ol isu bilonggraun na lenonsip isu.

“K100, 000 bai go long kirapim nu-pela rot long go insait long dispelakalsurel senta.

“Taim dispela olgeta samting bi-long graun i pinis, mipela bai kisimtaitel bilong dispela graun, na graunbai stap olsem stet len o graun bilonggavman,” Mista Maru i tok.

Em i tok ol pipel long ples bilongem i laik kirapim planti turis projek,na ol i nidim gutpela patnasip wan-taim TPA.

“Mipela i laik opim ai bilong ara-pela ol ples insait long Is Sepik.Boemsara kalsurel na turisim projekbai helpim planti manmeri long dis-trik long salim ol samting, na mekimwok long helpim turis.

“Mipela bai yusim gut dispela mani

Minista Maru wantaim CEO bilong TPA, Jerry Angus na ol bod memba na ogenaising komiti bilong Boemsara kalserel na turisim senta long Yangoru-Sausia.

YANGORU-SAUSIA distrik i woklong promotim tupela namba wansamting we planti manmeri longkantri na save manmeri i laikimPNG long mekim.

Memba bilong Yangoru-Sausia,na Minista bilong Tred, Komes naIndastri, Richard Maru, i wok longputim moa mani i go insait longbisnis bilong turis na egrikalsa.

Dispela distrik bai kamap wan-

pela biknem ples insait long kantrilong bihain taim bikos Mista Marui statim gutpela pasin long kirapimbikpela komesal egrikalsa projeklong Sepik Plains.

Minista Maru i bin kisim ol lainlong Israel i go long Sepik Plainslong kirapim bikpela Sepik Pleinegrikalsa projek.

Dispela projek bai lukim Innova-tive Agro Industries (IAI) i kirapim

Sepik Plein i kamap wanpelabikpela ples bilong kamapim kaikaina abus.

“Nau mipela i kirapim bisnis bi-long turis. Turis bisnis em i wan-pela gutpela bisnis. Em isastenebel, na em bai stap yet,”Mista Maru i tok.

Mista Maru i givim K400, 000long Boemsara kalsurel na turissenta long kirapim wanpela

bikpela senta bilong promotimkalsa bilong Yangoru-Sausia napulim turis i kam insait long distrik.

“Mi wanbel long sapot bilong olpipel long ples. Ol i lukim olsemdispela projek em i gutpela na ol isapotim mipela.

“Yangoru-Sausia distrik divelop-men atoriti i givim K400, 000 pinis.Em long baim graun, mekim rot nastretim ol papagraun,” Mista Marui tok.

Maru putim turis na egrikalsa go pas

Tred, Komes na Indastri Minista,Richard Maru.

P8 Wantok Desemba 1 - 7, 2016 laipstail

Nicky Bernard i raitim

JACKSON ples balus binpulap long bikpela moninglong las Fraide, Novembataim Sir John Kardinel Ribati kam bek long Papua Niginibihain long em i bin go longRome long kisim blesing nastrong olsem Kardinel longPope Francis.

Dispela nius bilong emlong kam bek i mekim plesbalus i bin pulap tru, maskibalus i kamap long 4:30amtasol epot bin pas pinis long3 kilok long bikpela moning.

Ol Katolik manmeri napikinini long Mosbi binkamap long epot long lukimem i kam daun long balus.

Taim balus i pundaun, ol-geta manmeri na pikinini ipaitim han na amamas truna ol lain NAC na Air Niuginitu i redi long welkamim nu-pela Kardinel bilong PNG naSolomon Ailan na tu, longMelanesia.

Bikpela paia kar bilongNAC i redi long sait bilong

ples bilong balus i kam stop.Taim balus i kam insait longtamek dispela, tupela bikpelakar i wasim dispela bikpelabalus bilong yumi we Kar-dinel i bin kalap long en. Dis-pela pasin em bilong ol NACna Air Niugini i save mekimsapos ol bik manmeri kalaplong Air Niugini balus.

Air Niugini na NAC imekim gut rot bilong Kar-diniel long go na kam beklong PNG. Long ples balus, oli redim retpela kapet bilongKardinel long wokabaut ikam out long en.

Taim Kardinel Ribat i kamaut long seremoni ples,bikpela nois bin kamap longkundu na singsing na ama-mas. Olgeta Katolik manmerina pikinini i paitim han nasingaut long Kardinel Ribat.

Kardinel i blesim olgetamanmeri long epot na kamdaun long mekim toktok bi-long em. Taim em i kamdaun long step, ol pipel nawan klen bilong e mi binmekim pasin kastom bilong

ol Tolai long welkamim emna brukim kokonas na sugaken long lek bilong em.Dokta Marat i go pas longmekim ol dispela longwanem, Kardiniel Ribat ikam long LLG na Ilektoret bi-long em (Marat).

Taim ol dispela wok i pinisKardinel i givim toktok bilongem long ol manmeri na toktenkyu i go long Air Niugini naNAC long mekim olgeta wok-abaut bilong go long Romena kam bek i bin orait tasol.

Taim em i pinis long toktokem go stret long kar bilongem na go long opis bilong emlong 5 mail we ol wok man-meri bilong em i wetim nawelkamim em long kam beklong Mosbi na PNG.

Long opis, ol Kartolik man-meri i pulap tu long hap longwelkamim em. Sampelapater tu i stap long welka-mim em tu.

Kardinel Sir John Ribat emi namba wan Papua Niuginiman long kisim dispelabikpela wok long Pope. Em

tu i namba wan man longMelanesia long kisim dispelabikpela wok.

Wok bilong Kardinel embilong harim toktok bilongPope, o olsem maus man bi-long Pope. Taim Pope i gatwok long Pasifik Ailan na ihat long em i go, em baisalim wok man bilong em istap klostu long dispela plesbai go, olsem nupela Kar-dinel Sir John Ribat.

Kadinel bilong yumi tu naui gat rait long votim nupelaPope, na em i stap namellong 130 Kardinel we krismasbilong ol i stap aninit long 80.

Kardinel Ribat tu i gat sanslong kamap Pope sapos olman makim em, olsem nadispela Kardinel em bikpelatru long ol Katolik manmerilong Papua Niugini naSolomon Ailan.

Bikpela toktok KardinelRibat i mekim em long pretasol long Pope Francis naem i ken raun i kam longPNG na lukim yumi, nakantri bilong yumi.

Welkam bekSir John Kadinel Ribat

edukesenhelt Desemba 1 - 7, 2016 Wantok P11

Foniks woksop i kamap long Milen Be ProvinsMilen Be Provins i yusim olmani bilong provins long baimol kopi bilong ol Bilum Buk bi-long givim long 100 ElementriSkul.

Bikpela tingting em long saveolsem ol nupela Standet Bes In-glis Silabas i wok gut long makbilong litresi o namba bilong ollain i save long rit na rait insaitlong provins bai kamap gut.

Ol elementri tisa nau i maslainim tok Inglis olsem wanpelasabjek na Nesenel Dipatmen bi-long Edukesen i kamapim nu-pela Standet-Bes Inglis Silabasbilong Elementri Skul. BilumBuks i stap long mak wantaimdispela Silabas. Ol pablisa bi-long ol dispela buk i wok longranim ol fri woksop long soimol tisa long we bilong yusim olnupela Standet-Bes risos longranim ol nupela Silabas.

Ol tupela de woksop emJoseph Tau bilong SPA BesikEdukesen, MBP Divisen bilongEdukesen, wantaim Ray O’Far-rell bilong Bilum Books i go paslong en.

Long Novemba 7 i go long 8Novemba ol i holim woksoplong Alotau Elementri skul, 10-11 Novemba long Suau, Padi-padi Elementri skul, 14-15Novemba long Huhu, Divinai El-ementri Skul, 16-17 Novembalong Maramatana, Geruani Ele-mentri Skul, 21-22 Novembalong Kiriwina Saut, Losuia Ele-

mentri Skul, 23-24 Novemba,Kiriwina Not, Okaikoda Ele-mentri skul.

Ol dispela em ol bilong lainimwei tru bilong ol tisa bai lainimol sumatin long foniks o wei bi-long kolim ol wod na ol komonwod long wan wan level olsem:Elementri Prep, Elementri 1 naElementri 2, yusim ol buk we olProvinsal Edukesen Divisen igivim long ol skul ol i makim.

Bilum Buks i holim woksoppinis long Alotau Eben skul longAlotau Elementri Skul em ol el-ementri skul tisa bilong Daga,KB Mission, Goilanai, Lelehoa,Nigila, na Saga. Long Suau, ol i

holim woksop long Padipadi El-ementri skul bilong ol dispelaelementri skul; Suau, Sibalai,Sapauli, Takwatakwai, Laba,Bonabona, Modewa,Baibaisiga, na Boyou.

Long Huhu, trening i binkamap long Divinai ElementriSkul, Ladava, Maiwara, Nu-madiwidiwina, Lelehoa, Wa-gawaga, Kilakilana, Ramaga,Bubuleta, Wadobuna,Walalaia, Upatau, Waema,Labe, Hagita, Giligili, Gwavili,Gamadomdom, Naura, Ka-purika, Siasiada, Ataata, Salima,Mila, Gelemalia na Kwakevela.

Long Maramatana, trening i

kamap Garuahi Ele-mentri Skul bilong oltisa bilong ol elemen-tri skul bilong Didi-waga, Lavora,Topura, Guga,Awayama, Huttuna,Porotona, Yabowa,Wamawamana, EastCape, Nuakata, Ibu-lai, Wagohuhu naHaliwau.

Ol tisa husat i binstap long ol dispelawoksop i bin ama-mas tru long kisimdispela trening ektiv-iti. Ol askim bilong olna kamap bilong ollong ol woksop isoim olsem ol i gatbikpela laik longlainim wei bilongyusim ol SBE silabas

buk long lainim foniks na olkomon wod long ol pikinini.

Elementri skul em i faunde-sen. Sapos ol elementri tisainap long ranim Standet-BesEdukesen Inglis Silabas gut, olbai kamapim wanpela strong-pela stat bilong go longpraimeri na sekenderi tisa longlainim ol pikinini.

Ol tisa i tok tenkyu longProvinsal Gavman long baim olBilum buk na long holim ol tu-pela de trening. Ol i ken yusimol dispela buk gut taim ol i statlong yusim nupela Standet-BesElementri Inglis Silabas long2017.

Padipadi Elementei Skul. Wanpela tisa i askim kwesten long ol lain husat istap long woksop bilong nupela Standet-Bes Inglis Silabas.

LONG dispela de, Desemba 1 plak bilongWes Papua bai i flai long olgeta hap longwol.

Dispela moning sta plak em i makim hopolsem wanpela de klostu tru ol pipel bilongWes Papua bai kamap fri.

Planti yia i go pinis long dispela de De-semba 1 long yia 1961 ol Wes Papua i binapim plak bilong ol na ol i ting ol i kamapindipenden pinis tasol wanpela yia bihainsampela paul pasin i bin kamap na namellong sampela bikpela kampani wantaimpresiden bilong Indonesia na Indonesia ikamap papa long ol.

I bin i gat plen olsem ol pipel bilong WesPapua bai i kisim indipendens tru tru longyia 1972 tasol no gat. Moa long 50 krismasmoa long 500,000 manmeri na pikinini idai long han bilong ol Indonesia soldia.Planti bilong ol i stap long kalabus na plantimoa i ranawe na stap long ol arapelakantri. Insait long PNG i gat moa long30,000 Wes Papua pipel i stap.

Planti yumi i tok maski bilong wanem naol i pait? Sapos yumi skelim gut yumi longPapua Niugini i amamas bikos olgeta graunbilong yumi i stap long han bilong yumi.Nau yumi sanap strong antap long dispelagraun na yumi ken toktok long mani na olarapela benefit i kam long maining naloging insait long ol ples bilong yumi.

Ol Wes Papua i krai tru long graun bilongol. Ol i no gat moa rait antap long graun bi-long ol. Ol bikpela kampani wantaim gav-man bilong Indonesia i go het tru longmekim wok maining, katim ol diwai andplanim welpam. Ol pipel i stap tasol na luksori i stap.

