26
Namba 1991 Oktoba 18 - 24, 2012 32 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol REDI NAU: Ol Ami, Polis na CS bai mekim bikpela wok nau long klinim na redim Mosbi Siti taim Prins Charles na meri bilong em Duchess of Conwalv Camilla Parker Bowles bai kam raun long Papua Niugini. Sikiriti tu long dispela taim bai strong stret long dispela raun bilong tu- pela marit. Poto i soim yangpela soldia i was long fleg bi- long ol. Poto Nicky Bernard.

Namba 1991 Oktoba 18 - 24, 2012 32 pes Niuspepa Bilong ...wantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2012/Wantok...daunlod inap long pinis bilong yia. Stendat ret bi-long 29 toea long

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: Namba 1991 Oktoba 18 - 24, 2012 32 pes Niuspepa Bilong ...wantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2012/Wantok...daunlod inap long pinis bilong yia. Stendat ret bi-long 29 toea long

Namba 1991 Oktoba 18 - 24, 2012 32 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol

REDI NAU: Ol Ami, Polis na CS bai mekim bikpela woknau long klinim na redim Mosbi Siti taim Prins Charles nameri bilong em Duchess of Conwalv Camilla ParkerBowles bai kam raun long Papua Niugini. Sikiriti tu longdispela taim bai strong stret long dispela raun bilong tu-pela marit. Poto i soim yangpela soldia i was long fleg bi-long ol. Poto Nicky Bernard.

Page 2: Namba 1991 Oktoba 18 - 24, 2012 32 pes Niuspepa Bilong ...wantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2012/Wantok...daunlod inap long pinis bilong yia. Stendat ret bi-long 29 toea long

P2 Wantok Oktoba 18 - 24, 2012 nius

INDIPENDENS ofa bi-long Telikom PNG long19 toea of-pik data retbai ron yet inap longpinis bilong yia, bikos igat gutpela bekim longol kastoma.Ekting Sif Komesal

Opisa biloing Telikom,Kone Kula, i tokautolsem skruim bilong dis-pela 19 toea of-pikpripeid data sevis we isave ron long 7 kilok naitinap 7 kilok moning, i binkirap long Septemba 6,2012.“Mipela bai go het

wantaim dispela of-pikofa ret bilong 19 toealong wan megabaitdaunlod inap long pinisbilong yia. Stendat ret bi-long 29 toea long wanmegabait bai on yet long7 kilok moning i go inap7 kilok nait. Na dispelatu, em i wanpela gutpelaret yet bilong ol intanetyusa bilong mipela,”Mista Kula i tok.Mista Kula i tok dau-

nim bilong intanet ret baikaramapim olgetaTelikom pripeid data pro-dak olsem EVDOmodem, Citifon, ADSLna WiMAX brodben.Yusim bilong ol intanet

sevis nau em i bikpelamoa long ol hauslainlong kantri we ol sosolnetwok sait olsem Face-book em i bikpela namellong ol yangpela, napasin bilong yusim emaili larim ol wokmanmerilong pinisim gut ol wokbilong opis.Olsem na dispela dau-

nim of-pik ret bai gutpelanius bilong ol Telikom in-tanet yusa husat i saveamamas wantaim in-tanet spid we i spid moalong ADSL na WiMAX.

19 toea wanMB data ret

i on yetwantaimTelikom

PNG

HETMAN bilong AnglikenSios long wol, Asbisop bi-long Kentaneri (Canter-bury), Asbisop DoktaRowan Williams i amamaslong kam long PNG nalukim ol wok we sios bilongem i mekim long kontribiutlong ol wok divelopmen bi-long komyuniti na kantri.Asbisop Dokta Rowan bai

kam wantaim 4-pela nara-pela pipel long 5-pela delukluk raun bilong em longPNG bai em i go lukim sioslong Oro na Milen BeProvins na tu, insait longNesenel Kapitel Distrik.Ol lain i kam wantaim em

em meri bilong em, JaneWilliams, Reveren CanonJoanna Udal, em Sekreteribilong Asbisop long An-gliken Komyunien Afeas,Fiona Millicam em LaiosenOpisa bilong AnglikenKomyunien bilong Asbisopbilong Kentaberi na RaitReveren Jonathan Meyrick,Bisop bilong Lyn.“Mi amamas long lukluk

raun i kam long PNG nalukim long ai bilong mi stretlaip bilong sios long dispelakantri, na kontribusen em imekim long komyuniti,” As-bisop Dokta Williams i toklong wanpela nius etvais bi-long em.“Mipela i amamas olsem

bai mipela i kam long sele-bretim Kristen witness na olsevis we sios i givim long olkomyuniti na lukim wok bi-long sios long helt, eduke-sen na komyunitidivelopmen.“Mipela i laik lukim tu ris

kalsa na strongpela sosellaip long ol komyuniti na rotwe ol i bungim ol salens bi-long tude. i gat planti samt-ing long laip bilong sios nakantri em i ken givim olsemgif long sios na wol.“Mi amamas long ol bung

bai mi gat wantaim ol sioslida bilong ol narapela siona ol nesenel lida longwanem ol samting gavman ilukim olsem praioriti longpipel. “Mi amamas long gavman

bilong PNG long larim mi ikam, na sapot bilong em,”

Asbisop Dokta Rowan i tok.Angliken Komyunien o

sios long wol i gat 38provins na PNG i wanpelalong ol.Sios i stap long 165kantri long wol na popule-sen bilong en em 80 milianpipel. Asbisop Rowan em i

namba 104 sios lida bihainlong Angliken Sios i bin kiraplong yia 597 na namba wanlida i bin sanap.Asbisop Rowan em i

namba tri Angliken Sios wollida i kam raun long PNG.

Namba wan visit em long1977 we Asbisop DonaldCoggan i bin kam long entaim Angliken Sios long PNGi bin kamap wanpela in-dipenden Sios, lusim mamasios long Australia. AsbisopGeorge Carey i bin kamraun long dispela kantri long1991 long stap long 100 kris-mas bilong sios long PNG.Long wankain taim, As-

bisop bilong Angliken Sioslong PNG, Reveren JosephKopapa i tok ol AnglikenSios memba i amamas nawet i stap long lukim lida bi-long ol.Em i tok Angliken Sios

long dispela kantri i lukimraun bilong em i kam longPNG olsem wanpela samt-ing long wanem, em i kamolsem hetman na siamanlong olgeta samting i bungimwantaim olgeta AnglikenSios memba long wol. Em isiaman bilong planti komitibilong sios na wanpela emsiaman bilong lambet Kon-prens we olgeta bisop bilongAngliken Sios i save bungbihain long olgeta 10-pelayia na toktok long ol samting

i karamapim sios.Reveren Joseph i tok

olsem wol lida, Asbisop bi-long Kentaberi i save kem-pen long ol lain i nogat manlong makim ol na toktoklong ol hevi bilong ol olsemol gavman i fos na sanap nai no wokim gut long pipel,turangu pasin, hangere nainapim ol Milenium Divelop-men Gol bilong Yunaitet Ne-sens.Reveren Joseph i tok

long wokabaut bilong em igo long Popondetta, As-bisop Rowan bai opim nu-pela haus sik bilongAngliken Sios long Oro Bena tu, givim blesing bilongem long graun we ol baisanapim Angliken TisaKolis klostu long Popon-detta. Em bai lukluk raun igo long ol narapela pleslong Popondetta. Asbisop bai lukluk raun i

go long Dogura Daiosislong Milen Be na wokim lotulong katitrel bilong SantuPeter na Paul na tu, lukimples we ol namba wan An-gliken misinari i bin kamkamap long PNG.

Wol Angliken Sios amamaslong kam long PNG…Lukim ol sios memba na wok bilong sios Veronica Hatutasi i raitim

OL imigresen opisa i toktripela moa asailam sika emol i salim ol i go long Nauru,lusim Christmas Ailan, nau ilaik go bek long ples bilongol, bihainim ol ripot olsem olasailam sika i wok long traimkamapim bagarap long bodibilong ol.Dipatmen bilong Imigre-

sen i no bin laik givimhamas long dispela ol pipeli bin traim bagarapim ol yet.Louise Newman, wan-

pela profesa bilong divel-

opmen saikaiatri longMonash Yunivesiti longMelbourne, na bipo sia bi-long wanpela grup em i nomoa wok, em DetentionExpert Health AdvisoryGroup, i tok wanpela longol man long hap, i bin laikkilim em yet.“Em i no liklik bagarap

long bodi, olsem sampelabai ting. Ol dispela lain itraim long kilim ol yet,” Pro-fesa Newman i tok.Wanpela stetmen bilong

ol asailam sika long Nauru,i tok: “Mipela i laikim olopisal bilong Australia Di-patmen bilong Imigresen ihariap na prosesim ol imi-gresen pepa bilong mipela.“Mipela i laikim tu ol in-

tanesenel komiti olsemRed Cross, UN Komisinabilong Humen Raits, naAustralia Humen Raits imas stap na lukluk.”Australia imigresen di-

patmen i tok ol i wok longskelim ol protes long hap.

Ol asailam sika long Naurulaik go bek long ples

INTANESENEL Fud naPolisi Risets Institut i toklong Wol Fud De, olsem olkantri insait long Saut Esia isot tru long kaikai.Bihainim yet wok painim

bilong 2012 Global HungerIndeks, em tupela grup iputim aut, Welthungerhilfena Concern Worldwide, 20-pela kantri i sot tru longkaikai, na ol kantri insait longrijen bilong Saut Esia i stapantap tru long mak bilong22.5.Long Sab-Sahara Afrika,

ol i putim mak o skoa long20.7.Bangladesh, India na Is

Timor, tripela kantri i stap

long dispela tok aut i painimbikpela namba bilong olpikinini, em krismas bilong oli stap aninit long 5, ol i nokisim inap kaikai.Dispela Hunger Indeks i

kamap long Wol Fud De, welong dipela yia, het toktok oli makim, em long ‘OlAgrikalsa Koporetiv – em olki bilong givim kaikai longwol”.Long Pasifik, ol kantri i gat

graun, gaden kaikai i pulap,na kaikai i planti.Tasol taim ren na haiwara

i bagarapim ol kaikai nagaden, ol pipel i save lukluklong ol narapela na nupelawe bilong wok faming.

Wol Fud De i min wanem?

ASBISOP: Dokta RowanWilliams

RETPELA WARA: Yupelai save lukim dispela tu? BogenvilAilan i gat ol kain kain samting,sampela we yu no nap painimlong ol narapela provins. Lukimdispela retpela wara long Waku-nai ol i kolimm long Red River iwanpela long ol. Wara ya i saveron i kam daun long wanpelamaunten paia o volkeno ol ikolim long Maunt Balbi antaplong ol maunten bilong Rotokaslong Wakunai Distrik long SentrelBogenvil. Dispela bikpela waraem i ret na ol ston na ol narapelasamting i stap long wara em ol iretpela. Sapos yu go daun wok-abaut long dispela wara, klos yuwerim bai tanim retpela tu. Skinkala tasol bai no nap senis!Poto: Veronica Hatutasi

Page 3: Namba 1991 Oktoba 18 - 24, 2012 32 pes Niuspepa Bilong ...wantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2012/Wantok...daunlod inap long pinis bilong yia. Stendat ret bi-long 29 toea long

Oktoba 18 - 24, 2012 Wantok P3nius

Veronica Hatutasi i raitim

BOGENVIL bai gat maining loa bilong em yet na tu,nesenel gavman bai sapotim ol wok long opim bekPanguna Main.

Dispela em wanpela long ol samting we Join Su-pavaiseri Bodi (JSB) we i gat ol lain i makim nesenelgavman we Praim Minista, Peter O’Neill, i go pas longen, na ol lain long Otonomes Bogenvil Gavman (ABG)we Presiden Sif John Momis i go pas long en, i bin tokoraitim aste long wanpela de bung bilong ol longKokopo, Is Nu Briten Provins.

Dispela em i namba wan bung bilong JSB long dis-pela yia, bihain long laspela bung ol bin gat long lasyia.

Sif Momis i bin autim bikpela tok amamas long Is NuBriten Gavana, Ereman Tobaining na pipel bilong emlong gutpela welkam ol i givim long ol lain i holim bunglong provins bilong ol na tu, long givim gutpela lukautlong ol Bogenvil pipel taim ol bin ronawe olsem ol re-fuji long taim bilong bikpela pait.