Dispela pasin bilong hangamap em i nowanpela gutpela samting. Ol Wes Papua igat ol tumbuna stori bilong ol na ol i saveol i bilong dispela ples tasol ol i pret longIndonesia. Ol i laik ol i mas kamap inde-penden na ol i ken fri long wokabaut longgraun bilong ol yet.

Moa long 50 krismas ol pipel ya i paittasol ol arapela gavman i no laik harim ol.Long 1960 na i kam antap i bin i gat plantitoktok bilong ol Pasifik ailan i bruk lusim olkantri husat i kam sindaun na bosim ol.Planti kantri i wanbel na namel long 1960and 1980 Pasifik i bin lukim planti indipen-dens muvmen i kamap. Tasol tupela gruppipel i hangamap yet insait long Melane-sia, em New Caledonia na Wes Papua.

Tude em i de bilong Wes Papua. Na yumiolgeta long Melenesia i mas sanap wan-taim ol na apim dispela ret, blu na waitplak wantaim ol bratasusa bilong yumi.

Wes Papua i mas bruk lusim Indonesiana ol i mas sanap olsem wanpela pipelantap long graun bilong ol. Em i mas kamausait long ol rabis pasin Indonesia i woklong mekim long em. Em i mas fri.

Sanap Wantaim olBratasusa long Wes Papua

Ol skul i mas tingim WolAIDS De long 1 Desemba

NESENEL Edukesen Dipat-men (NDoE), i tokaut long olskul na ol nesenel instituseni mas luksave long Wol AIDSDe bilong dispela yia we ikamap tude.

NDoE i salim wanpelamidia toksave i go aut na itok, bihainim Kalenda bilongEdukesen, em bai kamaplong las wik bilong Tem 4,long Fonde 1 Desemba,2016.

Olgeta skul na nesenel in-stitusen long Papua Niugini(PNG) i kisim wanpelaEdukesen Kalenda long statbilong wan wan yia.

Wol AIDS De em i wanpelabikpela ektiviti long Eduke-sen Kalenda olsem na ol skuli mas gat plen bilong skul bi-long ol long mekim sampelaawenes long Wol AIDS De.

Bikpela toktok bilong dis-pela yia Wol AIDS De em:HANDS UP FOR HIV PRE-

VENTION o Putim han longstopim HIV. Olsem na ol-geta tisa na sumatin longkantri i mas kisim toksavelong tingim Wol AIDS De nasapos ol i no gat plen longluksave long dispela de, ol imas tingim tasol dispela de.

Ol tisa na sumatin inaplong plenim ol kain kain raitna pilai drama, pablik spik-ing, rit, rait na dro long dis-pela de.

Olgeta skul i mas mekimdispela de i kamap nambawan na ol i mas singaut ollokol atoriti, skul BodMemba, ol komyuniti lida,sios lida na ol pipel husat igat binatang bilong HIV naAIDS, papa na mama na ol-geta ogenaisesen we i savewok wantaim HIV na AIDS.

Taim ol sumatin na ol tisabung wantaim ol dispela lainpipel, ol bai lainim plantisamting long ol.

Tabubil haus sik kisim helpimStori i kam long OTMLKomyunikesen na PR

KRISMAS i kamaphariap long ol sikmanna sikmeri long Tabu-bil Haus sik taimDeepcore Drilling,wanpela dril kon-trakta bilong Ok TediMining Limited, ibringim ol blanketsamting bilong slip naol klos bilong ol bebina sampela toi i golong haus sik long dis-pela mun tasol.

Dispela gutpelaAustralia dril kampanii bin givim ol dispelapresen i go long Ed-ministreta bilongTabubil Hausik, Mar-gareth Samei na olwokman na wokmeribilong haus sik longMande Novemba 21.

Mis Samei i toktenkyu long DeepcoreDrilling Human Risos

na Projek Menesa,Jenna Griffins longsoim gutpela pasin nai tok moa olsem haussik bai yusim gut dis-pela samting ol igivim.

“Tenkyu Jenna nakampani bilong yulong ogenaisim dis-pela donesen na milaik tok tenkyu tu longol lain bilong haus siklong kamap long kisimdispela donesen.”

“Mipela i amamaslong kisim ol dispelasamting long kaintaim bilong yia olsemwe planti sikman nasikmeri i wok longkam long plantilongwe ples. Planti bi-long ol i no gat welong baim kain olsamting olsem bilongol bebi olsem ol klosna blanket bilong slip.Dispela bai gutpelatru long ol,” MisSamei i tok.

“Long makim maus

bilong ol tim long hiami laik tok tenkyulong Deepcore longdonesen na sapotlong haus sik na ol sik-man na meri,” MisSamei i tok.

Meri makim mausbilong DeepcoreDrilling, Jenna Griffinsi tok, DeepcoreDrilling i amamas longhelpim haus sik bikosol wokman na wok-meri long haus sik isave helpim ol gutlong lukautim helt bi-long ol wokman nawokmeri bilong kam-pani.

“Mipela amamaslong helpim haus siklong wanem wemipela inap longmekim. Deepcore ihelpim planti lain longkarim ol samting bi-long ol bebi na ol sikpikinini na ol bikpelaman na meri husat isik na stap long haussik,” em i tok.

P12 Wantok Desemba 1 - 7, 2016 siosRipot long Faundesen Aniveseri Selebresen bilong Pot Mosbi Katolik Asdaiosis na welkam, pinisim Yia bilong Marimari na tok tenkyu lotu wantaim Veronica Hatutasi.

Veronica Hatutasi i raitim

JACK PIdik Park(JPP)long 5 Mail, PotMosbi i bin pulp kapsaitwantaim samting olsem20,000 Katolik manmerina pikinini husat i binstap insait long bikpelabung lotu long selebre-tim 50 krismas bilongPot Mosbi Asdaiosis natu, long welkamim nu-pela Kardinel.Klostu 50 pater wan-

taim Nunsio i bin helpimnupela Kardinel, Sir JohnKardinel Ribat longmekim misa lotu.Gavana Jenerel Sir

Michael Ogio wantaimmeri bilonbg em, LediOgio i bin makim gav-man insait long dispelalotu selebresen.Susa daiosis bilong Pot

Mosbi Katolik Asdaiosisem Taunsvil Daiosis long

Australia i bin salim 7-pela deleget long stapinsait long selebresenwe Pater Mike Peters ibin go pas long en.Sampela ol arapela

sios i bin kamap tu longdispela selebresen,olsem Angliken Sios naol arapela moa.Olgeta 14 peris insait

long daiosis i no binwokim misa lotu long olperis bilong ol, tasol ol-geta perisina i bin staplong dispela bikpelabung long JPP. Sampelaperisina long ol peris au-sait long Mosbi sitiolsem Bomana, Bereinana long Rigo insait longSentrel Provins i bin staptu long selebresen,olsem na mak bilongpipel long JPP i binbikpela tru na i pulapimeria.Sampela i bin sindaun

aninit long ol kenvas o ol

selhaus, tasol sampela ibin sindaun long graunnating. Maski san ituhat, e mi no bin dau-nim laik na bilip bilongpipel, tasol ol i bin staplong dispela bikpela se-lebresen na moa yet,amamas bilong ol longnupela na namba wanKardinel bilong KatolikSios long PNG naMelanesia, Sir John Kar-dinel Ribat,MSC,DD,KBE.Tasol Bikman yet i bin

luksave na de i no bintuhat tru, tasol plantitaim, san i no bin strongna misa lotu we i binkisim samting olsem 5-pela awa i bin go guttasol.Bihain misa lotu, i bin

gat bung kaikai insaitlong spes bilong ol wanwan dineri na tu, olkalserel danis na sings-ing wantaim ol narapela

ekstiviti long amamasimdispela de.Selebresen i bin gat

naispela kala we i binstat taim militeri bpaipben i bin pilai na eskotimJubili Salis na Yia bilongMarimari aikon we ol as-daiosi yut i bin go paslong prosesio.Masta bilong sere-

moni (MC), Frank Kapa-pal, i bin tok salis em ipiksa long kap bilongsalvesen we ol blesingbilong Bikpela i pulaplong en. Na wantaim Hettok bilong Yia bilongMarimari, “Living God’sMercy through relation-ships”, dispela salis i binraun long olgeta perislong eben na rurel eriainsait long daiosis insaitlong 12-pela mun.Long makim asdaiosis,

Mista Kapapal i bin luk-save na tok tenkyu longdelegesen bilong susa

daiosis em TaunsvilDaiosis long Australialong kam stap long sele-bresen, Gavana JenerelSir Michael Ogio na LediOgio, ol arapela bikmani kamap long dispela se-lebresen na ol bilip man-meri bilong ol perisinsait long daiosis.Em i bin autim tok

tenkyu long Bikpela longplanti blesing na lukautbilong em long asdaiosisinsait long las 50 kris-mas.Ol i bin kirapim Pot

Mosbi Asdaiosis long yia1966. Pastaim emi binhap bilong Bereina Daio-sis na Yule Ailan, ples weol namba wan Katolikmisineri i bin sindaunlong en na kirapim wokbilong sios long en.

Bereina Daiosis iwinim 100 krismas pinisna 11-pela bisop i bin gopas pinis long hap.

Bikpela tok tenkyu na faundesen selebresen lotu kamap long Mosbi

Wok bung wantaim long bildim sios.. . Luksave long wok bilong ol misineriNupela Kardinel, Sir JohnKadinel Ribat, i bin toktude, yumi wok bungwantaim long bildim sioslong olgeta eria wantaimol susa sios, gavman naol narapela.Em i bin mekim dispela

toktok insait long misalotu bilong selebretim 50krismas bilong Katolik As-daiosis bilong Pot Mosbi,na tu, tok welkam longen i bin kamap long laswik Sande long PotMosbi.Em bin tok yumi pre na

askim God long yunaitimo bungim yumi wantaimtaim yumi holim dispelaselebresen.Taim em i kamap long

Jack Pidik Park (JPP) wan-taim ol asdaiosis yut iwokim Manus danis i gopas long en, plantitausen bilip manmerihusat i wetim em i ama-mas nogut tru na paitimhan we i bin pairapbikpela tru nakaramapim hap.Kardinel Ribat i bin luk-

save long wok bilong olpastaim misineri husat ibin karim Tok bilong Godna planim sios long dis-pela kantri, na moa yet,

long Yule Ailan na PotMosbi Asdaiosis.Em i bin tok ol

Protesten Sios olsem Yu-naitet Sios i bin kamappastaim long Pot Mosbina i sanapim sios bilongol na bihain long Julai1885, ol MSC pater wePater Henry Verius i go

pas long en i kamap nawokim namba wan lotulong Port Leon, YuleAilan long Julai 4, 1885.Ol Katolik misineri i bin

sindaun long Mosbi longOktoba 1923.Em i bin tok Pot Mosbi

Asdaiosis em i wanpelayangpela sios we i kam

tude, 5-pela bisop i bingo pas long en.Em i tok em i amamas

long lukim planti famili iwok long kisim ol sakra-men na em i strongim olKatolik manmeri longsenisim laip na larim Jisasi go insait long laip bilongol.

Kardinel Ribat i bin luk-save na tok amamas longdelegesen i kam longsusa daiosis bilong PotMosbi Katolik Asdaiosis,em Taunsvil Daiosis, Ga-vana Jenerel na Ledi Ogiona ol arapela bikmanlong kam na stap insdaitlong selebresen.

GG luksave longgutpela wokbung

Veronica Hatutasi i raiitm

“YU lait bilong Katolik Sios long PNG na tu,long ol narapela sios.“Mi bilip bai yu bringim dispela lait i go long

pipel bilong yumi long PNG, na mi amamaslong selebret wantaim nupela kardinel.”Dispela em toktok bilong Gavana Jenerel Sir

Michael Ogiohusat i bin makim PNG Gavmanna praim minista long 50 krismas faundesenselebresen bilong Pot Mosbi Asdaiosis na tu,long welkamim nupela na namba wan kar-dinel bilong PNG, Sir John Kardinel Ribat, longlas wik Sande.Sir Michael i bin autim bikpela luksave long

gutpela wokbung bilong nupela kardinel, SirJohn Kardinel Ribat na bisop bilong AnglikenSios long Pot Mosbi Daiosis, Bisop DennyGuka.Tupela i memba bilong PNG Kaunsel bilong

Sios (PNGCC) we i makim 7-pela bikpela sioslong PNG.“Mi gat bikpela luksave na mi save amamas

long lukim tupela i save wok gut wantaim.“Dispela wok bung wantaim namel long tu-

pela em i mak long samting we ol sios i kenmekim taim ol i wok bung wantaim. Sapos ol-geta sios i wokim olsem, bai i gutpela moa,”Sir Michael i bin tok.Em i tok Pot Mosbi Daiosis i narakain long

ol narapela bikos long wanpela, wok bungwantaim i stap namel long ol pipel i kam longol wan wan provins long mekim wok bilongsios.Long skruim toktok bilong em, em i amamas

long luksave we Pope Francis i bin givim longmakim Sir John Kardinel Ribat olsem nambawan kardinel long PNG.