Tupela sait wantaim i amamas long gutpela wokbung na poroman i stap long taim bilong dispela JSBbung na ol i kamap wantaim dispela rekot bilong ol tok-tok long ol samting ol i tok orait long ol we i sut long olwok redi long Bogenvil i kisim referendum, trensfe longol pawa long nesenel gavman i go long ABG, olnegosiesen long opim bek Panguna Main, helpim ABGna Bogenvil Edministresen long gat inap na savelainlong mekim ol wok, wari olsem ol wok long go hetimotonomi i no go het hariap olsem i stap long plen, olprojek bai pipel i lukim olsem ol i helpim ol long kisimsevis ns divelopmen na K500 milian spesel intavensenfan, ol samting i karamapim visa na imigresen na olplen bilong rausim olgeta gan long Bogenvil.

Sif Presiden Momis i bin tokim JSB bung olsem ABGi lukim olsem opim bek Panguna Main em i bikpelasamting we em i laikim nesenel gavman long lukimolsem wanpela eria em yet long Maining, Wel na Gesisu. Na ABG i wok long kamapim trensisenel ABGMaining Ekt bilong em yet.

“Bikpela as tingting long mipela i wokim dispela emlong soim olsem ABG i mas kamapim ol maining loabilong Bogenvil na olgeta stekholda i bihainim. Dispelai karamapim ol ovasis kampani, sampela long ol i nokisim tok orait o toktok pastaim wantaim ABG o ol PNGatoriti long ol wok maining ol i mekim long Bogenvil.Mipela i bilip olsem dispela loa bai stopim ol kain samt-ing olsem,” Presiden Sif Momis i tok.

JSB i tok orait long nesenel gavman long sapotim olwok long opim bek Panguna Main na kirapim PangunaKodinesen Komiti insait long ABG na ol wok redi ABGi mekim long kamapim Maining Loa bilong em yet.

JSB i bin tok oraitim long go hetim tu ol projek baihelpim long kisim sevis i go long ol pipel na kamapimgutpela senis long laip na sindaun bilong ol long gohetim neks yia olsem, Silim o putim kolta na stretimgut ol rot long Buka, Kokopau i go long Buin, Arawa igo long Siwai na Buin Siwai rot, apgretim Aropa plesbalus, Kieta bris, Arawa haus sik, Arawa Buka warasaplai na surij, Bogenvil pawa apgreting, ridivelopmenbilong Arawa taun i karamapim tu ABG Edministresenna gavman hetkwata na Bogenvil Bris namel longArawa na Buin progrem.

JSB tok oraitimBogenvil bai gat

maining loa

Page 4: Namba 1991 Oktoba 18 - 24, 2012 32 pes Niuspepa Bilong ...wantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2012/Wantok...daunlod inap long pinis bilong yia. Stendat ret bi-long 29 toea long

P4 Wantok Oktoba 18 - 24, 2012 nius

PNG i no wanbelwantaim AustraliaGAVANA bilong Manusprovins, Charlie Ben-jamin, i autim belkaskas bilong en longgavman bilong Australialong pasim ai long olwari bilong ol papa-graun long kirapim wan-pela senta bilong olasailam sika longprovins.Em i sutim tok long gav-

man bilong Australia longem i no ‘wari’ o luksavelong wokim asailam sikasenta bilong en longManus ailan.Ol namba wan lain pipel

bilong ol asailam sika bailusim Australia long golong Manus ailan longsampela wik kam.Tasol Mista Benjamin i

tok ol pipel long ples i laiklukim kaikai bilong ol ‘di-velopmen pekes’ we Aus-tralia gavman i binpromisim long ol.Ol pipel bilong Manus i

wari olsem ol kampani bi-long narapela kantri baikisim kontrak bilong bildimol samting na provaidimsevis long senta, na ol as-ples PNG kampani baiabrus long kisim mani.

SEKAN: Bihainlong Praim MinistaPeter O’Neill na Imi-gresen Minista bi-long Australia ChrisBowen i bin bunglong Mosbi longFraide, Oktoba 5, inogat moa tok klia ikam aut long lukau-tim bilong asailamsika senta longManus. (AAP Im-ages)

‘Bai mi ripotyet, mi no napwari long ol ipaitim mi’ -

PNG niusmanKoma

WANPELA nius ripot bilongniuspepa Post Courier, i kisimbagarap long han bilong sam-pela ol lain sapota husat ipaitim em, bihain long em iraitim stori na kolim nem bi-long sampela ol distrik admin-istreta long Simbu provins.Ripota Michael Koma,

husat i stap na save raitim olnius stori long Simbu, i tokfoapela man i sutim tok longem i putim nem bilong wan-pela long ol distrik admin-istreta bilong KaramuiNomane distrik long niuspepa,na ol i paitim em nogut tru.Koma yet i tok em i kisim

bikpela bagarap long pes naskin bilong em, na i go longhaus sik. Tasol em i tok em i no pret

long raitim stori yet. Em i tokol nius ripot em long tokautlong pablik ol samting we i nostret, o i stap ples hait, bai ol iken save.

Digicel ken givim len lainna intanet sevis nauMOBAIL fon kampani,Digicel PNG, nau i kensalim ol len lain na in-tanet sevis long PNG.Las wik Fonde i

makim namba 4 kris-mas long kampani iwok bisnis long PNG,na ol i makim de wan-taim toksave olsemNesenel Infomesen naK o m y u n i k e s e nTeknoloji Atoriti(NICTA) i orait longgivim laisens long ollong salim ol dispela olsevis.Nau Digicel i ken

salim ol fiks lenlain

vois na intanet komyu-nikesen na ol arapelaICT sevis. Moa long en, NICTA

i tokaut tu olsem Digi-cel inapim pinis olgetarolaut laisens wokmakol i bin makim long2007. Sif Ekseketiv Opisa

bilong NICTA, CharlesPunaha i mekim ol dis-pela toksave las wikFonde long Mosbi.Long ol arapela

bikpela toksave, Digi-cel i opisali tokautolsem ol i tekova longintanet sevis provaida

(ISP) kampaniDataNets.Sif Ekseketiv Opisa

bilong Digicel, JohnMangos i tok, “Naumipela i makim foapelagutpela yia long PNG,ol dispela toksave ikam long NICTA imakim bikpela wok igo het long Digicellong PNG. Nau mipelai ken muv i go het longopim ol komyunikesensevis i go long fiks lainna ol arapela ICTsevis, long givim olPNG pipel gutpelaveliu teknoloji sevis.”

NESENEL Helt Dipatmen i woklong toktok wantaim ol SandaunProvinsel helt na haus sik atoritilong was gut long “chikugunya”fiva, Helt Sekreteri, Pascoe Kase,i tok.Chikungan fiva em i wanpela

vairel sik i kamap nupela longPNG, we pipel i kisim taim Aedesmoskito natnat i kaikaim ol. Dis-pela moskito i save kamapim“dengi fiva. Ol i save kaikaim manlong moning na long taim em i laikgo nait.Dispela em i nupela kain sik we

ol woklain long Vanimo Haus siklong Sandaun i bin lukim na reko-tim 633 bikpela manmeri i kisimpinis.Mista Kase i luksave long gut-

pela was we ol wok manmeri bi-long klinik i soim long luksave long

Chikungunya fiva ol moskito ikaikai man i kamapim.Em i tok hariap stret we ol

klinikel woklain i bin luksave longdispela sik, kolektim ol blut sempolna larim Institut bilong MedikolRisets i tok yes, dispela em i nu-pela sik long PNG em i bikpelasamting.Em i tok Vanimo em i boda

provins na long ol helt wok man-meri long dispela nupela haus siklong putim gutpela was na luksavena painim nupela sik, menesim naskulim ol komyuniti long stopim rotlong dispela sik i kisim moa pipel ibin mekim na nogat lain i bin dai.Stat yet long dispela yia mun

Jun, chikungunya fiva i bin daunim633 pipel long taun eria na olkomyuniti i raunim taun tasol.Mista Kasei luksave long

Dairekta bilong Medikel Sevis longVanimo Haus sik, Dokta StellaJimmy na tim bilong em long givimekstra taim na risos bilong ol longgo aut i go olgeta long boda eriana karimaut ol wok painim longpainim dispela sik.Em bin autim tok amamas i go

long Sif Eksekyutiv OPisa bilonghaus sik, Dokta Elias Kapavorelong gutpela tim na woklain.Long wankain taim, Mista Kasei

tok Nesenel Helt Dipatmen i wokwantaim ol atoriti long provinselhelt na haus sik long putim waslong dispela sik.Em i tok ol i wetim ol helt lain

long Sandaun provins long givimmoa ripot na ol i ken givim aut olstetistik o namba long ol manmeriwe dispela nupela sik i kisim ol.

Ol woklain bilong Vanimo Haus sik kisim luksave

LLEAD kos i helpim long kamapim olgutpela komyuniti lidaI kam long niusleta bilong SIL

LITERESI, lidasip, edukesen na di-velopmen (LLEAD) kos long SamaInstitut bilong Linguistiks (SIL) longGoroka, Isten Hailans i wok longtrenim ol manmeri long kamap olgutpela komyuniti lida.Long pinis bilong mun Ogas, 13-

pela man na tripela meri i bin pin-isim wanpela LLEAD kos na go beklong ol wan wan ples bilong ol longgo hetim ol samting ol bin lainimlong kamapim ol gutpela samtinglong ol komyuniti bilong ol.Dokta Neil R, Coulter husat i

Dairekta bilong Lenguij Sevis lon gSIL-PNG it ok LLEAD e mi nambawan long ol 4-pela modul we i givimsave long ol lain i sindaun long koslong trenim ol narapela long literesio save long rit na rait.Tasol em i mekim moa samting

antap long dispela bikos em i givimol sumatin prektikal rot long mekimol samting long kamapim ol positiveo gutpela divelopmen long olkomyuniti bilong ol.Dokta Coulter i tok visen o driman

long ogenaisesen bilong ol itok,”Mipela i laik lukim ol lain bilongPNG i stap na save long tok bilong

God bai kamapim senis long stapna laip bilong ol komyuniti. LLEADkos em i ki eria long inapim dispelavisen.”Carson Evari bilong Aisi tokples

long Oro Provins i tok olgeta leseno skul em i lainim i gutpela,tasolsamting i bin opim ai bilong em nahelpim em gut em ol lesen o skullong komyuniti divelopmen na li-dasip.

Em i tok tru, em bin go long haiskul, em no save long yusimkompyuta.“Long save long yusim na wok

long kompyuta i bin wanpela dri-man bilong mi. Mi wok long betenna Bikman i bin opim dua long milong kam. Mi pre olsem Bikman bailarim mi long yusim save mi kisimlong dispela kos na mi ken yusimsave long kisim divelopmen nasenis i go long ol pipel bilong mi,”

Taylor Tioja bilong tokples Ese longOro Provins, i tok.Ol lain i bin sindaun long kos i bin

kamapim 50 ol wan wan buk longkisim i go long ol ples na na tokpleskomyuniti bilong ol.LLEAD kos i wok long helpim ol

man na meri i sevim gut ol komyu-niti bilong ol olsem ol lida taim em igivim ol samting bilong helpim ol iskulim ol pipel bilong ol long kisimsave long rit na rait.

Hia ol sumatin bi-long LLEAD kos isindaun long franbilong klasrum bi-long ol longUkarumpa Goroka.Poto: SIL

Page 5: Namba 1991 Oktoba 18 - 24, 2012 32 pes Niuspepa Bilong ...wantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2012/Wantok...daunlod inap long pinis bilong yia. Stendat ret bi-long 29 toea long

Oktoba 18 - 24, 2012 Wantok P5nius

Len Stewa – Pasin Boiman bilong KulilauGodfried Yassafar i raitim

OL LAIN Saki i save tok olsem‘Kerema, yu no save…yu yetkam na lukim’. Ol Sepik i save tok olsem ‘man

maski pasin tasol’.Yu save ol Sepik em ol lain bi-

long kamapim ol kain stail hap tok. Kain olsem: yuboi, yuboiman,

boistret, emboiman na planti ara-pela moa.Pasin bilong mipela wanwan i

save stap olsem mira (glas) naskel.Taim mipela i gat gutpela pasin,

ol lain long hauslain bai tok, manya em boiman stret bikos pasinkilim em o meri ya em gel stretbikos em i bilasim em yet long gut-pela pasin.Gutpela pasin bai promotim

mipela na pasin nogut i savebagarapim nem bilong mipela.Mi laik stori long pasin bilong

lukautim man.Mi min long taim yu go long nara-

pela hap o ples, na yu bungim hevina man o meri i lukautim yu long olsamting olsem kaikai na wara, buaina daka,na tu, ol arapela samting.Yu no wantok, wanlain o wan-

pisin bilong dispela man o meri. Yubilong arapela ples, tasol dispelaman o meri luksave olsem yu lusimples, na yu go long ples o eria bi-long em na bungim hevi.Em i kisim yu na lukautim yu

olsem wanpela wanlain na wan-pisin bilong em.Long wanwan ples insait long

kantri bilong mipela Papua Niugini,we i gat moa long 8 handret tokples, na ol kain pasin kastom, wan-pela man o meri i save stap. Dispela man o meri gat pasin bi-

long lukautim ol lain we i no wan-lain na wanpisin bilong em.Long ples Kulilau insait long

Raikos eria bilong Madang provins,i gat wanpela kain man olsem istap. Dispela man, nem bilong em,

Len Stewa.Mama i no karim Len long ples

Siar, ausait tasol long Madangtaun, na em i groap long ples Siar.Bubu man bilong Len, i bilong

Kulilau. Tasol em i go maritim meriSiar, na i stap long Siar, nakamapim papa bilong Len.Taim Len wantaim ol brata bilong

em i groap na kamap bikpela, papabilong ol i stori long ol olsem plesbilong ol em Kulilau, na i no longSiar. Olsem na tupela bikpela brata bi-

long Len i go bek long asples bi-long bubuman bilong ol longKulilau na wokim haus na stap.Orait Len, bikos em i liklik brata,

em i go na stap wantaim tupelabikpela brata bilong em.Orait, hia, em stori bilong rot mi

save long bataman Len na pasinbilong em olsem wanpela trupelaboiman bilong lukautim ol lain we ino wanlain na wanpisin bilong embilong Siar o Kulilau.

Long Fraide, Septemba 28,2012, mi kalap long bot bilong susabilong mi wantaim man bilong emlong Madang taun i go long plesMur long Raikos.Bot bilong susa bilong mi wan-

taim man bilong em i bin mekimpasindia ron long Mur na mi kalapna go na lukim ples. Taim yu laik i go long Mur, yu bai

abrusim Kulilau, Basamuk, Biliau,na Saido stesin.Ples Mur i stap long Raikos

namba tri (3) na Kulilau i stap longRaikos namba tu (2).Taim mipela i lusim Madang taun

i go ausait long Kalibobo, win i statlong singsing, na solwara i statlong toktok na kros. Tasol skipa bilong bot, mangi sol

bilong Baluan ailan long Manusprovins, Ruben Kondai, emboiman.Em i tokim ol pasindia long

noken pret na tingting planti.Mangi Baluan ya em boiman

stret.Em katim solwara gut tru, na

mipela i go kamap long Basamukna win i dai na solwara i orait na

mipela ron i go kamap long plesBilau, na kisim fiul (petrol) na gohet i go inap mipela i kamap longSaido na lusim ol pasindia. Orait, wanples ya, (Ruben),

boskru bilong bot, na mi, mipelaron i go long Mur long slip.Plen i bin olsem long Sarere

Septemba 29, 2012 mipela baikisim ol pasindia ron i kam beklong Madang taun. Tasol i nogatpasindia na mipela i no ron kambek. Mipela i stap bek long Murinap Mande moning (Oktoba 1,2012).Long Mande moning, mipela i

kisim tripela pasindia tasol. Namani ol tripela pasindia i baim botfi, i no inap long baim petrol bilongbot long kam olgeta long Madangtaun. Mipela i ron i kam, na petrol ipinis long rot na mipela i go insaitlong ples Kulilau long Raikosnamba 2. Mipela i go kamap long nambis

bilong Kulilau pasim bot na staplong nambis. Mipela i kamap longples Kulilau long sampela minit i goantap long bungim 12 kilok.Mipela i stap na sampela liklik

mangi lukim mipela na i go tokim ollain i stap arere long nambis olsemwanpela bot i laik go long taun, napetrol i pinis, na i kam sua longnambis.Long samting olsem 3 kilok long

apinun, wanpela yangpela man ikam daun long nambis na bungimmipela.Nem bilong dispela man em Len

Stewa. Em i askim mipela namipela i stori long em long hevimipela i bungim na em i sori longmipela.Em i tokim mipela long noken

wari o tingting tumas bikos em plesna mipela bai orait.Long Mande apinun, Len wan-

taim ol bois bilong em i givim

mipela sampela banana na mipelai kukim na kaikai. Na long nait,mipela i mekim paia na slip longnambis i go tulait.Len wantaim sampela bois bi-

long em i slip long nambis wantaimmipela. Long Tunde moning, skipa bilong

bot wantaim tripela pasindia i kalaplong bot bilong Kulilau na kam longtaun. Skipa bilong bot i kam longtaun long kisim petrol.Mi wantaim boskru bilong bot,

mipela i stap was long bot. Long apinun, skipa bilong bot i

no go bek wantaim petrol.Long Trinde apinun, skipa bilong

bot i go bek wantaim petrol namipela i tok gutbai long Len wan-taim ol bois bilong em na mipela iron i kam long Madang taun.Taim mi wantaim boskru bilong

bot i stap long Kulilau, Len wantaimol bois bilong em i lukautim mipelagut tru.Long Tunde, ol i givim kaikai long

mitupela.Ol i givim mipela buai, daka,

smok, na pepa. Taim we ol i saposlong spenim long mekim wok bi-long ol, ol i spenim wantaim mitu-pela. Long Tunde nait, ol i kam genna mekim paia na slip long nambiswantaim mitupela i go inap tulait.Len wantaim ol bois bilong em i

lukim mi wantaim boskru bilong botolsem tupela spesol ges bilong ol.Olsem na ol i mekim ol kain gut-

pela pasin na samting long mekimstap bilong mitupela long Kulilau iorait tasol na pulap long amamas.Makim skipa na boskru bilong

bot mipela i givim bikpela tenkyubilong mipela i go long Len Stewa.Em boiman. Em boistret. Em

wanpela trupela bataman napikinini Kulilau.Olsem ol lain long PS kantri save

tok ya: “Man maski, pasin tasol.”

Wilwil long solwara...

SAMASOL: Tupela pikinini long Tatana ples i mekim lik-lik stail bilong ol long nambis na pulim ai bilong plantimanmeri. Poto Nicky Bernard

O’Neill promis long stopimpipel i kisim nating graun

bilong narapela

PRAIM Minista PeterO’Neill i tok em bai mekimolgeta samting long ban-isim ol pipel long ol gia-man lain.Em i mekim dispela tok-

tok long bekim bikpelahevi i go long we ol i ki-rapim ol Spesol Agrikalsana Bisnis Lis (SABL).“Mipela i mekim sam-

pela bikpela asua long olyia i go pinis,” Em i tok.“Wanpela long ol em

dispela Spesol Agrikalsana Bisnis Lis we gavman iwok long givim aut long olyia i go pinis.”Las wiken, i bin gat ripot

long Australia midia longwanpela loging kampanibilong Australia i stap in-sait long wanpela bisnislong katim diwai long moalong 2 milian hekta bilong

graun long ol lenona insaitlong Westen provins.Ol papagraun i tok ol i

bin givim ol tok orait aninitlong agrimen longkamapim wanpela rot, i nolong katim diwai long moalong 2 milian hekta bilonggraun.Wanpela wok painimaut

nau i kirap pinis long dis-pela SABL, na MistaO’Neill i tok em bai skelimgut dispela wok painimripot taim ol i pinisim gut.“Mipela bai mekim moa

senis long traim na silipimgut pilai fil we ol divelop-men i kamap long ol liklikples na moa yet, long tum-buna graun, i mas gat ol-geta luksave na tok oraitbilong ol papagraun,”Mista O’Neill i tok.

Page 6: Namba 1991 Oktoba 18 - 24, 2012 32 pes Niuspepa Bilong ...wantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2012/Wantok...daunlod inap long pinis bilong yia. Stendat ret bi-long 29 toea long

merinius Oktoba 18 - 24, 2012 Wantok P7

OL PNG atoriti i mas hariap longglasim na mekim samting longpasin bilong tilim, kisim na lukim

ol piksa nogut na ol narapela nogut samt-ing long sosel netwok, Fesbuk. Ol yangpela pipel long PNG i wok long

kisim nating na tilim i go long wanpelanarapela ol piksa nogut, ol piksa long olas nating manmeri na ol kain olsemaninit long nus bilong ol loman. Samting bilong wari long dispela em,

ol lain i yusim Fesbuk i serim ol piksa naem i fri long salim i go aut long moa poro-man wantaim nogat wari samting olsemsamting ol i wokim i stretpela o nogat. Oli hariap long salim taim ol poroman iklikim “like button”.Taim ol narapela kantri long wol i wok

long strongim intanet sekyuriti bilong ol,PNG i no mekim wanpela samting yetlong sait bilong (cyber) saiba bilding naol narapela eria bilong yusim intanet longen. Bikos pipel i kisim intanet long olmobail fon, i gat bikpela sans long olyangpela pipel i yusim nogut intanet.

Stat yet long taim intanet na ol soselnetwok na ol mobail fon (olsem ol liklikkompyuta)i kam insait long dispela kantri,yumi wok long lukim bikpela senis longrot we “modern technology” o ol nupelamasin bilong salim toktok i go na i kamlong wanpela narapela i wok . Ol redio naTV i isi long kontrolim na i gat rot we olatoriti i ken glasim na putim tambu longsampela ol progrem na ol piksa ol i lukimi no gutpela long ol pikinini.

Nau yumi stap long kain taim we ollain i save kamapim midia onlain ikamapim moa ol samting. i mas gatedukesen awenes long kamap ol gutpeladijital manmeri long helpim ol pikinini istap seif onlain.Dijital midia i kamap pinis na bai stap

long senisim ol laip, pasin na komyunike-sen na em i bikpela samting ol papa-mama i eduketim ol yet long rot we olpikinini bilong ol i wok long yusim intanetna monitaim ol pes we ol i wok long lukimlong en. Ol telekomyunikesen kampani, ol

ejensi i lukautim loa n a ol stekholda imas bung na toktok long mekim samtingi kamap. Gavman na indastri i masmekim samting long lukaitim ol pikinin ina ol yangpela pipel long ol nogut samt-ing.

Long dispela taim, ol famili i no savelong kisim helpim long wanem hap saposol i laik putim tambu o banis long ol pe-senel kompyuta, ol mobail fon o ol gemol i save kisim long intanet long en. Yuminoken wet inap hevi i kamap na traimlong stretim. Yumi mas mekim samting nau. Taim

yumi no mekim samting long stretimsamting i no stret, yumi no helpim, tasolyumi wok long kontribiut long samting ino stret long nupela jeneresen bilongyumi.

Monitaim olpiksa nogutlong Fesbuk

Yut, Meri na Familiwantaim

Lorraine Siraba

Sapotim ol rurel meriSINGAUT i go long olpatna bilong YunaitetNesen (UN) long sapo-tim ol rurel meri, harimol toktok na tingting bi-long ol na lukim olsemol polisi o loa ol i mekimbai helpim ol meri.Sekreteri Jenerel bilong

UN, Ban Ki-moon, i wokimdispela singaut long dis-pela wik Tunde, Oktoba15, em de we UN i makimolsem Intenesenel De bi-long ol Rurel Meri long woli bin kamap long dispelawik Tunde, Oktoba15,2012.“Wol nau i wok long luk-

save long bikpela wok olmeri i save mekim longbildim pis o wanbel pasin,jastis o olgeta manmeri igat rait na sanap longwankain level nademokresi o gavman bi-long pipel we pipel yet imakim na i stap wantaimpipel.Taim yumi kamklostu long 2015 detlainwe UN i makim olsemtaim bilong ol kantri longinapim ol Milenium Divel-opmen Gols, em i taimlong putim moa invesmenlong ol rurel meri, lukautimol rait bilong ol na sapotimol long kamapim gut levelbilong ol.“Long dispela Intane-

senel De bilong ol rurelmeri, yumi sapotim ol rurelmeri, harim ol toktok natingting bilong ol na lukimolsem ol polisi o loa ol imekim bai helpim ol meri.Yumi wokim olgeta samt-ing yumi nap long helpimol i mekim ol samtingbikos dispela bai kamapimgutpela samting long yumiolgeta,” Jenerel SekretariBan Ki-moon, i tok.Em i tok ol kaikai we

pipel long wol i kaikaimem ol rurel meri i savekamapim, lukautim en-vaironmen, helpim dau-nim ol birua i kamap insaitlong ol komyuniti em olrurel meri i save mekim. Tasol em i tok ol meri i

save bungim yet ol hevina pasin we ol man i lukimol olsem ol i stap daunbilolong ol i stopim ol long

soim olsem ol i eknmekim ol wankain wokolsem ol man.Jenerel Sekreteri Ban

Ki-moon i tok planti olrurel meri i no papa longgraun ol i wokim gadenlong en, ol i nogat mani ofainensel sapot longhelpim ol i lusim turan gupasin, stap wantaimnogat garanti bilong gut-pela kaikai, helt sevis,klinpela wara na toilet.