Laik pasin bilongPope Francis igivim PNG nupelakardinel

Veronica Hatutasi i raitim

MAKIM nupela kardinel long PNG i soim laikpasin we Pope Francis i gat long pipel na sioslong dispela kantri, Apostolik Nunsio bilongPNG na Solomon Ailan, Asbisop KurianMathew Vayalunkal, i tok.“Yumi tok tenkyu long Pope Francis na pre

long en,” Nunsio Asbisop Kurian i bin tok nalong wankain taim tu, tok amamas long nu-pela kardinel, Sir John Kardinel Ribat longbikpela bung selebresen long Jack Pidik Park(JPP) las wik Sande we samting olsem 20,000Katolik manmeri i bin stap long en.Em i bin tok dispela bung i makim tupela

bikpela samting: 50 krismas bilong asdaiosislong wok e mi mekim insait long 50 yia longkisim Tok bilong Bikpela i go aut, na tu, longtok tenyu i go long ol namba wan misinerihusat i bin mekim bikpela sakrifais long kisimlotu i kam long dispela kantri.Em i bin tok yum ii karim tos bilong Katolik

bilip na yumi mas givim i go long ol pikinini natumbuna bilong yumi.Namba tu as bilong selebresen em long

serim amamas na tok tenkyu long nupela kar-dinel, wanpela man i gat daun pasin husat ibin kirap nogut olsem Pope Francis i makimem olsem kardinel bilong PNG.

GIVIM BLESING: Nupela kardinel, Sir John Kadinel Ribat i givimblesing long pipel. LOTU BUNG: Sampela long ol planti tausen pipel ibin stap long bikpela lotu selebresen. Ol Poto: Nicky Bernard

Desemba 1 - 7, 2016 Wantok P13komentri

KOMENTRI

EditorVeronica Hatutasi

Email: [email protected]

OL wok redi bilong nesenel ilek-sen i go het nau na bikpela toksave i go aut nau long ol pablik imas sekap long nem bilong ollong ilektoral rol. Sapos nem ino stap, orait rejista nau na yuken vot long nesenel ileksenneks yia.

Opis bilong Ilektoral Komisin itokaut tu olsem bai ol i stretim olnem long rol na rausim nem bi-long ol manmeri husat i dai pinis.Dispela i gutpela nius bikos olkon manmeri i ken yusim nembilong ol manmeri i dai pinis navot long taim bilong ileksen.

Ol papamama i gat bikpelawok long lukim olsem ol pikininihusat i winim 18 krismas, i masgo putim nem long komon rol. Igat planti ol yut na ol yangpelapapamama husat i no bin rejistayet. Mobeta ol i mas rejista nauna yusim vot bilong ol longmakim ol gutpela lida i go longpalamen.

I gat planti ol yangpela merihusat i no bin rejista na i no savevot long taim bilong ileksen. Igutpela long kirapim tingting bi-long ol tu long rejista nau na ol iken votim ol gutpela lida long2017.

I gat moa manmeri i wok longmuv i go long ol taun na arapelaples we nem bilong ol i no staplong ilektoral rol bilong nupelahap ol i stap long en.

Em i wok bilong ol long sekap

nau na stretim nem long komonrol na bai ol i ken vot tu.

Ilektoral Komisin na ol wok-man bilong en i gat planti woklong pinisim na redi long taim bi-long nesenel ileksen neks yia. Oli askim pablik long sekap longnem long ilektoral rol. I gutpela

sapos ol pipel i harim tok na statsekap nau. Planti taim kros i savekamap long taim bilong vot bikosnem bilong vota i no stap longilektoral rol. Olsem na mobetayumi harim tok na rejista nau.

I gat ol arapela hevi bai kamaplong taim bilong ileksen. Ol ples

bilong vot i mas redi na ol pipelbai go bung na vot.

Ol pipel long wan wan ilek-toret i klia long ol ples bilong vot.Tasol long sampela hap olsemMosbi siti, i gat ol nupela setel-men na ol nupela hausing estet iwok long kamap oIsem na Ilek-

toral Komisin i mas putim plesbilong vot long ol dispela nupelaeria.

Oltaim i gat komplen i savekamap bikos i no gat inap ples bi-long vot na ol pipel i sanap longlongpela lain na planti bilong ol isave les na i no vot.

Ilektoral Komisin i gat plantiwok tru long mekim long redilong 2017 ileksen. Wok bilongrejista long komon rol em wan-pela liklik wok tasol. Sapos olpipel i luksave long impoten wokbilong komon rol, bai ol i kamapna sekap long nem bilong ol narejista sapos nem i no stap.

Long nesenel ileksen long2012, ol i bin traim wan de votlong sampela hap. Ol pipel isanap long lain longpela taim nalong sampela hap IlektoralKomisin i yusim ol saplimenterirol bikos nem bilong vota i nostap.

Ol dispela kain hevi i savekamap oltaim. Na sapos yumi nohariap long stretim nau, bai yumibungim ol hevi long taim bilongvot.

Ilektoral Komisina na ol opisabilong em long kantri i nidimsapot bilong ol pipel longkamapim gutpela nesenel ilek-sen long 2017. Yumi harim tokbai ol wok i ran gut na wok bi-long ileksen i kamap gut longmakim ol gutpela lida i go longNesenel Palamen.

PAPUA Niugini i gat ol kastomna tredisen long mekim olman na meri i kamap stronglong laip.

Dispela i min ol man taim oli yangpela boi yet ol bikpelaman bai kisim ol i go insaitlong haus boi long lainim ollong mekim ol samting longlaip.

Ol boi bai lainim planti kainkain samting olsem mekimgaden, haus, painim pis oabus, marit na lukautimfamili.

Ol meri em ol mama bailainim ol long lukautimgaden, mekim bilum, lukau-tim ol samting long hausolsem pikinini, pig na ol ara-pela samting.

Long ol boi bihain long olpinis long haus boi, ol baimekim ol samting ol lainimlong laip.

Taim ol inap long mekimdispela ol samting ol i kenmakim meri bilong ol longmaritim.

Taim kain samting i kamapdispela i min man inap stapstrong long laip, lukautim

famili na bung wantaimkomyuniti long mekim olsamting.

Dispela i mas laipstail i stapnau long komyuniti bilongmipela.

Tasol sori tru, planti gut-pela kain pasin i wok longpinis.

Planti manmeri nau i stapnating na i laik stap longstrong bilong ol arapela laintasol.

Ol I no save laik long wokna sapotim ol yet.

Yes em i tru, sampela taimem i hat long painim wokbikos wok i sot. Tasol dispelai no ken min i no gat rot truna olsem wanpela i mas stapnating.

Long laip bilong waitman

we i tok long go long skul,kisim trening na wok hia nausampela skul toktok bilongstap strong long laip. Long In-glis ol i tok self reliant.

Dispela ol skul tok i kamlong wanpela man longAmerika

Em i stat toktok longkamapim pasin bilong stapstrong laip:

• Yu yet mekim olsamting long strongim laip bi-long yu. Ol samting olsembaim ol bil, klinim o stretim olsamting taim ol i stap nabauto bagarap;

• Sapos yu no wok, yumas wok hat long painim okisim wok;

• Sapos yu no skul oskul no gut, yu mas go longskul o mas stadi hat;

• Sapos yu statim bis-nis, yu yet mas lukautim oronim bisnis;

• Kisim toktok. Bungwantaim ol arapela na lainimnupela tok o kisim toksavelong ol. Taim yu serim tokwantaim ol arapela na kisimtok long ol, yu mekim ol di-

sisen wantaim stretpela tingt-ing, i gat sans long yu impru-vim laip, yu bai senis;

• Save long wanemsamting yu laik kamap longem o i laik mekim. Olsemsapos yu go long tisa koles yusave olsem yu laik kamap tisana yu bai tis.

• Mekim ol disisen yuyet. Larim ol arapela i mekimol disisen long laip bilong yu imin yu putim laip bilong yulong han bilong ol arapela nayu yet no gat nem;

• Basetim mani. Yumas basetim pe bilong yu omani yu gat na bihainim dis-pela plen long taim yu yusimmani;

• Noken kisim dinau.Tasol sapos yu laik kisim, yumas save wanem hap yu baikisim na wanem taim yu baikisim mani;

• Yu mas sevim sam-pela mani bilong bihain taim;na

• Yu mas baim hausna gat haus bilong yu yet.

Rot bilong stap strong long laip

Jada 016!

Sekap na rejista nau long votlong 2017 nesenel ileksen

Nem bilong mi em, Da-ma-ge Sau-sa-ge!!Ino Damage Sausage!!

Sekim Gut!!

Eh sori tru!..Kompiuta i mas

ridim longinglis..Ino pisin..

katunentatenmenP16 Wantok Desemba 1- 7, 2016

Toro

Biabia

Kanage

AutimTingting

Mi tingolsem...

Teks i kam long 71845906Dia Edita, mi lukim sampela lain husat isave kalap long bas long moning taim.Ol i save go long wok o go we, pu-lumapim bas na no gat spes bilong olwokman. Sem taim ol i save waswas tuo nogat, yupela ol dispela kain lain yu-pela traim na waswas na dres ap gut nabai yupela i luk gut na smel nais. Dispelaem i Pot Mosbi, kapitel siti bilong PapuaNiugini na em i no ples bilong yu na baiyu wokim nating long laik bilong yu. Emtasol.

Nogat nem

. Yumi save tok Papua Niugini em i Kris-ten kantri. Long pasin bilong yumi, olnarapela kantri long wol tu ol i harim naol i kam lukim na i laik stap long en.Tasol i gat lo bilong dispela graun tu istap, olsem na ol narapela kantri tu ol ipret long kam insait nating, i nogat tokorait pepa yumi save kolim paspot ovisa. Sapos trutru Papua Niugini em i kristenkantri, yumi i no ken tingim dispelapaspot na visa na helpim narapela manlong pretim pasin nogut bilong kantri bi-longem na ranawe i kam long kantri bi-long yumi Papua Niugini na i laik i stapwantaim yumi. Olsem na nau mi lukimpiksa na ritim stori bilong MohamedDahan bilong Africa nau i stap long hanbilong lo.Wanpela samting, ol man lukautim

boda bilong yumi, ol i no mekim gut wokbilong ol long stopim na stretim longnupela taim yet. Na nau em i stap tambu,brata, susa bilong yumi pinis na stapplanti yia wantaim ol faivpela pikinini, nameri bilong em na tu yumi kolim tambulong em pinis na ol pikinini tu ol i gobikpela pinis na nau yumi kirap na putimem long hevi, rong bilong husat longnamba wan taim yet long em i kam insaitlong kantri bilong yumi. Nau em i mar-itim pikinini meri bilong yumi na i gat olpikinini na stap planti yia na em i pilimolsem em bilong Papua Niugini na i stapamamas wantaim famili bilong em. Nausapos kantri bilong yumi em i kristenkantri orait, larim em i stap wantaimyumi, na i no ken givim wari i go longfamili na yumi olgeta yum. Na tu bikpela lo i stap pinis na i banisimyumi olgeta antap long dispela graunolsem, yu laikim yu yet, olsem na yulaikim narapela man tu. Yumi mas pre-tim Papa God long dispela lo bilong em,em i givim yumi. Tenkyu.