“Sapotim gut ol rurelmeri em i bikpela samt-ing long dainim turangupasin na hangere. Taimyumi no sapotim ol meri,ol rait na sans bilong ol,yumi tok nogat long gut-pela bihain taim bilong olpikinini na sosaiti.Olsem na UN i bin lon-sim wanpela progremlong sapotim gut ol rurelmeri na fud sekyuriti olukim olsem i gat kaikaiolgeta taim. Dispela

kombain progrem bilongtripela agrikalsa nakaikai ogenaisesen i beislong Rom na UN Wimenbai wok wantaim ol rurelmeri long rausim banis isave pasim ol nastrongim wok bilong ollong kamapim ol kaikai,ol lida na ol bisnis meri.“Taim sekyuriti bilong

kaikai i kamap gut, olrurel meri bai gat moasans long painim gutpelawok na ol i ken lukautim

gut helt bilong ol pikininibilong ol na tu, salim olpikinini bilong ol i go longskul. Taim ol meri i gatgraun, kredit na ol risos,ol rurel meri i kenkamapim moa samtingna salim. Olsem ikwal memba

bilong sosaiti, ol rurelmeri i ken mekim ol gut-pela disisen longstrongim divelopmen,”Sekreteri Ban Ki-moon, itok.

Raun Lukim ol Meri Pikinini... Poto 1: HARIM STAP: Ol merina pikinin i bilong ples Tatanaausait long Mosbi i harim toktokbilong Helt na HIV na AIDS Min-ista na memba bilong MosbiNotwes, Michael Malabag, taimem i toktok long las Fraide taimem i go givim K100,000 i go longTatana Yunaitet Sios long kari-maut ol wok na progrem bilongem. Poto: Nicky Bernard

Poto 2: TENKYU BETEN: Taimbilong tok tenkyu long Papa Godna beten, olsem ol dispelamama bilong ples Tatana ausaitlong Mosbi siti i mekim long toktenkyu long planti blesing PapaGod i givim long ol. Poto: Nicky

Page 7: Namba 1991 Oktoba 18 - 24, 2012 32 pes Niuspepa Bilong ...wantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2012/Wantok...daunlod inap long pinis bilong yia. Stendat ret bi-long 29 toea long

Oktoba 18 - 24, 2012 Wantok P11klaimetsenis

Opis bilong Klaimet Senis na Developmen long Rijenal Klaimet

Senis KonsaltenKlaimet Senis lejislesen na polisi fremwok bai stiaim ol wok bekim

long hevi bilong klaimet senis

Olsem wanpelaminista bilongO’Neill na Dion

Gavman, ol namba wanbikpela wok bilong miem Klaimet Senis lejisle-sen, na wanpela polisifremwok bilong stiaim olwok bekim long ol hevibilong klaimet senis. Dispela i karamapim

wok karimaut bilongREDD+ insait long kantri,na long sekim ol sans istap long mekim moa wok.O’Neill na Dion Gavman

i luksave long dispela,olsem na bihain long tu-pela yia ol i bungim olgetainfomesen, gavman, aninitlong Opis bilong KlaimetSenis na Divelopmen(OCCD), nau i kamapimwanpela Klaimet Senis naDivelopmen Polisi(CCDP).Minista bilong Forestri

na Klaimet Senis, PatrickPruaitch, i tok olsem longkirap bilong dispela muntaim em i raun i go longOpis bilong Klaimet Senisna Divelopment (OCCD).Long dispela raun bilongem, em i lukluk raun longopis, na bihain em ibungim ol wokmanmeri,pastaim long em i sindaunlong wanpela brifing wan-taim Menesmen.Honorabel Pruaitch, MP,

i tok olsem maski OCCD ino bin gat politikal lidasipbipo, em i tokim ol wok-manmeri olsem nau embai soim lidasip long karimogenaisesen i go long nu-pela level.“Wok i stap wantaim

mipela nau long karim dis-pela ogenaisesen i golong narapela level gen.Mipela i mas wok ha longsanapim gut polisi, nalejisletiv arensmen baisanap strong long kirap bi-long neks yia. Dispela baisindaunim mipela gut longbekim olgeta samting ikamap long graun,” Hon-orabel Pruaitch, MP, i tok.

Em i tok bai gat luksavelong halivim i kam long oldivelopmen patna, tasolyumi mas go pas long olprogrem, na polisi yet baistrongim.“Olgeta samting yumi

mekim long dispela oge-naisesen bai givim siknellong wol olsem Papua Ni-ugini i luksave long Klaimet

Senis. Olsem wanpelakros-katim isiu, mipela imas wok wantaim ol wan-wan ol indastri olsem;PNG Fores Atoriti(PNGFA), Maining,Petrolium, Oil na Ges, naFiseris long inapim olgetadivelopmen laik bilong olpipel bilong yumi,” Honor-abel Pruaitch i tok.Long wankain taim:

OCCD Ekting EksekyutivDairekta Varigini Badira, igivim brifing long Honora-bel Pruaitch, na tim bilongem, i tok olsem draf polisinau i redi pinis long go in-sait long wok konsaltesenbihain long kain kain olstekholda long Pot Mosbi,olsem ol bikpela Gavmanejensi, ol divelopmenpatna olsem AusAID,JICA, ol NGO, na ol maus-manmeri bilong praivetsekta na sivil sosaiti iglasim.“Nau mipela i toktok i

stap, ol i wok long stretimdispela polisi wantaimKlaimet Senis Atoriti Billong sanapim wanpelaopis bilong karimaut polisi,em bai PNG KlaimetSenis Atoriti,” Mista Badirai tok.Mista Badira i tok ol dis-

pela stekholda em ol iaskim ol gut long givimtingting bilong ol long drafpepa. Moa tingting bai ol iskelim insait long foapelarijenal woksop we baikamap long mun Oktoba,2012.Ol dispela woksop bai

kamap long ol biktaunolsem Pot Mosbi bilong

Sauten Rijen, Madang bi-long Noten o Momase,Goroka bilong Hailans, naKokopo bilong NiuginiAilans rijen.Wantaim olgeta birua

Klaimet Senis i kenkamapim, olsem moa reni pundaun insait longnamba 21 sensari, wePasifik Klaimet SenisSaines Progrem (PCCSP)i tok, em i driman bilongHonorabel Pruaitch na

O’Neill na Dion gavmanlong bungim ol dispelahevi, na tu, painim wanemol rot i stap bilong ol gut-pela klaimet senis i kenbringim.Raitim bilong CCDP em

i plen bilong gavman longbihainim, long inapim dri-man bilong em long bildimwanpela kabon nutrel rotwe i gat banis long klaimetsenis, na i ken strongimekonomik divelopmen bi-

long Papua Niugini.Wok bilong gavman i

sanap long bilip bilong emlong strongim ol nesenelgols na dairektiv prinsipalo astingting na ol intane-senel wok bilong em longkamapim wanpelaekonomi i strongim sin-daun bilong busgraun na imobeta bilong olgetamanmeri.Long inapim dispela,

Gavman i laik suvim kantri

i go long daunim kabongroa bilong em pastaimlong 2030 na bai em i oraitlong klaimet pastaim long2050.Promosen bilong sas-

tenabol ekonomik groa bi-hainim karimaut bilong olplen bilong Gavman longdaunim na bihainim gut olGols na Dairektiv Prinsipalbilong en em sampelalong ol bikpela wok.Moa luksave bai go long

promosen na bihainim bi-long ol gutpela rot bilongdaunim ol grinhaus ges igo aut. Dispela em longsait bilong ol daunim longwok Agrikalsa, yusim bi-long graun, senis longpasin bilong yusim graun,na forestry (LULUCF)sekta, na stap namel maktaim yumi givim moa manilong ol lo-kabon infra-straksa.Gavman i laikim bai ol

pipel i bildim save nabanis bilong ol long olbirua na hevi bilongklaimet senis, aninit longkarimaut ol gutpela wokbilong agensim bikpelataim nogut, na arapelahevi bilong klaimet senis.Gavman i laik strongim

gutpela rot bilong mekimdisisen na gutpela woklukautim taim em i luksaveolsem olgeta stekholda igat wok bilong mekim bi-long stretim ol birua nahevi bilong klaimet senisna moa yet, bringimklaimet senis i go insaitlong ol polisi bilong ol longkantri.Klaimet Senis em i

namba wan bikpela salenslong wol, na Gavman i gatbilip long soim gutpelapiksa insait long rijen, bi-long karimaut ol bikpelawok reti insait longfaivpela yia i kam, we baisanapim strong Papua Ni-ugini long longpela rot i golong inapim Visen 2050.

Page 8: Namba 1991 Oktoba 18 - 24, 2012 32 pes Niuspepa Bilong ...wantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2012/Wantok...daunlod inap long pinis bilong yia. Stendat ret bi-long 29 toea long

P12 Wantok Oktoba 18 - 24, 2012 klaimetsenis

Ol Papua Niugini manmeri i mas save gut longbirua bilong klaimet senis na globol woming

MINISTA bilong Fores na Klaimet Senis, Honorabel Patrick Pru-aitch, MP, i tok ol Papua Niugini manmeri i mas lainim long luk-save long strong bilong klaimet senis, na globol woming na ol

birua bilong ol. Dispela bai halivim ol long senis bihainim ol nupela sin-daun we klaimet senis i ken kamapim.Minista Pruaitch i tokaut long dispela pastaim long ol wok redi long

lonsim wanpela lain wok konsaltesen long Klaimet Senis Polisi, em Opisbilong Klaimet Senis na Divelopmen (OCCD) i go pas long kamapimlong kantri neks wik.Em i tok moa luksave long senis bihainim klaimet senis na ol rot bi-

long daunim ol hevi bilong en i mas go aut gut long ol pipel bilong yumii stap long ol taun na ples wantaim. Moa luksave i mas go long ol pleswe klaimet senis i ken givim bikpela birua long en.

Em i tok ol pipel i mas save long birua em i ken givim

“Ol saintis long wol i tokim mipela olsem mak bilong tempresa o hatbilong ples graun i groa inap long 0.4 digris i go inap long 0.8 digris Cel-sius insait long las 100 yia. Dispela groa mak, maski em i liklik, ikamapim bikpela senis long busgraun, na em bai go yet sapos i nogatwok i kamap long daunim mak bilong ol grin-haus ges (GHG) i go aut,na hevi em i givim olsem klaimet senis na globol woming,” HonorabelPruaitch i tok.Papua Niugini, olsem planti ol arapela diveloping kantri, i stap long

mak bilong muv i go het long pasin indastrialaisesen, strongpela ebe-naisesen long ol bikpela taun bilong mipela, na ol bikpela infrastraksakonstraksen na moa wok ekonomik i wok kamap insait long foapela rijenbilong yumi.Mak bilong ol emisen o ges i go aut tude, em bai go antap, na i go

agensim ol wokmak bilong intanesenel komyuniti long daunim klaimetsenis. Olgeta Papua Niugini i ken luksave long dispela sindaun na i gatstrongpela laik bilong mekim mobeta na bihainim sampela ol gutpelarot bilong stretim dispela sindaun.I gat bikpela luksave i kam long intanesenel komyuniti, na dispela em

i karamapim tu bilip bilong PNG long stretim ol klaimet senis hevi, nadaunim mak bilong ol emisen o pipia win mipela i tromoi i go aut inaplong 100 pesen pastaim long 2050 o kamap kabon nutrel. Bilip bilongNesenel Gavman na laik bilong ol politisen bilong inapim dispela baikamap gut sapos PNG, aninit long Opis bilong Klaimet Senis na Divel-opmen (OCCD) inap long makim gut ol bikpela progrem eria na wok-bung wantaim olgeta stekholda long inapim ol dispela taget.

Klaimet Senis Polisi i stap insait long wok konsaltesen longkantriKlaimet Senis Polisis (CCP) fremwok, em nau i wok long kisim bikpela

wok glasim na konsaltesen bilong kisim moa tingting i kam long olstekholda, ol gavman ejensi, na ol lain manmeri bilong pablik.Dispela polisi em i wanpela bikpela wok bilong dispela Gavman, bikos

em bai stiaim bekim bilong Klaimet Senis, we i karamapim wok kari-maut bilong REDD+ insait long kantri, na long painim ol arapela rot istap.