Kau BoiKrx , Madang Provins

Madang distrik statim nupela kalsa na turism asosiesenJames G. Kila i raitim

SAMPELA lokal lain long Madangdistrik i statim wanpela nupelaasosesin nau long promotim olkalsa na turism long distrik.Dispela em namba wan kalsa

na turism asosesin long Madangprovins, na Madang distrik i laikgo pas long dispela long promo-tim ol prodak bilong em long dis-trik. Vais siaman bilong dispela nu-

pela Madang distrik kalsa na tur-ism asosesin, Ais Wasel i tokMadang provins i gat nem longPNG long sait long kalsa na tur-ism, tasol planti taim ol lokalpipel yet i no save go pas longdispela, olsem na nau ol i laiktraim long kirapim dispela nupelaasosesin long promotim kalsa naturism long distrik.Wasel i bin yusim Madang

provinsal redio stesin, NBCMadang long las wik long tokaut

long tingting bilong asosesin na itokaut olsem ol i gat luksave pinisna sapot i kam long Madangprovinsal edministresin naprovinsal gavman.Wasel i tokauit olsem long

Madang distrik yet i gat ol gut-pela sait o eria i stap long pulimai bilong ol ovasis turis, na tu olnaispela liklik gest haus we ol iken promotim na redim gut longol autsait turis i ken go stap longen na lukim ol lokal prodak nakalsa bilong Madang distrik.Em i tok olsem insait long

Madang distrik yet, asosesin i luk-save pinis long tripela sait o erialong Trans-Gogol LLG, 27 saitlong Ambenob LLG na planti istap long Madang LLG.Em i tokaut olsem as tingting

bilong kirapim dispela nupelaasosesin i bihainim masta-plenbilong nesenel gavman, na ol istatim asosesin long daunbilo,we bai bihainim plen bilongprovins na nesenel masta-plen

bilong kalsa na turism bodi bilongPNG.Madang distrik i gat tripela LLG,

em Trans-Gogol, Ambenob naMadang eben, na ol dispela ples

i gat ol planti gutpela samting naeria long soim ol turis i go longprovins. Tasol long pastaim yetno gat kain asosesen i stap longwok wantaim ol provinsal atoriti

long promotim lokal turism,olsem na ol i kirapim dispelaasosesin long strongim pro-mosen bilong kalsa na turisemlong Madang distrik.

Ol liklik pikinini meri Isoim bilas na kalsa bi-long Madang. Bilas nadanis em i wanpela pro-dak Madang distrikkalsa na turism asos-esin laik promotim.

Long wanpela ples, nem bilongen LENKE, klostu long Wabag.

i gat tupela yangpela meri i stap.Tupela i susa. Kaikai samting tu-pela i save kisim long hat wok bi-long tupela tasol.

Nau long wanpela de longwanpela gutpela apinun taim sani laik i go daun, tupela i wokimsampela maunten kaukau ausaitlong haus bilong tupela. Tupelasusa i wokim gaden i stap nawanpela bikpela taragau i kampundaun na i wok long painim olbinatang klostu long ples we tu-pela i wokim gaden.

Yangpela susa ya i kisim stik emi bin wokim maunten kaukaulong en, na em i go wokabautlong han na lek tasol i go klostulong pisin. I go kamap nau, em ibrukim wanpela hap win bilongtaragau. Taragau ya i no inaplong flai gut, long wanem yang-pela meri i bin brukim hap wingbilong em. Em i kirap nogut naflai i go lusim 4-pela mauntenkaukau na i go pundaun i stap.

Tupela susa i ran long kisimpisin. Tupela i go klostu nau,taragau i kirap i lusim narapela4-pela maunten kaukau na i gopundaun gen. Tupela meri i rantasol i go long kisim pisin. Tupelai go kamap klostu na taragau ikirap i go pundaun long arerelong gaden. Tupela i ran yet longkisim pisin na pisin i kirap nau nai go pundaun long hap bus, lusimgaden na haus bilong tupelasusa hia.

Mekim mekim i go, tupelasusa i go longwe long ples. Nabikpela susa i tokim liklik susa,“Maski, mitupela i kam longwepinis, i no longtaim bai tudak ikamap. Mitupela i go bek longhaus.” Tasol liklik susa i tok,“Maski, yu go long haus. Mi baibihainim dispela pisin mi kilimlong en, inap mi kisim na mi kenkam bek long haus.”

Olsem na bikpela susa i go beklong ples na liklik i ting em baiinap long kisim pisin na i woklong ranim pisin yet.

Ples i tudak nau na yangpelameri i no inap long lukluk gutlong taragau, em i bin bihainim. Igo kamap nau meri i bungimwanpela yangpela man. Ples emi bungim yangpela man em longWanepap, em i hap bilong La-iagam. Man i askim meri, “Yupainim wanem samting long plestudak?” Meri i bekim tok, “Hey,gutpela man, mi i no bilong plesklostu. Mi bin bihainim wanpelapisin mi bin kilim em hap indailong gaden bilong mi. Mi binranim em na nau mi no save em igo we, na tu mi paul pinis longwanem rot mi i kam long en.”

“Maski, ples i tuda pinis,” mani tokim meri, “Yu kam wantaimmi na slip long haus bilong mi, nayu go tumora.” Orait, nau yang-pela meri i go wantaim dispelaman long haus bilong em.

Long narapela de, man ya i bin

kirap long moning taim tru na ikukim 3-pela kaukau. Kaukau itan pinis, man i givim wanpelalong meri na wanpela em yet ikisim. Meri was gut i stap, manbai mekim wanem long narapelakaukau. Man i kisim namba trikaukau na i tromoi i go ausait.Wantu meri i harim wanpelapairap bilong win na i lukluk i goausait. Em i lukim wanpela tara-gau i wankain olsem em i kilim ikam na kisim kaikai.

Meri i tingting strong, pisin istap ausait, i no narapela pisin,em pisin bilong em tasol, em yeti bin bihainim. Olsem na em iamamas na em i kirap askimman. “Dispela pisin em i bilongmi. Mi bin bihainim em i kam, mibin brukim hap win bilong em.”

Man i bekim tok, “I gat plantipisin i wankain olsem i stap. Yuno ken ting em i wanpela pisin bi-long yu tasol i stap. Na tu pisin bi-long mi i no save i go longwe.

Tasol meri i tok strong moalong dispela taragau hia em i bi-long em tasol. Meri i lukim pinispisin bilong em na i gat bikpelaamamas long i go bek long plesbilong em. Meri i go long gadenbilong man na i klinim gaden,wokim nupela gaden. Em i stapwantaim man inap long wanpelamun. Bihain tupela i marit na ikamapim ol pikinini.

Na ol namba wan pikinini tu-pela i karim long en, em hia olnem bilong ol: Sambe, Kunalin naKandep.

Sapos yu rida inap long kamlong hap long Ambun Veli longEnga Provins o Sau Veli o i golong Laiagam, bai yu inap longlukim ol lain Kunalin i stap. Na olnarapela lain man i save kolimmipela olsem mipela i kamaplong wanpela tarangau.

C, KandamainTsikiro/Wabag

entatenmen Desemba 1 - 7, 2016 Wantok P17

Ansa bilong Wod Pilai isu 2202

Ol wod lista:

TEKIMAUT

WANWING

RAUNABAUT

YANG

SOTWIN

KRUNGUTIM

JOIN

HAPAS

BETA

ANANAS

BIKPLES

FAMILI

HAIWARA

BINATANG

MASTA

LONGTAIM

LETA

KAIN

PAIA

SELA

POPAI

SWIM

TARAGAU

MISIS

KOMIM

GUTNIUS

PPAAIINNIIMM WWOODD PPIILLAAII

Stat hia

Yu pinis! Em ples bilong yu

Em nau! Ol pikinini i kenpainim rot i go long pleswantaim Wantok lain... TARAGAU KAMAPIM LAIN ENGA

STORI BILONG TUMBUNA

P18 Wantok Desemba 1 - 7, 2016 wolniusnaabc

Fidel Castro i dai - ol wol lidai skelim hanmak bilong emUS Presiden-ilek DonaldTrump i harim nius na em itokaut long sosel media"Fidel Castro i dai!" na Pres-iden Barack Obama i tokem i “givim han bilongwanpela pren” long ol pipelbilong Cuba.

Dispela lida bilong CubaRevolusen i bin gat 90 kris-mas long taim em i bin dailas wik Fraide. Em i bin siklongpela taim na i no savekamap tumas long ol bikpelabung long ai bilong pablik.

Mista Obama i tok ol pipelbilong Cuba na ol dispelapipel bilong Cuba husat i staplong USA i bin tingting plantibikos Castro i bin senisim laipbilong planti famili, na olpipel bilong Cuba.

"Long dispela taim bilongindai bilong Fidel Castro,mipela i soim ol pipel bilongCuba olsem mipela i pren bi-long ol," Mista Obama i tok.Em i salim tok sori longfamili bilong Castro, nai tokgavman bilong em i bin wokstrong long “putim ol samt-ing i bin kamap bipo, i golong baksait.

Mista Trump, i bin tokautbihain olsem em i hop nauCastro i dai, bai ol pipel bi-long Cuba i ken painim weibilong stap fri na kirapim

moa wok bisnis. "Tude, ol pipel long wol i

makim indai bilong wanpeladikteta husat i kontrolim nadaunim ol pipel bilong eminap moa long 60 yia,” MistaTrump i tok.

"Hanmak bilong Fidel Cas-tro em long kilim ol pipel,stil, bagarapim laip bilong olpipel, mekim ol pipel i staptarangu na rausim humanraits bilong ol.

“Cuba i stap olsem wan-pela totalitarian ailan, tasolmi hop tude bai makimseniswe kantri bai lusim olpasin nogut bilong bipo nalukluk i gohet long gutpelalaip we ol pipel bilong Cubai ken stap amamas na fri.”

Long taim bilong kempenbilong em, Mista Trumap i

bin tok sapos gavman bi-long Cuba i no larim ol pipeli lotu long laik bilong ol, baiem i senisim ol wok MistaObama i kirapim pinis longbringim gutpela pren namellong Cuba na USA. Tupelakantri i no wok bung na istap olsem birua inap 50 yiaolgeta.

Ol lain Republican i wetnau long lukim wanem samt-ing Mista Trump bai wokimlong Cuba long taim em ikisim wok bilong Presiden.

Cuba bai i gat 9-pela de bi-long soim sori long MistaCastro. Long tripela de bai oli karim bodi bilong em na bi-hainim rot ol rebel ami bi-long em i binkisim long taimol i winim pait na mas i golong kepital siti long 1959.

Fidel Castro i sanap na wokim longpela toktok long ai bilongYunaitet Nesens Jeneral Asembli,long Oktoba 12, 1979.

Ol i testim nupela HIV marasin long Saut Afrika

OL saintisi wok long traimwanpela nupela marasin bi-long HIV nau long Saut Afrikana ol i ting dispela marasinbai inap long stopim moapipel long kisim dispela sik.

I no gat planti pipel i dailong sik HIV/AIDS bikos 18.2milien i wok long kisimmarasin long stopim dispelavairas i bagarapim bodi.Tasol moa pipel i wok longkisim dispela sik yet. Ol save-man i bilip olsem sapos i gatsut marasin, bai em inaplong stopim namba bilong olpipel i kisim dispela sik.

Dispela sut marasin ol itestim nau, em ol i wokimlong wanpela marasin i soimolsem em inap long sloimdaun dispela sik. Ol i bin tes-tim planti arapela marasintu tasol dispela marasintasol i winim ol arapela.

Sevenpela yia i go pinis, oli bin testim dispela marasinRV144, long Tailan na i soim

olsem i bin helpim 31 pesenbilong ol pipel.

I bin gat planti tokktok ikamap long dispela test bikosdispela marasin em ol ibungim tupela, AidsVax naALVAC. Ol dispela marasin ibin stap 15 yia pinis long taimol i testim ol long ol pipel.

Wanpela bilong ol,AidsVax, i no bin wok longtaim ol i bin traim em.RV144 test i bin bikpela moawe 16,400 man na meri longTailan husat i no gat HIV ibin kisim dispela marasin.Sampela bilong ol i bin kisimdispela marasin tru, sam-pela i kisim sut nating. Bi-hain long tripela yia, ol ipainim olsem 125 pipel ikisim HIV, 51 husat i binkisim dispela marasin na 74husat i no kisim marasin.

Tasol ol saintis husat i woklong dispela marasin i tingbai ol inap long kisim gutpelarisal sapos ol i traim dispela

marasin long Saut Afrikabikos long ol senis. Dispelanupela test ol i kolim HVTN702 i kisim 5,400 manmerikrismas bilong ol i stapnamel long 18 na 35 yia.

“HIV i bagarap laip bilongol pipel long Saut Afrika,tasol nau yumi statim woklong painim sapos dispelamarasin inap helpim kantribilong yumi. Sapos dispelaHIV marasin i wok long SautAfrika, bai em i stopim moapipel i kisim dispela sik,” DrGlenda Gray, sif ekseketivbilong Saut Afrika MedikolRisetsKaunsil, husat i mekimdispela stadi, i tok.

“Dispela em i wanpela im-poten test yumi mekim. Miamamas olsem ol wok ikirap nau,” Dr AnthonyFauci, dairekta bilong Ne-senel Institut ov Aleji na In-fekses Disises long US, husati givim sampela mani bilongwokim dispela test, i tok.

Sik HIV ikamap bikpela tru long Saut Afrika. Ol dokta i traim nupela marasin nau.

Australia i help lukautim PNG pipelwe i sik na klostu long dai

Caroline Tiriman i raitim

WANPELA lida blong KatolikSios long Papua Niugini(PNG) i tok tenkyu long gav-man bilong Australia longhelpim sios long kamapimnamba wan palliative keasenta long kantri.

Palliative Care i min olsemol nes, dokta na ol narapelamansave bilong helt baisave lukautim ol sik pipel

we marasin i no nap helpimol moa na klostu bai ol i dai.

Asbisop Douglas Young bi-long Westen Hailans provinsi tok tenkyu bihain long HaiKomisin bilong Australianlong PNG, Bruce Davis, i bingivim K10 milion i go longCatholic Health Serviceslong wik i go pinis long sta-tim dispela helt sevis.

Dispela sevis em bai olikolim Supportive Living

Centre bai stap long PotMosbi, na bai i gat tripelaten (30) ol bet long en.

Asbisop Young i bin staptaim Hai Komisina, BruceDavis, i bin givim dispelamani na em i tokim RedioAustralia olsem dispela gut-pela pasin em Australia imekim i kamap long wankainwe Katolik Sios i makim dis-pela yia 2016 olsem em i yiablong marimari.

Sik TB i winim ol narapela sik long Papua Niugini

Caroline Tiriman i raitim

SIK TB em i wanpela bikpelawari tru we i winim ol nara-pela sik long Papua Niugini,na ol dokta i wari tru longen.

Dispela em toktok bilongDokta David Mills, Presidentbilong PNG Society of Ruraland Remote Health - na tu

em i Medikel Superinten-den long Kompiam RurelHospital long Enga Provins.

Em i tok tu olsem, plantipipel long ol bus ples husat igat sik TB i save dai natinglong wanem, Praimeri Heltcare sevis i bin bruk daunstat yet long 1980's na olgavman i no save ting tinglong stretim.

Sik TB i wanpela kain sikem i save kalap kwik namellong ol pipel, na sapos ol sik-man i no save kisim marasin,ol i save givim dispela sik i golong planti pipel.

Nau PNG i gat tu wanpelakain sik TB we nogatmarasin inap stopim o em idrag resisten (o marasin i noinap wok) TB.

Solomon Ailan 16 Days

of Activism egensim vailensSam Seke i raitim

MASKI Family Protection Actna ol narapela polisi bilonggavman long vailens egen-sim ol meri na pikinini i stappinis, em i stap olsembikpela hevi yet longSolomon Ailan.

Ekting Jenerel Seketeri bi-long National Council ofWomen, Casper Fa'asala i tok

olsem long dispela long In-ternational Day for the Elim-ination of Violence AgainstWomen long dispela wik.

Dispela wik em i stat bi-long '16 Days of ActivismAgainst Gender-based Vio-lence' ka-mpen longSolomon Ailan.

Long Honiara, planti grup ibin stap insait long mas na olbikman bilong polis na ol ara-

pela lida moa i bin toktokegensim pasin bilong mekimnogut long ol meri na pikininiinsait long komyuniti.

Mista Fa’asala i tok plantiwok i stap long lukim olsempipel i bihainim lo na stopimol kain pasin bilong paitim olmeri na pikinini we i bikpelahevi yet long Solomon Ailan,maski planti kempen ikamap long planti yia.

Korapsen wari

long PNG na Pasifik rijonCaroline Tiriman i raitim

KORAPSEN em i wanpelabikpela wari long Wol na tulong Pasifik rijon na ol gav-man i mas painim ol gut-pela wei long daunimdispela wari.

Siaman bilong Trans-parency International longPNG, Lawrence Stephens i

mekim dispela toktok longbikpela miting bilong PacificChapter bilong Trans-parency International ol ibin mekim long Melbourneasde.

Ol Transparency Interna-tional opisa bilong Australia,Nu Silan, PNG na Vanuatu,wantaim tu sampela NGOopisa bilong Fiji, na Tonga i

bin stap long dispela miting.Solomon Ailan i no bin

stap long dispela miting.Planti ripot i save tok

olsem PNG i gat bikpela warilong korapsen na CorruptionPerceptions Index i makimolsem kantri i stap 139namel long 168 ol kantrilong wol i gat nem nogutlong korapsen.

fifakwotafainal Desemba 1 - 7, 2016 Wantok P21

LUKIM OL PIKSA BILONG KWATA FAINAL BILONG ANDA 20 WOL KAP

Kwata fainal i mekim

planti ol pilaia na ol

sapota i krai taim tim

bilong ol i lusim.

P22 Wantok Desemba 1 - 7, 2016 bisnisnius

Kamapim gutpela sindaun long bihain taim

WANPELA isi we tru long eksplenim wanpela fama em iwanpela man husat i save tanim lait bilong san na wara igo kamap man.

Ol fama i save kamapim dispela pasin mejik bilonggroim kaikai na salim i go long ol lain husat i baim nakaikai.

Maski long sait bilong saiens dispela kain tok klia em ino inap helpim save bilong yumi tumas, tasol sapos em iaskim yumi yet, bilong wanem na PNG em i gat plantimoa lait bilong san, klinpela wara na planti gris longgraun, yumi gat yet hap milien pipel husat i no gat kaikai?

Insait long wol, winim las 50 krismas, egrikalsa saiensna ekstensen i bin soim save bilong ol long daunim mal-nutrisen o sik bun nating. Mipela i bin holim dispela wan-taim wok bilong strongim egrikalsa prodaksen wantaimwe bilong yusim monokalsa (o planim wanpela krop okaikai tasol long wanpela hap graun). Tasol long wanemkain kost? I gat nau moa pipel long graun husat i gatbikpela gris long bodi tasol i no gat planti lain i bun nat-ing. Kaikai bilong yumi long wan wan de nau i no gat kainkain kaikai nau na i bin gat planti tingting long ol kaikaina ol kemikal i stap insait long ol kaikai.

Envairomen tu i kisim hevi, bikos moa graun i go longwok bilong egrikalsa. Ol wail abus na binatang i go longarere bilong ol bus, na ol liklik wara na ol bikpela wara ipulap long ol marasin bilong putim gris long graun. Olfama tu i pilim pen bilong dispela kain strongpela wok ikamap.

Moa gutpela egrikalsa sistem we i gat kaikai, i nidim lik-lik lain tasol long wok fama long graun.

Yusim ol bikpela eria bilong monokalsa krop na kemikelmarasin i mekim ol binatang nogut na sik bilong ol longsakim ol marasin bilong kilim ol binatang na sik. Ol ikamap moa hat long daunim. Ol narapela kain binatangwe i no bin save kamapim bagarap bipo, nau i go insaitlong egrikalsa graun na nupela hevi i kamap taim yumi ibrukim we bilong ol nesa i save stretim em yet long bipoyet i kami nap nau. Wankain tasol ol enimal i bung longbikpela namba, i save kisim hevi long ol sik na stap bilongol i no gutpela tumas, we ol liklik fama i no klia long en.

Maski oil pam monokalsa plantesin i bin kamap longdispela hap long planti yia i go pinis, planti hap bilongPNG i no gat graun bilong ol liklik fama i mekim wok yet.Long dispela as, mipela i no bin kisim wanpela bagaraplong planti hevi we i kamap pinis winim ol hevi we mi tok-tok long en antap.

Tasol yumi i no kisim gutpela samting long ol bikpelaprodaksen bilong ol kaikai i no gat bikpela mani we i savekamap long ol strongpela wok bilong egrikalsa.

Wok bilong PNG Yunivesiti bilong Nesurel Risos na En-vairomen em long givim klia save long saiens, klia long olwok tru long larim PNG long skelim gut ol bikpela mak bi-long kaikai wantaim lukaut bilong envairomen. Mipela ino laik long larim save i stap tasol wantaim ol sumatin bi-long mipela.

Olsem na olgeta wik ol saientis na fam edvaisa bilngmipela bai putim tingting long dispel akolum na givim olnius long ol PNG Fama na Fisaman wantiam ol nius bilongol nupela rot. Insait long ol dispela pepa bilong wik PNGUNRE i laik long bringim ol gutpela samting bai kamaplong ol risets na teknoloji i kam insait long ol Pasifik RimKomyuniti.

Profesa John Warren - Vais Sansela,PNG Yunivesiti bilong Nesurel Risos naEnvairomen i raitim

SHP, Hela brukim benefit bilong PNG LNG

TUPELA Provinsal Gavmanbilong Sauten Hailans naHela bai brukim na skelimol benefit bilong divelop-men levi fan i kam long PNGLNG Projek.

Ekting Gavana bilongHela, Francis Potape na Ga-vana bilong Sauten Hailans,William Powi, i stretim pinisol pepa wok long skelim olbenefit bilong dispelabikpela ges projek.

Aninit long Klos o lainnamba 24 bilong AmbrelaBenefit Sering Agrimen(UBSA), i gat tok orait i stapong larim Hela na SautenHailans i brukim na skelim olbenefit olsem divelopmenlevi sapos Hela i kisimprovins bilong em yet.

Long yia 2009 taim ol pa-

pagraun bilong PNG LNGProjek wantaim NesenelGavman i bin sainim UBSAagrimen, Hela i bin stapaninit long Sauten HailansProvins.

“Nau yet olgeta samting istap aninit long SauetnHailans Provinsal Gavman,bikos Hela i no bin kisimprovins long dispela taim,”Mista Potape i tok.

Em i tok nau em rait taimlong Hela na Sauten Hailansbai bihainim toktok i staplong Klos namba 24, sanimagrimen na skelim ol benefit.

Mista Powi i wanbel longlarim Hela i kisim sea bi-long em.

“Mi wanbel long yumiskelim ol benefit. Ol pipel bi-long yumi long tupela

provins bai kisim dispelabenefit, na mi wanbel longtupela provinsal gavman iwokbung wantaim, sainimol agrimen na yumi skelim olbenefit,” Mista Powi i tok.

Ol senia provinsal edmin-

istresen opisal bilong tupelaprovins i bin bung long PotMosbi na toktok long skelimdispela divelopmen levi.

Tupela provins wantaimi wanbel long skelim olbenefit.

Ekting Gavana bilong Hela, Francis Potape

Ikonomi gro long nomol mak IKONOMI bilong PNG i woklong gro long 8.0 pesen insaitlong las 10-pela yia, Bank ofSouth Pacific (BSP) i tok.

BSP i autim dispela toktoklong wanpela ripot ol i kolimEconomic & Market Insightbilong mun Septemba kwata.

Dispela ripot i tok long yia2016- 2018, ikonomi bilongkantri bai gro long 2.8pesen, bihain long ol i dau-

nim mak bilong 2016 i kamdaun long 2.2 pesen.

Ikonomik grot bilong munJulai i go daun long 2.8pesen tai mol saveman i binglasim grot long ikonomilong kamap long 4.3 pesenlong yia 2016.

“Dispela i makim olsem olekspot komoditi PNG i savesalim i go aut i bin kisim liklikmani, na gavman i no bin

kisim bikpela mani longekspot reveniu,” dispelaripot i tok.

Dispela ripot i tok gro bi-long ikonomi long PNG i nolong we tumas long mak bi-long arapela ol kantri insaitlong Esia-Pasifik rijon, nalong wol tu wantaim.