Polisi i luksave long dispela bikpela isiu, we em i birua, na em igutpela sans tu bilong Papua Niugini.Ol grin-haus ges emisin bilong mipela i stapantap moa, long level bi-

long divelopmen bilong mipela, bikos long yusim graun, senisim pasinbilong yusim graun, na forestri. Solap bilong solwara, taitwara, graunbruk, na malaria em ol bikpela birua long ol pipel, olsem na em i nidimhalivim bilong Nesenel Gavman bilong traim stretim ol dispela hevi.Bihainim ol dispela hevi klaimet senis i bringim, Nesenel Gavman,

aninit long Opis bilong Klaimet Senis na Divelopmen (OCCD) i kamapimwanpela bikpela plen bilong sapotim wok bilong em long bildim wan-pela grin ekonomi bilong Papua Niugini. Klaimet-Kompatibel Divelop-men Strateji (CCDS) i givim sans bilong Papua Niugini bilong inapim

dispela na muv i go long bikpela lo-kabon groa rot na tu long daunim olgrin-haus ges emisin na tu, long halivim long daunim ol hevi bilongklaimet senis.Tasol lonsim bilong Klaimet Senis Polisi konsaltesen, we Minista bi-

long Forestri na Klaimet Senis, Honorabel Patrick Pruaitch MP na Opisbilong Klaimet Senis na Divelopmen (OCCD) i soim dispela bilip bilongNesenel Gavman i mas stretim hevi bilong klaimet senis olsem bikpeladivelopmen isiu we i ken givim bikpela moa birua long ol pipel naekonomi.Honorabel Patrick Pruaitch MP i tok olsem klaimet senis em i wanpela

kros-katim isiu we i nidim moa wok awenes na konsaltesen long en.“Ol polisi long klaimet senis menesmen bai givim wanpela rot mep bi-

long ol strateji. OCCD, olsem wanpela lid ejensi na kodineting opis, imas go pas na bosim dispela wok bilong dispela klaimet senis menes-men polisi”.Honorabel Pruaitch i tok moa olsem “klaimet senis lejislesen na polisi

fremwok em ol bikpela wok bilong en, na gavman i luksave long dis-pela, olsem na Gavman, aninit long wok bilong OCCD, bihain long tu-pela yia we ol i bungim olgeta stori na namba, na nau ol i wok longkamapim wanpela Klaimet Senis Polisi (CCP).Long sapotim Minista, OCCD Ekting Ekseketiv Dairekta, Varigini

Badira i tok, “dispela draf Klaimet Senis Polisi nau i redi long go insaitlong wok konsaltesen bihain long em i kisim wok glasim long planti ol PotMosbi stekholda, na bikpela ol Gavman ejensi, ol divelopmen patnaolsem AusAID, JICA, ol NGO, ol mausman long praivet sekta, na sivilsosaiti”.Rijenal CCP woksop bai givim sans long OCCD long gat wanpela

bikpela moa wok konsaltesen long draf Klaimet Senis na Polisi we baikamap blu-prin bilong gavman long inapim ol driman bilong en longbildim wanpela rot bilong strongim ekonomik divelopmen bilong kantri,we i gat banis long ol birua bilong klaimet, na no apim mak bilong kabonkantri i tromoi i go aut. Olsem na long inapim dispela mak, Gavman i laikstrongim wok bilong kantri i go long wanpela lo-kabon groa rot pastaimlong 2030 na long em i stap aninit long klaimet senis hevi pastaim long2050.

Eksibit 1: Klaimet Kompatibel Divelopmen Strateji (CCDS)Promotim Klaimet Kompatibel Divelopmen Strateji insait longKlaimet Senis Polisi

Wok bilong gavman long inapim klaimet-kompatibel divelopmen bi-long PNG i lukim divelopmen bilong Klaimet Senis Polisi (CCP). CCP isoim klia bikpela gavman luksave long kamapim wanpela polisi we isoim luksave na tingting i kam long olgeta gavman stekholda, ol sivil nasosaiti ogenaisesen, husat i kontribut long kamapim wanpela polisi webai sapotim wok bilong kantri long stretim hevi bilong klaimet senis nalong bildim wanpela rot i gat banis agensim klaimet senis bihainim sas-tenabol sosio-ekonomik divelopmen.CCP em i polisi fremwok bilong karimaut wok bilong klaimet-kompat-

ibel divelopmen strateji. Em bai givim as bilong klaimet-kompatibel wokdivelopmen long PNG. Long promotim CCDS, CCP i save bungim wan-taim mitigesen o daunim hevi, na adaptesen o wok bihainim wantaimekonomik divelopmen. CCP i strongim ol nesenel wok bilong karimautklaimet senis wok bihainim na ol rot bilong daunim hevi, na long wankaintaim, givim sans long ekonomik divelopmen long kamap insait longkantri.

Klaimet – Kompatibel Divelopmen Strateji (CCDS)PNG i pilim pinis sampela ol bikpela hevi bilong klaimet senis long

ekonomik groa bilong em. Ol hevi i kam wantaim Saiklon Guba long OroProvins, strongpela win na ren, solap bilong solwara mak long CartaretsAilan long Otonomas Rijen bilong Bogenvil, moa malaria na ol arapelasik insait long ol Hailans provins, taitwara long bikpela, ol graunbruk, nasot bilong ol netseral risos em sampela long ol divelopmen hevi ol lokolkomyuniti bilong yumi long Papua Niugini i wok bungim. Klaimet senis

em i wanpela kros-katim isiu we i nogat arere bilong en, na bai go hetyet long slekim olgeta sosio-ekonomik sekta bilong divelopmen insaitlong kantri, sapos ol Papua Niugini manmeri i no senisim pasin bilongol long pait agensim klaimet senis.

Wok PNG i mekim long bungim Klaimet Senis na Globol WomingWok PNG i mekim long stretim ol hevi bilong klaimet senis na daunimgroa long mak bilong ol grin-haus ges i go aut, i bihainim dispela olbikpela wok bilong gavman aninit long klaimet-kompatibel divelopmenstrateji.Ol dispela bikpela wok em Yusim Graun, Senisim pasin bilong Yusim

Graun, na Forestri (LULUCF) na Lo Kabon Groa. Moa long 95% bilongol Papua Niugini emisin i kam long LULUCF (long wok loging, wokagrikalsa, ol agrikalsa lis, komesal agrikalsa na birua bilong ol bikbus ipaia). Narapela 5% bilong ol emisin i kam long maining, trenspot, wokbilong mekim eneji o pawa, na oil an ges. Daunim ol Emisin i kam longDiforestesen o katim diwai na rausim ol bikpela lain diwai, SastenabolFores Menesmen na strongim bilong Fores Kabon Stok o REDD+ em ibikpela ol eria bilong gavman long lukluk long en long insait long kantri,na tu long ausait long kantri.Taim ol intanesenel toktok i wok go het yet long wanpela fremwok bi-

long REDD+ mekanisim aninit long wanpela regulesen maket, gavmani go het pinis long makim sampela ol REDD+ pailot projek eria bilongtraim dispela REDD+ wok.

Ol sans aninit long Klin Divelopmen Mekanisim i stapOl sans bilong Gavman long yusim na kisim gutpela bilong en aninit

long Klin Divelopmen Mekanisim (CDM) bilong Kyoto Protocol i stap bi-long promotim sastenabol socio-ekonomik divelopmen.OCCD, olsem Desiknetet Nesenel Atoriti (DNA), i karimaut na givim

tok orait long sampela ol CDM wok insait long kantri. Ol dispela em –New Britain Palm Oil Limited (NBPOL) faivpela meten kepsa na baiogeseneji jeneresen projek insait long Wes Nu Briten, na tupela metenabrusim projek long Milen Be na Oro provins; Oil Search Limited Fle naVent Ges Konsavesen Projek insait long Sauten Hailans Provins; PNGPower Limited Divune Haidropawa Projek insait long Oro Provins, naHargy Oil Palm Limited Baioges Rikaveri long Wastewater Tritmen in-sait long Barema Oil Mil bilong em long Wes Nu Briten provins.Taim ol dispela projek i go het, ol bai givim bikpela halivim long mak

bilong daunim ol emisin i go aut long dispela ol sekta, na ol bai strongimsosio-ekonomik divelopmen, na tu, strongim sindaun bilong ol komyu-niti insait long projek eria.Tebol daunbilo i soim sampela o projek i stap nau long paiplain bilong

UNFCCC CDM Bod Tok orait na ol beslain emisin (BE) mak, emisin ri-daksen (ER) na ol trutru projek emisin (PE) bihain long ol projek i kamap.Tebol i soim totol estimetet BE, ER na PE bilong OCCD DNA tokorait CDM Projek Wok

I kam long: OCCD DNA (2012)

Eksibit 3: Soim olgeta estimetet beslain emisin, emisin ridaksenna projek emisin bilong ol CDM projek i gat tok orait i kam longOCCD DNA

Page 9: Namba 1991 Oktoba 18 - 24, 2012 32 pes Niuspepa Bilong ...wantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2012/Wantok...daunlod inap long pinis bilong yia. Stendat ret bi-long 29 toea long

heltedukesen Oktoba 18 - 24, 2012 Wantok P13

Ol haus sik i kisim ol indastriel wasing masinOL SIK manmeri long ol haus sikinsait long kantri i ken kisim gut-pela lukaut wantaim ol betsit,blanket na ol samting we ol isave yusim long lukautim ollong haus sik.Dispela i kamap long dispela wik

bihainim ol indastriel wasing masinwe Helt na HIV na AIDS Minista,Michael Malabag, i givim ol i golong Nesenel Helt Dipatmen bilongtilim i go long ol haus sik i laikimstret ol dispela masin bilong wasimklos.Manimak we ol bin baim ol dis-

pela indastriel wasing masin samt-ing em long K6.5 milian. NesenelGeming na Kontrol Bot i bin givimdispela mani i go long Praim Min-ista, Peter O’Neill long dispela yiawe em i givim i go long Helt Dipat-men na dipatmen i yusim long baimol dispela masin ol bai tilim i golong ol haus sik long kantri.Taim em i kisim ol masin long

Badili Medikel Stoa, Minista Mal-abag i tok “gavman i gat komitmenlong inapim ol helt nid bilong pipelna mi, olsem Helt Minista i promislong wok wantaim gavman long

kisim ol helt kea sevis i go long olpipel bilong yumi.“Olsem Minista we ol dispela

samting i kam aninit, bai mi givimstia na lidasip long ministri bilongmi long lukim olsem ol polisi wegavman i mekim, mi go hetim,”Minista Malabag i tok.Minista Malabag i tok em i ama-

mas long givim ol indastriel wasingmasin i go long Nesenel helt Dipst-men long ol pablik haus sik i kenyusim bikos ol i gat bikpela woklong lukautim gut ol sik manmeri isave slip long haus sik.

Em bin tok ol dispela indastreikwasing masin bai kilim ol “germs” ool binatang nogut i save hait insaitlong ol betsit na ol narapela samt-ing ol haus sik i save yusim.Em bin tok long sampela pablik

haus sik we ol i yusim ol linen na olnarapela samting na tu, ol klos weol nes i save werim i deti na i smelbikos ol i no save wasim gut, obikos ol masin i bagarap na i nogatol narapela moa masin long haussik.Taim dispela i kamap, Minista

Malabag i tok level bilong lukautim

ol sik manmeri na pikinini i save godaun.“Tasol tude, level bilong lukautim

ol siklain i slip long haus sik baikamap gut, na tok tenkyu i go longPraim Minista long givim K6.5 mil-ian i kam long Helt dipatmen.“Ol dispela wasing masin bai

helpim gut long gat ol klinpela lineno ol betsit na ol narapela samtinginsait long ol haus sik bet, ol wod,imejensi dipatmen na ol narapelaeria long ol haus sik,” Minista Mal-abag i bin tok.

Australia givim K22 milian long daunim sik TB

SIK TB em i wanpelabikpela sik long dispelakantri na K22 milian weAusAID i makim gavmanbilong Australia i givimlong sapotim TB progremlong Westen Provins baihelpim long strongim woklong daunim dispela sik.Helt Sekreteri, Pascoe

Kase, i tok olsem taim emi autim tok tenkyu na luk-save i go long AusAIDlong givim bikpela manimak bai helpim helt infra-staksa o ol haus sik bild-ing, tritmen na pablikawenes long sik TB longWesten Provins.Sekreteri Kase i tok sikTB em i wanpela bikpelahevi long dispela kantri.Na wok glasim long nogutbilong dispela sik em i gatlong Westen Provins gav-man bilong PNG na Pro-fesa Emma McBrydebilong Viktoria InfeksenDisis sewvis long Melbon,Australia i bin karimaut, isoim bikpela helpim weAustralia i givim na nau,TB Progrem menesmen

long Daru na Saut Flai igo gut.Mista Kase i tok long

glasim bilong ProfesaMcBryde, ofaim TB sevislong ol siklain bilong PNGlong ol Tores Streit klinik ino gutpela rot bilong stre-timTB hevi long Westenprovins bikos em baimekim ol marasin i nowok (drug resistant).Tasol em i luksave long

nupela K7 milian TYBwod yet long DaruJenerel Haus sik we Au-sAID i fandim na tu, givimK1 milian ambalens bi-long solwara.“Ambalens bilong sol-

wara we AusAID i fandim

i wok long mekim ol autrisraun long Saut Flai kosna tu, karimaut ol medikelivakuesen long ol plesolsem Saut Flai kos. Dis-pela sip em i bikpelasamting we ol helt wok-lain bilong yumi bai yusimlong givim ol bikpelasevis long ol komyuniti isave stap long Saut Flaikos,” Mista Kase i tok.Em i tok PNG i gat

bikpela hevi wantaim sikTB tasol wantaim Gav-man bilong Australiaolsem bikpela patna wan-taim PNG gavman, dis-pela i helpim tru kantrilong daunim sik TB.

SAMTING olsem 640 mil-ian pipel long wol i aipas oi gat hevi long lukluk longai bilon g ol na dispela embikos ol i nogat ples bilongsekim ai na kisim aiglas.Ol i tokaut long dispela

long taim bilong selebre-tim Wol Sight De (WSD)olbi selebretim long Bukalong las wik Fonde.Buka Visen Senta wan-

taim helpim bilong PNGEye Care i bin joinim WSDselebresen long helpimawenes bilong ol ai keasevis insait long komyu-niti. WSD i fokas long gutpela

visen bilong pipel o olgetamanmeri i mas gat gutpelaai long lukluk wantaim.

PNG Eye CareO p e r e s e n sMenesa, EileenTugum i tok olgetagavman na ol in-stitusen long wol imas edresim wan-pela hevi we i isilong stretim naem, long ai i nolukluk gut.“Taim yumi no

wokim samting long stre-tim dispela, em bai gonogut na man bai kamapaipas. Dispela i bagara-pim sans bilong skul nakisim wok na bihain,pasin turangu.Sif Eksekyutiv Opisa bi-

long Eyecare Educationnau i senisim nem i go

long Brian Holden VisionInstitute, Profesa BrianHolden, i tok institute i woklong sanapim wan wan aikea senta long ol wan wanrujen bilong dispela kantri,na ol i ken helpim pipelwantaim sik bilong ai,givim ol aiglas long ol laini gat hevi long ai, na dau-nim sik.

640 milian pipellong wol i aipas

SELEBRET IMWOL SIGHT DE:Ol lain long Bukai wokim wanpelamas long taunlong selebretimde bilong lukluk.Poto: PNG EyeCare

Mascot bilong TB i raun kempein...

Page 10: Namba 1991 Oktoba 18 - 24, 2012 32 pes Niuspepa Bilong ...wantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2012/Wantok...daunlod inap long pinis bilong yia. Stendat ret bi-long 29 toea long

P14 Wantok Oktoba 18 - 24, 2012 siosnius

Kingdom bilong GodWANPELA misinari bilong Amerika i bin

wokim wok misin long kantri Saina. Longyia 1940, Gavman bilong Saina i binrausim em bikos Saina em i Komuniskantri na ol i no laik bai Katolik Sios ikamap long hap. Misinari i bin lusim Saina tasol em i no

go stret long Amerika. Pastaim em i golong kantri India. Taim em i wetim sip baikarim em i go bek long Amerika, em i raunraun lukim ples bilong kantri India.Wanpela de em i kamap long wanpela

nambis we em i bin bungim wanpela refugigrup bilong Juda manmeri. Ol i stap longwanpela kem. Bihain long ol i lusim kantribilong ol taim Hitler i bin kilim planti bilongol long Gemani. i luk olsem nogat wanpelalain i wokim wok long lukautim na helpimol.Long taim misinari i bungim ol, em i

klostu long Krismas. Ol Judaman i nogatsamting long selebretim Krismas. Misinerii pilim bikpela sori long ol. Olsem na em isalim tiket bilong sip bilong em i go beklong Amerika. Wantaim mani bilong tiket,em i baim sampela kek (cake) na givimlong ol Judaman long selebretim Krismas.Bihain em i raitim na salim pas i go longsupiria long Amerika, askim mani bai em iyusim long baim tiket i go bek longAmerika.Taim em i kamap long Amerika, supiria i

tok bilas long em, “Bilong wanem yu baimkek na givim ol Judaman long selebretimKrismas? Ol Judaman i no bilip longJisas!”.Misinari i bekim tok bilong Supiria bilong

em, “Ol i no bilip long Jisas, tasol mi bilip.Bilip bilong mi go long Jisas mi bin soimlong mekim wok bilong helpim ol Judamani bin bungim hevi. Long wokim wok bilonghelpim ol, mi helpim mekim Kingdom bi-long God i kamap ples klia”. Supiria i nogattok moa.Olgeta taim yumi prea Papa Bilong

Mipela, yumi askim God “Mekim Kingdombilong yu i kam”. Wanem mining bilongKingdom Bilong God?.Jisas i laikim bai gat wanpela taim, ol-

geta manmeri i soim laik pasin bilong ol,long helpim narapela narapela, pogivimnarapela na sapotim narapela manmeritaim ol i bungim hevi na wari. Kingdom Bi-long God i nogat banis bilong en. Kingdom bilong God i no bilong wanpela

etnik grup tasol o wanpela riligen, kalsa owanpela politikel grup tasol. Kingdom Bi-long God em i wanpela ples we olgetamanmeri i kamap wan na pilim olsemmemba na hap bilong bikpela yunien bikosLord i stap namel long yumi.Olsem Kristen manmeri, yumi gat wan-

pela krangki luksave long mining bilongKingdom Bilong God. Yumi tingim King-dom bilong God em i bilong ol Kristen man-meri tasol. Em i no tru ! Bikos Kingdombilong God em i bikpela moa na ikaramapim olgeta manmeri i gat gutpelatingting.Olsem Kristen manmeri, yumi mas

kamapim Kingdom Blong God olsem Jisasi tokim yumi long wokim. Yumi i mas di-velopim na soim rispek bilong yumi i golong narapela manmeri. Maski wari longwanem hap ol i kam long en o wanem rili-jen o lotu ol i gat na wanem kalsa bilong ol. Long dispela we tasol, yumi bai

kamapim Kingdom Bilong God long dispelkantri bilong yumi, PNG. Sapos wan wanlotu i tingim long ol yet, maski planti taim oli go lotu o givim skul na kisim skul, ol i nokamapim yet Kingdom Bilong God. Bikos igat mi pasin/selfish i stap strong yet.

LONG niuspepa bilong laswik Fraide, Memba bilong LaeOpen na Minista bilong Komyu-niti Divelopmen, Yut, Womensna Riligen i bin kamapim wan-pela hap tok i no stret. Dispelahap tok i olsem, “Em bai putimwanpela TV stesen long Laelong pinis bilong dispela yia2012”. Nem bilong dispela TVstesin em ‘God TV’.Long lukluk na save bilong

mi olsem sios wokman, miglasim em i no stret. God em iSuprim na Bikpela tru longyumi na wol em yet i kamapimlong em. Tingting na save bi-long yumi i daunbilo tru na i nowankain olsem Bikpela bilongyumi. Olsem yumi kristen man-meri bilong wanwan sios yumi

save rispektim, givim ona nalotu long Em. Na olsem wanemna Honorebol Loujaya Toni ilaik painim nem bilong Bikpelabilong yumi long TV? God emwok bisnis bilong Em? Em iwanpela nupela minista na emi mas wok hat nau long di-velopim Lae siti. Na i no gut-pela long bagarapim nembilong God yumi lotu na onaimEm.Em i gat luksave long God o

nogat? Sapos em laik orait,putim Hon. Loujaya Toni TV orLae Open TV. Em saun nais.Long Loa namba 3 long 10 ko-manmen i tok olsem “Do notuse my name for evil purposes,for I, the Lord your God willpunish anyone who misuses

my name” (Exodus 20: 7).I gutpela sapos Minista i gat

gutpela save, orait givim bekwan tenth long pe bilong emlong God olsem tenkyu longwin bilong em long Lae Open,o katim baset bilong Lae Distrikna givim wan tenth long olge-tam sios long Lae siti. Em i moagut.Tru, taim yumi putim nem bi-

long God long bisnis, long yumiyet o long politik dispela kainbisnis na biknem em i no savei stap longpela taim. Olsem haptok i stap olsem “You shall notuse God’s name in vain”.Olsem tasol Minista i juniatumas na bikpela wok bilongem, em long physical, mental,social na spiritual welfea bilong

ol manmeri na yangpela bilongyumi long Lae siti na kain bis-nis bilong Lae siti igo long rongrot. Em i wankain olsem sam-pela ol liklik lain pentikostel imislidim gavman na deklerim26 Ogas olsem Kavanent opablik malolo na yumi paul tru.Ol 4-pela menlain sios i paul nai wok long painim sios kalendalong 26 Ogas istap tu o nogat.Wankain olsem i luk olsem Min-ista i wanpela bilong ol dispelalain na laik paulim ilektoret bi-long em long kamapim kainnem olsem God TV.Moa gut minista i mas putim

Honorebol Loujaya Toni TV naolgeta vota bai lukim nem bi-long em pairap na bai mekimem win long 2012 ileksen.

Nem bilong God em i no bisnis

OL PIPEL i stap long Moratasabeb insait long Nesenel Kapi-tel Distrik bai lukim gutpelasevis na peris tu i ken karimautgut ol wok progrem bilong em,na tok tenkyu i go long Helt naHIV na AIDS Minista na MosbiNotwes memba, Michael Mal-abag.Morata Klinik i stap aninit long

lukaut bilong Katolik Sios, na longlas wik Sande, Minista Malabag ibin givim K250,000 i go long perispris, Pater Rosario, bilong sapo-tim ol wok bilong peris na klinik.Peris i bin selebretim pestode

bilong was santu bilong em, SenMartin de Porres we Minista Mal-abag husat i wanpela strongpelaKatolik i bin stap long Misa lotu. Morata Katolik komyuniti i bin

askim Minista Malabag long golong lotu na selebret wantaim ol.Long dispela taim tu, Minista Mal-abag i bin opim nupela groto longstetyu bilong Santu Mama Maria.Taim misa lotu i bin pinis, Peris

pris, Pater Rosario i bin tok perisna sios i amamas long Min istaMalabag i lotu wantaim ol. Em bin tok long las mun bihain

tasol em i kamap helt minista,Mista Malabag i bin raun i golukim Morata Klinik na i harim olwari bilong ol nes, sister nakomyuniti long hap. Na long dis-pela taim, em bin tok long givim olhelpim long karimaut ol wokmentenens na putim banis i rau-nim klinik eria.Morata klinik i save sevim planti

tausen pipel i gat long em ol wokmanmeri, ol grasrut, ol PMV op-eretta na ol liklik bisnis manmeri ikam long olgeta hap bilong kantrihusat i save stap long dispela pleswe ol kain bikhet pasin i savekamap na planti pipel i save pretlong go long em.Pater Rosario i tok klantri i

laikim moa lida olsem Minista Mal-abag husat i no lusim tingting longinapim ol promis bilong em, na ino olsem sampela ol mauswaralain.Minista Malabag i bin tok em i

amamas long givim helpim i golong sios na helt klinik long sevimlaip bilong ol pipel.

Em bin tok em bai givimhelpim i go long Tokarara Klinikwe Seven De Edventis Sios ipapa long en, na Gerehu SenJohn’s i go long Level 5 Haussik.

Morata sabeb bai kisimgutpela luksave - Malabag

GAT LEWA LONG HELPIM: Helt na HIV na AIDS Minista, Michael Mal-abag, i toktok long Morata Katolik Sios. Poto: Nicky Bernard

Page 11: Namba 1991 Oktoba 18 - 24, 2012 32 pes Niuspepa Bilong ...wantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2012/Wantok...daunlod inap long pinis bilong yia. Stendat ret bi-long 29 toea long

KOMENTRIOl Manus papagraun i

tingting klia nauSAPOS ol i no bin tingim strong bilong ol olsem ol papa-

graun, nau ol lain len ona long Manus provins i save.Ol i holim graun, na ol i ken pasim get.Dispela wik, yumi harim stori olsem ol papagraun long

Manus i tokim Australia long kisim ol asailam sika lain bi-long ol i go bek, na noken salim ol i kam long Manus.Narapela nius long Australia midia dispela wik long wok

sekyuriti long dispela asailam sika senta long Manus ikamap.Bikpela sekyuriti kampani long wol na hia long PNG,

G4S i wok pulim kain kain sut toktok olsem ol i nogat inapsave na strong bilong lukautim gut sekyuriti bilong asailamsika senta.Long narapela sait bilong Pasifik long Nauru, ol asailam

sika i wok long protes long lusim Nauru na go bek longples bilong ol.Sampela i traim long kilim ol yet. Ol i les long stap long

Nauru.Planti nius tru i bruk dispela wik long sindaun bilong ol

dispela lain turangu i ronawe lusim kantri bilong ol napainim nupela ples bilong sindaun.Nau, ol asples long Manus i tok, ol i laikim moa luksave,

na moa pe long larim ol turangu wairaman i go sindaunlong banis long graun bilong ol.Insait long olgeta dispela toktok, yumi no lukim ol papa-

graun i soim tit. Nau yumi lukim ol.Na olsem wanem long yusim wanpela sekyuriti kam-

pani, husat i bin mekim bikpela asua tru long 2012 OlimpikGems, long lukautim asailam sika senta long Manus?Yumi gat wanem kain save long mekim dispela wok, na

yumi suvim het?Na antap long tebol bilong ol politisen bilong yumi, yumi

lukim ol lida bilong yumi na Australia i holim pas na danisi stap wantaim kain kain askim na wok i go het long inapimlaik bilong ol.Musik i on, na ol lida i danis, tasol bikpela pairap i kamap

ausait long dens floa.Ol papagraun i spak, na ol i les long ol lain husat i painim

graun long sindaun, na ol i opim ai pinis long ol lain husati traim long haitim ol bikpela hevi bilong ol, aninit long oltok promis bilong slekim ol banis bilong larim moa PNGmanmeri na bisnis i go daun long Australia.Husat tru i wok long kisim ‘hait kompensesen’ long dis-

pela pani stori?