Dispela ripot i tok planti olkampani i stap long stok ek-sens i bin mekim win mani

gut long dispela yia. Long Port Moresby Stock

Exchange (POMSoX), CPLGroup i no bin mekim gutwinmani bikos level bilongsels bilong ol i bin pundaun.

Steamships Trading Com-pany tu i no bin mekim inapwinmani long dispela yiabikos long ikonomi i pun-daun i go daun, dispela ripoti tok.

Yumi mas promotim turis bisnis KANTRI PNG i gat plantirisos olsem oil, ges, gol,kopa na silva tasol dispela olrisos bai pinis, Sif EkseketivOpisa bilong Tourism Pro-motion Authority (TPA),Jerry Angus, i tok.

Mista Angus i tok bihaintaim bilong dispela kantribai stap long han bilongturis bisnis bikos bisnis bi-long turis i no save pinisolsem oil na ges.

Mista Angus i autim dispelatoktok long las wik Fraide taimTPA i givim K100, 000 long olekseketiv na ogenaisingkomiti memba bilong Boem-sara Kalsurel na Turisim Senta.

“Pasin kalsa bilong yumi emi namba wan samting. Saposyumi no gat ol kalsa, TPA baino inap stap. Pasin kalsa tasoli mekim na TPA i stap.

“Pasin kastom bilong yumii ken bringim mani. Bisnis bi-long pasin kastom na kalsaem i bisnis bilng turis.

“Olgeta manmeri i kenmekim turis bisnis. Em baistap yet, i no olsem gol nages. Gol n ages bai pinis.

“Planti ol yangpela man-meri i wok long lusim kalsana kastom bilong ol. Dispelai soim olsem ol i lusim sansbilong ol long mekim mani,”Mista Angus i tok.

Em i tok tenkyu long olmanmeri Wes Yangoru iholim strong passim kalsabilong ol.

“Mi wanbel long Boem-sara kalsa i stap laip yet.Yumi mas strongim dispelabisnis na soim rot long ara-pela ol manmeri,” MistaAngus i tok. PNG gat moa long 800 kainkain tokples na kalsa.

Didimantoktok

Karato helpim manmeri long Morata WANPELA man long EngaProvins i lusim wok tisa na ilaik statim bisnis long PotMosbi.

Bisnis bilong Jessy Karatoi no bikpela bisnis na i no bi-long mekim moa mani.

Taim Mista Karato i lusimtising sevis, em i kam skulgen long ITI long Pot Mosbina i statim liklik printingsevis bisnis bilong em longWaigani.

Tasol em i lusim Waigani

na em i operet nu longMorata 2 maunten bas stop.Sevis i save op long 8 kilokmoning i go inap 9 kilok nait.

“Mi laik bringim sevis ikam klostu long haus dua bi-long ol manmeri, ol grasrutsmanmeri long Morata,”Mista Karato i tok.

Em i mekim dispela toktoklong Tunde long dispela wiktaim em i mekim opisal lon-sing bilong nupela taiping,printing na potokopi stua bi-

long em. Nem bilong kampani bi-

long em i Mountain Printing& Professional Services. Ol isave mekim potokopi, print-ing, skening, laminesen naintanet kefei.

“Mipela i bringim dispelaolgeta sevis i kam klostulong haus dua. Mipela i laikhelpim ol manmeri i sevimmani na sevim taim wan-taim,” Mista Karato i tok.

Stua bilong ol i stap long

maus rot na Morata 2maunten bas stop.

“Planti ol bisnis manmeribai no inap intres long kammekim bisnis long kain plesolsem Morata. Mipela i op-eret long hia bikos mipela ilaik givim sevis long ol man-meri.

“Ol manmeri i ken sevimmani na sevim taim bikosplanti i save go kisim dispelakain sevis long Boroko,”Mista Karato i tok.

NAMBA wan taim bilong Nico Rosberg longwinim taitel bilong Fomula 1 kar resis.

Long wankain taim, Lewis Hamilton, i winimAbu Dhabi taim em i draiv isi long bringim olnarapela draiva i go long resis na em i laikimRosberg long kamap namba tri ples.

Ol i bin tokim Hamilton long resis hariaptasol em i tok tim olsem, “yumi resis.”

Rosberg i kam long presa long Sebastine Vet-tel, tasol pasim em long kamap namba tu ples.

Hamilton i kontrolim resis long fran tasolaninit long lo bilong Mercedes menesmenem, ol i mas noken traim long kamapimsampela trik long pasim Rosberg.

Tasol, em i no arim tok na pasim rot bilongVettel na Max Verstappen bilong Red Bull

long kamap klostu long Rosberg.Hamilton i giaman na toktok bek long

redio olsem i resis namba wan, tasol nogat.Ol trik bilong Hamilton i no inap na Ros-

berg i pinisim mak pas na meri bilong em,Vivian, i tok tenkyu na amams long redioolsem em i winim resis. Rosberg i kam autlong fran bilong kar na i tok tenkyu long ol

lain husat i lukim resis i stap.“Driman bilong long taim mi liklik mangi

yet i karim kaikai na mi tok tenkyu long ol-geta lain,” Rosberg i tokaut long redio.

Bihain long resis i pinis, Hamilton i toktenkyu long Rosberg long kamap wina bi-long wol sempionsip bna tupela man isekhan long hap bilong resis.

NAMBA wan wok bilongPeter Sterling olsem edvaisabilong NSW Stet ov Orijinbai helpim neks jeneresenbilong Blues long lukim kalabilong ol long yia kem baikamap long pinis bilongmun Jenueri long yia I kam.

Wanpela de trening em ibikpela samting long nupelayia bihain long 7-pela bilongol 8-pela pilaia husat i go in-sait long dispela kem.

Matt Moylan, Josh Man-sour, Wade Graham, DylanWalker, Adam Reynolds, naTyson Frizell em ol husat istap insait long dispelakemp long 2014 na 2015.

Jack Bird em i wanpela pi-laia husat i bin stap longtrening na em i no go insaitlong kemp.

Dispela em i namba wantaim bilong Daley longbungim ol pilaia bihain longol i bin tokim em longstopim em long go insaitlong Foa Nesens tua.

“Ol i kam bek na i stap long9s resis long Oklan, Nu Silan.Em i bin hat tumas bikosplanti ol i bin stap insait longFoa Nesens tua,” Daley i tok.

Namba wan oda bilongSterling taim ol i bin makimem long mun i go em, embai kamapim lista bilong olnem na tupela yangpela pi-laia, Nathan Cleary na LatrellMitchell, bai gat sans long

go insait.Planti ol pilaia bilong Kan-

groo bai stap insait long dis-pela trening tu.Kwinslan baigo pas long gem namba wanlong 2017 sisen long Mei 31long Suncorp Stediam.

Gem namba tu bai kamaplong ANZ Stediam long Jun21bipo long ol bai go beklong Brisbane long pilai gemnamba tri long Julai 12.

OGENAISIN Komiti bilongRagbi Lig Wol Kap 2017(RLWC2017) resis bilong olmeri i tokaut long tonamendro bilong wol kap resis baikamap long yia i kam.

Wantaim sapot bilongNSW Gavman, pul na semifainal resis bilong Ragbi LigWol Kap 2017 resis bilong olmeri bai kamap long SautenKros Grup Stediam (SCGS),asples bilong 2016 NRL Pre-mia, Cronulla Sharks.

Ol fainal resis bilongRLWC2017 resis bilong olmeri bai kamap olsem dabolheda wantaim fainal bilongol man long Brisbane Ste-diam long 2 Desemba 2017,aninit long sapot bilongKwinslan Gavman.

Ol tim bai resis long Pul Aem ol wol kap wina, Aus-tralia, bai pilai egensim olInglan na Kuk Ailan.

Pul B resis bai kamapnamel long Nu Silan, PapuaNiugini na Keneda we winabai go insait long semi fainalresis.

Tonamen dro i kamapolsem ol tripela pul raunresis bai kamap olsem tripol

heda long Fonde 16 No-vemba, Sande 19 Novembana Trinde 22 Novemba. Olsemi fainal resis bai kamapolsem dabol heda longSande, 26 Novemba 2017.

Sif Ekseketiv Opisa bilongRLWC2017, Andrew Hill, itok olsem ol manmeri baipulap long RLWC2017 resisbilong ol meri bai soim ragbilig resis bilong ol meri ikamap bikpela na dro bilongtonamen i sapotim olsem ol-geta lain bai amamas longdispela resis.

“Amamas bilong ragbi ligresis bilong ol meri i no binkamap bikpela na mipela i

laikim dispela tonamen longkamapim wanpela hap longsoim ol dispela wol klas etlitna strongim ol narapela longbihainim lek mak bilong ol.

“Tupela pul resis em ol ibin kamapim long ama-masim ragbi lig na plantigem bai kamap long wan-pela de long SCGS baikamapim wanpela trupelaamamas taim bilong ol timna sapota.

“Mipela i lukluk longwelkamim ol 6-pela tim longAustralia long ol bai resislong winim taitel bilongRagbi Lig Wol Kap 2017 resisbilong ol meri,” Hill i tok.

SIF Ekseketiv bilong Leeds,Gary Hetherington, i tokimhuka, James Segeyaro,olsem ol bai no inap longlusim em long kontrak bi-long em.

James i mekim bikpelawok long Rhinos bihain longem i joinim ol. Em i binjoinim ol bihain long em ilusim NRL klap, Penrith Pan-thers, long Julai na helpim ollong winim 9-pela gem bi-long ol laspela 10-pela gemlong dispela sisen longwinim bek Supa Lig posisenbilong ol.

Segeyaro i kisim tupela yiakontrak long Septemba na itingting long lusim dispelakontrak gen.

“Mi bai no inap tok olsemmi stap long presa long ri-sain wantaim Leeds, tasolmi no gat inap sapot taim mibin mekim laip disisen bi-long mi,” Segeyaro i tok.

“Mi bin tokim ol olsem mibai no inap mekim disisenlong kisim kontrak taim mino stap wantaim famili bi-long mi.

“Tasol, mi tokim Gary longtaim bilong pilai olsemmipela i gat pinis taim i stapna mi bai mekim disisen.”

Gary i tok olsem Segeyarobai no inap lusim kontrak bi-long em na go bek na Joinimol Cronulla Sharks.

“Ol i mekim sampela tok-tok long James i mekimmipela i kirap nogut na dau-nim tingting bilong mipelabihain long mi bin bung wan-taim em na menesa bilongem, Sam Ayoub, long las wik

Trinde,” Hetherington i tok.“Taim ol toktok i kamap

long namba wan taim olsemol Cronulla i laik kmisimJames, mi bin tokim ol sif ek-seketiv bilong RFL na NRLlong dispela toktok we NRL istrongim olsem wanpela pi-laia bai no inap long rejistawantaim NRL klap taim re-jistresen bilong ol i stap yetwantaim Supa Lig. Na longtoktok bilong Jame, em i re-jista wantaim mipela na RFLinap long pinis bilong 2018.”

nrlnawolspot Desemba 1 - 7, 2016 Wantok P23

Segeyaro bai stap yet long Supa Lig

Pastaim huka bilong Penrith Panthers, James Segeyaro, i noamamas long stap bek long Supa Lig.

Dro bilong RLWC2017 resis bilong ol meri i kamap

Kepten bilong Kiwi Ferns, Sarina Fis, na kepten bilong Aus-tralia Jillaroos, Ruan Sims.

Peter Sterling bai go insait long NSW kem

Joseph Leilua i karim bal na ran. i gat askim olsem Leilua baipilai long Blues long 2017 o nogat?

Nico Rosberg i winim F1 taitel …Lewis Hamilton i winim Abu Dhabi

Argentina i daunim CroatiaARGENTINA i pait stronglong daunim Croatia, 3-2, nawinim Davis Kap tenis fainalresis long namba wan taimlong Zagreb.

Dispela win i kamap bi-hain long win bilong JuanMartin del Potro na Fed-erico Delbonis.

Croatia i stap pas, 2-1, na

i go insait long fainal de resisna lukluk long namba tu tai-tel taim Marin Cilic i stap paslong Juan Martin del Potrowantaim tupela set.