Oktoba 18 - 24, 2012 Wantok P15komentri

Published at Able Building Complex,

Sec 58 Lot 02, Waigani Drive.

Solwara maining winimsave bilong yumiPlanti toktok i kamap

pinis long gutpela nanogut bilong si bed

maining we bai kamap namellong solwara bilong Nu AIlansprovins kam olsem longManus, Madang na Wes NuBriten provins.Dispela em wanpela kain

maining projek we bai kamapaninit long solwara na yumi olpipel bilong Papua Niugini nosave lukim kain projek olsembipo long laip bilong yumi.Em ol bikpela mama mainingkampani insait long wol savemekim kain maining olsemaninit long solwara.TIngim, solwara em i no

wankain olsem graun weyumi wanwan famili o klen igat nem olsem papagraun.Solwara em bikpela waratasol na graun aninit long sol-wara em husat i papagraun.Tumbuna bilong husat saveraun long dispela graun bipona planim kokonas o kaukauo tanget o kain samtingolsem. Ating ol pis em bilongyumi tu o nogat?. Mi no kliatumas long dispela tasol gut-pela moa long gavman wan-taim ol saveman bilong kain

maining olsem mas toktokklia long yumi ol grasrut baiyumi ken kisim save.Nogut bai maining kampani

bai kisim ol oil na ges aninitlong solwara na no inap peimwanpela man long ples bikosol save olsem yumi no papa-graun long ol graun aninitlong solwara.Gavman bilong Papua Ni-

ugini i sainim agrimen piniswantaim dispela mainingkampani long karimaut wokbilong drilim paip go daunlong graun aninit long sol-wara long pulim oil na geskam antap long sip bilong ol.Ating gavman bilong

Papua Niugini save olsemem bai kisim bikpela manilong dispela wok maining we

ol pipel i no papa long graun,solwara na ol pis na rif.Tasol bai i gat sampela hevi

i kamap long laip na sindaunbilong ol ples na pipel i staplong ol nambis bilong ol dis-pela provins o nogat? Longliklik tingting tasol, saposmasin i digim hul long graunaninit long solwara, bai dis-pela hul i daunim ol wara godaun. Ating bai solwara bairives liklik go bek lusim nam-bis bikos bikpela hul i daunimwara go daun.Bai i gat ol doti na bagarap

long aninit we inap bagarapol kaikai bilong ol pis na abusbilong solwara o nogat?.Sapos oil na ges i lik aninitlong solwara bai i poisinkamap long solwara na olabus na rif o nogat?.Bai masin i brukim ol

maunten na graun aninit longsolwara o nogat?. Na ol pipiabai ol bungim long we?.Em ol liklik askim tasol bi-

long yumi ol liklik manmeri bi-long Papua Niugini namoabeta ol saveman bilongkain bikpela projek olsemwantaim gavman mas skulim

yumi liklik long kisim liklikmoa save long kain mamamaining olsem.Em samting bilong ol wait-

man we ol gat bikpela savena ol save mekim long plantihap bilong wol we save bi-long yumi i tamblo tumas longklia long dispela kain wok.TIngim tasol, em bikpela

wok maining na traipela maniol bai kisim na bai yumi olgrasrut bilong Papua Niuginibai kisim liklik loyolti tu onogat?.Dispela maining nau bai

winim tru save bilong yumi olpipel nau olsem yumi ol pipelmas toktok strong long moatoktok na tok klia mas kamlong yumi. Pulim straik antaplong solwara tu i no seif longyumi olgeta bikos kanu baikapsait na yumi inap drinksolwara na sotwin sapospolis ronim yumi.Olgeta Provinsel Gavman

na ol memba na ol savemanbilong PNG mas mekimeksen nau na kam klia long olpipel bilong Papua Niuginilong dispela bikpela mamaprojek.

Jada 012

Migosh...Whatwill I do? The

preparation is onits way already!

Page 12: Namba 1991 Oktoba 18 - 24, 2012 32 pes Niuspepa Bilong ...wantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2012/Wantok...daunlod inap long pinis bilong yia. Stendat ret bi-long 29 toea long

P16 Wantok Oktoba 18 - 24, 2012 abcpasifik

UNHCR i autim waribilong en longManus asailamsentaANTONIO Guterres, Yunaitet

Nesens Hai Komisina bilong olRefuji, i putim sampela askim i golong plen bilong Australia Gavmanlong salim ol asailam sika longChristmas ailan i go long PapuaNiugini.Insait long wanpela leta i go long

Imigresen Minista bilong Australia,Chris Bowen, Mista Guterres i bin tokem i bilip Papua Niugini i no inap longsait bilong loa long mekim olgetasamting bilong dispela ol asailamsika em Australia bai salim i go longManus ailan.Em i tok UNHCR i bilip dispela

wokbung i mas kamap namel longtupela kantri, na i no PNG tasol.Em i bin tok insait long dispela leta,

olsem Papua Niugini i no gat ol loakaramapim ol pipel i askim longkamap refuji.Long namel taim Gillian Triggs,

Presiden bilong Australian HumanRights Commission, husat i kam beklong wanpela raun i go longChristmas Ailan, i tok ol asailam sikaem i bungim, olgeta i tokim em olsem‘ol i no wari long kisim bot long golong Australia’.“Taim mi askim ol, sapos ol i save

long Nauru polisi o long opso pros-esing polisi, ol bai kam yet, na ol i toki stret olsem ol bai kam yet.”

‘Stori bilong HausTambaran i minwanem long mipelabilong Wara Sepik?’PIUS Bonjui, bilong Radio Australia

na bilong Korogo Vilis long WaraSepik, i lukluk long stori bilong olHaus Tambaran long Is SepikProvins bilong Papua Niugini.Ol traib, klen o lain wan pisin long

Sepik Riva i save wokim ol naispelakaving long diwai na klei pot.Planti lain wan pisin i save yusim ol

garamut long ol kain kain kastommak. Ol i wokim ol garamut longdiwai na katim hul i go insait long enna sapim mak long ol kain kain eni-mol.Long hap mi kam long en, garamut

i pleim bikpela pat long laip bilong olman. Wanpela long ol bikpela wemipela i save yusim garamut em longsalim toksave i go long husat i gostap long gaden o i go painim abuslong bus, long tokim em i kam beklong ples kwik, o i go long haus tam-baran.Mi gat garamut siknel bilong mi na

ol brata bilong mi i gat bilong olyet.Long hap bilong wanpela sere-

moni long makim ‘kamap man’bilong ol yangpela man, ol i sekri-faisim ol wantaim ol piksa bilongwanpela pukpuk antap long saitbilong wara.Ol i save katim skin long bros

na long baksait bilong ol yang-pela man na i save spendimsampela taim insait long haustambaran o Spirit haus i go inaptaim ol bikman i larim i go autbihain long karimaut ol kain kainkastom seremoni.Haus tambaran em ol man

tasol i save yusim olsem wanpelamiting haus. Em i ples bilong ritu-al o inisiesen, minim, ples bilongpasin kastom i kamap.Ol i save yusim tu long givim

tok tenkyu i go long ol spirit ibringim gutpela gaden kaikai,planti pis long wara, na tu, longgutpela sindaun bilong ol pipellong vilis.Em i tambu long ol meri i go

insait long haus tambaran, wokbilong ol i bilong rereim kaikai,halivim wantaim ol bilas bilongtaim bilong singsing.Wara Speik i wanpela long ol

longpela riva long wol, we wara i

save ron oltaim na tu, i save taitplanti.Wanpela i ken lukim Hunstein

Range na ol narapela mauntenlong sauten hap bilong provinstaim yu pul kantu long SepikRiva.Sapos yu lukim Nesenel

Palamen bilong Papua Niugini,em i mak na piksa bilong HausTambaran.

Planti tausenpipel bai bunglong Bali longmakim tenpela yiabom pairapDISPELA anivesari i bungim

tu, Australia Praim Minista, JuliaGillard, bipo Praim Minista JohnHoward, na Oposisen Lida, TonyAbbott wantaim ol savaiva, familina ol pren bilong ol.Samting olsem wan tausen

500 polis bai stap raun long olstrit, long ples balus na long olbasis.Deputi Sif bilong Indonesia

long Kaunta Terorisim Ejensi, emyet, long Harry Purwanto, i tokdispela ol pairap long tenpela yiai go pinis, i senisim we kantribilong en i go pas long pait bilong

ol agensim ol teroris.“Bihain long bom pairap long

Bali, mipela i strongim savebilong mipela long painim bihain-im ol teroris long banisim ol, natu, mipela i painim ol teroris pasini laik kamap. Olsem na naintinain pesen bilong ol teroris pasinlong Indonesia inap kamap plesklia,” em i tok.

PNG Helt Minista ilaik kamapim olbikpela senis longhelt sevisHELT Minista bilong Papua

Niugini, Michael Malabag, i laiksenisim planti samting long heltsevis bilong kantri.Na wanpela long ol bikpela

wari, em i lukim, em ol marasin ino save go kamap long ol rureleria bilong Papua Niugini.Bikpela tingting bilong ol dis-

pela nupela plen em long lukimolsem nesenel gavman i bringimgutpela ol helt sevis i go longolgeta eria bilong Papua Niugini.Dispela ol plen tu i bihainim

tingting bilong Gavman bilongPeter O’Neill em helt i nambawan tingting bilong ol insait long

narapela faivpela yia i kam.Minista Malabag i tok i gat planti

wok long mekim long sevis i ken goaut long ol rurel na taun eria.

Ol meri long PNGGulf Provins itokLNG imas halvimgut provins bilong olWANPELA lida meri long Galp

provins long Papua Niugini i laik longol pipel bilong provins i mas kisimbikpela halivim oa benefit long GalpLNG Projek insait long Galp bilongPapua.Tete Keko, Presiden bilong Galp

Provinsal Kaunsil bilong ol Meri, i tokplanti taim ol pipel husat i papa longol risos, i no save kisim gutpela kaikailong ol bikpela projek long kantri.Em i tok, em i sore samting long

lukim ol papa graun, na moa yet, olmama na pikinini i abrus long ol ben-efit i save kam long ol bikpela risosprojek.Mis Keko i tok long dispela nau em

i laik long gavman na ol divelopabilong Galp LNG i mas kirap olawenes progrem long ol benefit nahevi i kamaut long dispela projek.Ol i estimetim bai Galp LNG i kos-

tim 5.4 bilian US dola long divelopim,na gavman bilong PNG i makim longbai em i stat long ekspotim LikwifaitNetseral Ges o LNG long pinis bilongyia 2017.

Gillard krungutim IndiaAUSTRALIA Praim Minista, Julia Gillard i kisim bikpela welkam tu long stail bilong India stret, taim em i kamap long New Delhi long Mandedispela wik. Pastaim long em i kamap long India, Mis Gillard i bin malolo na lukim ol Australia soldia i stap pait long Afganistan.

Page 13: Namba 1991 Oktoba 18 - 24, 2012 32 pes Niuspepa Bilong ...wantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2012/Wantok...daunlod inap long pinis bilong yia. Stendat ret bi-long 29 toea long

Oktoba 18 - 24, 2012 Wantok P17wolnius

WOL NIUS LONG POTO...2.GangnamStail kukimSidniMUSIK man bilong SautKorea, Sai (Psy) o Jae-Sang Park, i sanap nagivim stail bilong em longol i kisim poto bilong emlong Sidni. Musik vidio bi-long Sai, nem bilongsingsing em GangnamSyle, i raun long Australialong singsing long sam-pela ol bung long hap.Dispela singsing, em nauplanti manmeri tru longwol i klia long en. (AAPImages)

1. Giaman OmoPOLIS long Sidni (Sydney) Australia, i brukim wan-pela hait bisnis. Midel Isten Kraim Skwat (MEOCS),i mekim wok painimaut long ol giaman sop paura oli save hait na kisim long Saina i go insait long Aus-tralia. Ol dispela giaman sop paura em ol i save haitna salim long ol liklik stua na maket long Saut-WesSidni. (AAP Images).