Tasol, Del Potro i kam beklong namba tu hap bilongresis wantaim olgeta stail nakala bilong em long win 6-7(4-7) 2-6 7-5 6-4 6-3 insait

long 4-pela auana 53 minit.Federico Delbonis i go pas

gen long Ivo Karlovic 6-3 6-46-2 long kamap wina.Ar-gentina i bin lus long 4-pelafainal i bin kamap bipo, tasolnau ol i win long taim sam-pela strongpela pilaia bilongbipo i kam stap taim ol iresis.

Argentina i winim Davis Kap ol i bin daunim ol long fainal resis long 1981, 2006, 2008 na 2011.

ramunicoP24 Wantok Desemba 1 - 7, 2016

135 KM Slurry Pipeline135 KM Slurry Pipeline

KBKMining

BSKRefinery

Lokal pipel mas yusim Ramu Projeklong divelop na senisim sindaun

RAMU nikel/kobalt projeklong Madang provins emnamba wan projek longPNG we i soim intres longnarapela kain mineral ol-geta, na i no gol, kopa osilva em planti lain i save.

Nikel na kobalt em nupelakain mineral we wanpelaovasis kampani bilong ChinaMetalurgical Grup Kopore-sen (MCC) i putim bikpelainvesmen bilong en long di-velopim long PNG.

Ol pipel bilong Madang natupela distrik em Usino-Bundina Raikos i mas amamasbikos dispela nikel/projek istap insait long distrik bilongol, na long sampela rot dis-pela projek i helpim longsenisim sindaun na laipstailbilong ol rurel pipel.

Pastaim o bipo long dis-pela projek i bin kam insait,laipstail na sindaun bilong olpipel i narapela kain. Tude,laipstail bilong ol pipel inarapela kain liklik.

Bipo long Ramu NiCo(MCC) i bin kam insait longKurumbukari eria, i no bingat rot i go antap longmaunten bilong Kurum-bukari. Nogat planti man-meri i stap insait long busantap long maunten. Tasoltude, planti pipel i muv i gosindaun arere long projek

eria bikos ol i bihainim divel-opmen i go long Basamukeria. Planti taim ol wokmani save laik baim ol samtingtasol nogat planti viles tredstua i stap. Salens nau i staplong ol papagraun long ki-rapim ol bisnis long sevim olwokman bilong Basamuk Ri-faineri. Wankain tu i maskamap long KBK.

Wanpela gutpela piksanau em long sait longmaket. Long Basamuk emolgeta moning stat longMande i go Sarere ol lokalmama bilong ples klostu isave bringim ol kumu, olprut na ol arapela fresgaden kaikai i go salim aninitlong ‘marmar’ maket arerelong nupela Basamuktaunsip. Dispela maket. Dis-pela maket em olgeta mon-ing stat long Mande i goFraide save pulap stret longol China wokman meri bi-long Basamuk Rifaineri longgo baim ol kaikai.

Planti taim ol dispela wok-man meri save baim plantiol samting stret na mani ol igivim em save go stret longol rurel manmeri long ples.

Ol pipel bilong ol vileslong Basamuk i mas ama-mas bikos kamap bilongRamu Projek long eria bi-long ol i bringim sampela

kain nupela senis na ol liklikmanmeri i lukim liklik wansiling long poket bilong ol.Moa long en tu ol lokal meriI gat sans long wok na kisimmani na sapotim ol yet wan-taim famili long ples.

Wankain tu i kamap antaplong KBK, we wanpela lokalmaket i op pinis we ol lainbilong ples save go salim olfres gaden kaikai, frut nakumu.

Dispela ol liklik maket naol arapela projek we ikamap long komyuniti embikos Ramu NiCo Projek ikam na kain divelopmen ikamap. Olsem na ol pipel imas mekim gutpela yus longol dispela samting.

Moa long en tu ol pipel imas groim moa gadenkaikai, kumu na frut nasalim. Ol mas lukautim olples kakaruk tu bikos olSaina lain save laikim stretples kakaruk.

Bikpela salens nau i staplong ol pipel long yusim taimbilong ol gut na kamapim olsamting we i ken helpim ol.Ol mas yusim Ramu NiCoProjek olsem samting we oli ken mekim yus long enlong divelopim sindaun nalaipstail bilong ol wantaimpikinini na tumbuna bilongol long bihain taim.

Ol bisnis trening long rurel eria kamap bikos Ramu Nikel Projek stap long helpim.

Ol lokal meri kisim wok bikos long Ramu Nikel Projek.

Medikol helpim kamap bikos long Ramu Projek.

Lokal maket kamap bikos long Ramu Nikel Projek.

Desemba 1 - 7, 2016 Wantok P25spotnius

Tupela traim resis bilongHunters bai kamapPAPUA Niugini Ragbi FutbalLig (PNGRFL) i plen longkamapim tupela traim resisbilong Papua Niugini SPHunters bipo long stat bilong2017 Intgras Supa Kap sisen.

Siaman bilong PNGRFL,Sandis Tsaka, i tokaut longdispela long bung bilong olnius lain long wik i go pinis.

“Mipela i lukluk longmakim wanpela taim longtupela pri sisen traim resisbai kamap. Wanpela baikamap ausait long PNG nanarapela bikpela resis baikamap long PNG long tupelawik bipo long Intras SupaKap sisen bai stat,” Tsakatok.

Em i tok moa olsem, olbai tok aut long ol diteil bi-long resis long stat bilongmun i kam.

Long wankain taim, prisisen trening bilong olHunters bai stat long stat bilong mun i kam na bihainlong pinis bilong FIFA Anda20 Wol Kap resis bilong olmeri, Desemba 4. Treningbai kamap long Pot Mosbi,Goroka na LNG sait longHides.

Kosa bilong SP Hunters,Michael Marum, i tok strongolsem ko-kepten bilongHunters, Adam Korave, i nostap insait long trening

skwat bilong nau bikos ol ibin lusim em long tim.

“Ol i bin lusim Adam. Mibin toktok wantaim em weem i gat sampela hevi wan-taim famili bilong em longdispela yia.

“Em i lida na inap long gopas long ol boi long ol hap bi-long resis long dispela yia,tasol mi ting olsem em i no gopas long ol boi bilong em gut.

“Em i orait long pilai, tasolem i save go ausait long pilaigraun long planti taim. Mibin tokim em olsem em imas go bek na traim pilaiwantaim Digicel Kap pas-taim,” Marum i tok.

NRL i tokaut long 'VAV' kempen long PNG

NESENEL Ragbi Lig (NRL) bilong Australia aninit longpatnasip wantaim Famili naSeksual Vailens Eksen Komitibilong Papua Niugini i bintokaut long wanpela eduke-sen program we em bai luk-luk long helpim ol yangpelameri na man long sanap,toktok na mekim eksenegensim domestik vailenslong Papua Niugini.

Bipo Nesenel Ragbi Lig pi-laia, Alan Tongue, i binkamap namba wan manhusat i go pas long dispelaprogram na tokaut long'Vois Egens Vailens (VAV)'program long Pot Mosbilong wik i go.

“Mipela i sanap strongegensim dispela nogut tok-tok em i wanpela bikpelanamba wan toktok namipela i ken toktok long olkomyuniti na olsem wan-

pela pilai, mipela bai go hetlong mekim olgeta samtingmipela inap long mekimlong stopim domestikvailens,” Tongue i tok.

“Mipela i gat wok long olwan wan komyuniti bilongyumi long strongim ol longkisim edukesen na sapotimol mekim ol gutpela disisenwantam namba wan apsin.”

NRL na Papua Niugini Sek-sual Vailens Eksen Komitibai karim aut dispela pro-gram long ol lokal komyunitilong olgeta hap long PapuaNiugini.

VAV program bai sapotimLig Bilong Laif program bi-long NRL we i save bungimragbi lig wantaim ol klasrumwok long givim gutpelaedukesen na ol rispek tok-tok long ol komyuniti.

Pasifik Program Menesabilong NRL, Michael Asen-

sio, i tok olsem patnasip naprogram em i narapela rot isave bringim i go long gut-pela hap aninit long RagbiLig. Yusim dispela toktoklong ol gutpela hap insaitlong ol pasifik komyuniti nalong kamapim ol nambawan senis.

“Domestik Vailens em iwanpela bikpela toktok longolgeta hap bilong Australia nainsait long ol planti hap bi-long Pasifik na aninit longstrong bilong Ragbi Lig,mipela i laikim ol komyuniti isave long mekim ol gutpelasamting. Na dispela em longsanap, toktok na mekimeksen long tok nogat long do-mestik vailens na pasim ol-geta rot,” Mr Asensio i tok.

Australia Gavman i sapo-tim dispela patnasip aninitlong Pasifik Spot PatnasipInovesen Fan.

Namba wan Embaseda bilong Vois Egens Vailens, Alan Tongue, i stap longwe long lep hanwantaim ol mauslain bilong program long NRL insait long PNG na PNG Ragbi Futbal Lig longPot Mosbi long taim ol i bin tokaut long dispela program long Mande, 21 Novemba.

BFPNG i patna wantaim ExxonMobil PNG

BASKETBAL Federesen bi-long Papua Niugini (BF-PANG) i patna wantaimExxonMobil PNG Limited(EMPNG) long kamapimwanpela yut empawamenprogram we em bai bungimlaip skil trening na heltawenes na basketbal baistap long namel longbungim ol.

Ol i bin statim pinis wan-taim wanpela kos o klinikprogram long Juni PraimeriSkul long Hela Provins longlas wiken i lukim 16sumatin long gret 6 i goinap long gret 8 wantaim 4-pela tisa i stap insait longdispela klinik. Ol i kisim olkos long ol lo bilong basket-bal, ol teknik o we bilongpilai, laip skil trening na heltedukesen.

BFPNG i skruim invaiteseno pas bilong em i go go longPapua Niugini OlimpikKomiti long promotim oltripela Olimpik velyu bilongRispek, Prensip na EkselensOlimpik Velyu EdukesenProgram bilong em.

Ol i strongim ol sumatin nayangpela lain long luksavelong ol rot we ol dispelavelyu em ol i save soim longlaip bilong olgeta de na longwanem rot ol inap long soimol Olimpik Velyu aninit longpasin na eksen bilong ol yet.

“Long kamap namba wanpilaia, yu bai nidim ol nambawan skil na save bilong gem.Long wankain taim, olgetalain i ken skulim ol yet longpilai basketbal wantaim gut-pela skil, tasol ol i gat gut-pela tingting na disiplin em inamba wan samting long di-velopim ol yet olsem spotlain na tu long bihain jenere-sen bilong PNG,” Karo Lelaibilong BFPNG i tok.

“BFPNG i patna wantaimExxonMobil PNG long dis-pela program i mekim kam-pani long divelopim olyangpela lain long PNG.”

ExxonMobil PNG i stronglong redim ol yangpela pipellong Hides wantaim nambawan sans aninit longkamapim dispela gutpelatingting long komyuniti long

helpim ol long divelopimnamba wan skil we ol bainidim long mekim ol gutpelasenis long komyuniti.

“Ol i skul long basketbalklinik i helpim ol yangpelapipel long divelopim olnamba wan skil insait longlaip. Taim ol i gat inap savelong long dispela wei,mipela bai givim ol gutpelatul long divelopim ol yet olman na skruim ol dispelaskul toktok i go long olkomyuniti bilong ol,” HidesGes Kondisening Plent Su-paintenden bilong Exxon-Mobil PNG, SagayarajMartin, i tok.

BFPNG i tokotk long wokwantaim ol patna bilong emlong olgeta hap long PNGlong yusim strong bilongbasketbal long kamapim olsosel senis.

Wantaim sapot bilongExxonMobil PNG, BFPNG baipromotim ol velyu bilonggem long helpim ol yang-pela lain long skul longkamap gutpela pilaia na gut-pela kantri man.

Ol lain husat i stap insait long basketbal klinik program.

Hal ov Feim i welkamim 5-pela moa etlit

OL i bin kisim 5-pela moaetlit i go insait long PNG SpotHal ov Feim long las wiken.

Dispela iven i bin kamaplong Crown Plaza Hotel weplantim maus man na merilong ol wan wan spoting eriana ol narapela biklain wan-taim NCD Gavana PowesParkop i bin stap wantaim.

Ol 5-pela etlit em SalitiaPitpit long etletiks, TumatSogolik long boksen, NigelCluer long swimming, na tu-pela brata, Jackson na DavidDeeto long weitlifting.

Presiden bilong PNGOlimpik Komiti, Sir JohnDawanincura, i tok olse3mSpot Hal ov Feim i luksave longol bipo pilaia bilong spot longdispela kantri long winim makbilong spot na ol i gat han maklong histori na divelopmen bi-long spot long ol yia i go.

Ges Spika long dispela nait,Sir John Kaputin i tokaut longamamas bilong em long ol igivim em namba wan spikalong toktok long dispela nait.

“Taim yu kamap wanpelaetlit, yu bai stap yu yet tasol.Yu bai go insait long ol wanwan spot olsem rana,swima, boksa, o basketbalpilaia tasol strongpela rile-

sensip namel long wanpelaetlit na spot bilong em iwankain olsem rilesensipnamel long ol man na meri,”Sir John i tok.

Sir John na Edward Labo-ran i bin joinim Hol ov Feimpas long 2011, na nau ol 5-pela etlit em ol namba tugrup husat i joinim PNG SpotHal ov Feim.

Presiden bilong Papau Niugini Olimpik Komiti (PNGOC), SirJohn Dawanincura, i givim luksave piksa bilong etlit Salitia Pipit.

P26 Wantok Desemba 1 - 7, 2016 spotsnius

Frans i daunim Japan long ekstra taim

OL Frans i go insait long2016 FIFA Anda 20 Wol Kapgren fainal resis bilong olmeri bihain long 2-1 winegensim ol Japan long ek-stra taim.

Ol i bin givim 30 moaminit na olgeta strongpepla

eksen i kamap we ol Frans ibin pait kwiktaim na kisimwanpela gol moa long olJapan.

Frans bai bungim KoreaDPR long fainal resis baikamap long Sarere na i lukluklong winim ol Esia tupela taim.

Ol Japan i bin pilai gutlong namba tu hap bilongresis tasol, ol Frans istrongim banis bilong ol.

Nau ol Japan i redi longpait egensim ol USA longwinim namba tri ples bilongwol kap resis.

Ol pilaia bilong Japan i no amamas na lukluk i go daun bihain long ol i lus, 2-1, egensim Franslong semi fainal resis bilong 2016 FIFA Anda 20 Wol Kap bilong ol meri long Sir John GuiseStediam long Tunde, 29 Novemba, 2016.

Hawa Cissoko bilong Frans i kisim piksa wantaim 'Pilaia bilongResis' awod bihain long semi fainal resis.

Ol Frans i amamas bihain long ol i bin daunim ol Japan.

PMGH i winim Helt Spot De resisPOT Mosbi Jenerel Haus sik(PMGH) i winim gen yia HeltSpot De resis long namba tutaim long taim bilong yiasalens.

PMGH spot tim bilong olwok lain long haus sik iwinim basketbal na volibalresis egensim 12 tim long olnarapela helt ogenaisesen

insait long Nesenel KapitelDistrik.

Ol tim em Laloki Haus sik,NCD Helt Sevis, Nesenel Di-patmen bilong Helt na SentrelPablik Helt Laboratori (CPHL).

Yia Helt Spot De kodineta,Johnson George, i tok olsemdispela resis i stap longkalenda bilong helt long

bungim ol profesenel bilonghelt aninit long ol fan ektivitina long luksave long wan-pela na narapela long taimbilong yia resis.

Ol tripela helt ogenais-esen husat i winim tropilong ol i kamap namba 2, 3na 4 em Laloki Haus sik, NCDHelt Sevis na CPHL.

Ol pilaia bilong PMGH i amamas na sanap bung wantaim bihain long ol i win.

20 meri long Pasifik bai kisim treningMAK long 20 meri bai makim wan wan spotogenaisesen na bai bung long mun i kamaninit long spot lidasip program.

Dispela bung i lukluk long divelopim ol skilo save aninit long spot long strongim laip bi-long ol yangpela meri na gel long ol komyu-niti bilong ol.

Kriket Australia, Netbal Australia na Inte-nesenel Kriket Kaunsil i bung long givimwanpela amamas lidasip sans long ol wan-wok meri bilong ol insait long Pasifik Ailan.

Long namba wan taim, dispela programbai bungim ol meri lida long olgeta spot haplong Fiji, Papua Niugini, Nauru, Samoa, Van-uatu, na Tonga.

Dispela i lukluk long promotim na skruimnamba bilong ol meri i kamap bikpela longmekim ol lidasip wok insait long spot na olnarapela grup tu.

Ol meri husat i aplai em ol meri i save woklong provinsal gavman, nesenel spotingbodi, provinsal spoting bodi na ol meri husati save wok nating long spot na ol lain husati save kisim pei tu.

Pasifik Spot Lidasip program bilong olmeri bai redim ol bikpela profesenel divel-opmen sans long ol meri aninit long treningol bai stap insait.

Intenesenel Kriket Kaunsil, Kriket Australia

na Netbal Australia i kamapim dispela li-dasip program na Pasifik Spot PatnasipFanding bilong Australia Gavman i mekim isilong raninm dispela trening.

Dispela 5-pela de program bai kamap long5 Desemba i go inap long 9 Desemba longPot Mosbi.Ol 20 meri bai stap insait long dispela pro-gram em, Mherina bilong Fiji,

Berth Bade bilong PNG, •Filoi Eneliko bilong Samoa, •Lepa Fa'aiuaso bilong Samoa, •Susan Komang bilong PNG, •Grace Wilson Michael bilong PNG, •Maryann Moss bilong Fiji, •Cathy Neap bilong PNG, •Rutha Meu Omenefa bilong PNG, •Brenda Ribauw bilong Nauru, •Lua Rikis bilong PNG, •Nynette Sass bilong Samoa, •Ruta Schwalger bilong Samoa, •Salote Sisifa bilong Tonga, •Siteri Tadrau bilong Fiji, •Shareena Tanabi bilong PNG, •Sulueti Tarasomo bilong PNG, •PetiTupouniua bilong Tonga, •Sarai Vaofauna-Stephens •bilong Vanuatu,Lavenia Yalovi bilong Fiji.•

Kokofas i daunim ol Cats

Ol Gordon Kokofas i sanap bung wantaim bihain long resis i pinis.

OILMIN Gordon Kokofas i winim AFL premiasip taitel long las wiken. Dispel em i nambawan win bilong ol long fainal.

Ol maina premia bilong 2016 Easiloan AFLPot Mosbi i soim namba wan kala bilong ol

egensim Bomana Cats we ol i bin daunim olwantaim 27 poin.

Ol boi long Gordons i strongim banis bi-long ol na ol Cats i painim hat long brukimbanis we ol i no bin kisim poin.

fifasemifainal Desemba 1 - 7, 2016 Wantok P27

Semi Fainal bilong Anda 20 Wol KapLong 4-pela tim tupela wina go long Gren Fainal long Sarere.

Nicky Bernard i raitim

NOT Korea i daunim USA 2-1 na France i daunimJapan 2-1 long Semi Fainelpilai bilong long Tunde nait.

Win bilong Not Korea naFrance i kamap long ektrataim bilong pilai taim pilai ipinis long 90 minit bilongnomal taim.

Not Korea na USA i binskoa 1-1 na go insait long 30minit ektra taim we NotKorea i bin putim gol longbringim skoa bilong ol i go 2-1. USA i nogat pawa longkam bek inap pilai i pinis.

Long piilai namel longJapan na France, tupela timi mekim wankain pilai tasolna tupela i no bin gat sanslong skoa long namba wanhap na tu long namba tuhap bilong pilai.

Japan i bin gat gutpela balwok, tasol ol i painim hatlong brukim banis bilongFrance long go na skoa.

France i tok em wankain,ol gat bal wok na spit moalong Japan, tasol ol sotpelaJapan i wok long katim olbipo long ol i go insait longbainim bilong ol(Japan).

France i bin kam strongtru long namba wan hap bi-long ektra taim na skoa longJapan 2-0 long taim pilai ipinis 15 minit long namba

wan hap. Japan i mekim olgeta stail

na pawa ran bilong ol wan-taim sot pas long bal na dis-pela i mekim bek lain bilongFrance i asua na kamapimpenelti i go long Japan longfran bilong mak bilongFrance. Dispela i givim sanslong Japan long skoa.

France i strongim banis bi-long ol inap long pilai i pinislong ektra 30 minit longbukim ples wantaim NotKorea long Gren Fainal longNesenel Futbal Stdium longSarere Disemba 3. Japan baipilai wantaim USA longpainim husat bai kamapnamba tri na foa.

Lukim ol poto bilong semifainal pilai long daunbilo.

Namba 2203 Desemba 1 - 7, 2016

Korea DPR na Frans bai pait longwinim Wol Kap

KOREA DPR na Frans bai resislong fainal bilong 2016 FIFAAnda 20 Wol Kap resis bilong olmeri bihain long tupela i kamapwina bilong semi-fainal resis ikamap long Sir John Guise Ste-diam long Tunde.

Ol Not Korea i daunim oltripela taim wol sempion, Yu-naitet Stet bilong Amerika(USA), 2-1, long ekstra taim nai go insait long fainal longnamba wan taim bilong ol in-sait long wol kap resis.

Ol Frans tu i daunim ol Japanlong ekstra taim, 2-1, bihainlong resis i strong tumas. OlYurop i winim top ples longnamba wan taim bilong ol bi-hain long ol i pait strong.

Ol USA i resis wantaim sam-pela gutpela tingting bilongrekodim namba 4 wol taitel ikam long mak. Ol i bin droegensim ol Ghana long grupresis na dro gen egensim olMeksiko na winim ples bilongkwata fainal.

Gol skora bilong USA, Na-talie Jacobs, i tok olsem bilipbilong ol long winim namba 4wol sempion bilong ol i stopliklik bihain long ol i dro egen-sim ol Meksiko.

“Bilip bilong win i stap yet

inap long yumi i lus long lasgem,” Jacobs i tok.

“Mipela i no pilim amamas,tasol mipela i lusim olgeta samt-ing long pilai graun.”

Jacobs i tok olsem banis bi-long ol Not Korea i strongtumas tasol em i pait hat trulong fainal minit long bungimskoa bilong ol Not Korea.

Nau, ol USA bai bungim olJapan long kisim namba triples bilong FIFA Anda 20 WolKap resis bilong ol meri.

Kosa bilong ol USA, MichelleFrench, i tok, “Ol pilaia bilongyumi i mas tingim gut olsemwok bilong ol i no pinis longdispela tonamen. Mipela i maskirap gen na pait long kisimnamba tri ples.”

Long wankain taim, ol Frans iamamas long bikpla sapot longSir John Guise Stediam taim nu-pela kosa bilong ol Anda-17 longFrans na bipo pilaia, SandrineSoubeyrand, i bin kam longPapua Niugini long sapotim ollong semi fainal resis bilong ol.

Bihain long ol Fran i winimsemi fainal resis, Soubeyrand, itok olsem em i no bin pilai longol resis bilong ol yangpela lain,tasol aninit long wok bilong em,em i ken bihain olgeta resis bi-long ol yangpela lain.

“Frans i lus long semi fainalna kamap namba tri ples long2014 FIFA Anda 20 Wol Kapresis bilong ol meri, tasol nau oli mekim gut long hia na mi gatbikpela amamas long ol,”Soubeyrand i tok.

“Nau, ol Korea DPR i wankainolsem ol Japan. Ol i save ranstrong, salim bal na pilai gut-pela gem, tasol miepla bai noinap lukim ol olsem ol i nambawan pilaia, nogat. Mi tingolsem mipela bai daunim ol.”

Fainal bai kamap namel longKorea DPR na Frans long NesenlFutbal Stediam long Sande, De-semba 3, bihain long USA naJapan bai resis long kisim nambatri ples bilong wol kap resis.

LUSIM MI: Mid filda bilong France, Grace Geyoro, i pasim rot bilong Japan pilaia, Hina Sugita,long kisim bal long semi fainal pilai bilong ol long Sir John Guise Stediam long Mosbi. Francei 2-1 na bai bungim Not Korea long Gren Fainal long Sarere. Poto Nicky Bernard