1 2

3

3. Plastik beg bikpelasamting long FransOl turis i wokabaut wantaim plastikbeg ol i pasim raunim su bilong ollong rot we taitwara i karamapim. Dis-pela em wanpela rot long Sen Mark’sskwea long Venis (Venice), Itali, longnamba wan ‘acqua alta’ bilong sisenlong Oktoba 15, 2012.

Felix Baumgartner isalut pastaim long emi kalapMAN husat i no save pret longmekim samting bilong holim rekot, ikalap i go aut long wanpela bokis istap 40 kilomita antap long skai.Felix Baumgartner i kamap nambawan man long mekim dispela kalaplong dispela mak long olgeta ara-pela manmeri long wol.

Page 14: Namba 1991 Oktoba 18 - 24, 2012 32 pes Niuspepa Bilong ...wantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2012/Wantok...daunlod inap long pinis bilong yia. Stendat ret bi-long 29 toea long

KUNDU na Garamut i no moamusik. Nau planti bilong yumi olyangpela bai harim na bihainimstep bilong danis long en.Planti bilong ol yangpela nau i

bihainim musik bilong ol waitmanna Pasifik na danis bihainim

olsem tru ol tumbuna danis.Redio musik i kamap olsem

kalsa bilong yangpela, ol bai pi-laim musik long redio na bihainimstep bilong dispela musik.Brek danis nau i pulim tingting

bilong ol pikinini long elementrina go olgeta long hai skul, taim olharim wanpela singsing na musiklong redio, ol bai hariap tru

mekim liklik muv bilong brekdanis.Long sait bilong Sentrel tu

olsem, dispela pilai string ben nadanis i wok long lus long ol, plantiol yangpela na pikinini bilong ol iwok long harim musik na sings-ing bilong ol pasifik ailan olsemFiji, Tonga, Cook Ailan na danisbihainim.

Bipo ol save bihain stail stringbend anis bilong ol, singsing bi-long ol bai kam gut tru na danisbilong ol save bihainim singsingna musik bilong string ben.Nau dispela ol stail bilong bipo

i pinis, bikpela bung yu go bai yulukim planti bai bihainim rediomusik na singsing bilong ol ova-sis tasol.

FONDE 18 OKTOBA, 2012

5:57 AM G STATION OPEN5:00 AM G JOYCE MEYER5:30 AM G EMTV NEWS REPLAY6:30 AM G TODAY9:00 AM G CLASSROOM BROADCAST9:00 – 9:40 GRADE 7 MATHEMATICS9:50 – 10:30 GRADE 7 SCIENCE10:40 – 11:15 GRADE 8 MATHEMATICS11:20 – 12:00 GRADE 8 SCIENCE1PM – 3PM G C/B-CASTS continues…….1:00 – 1:40 GRADE 6 MATHEMATICS1:50 – 2:30 GRADE 6 SCIENCE2:30 – 3:00 DEPI3:00 PM G KIDS KONA3.00 PM DORA THE EXPLORER3.30PM NEW MACDONALD’S FARM4:00PM THE SHAK4:30PM KITCHEN WHIZ5:00 PM G FUNNIEST HOME VIDEO SHOW5:30 PM G STORMWORLD

5:55 PM G EMTV TOKSAVE6:00 PM G EMTV NATIONAL NEWS7:00 PM G RAIT MUSIK8:00 PM G RESOURCE PNG 9.00 PM G SOCCER EXTRA9.08 PM G HOT SPOT9:30 PM G DIGICEL STARS 310:30 PM G EMTV NEWS REPLAY11:30 PM G AUSTRALIA NETWORK

FRAIDE 19 OKTOBA, 2012

5.57 AM G STATION OPEN5:00 AM G JOYCE MEYER5:30 AM EMTV NEWS REPLAY6:30 AM G TODAY9:00 AM G CLASSROOM BROADCAST9:00 – 9:40 GRADE 7 MATHEMATICS9:50 – 10:30 GRADE 7 SCIENCE10:40 – 11:15 GRADE 8 MATHEMATICS11:20 – 12:00 GRADE 8 SCIENCE

1:00 – 1:40 G GRADE 6 MATHEMATICS1:50 – 2:30 GRADE 6 SCIENCE2:30 – 3:00 DEPI3:00 PM G KIDS KONA3.00 PM BACKYARDIGANS 3.30PM NEW MACDONALD’S FARM4:00 PM G DAYS THAT SHOOK THE WORLD5:00 PM G FUNNIEST HOME VIDEO SHOW5:30 PM G STORMWORLD 5:57 PM G CRIME STOPPERS6:00 PM G EMTV NATIONAL NEWS7:00 PM G IN MORESBY TONIGHT7:30 PM G Rugby League: 8:30 PM MAO FRIDAY NIGHT MOVIE – 10:27 PM G EMTV TOKSAVE 10:30 PM G EMTV NEWS REPLAY11:30 PM G AUSTRALIA NETWORK

SARARE 20 OKTOBA, 2012

5:57 AM G AUSTRALIA NETWORK

6:00 AM G EMTV NEWS REPLAY7:00 AM G WAYBULOO7:30 AM G U/GUINESS WORLD RECORD8:00 AM G YOGA SUTRA 8:30 AM G K-WAVE 9:00 AM G AUSTRALIA NETWORK3:00 PM G RUGBY LEAGUE 5:30 PM G OLSEM WANEM 6:00 PM G EMTV NATIONAL NEWS6:30 PM PGR NO ORDINARY FAMILY - 7:30PM G BLEDISLOE CUP 9:30 PM MAO HOMELAND 10:30 PM G EMTV NEWS REPLAY11:00 PM G AUSTRALIA NETWORK

SANDE 21 OKTOBA, 2012

5:57 AM G STATION OPEN6:30 AM G EMTV NEWS REPLAY7:00 AM G HILLSONG7:30 AM G CHIT CHAT 7:40 AM G AUSTRALIA NETWORK

8:00 AM G YOGA SUTRA – Stress8:30 AM G BUSINESS PNG Repeat…9:00 AM G MARTIN MYSTERY 9:30 AM G OLSEM WANEM Repeat.10:00 AM G RESOURCE PNG – repeat11:00 AM G AROUND THE WORLD IN 85

PLATES S1 12:00 PM G AUSTRALIA NETWORK3:30 PM G Bledisloe Cup 5:30 PM G KOKODA SPECIAL6:00 PM G EMTV NATIONAL NEWS6:30 PM G DIGICEL STARS 3 – Heat No.4 7:30 PM G 60 MINUTES8:35 PM G Chit Chat —Rpt…8:40 PM MAO MILLION DOLLAR BABY10:30 PM G HILLSONG Rpt….11:00 PM G EMTV NEWS REPLAY

Repeat of the 6 o’clock main news bulletin.

11:30 PM G AUSTRALIA NETWORK

De - Mande – Fraide6am – 10am – Sankamap show – Host: Kas.T6:00am – Major Nius Bulletin6:15am – Komiuniti Notis Bod6:25am – Taim Bifo – wanpela singsing b’long bifo. 6:30am – Nius Hetlains 6:45am – Bonde gritins7:00am – Major Nius Bulletin – YUMIFM Nius Senta7:05am – YU TOK – komiuniti awenes program7:15am – WAN 4 DA ROAD – Hit Prediction

– niupela singsing 7:30am – Tok Pilai – stori b’long putim smail long nus pes.8:00am – Major Nius Bulletin – YUMIFM Nius Senta8:05am – YU TOK – komiuniti awenes program8:15am – “Papa Heni Fuka Show”.9:00am – Nius Bulletin – YUMIFM Nius Senta9:15am – Luksave long Komiuniti (Redio Pilai) Fraidei

Tasol9:30am – Final aua cruz10am – 3pm – Monin Trek na Belo Pack

– Host: Mummy DASH10:00am - Major Nius Bulletin – YUMIFM Nius Senta10:05am – YU TOK – komiuniti awenes program10:15am – Kona b’long yu. 10:45am – YUMI PAINIM WOK Segment11:00am – Nius – YUMIFM Nius Senta11:05am – YU TOK – komiuniti awenes program11:10am – Lukautim yu yet - Helt toktok 11:30am – Nius Hetlains b’long Belo Taim

- Laik b’long yu – Niupela singsing previu12:00pm – Major Nius Bulletin – YUMIFM Nius Senta12:05pm – YU TOK – komiuniti awenes program12:10pm – BELO Pack – Belo taim rekwes na dedikesen 12:15pm – Komiuniti Notis Bod 12:20pm – BELO Pack – Belo taim rekwes na dedikesen 1:00pm – Nius – YUMIFM Nius Senta1:05pm – YU TOK – komiuniti awenes program1:10pm – BELO Pack - Belo taim rekwes na dedikasen

2:00pm – Major Nius Bulletin – YUMIFM Nius 2:05pm – YU TOK – komiuniti awenes program2:45pm – YUMI PAINIM WOK Segment3pm – 7pm – Avinun Draiv Taim – Host: Vaviessie3:00pm – Nius – YUMIFM Nius Senta3:05pm – YU TOK – komiuniti awenes program3:10pm – Avinun cruz4:00pm – NIUS - YUMIFM Senta4:05pm – YU TOK – komiuniti awenes program4:10pm – FOAPELA KAM GUD LONG 4 – foapelasingsing4:30pm – Nius Hetlains4:45pm – YUMI PANIM WOK Segment5:00pm – Major Nius Hetlains – YUMIFM Nius Senta5:05pm – YU TOK – komiuniti awenes program5:10pm – 6:00pm – KULCHA Musik (1 hr) skelim lokalmusik 6pm – 7pm – NAIT BEAT – Host: Vaviessie6:00pm – MAJOR NIUS BULLETIN

– YUMIFM NIUS Senta6:05pm – YU TOK – komiuniti awenes program

6:10pm – 7:00pm Mon kamap sho6:45pm – Komiuniti Notis Bod7:00pm – 9:00pm – COCA COLA GARAMUT

– Host: Angra Kennedy7:00pm - Nius – YUMIFM NIUS SENTA7:05pm – YU TOK – komiuniti awenes program9:00pm – 00am - Nait Beat – Isi Cruz long nait00am – 6am – BRUKIM TULAIT SHOW – Host: TuluvanVitz/Talaigu Sopi/Bata Rat00:00 – Early Monin Taim Cruz ( ol lain brukim tulait shift)- Miusik / Request / Tok pilai- Kipim Kampani long ol nait shift.Wikens – Sarere6am – 10:00am – Wiken Sanrais Host: Talaigu Sopie7am – 9am – Sarere Monin Cruz9am – 11am - Monin Treks11am – 1pm - National Weekly Hit Parade – Host:Kasty - 1st aua NWHP12:00pm NIUS – YUMIFM Nius Senta12pm – 1pm - 2nd aua NWHP

Sarere belo cruz – Host: Tuluvan Vitz1pm – 2pm – Sarere Belo Taim Dedikesen2:00pm NIUS – YUMIFM Nius Senta2pm – 6pm - Sarere Avinun Cruz6:00pm NIUS – YUMIFM Nius Senta6pm – 00:00am - Nait beat7pm – 9pm - Coca Cola Garamut9pm – 00:00am - Nait cruz00:00am – 6am - Brukim Tulait ShowWiken - Sandei6am – 10am – Wiken Sanrais / Sandei Monin

wokabaut Muisik 10am – 12noon – Monin Treks12noon NIUS – YUMIFM Nius Senta12 – 2pm – Sandei Belo Taim Music2:00pm NIUS – YUMIFM Nius Senta2pm – 6pm – Sandei Avinun Draiv Music6pm - Nius – YUMIFM Nius Senta6pm – 8pm – GOSPEL REKWES AUA8pm – 00:00am - Late Nait Cruz – Poroman Aua00:00am – 6am - Brukim Tulait ShowProgram Director – YUMIFM – Kasty

Raun wantaim Wantok kru ...

EMTV Television Guide

6AM Stesen Op - Nius Hetlain - Musik na ol intaviu 6.30AM Nius na Karent Afes 7AM Stesen Pas 7PM Stesen Op7.01PM Ol Hetlain na Progrem Priviu7.15PM Spots7.30PM Nius na Karen Afeas8PM Helt8.15PM Musik8.30PM NIUS8.40PM Spots Riplei8.55PM Musik9PM Stesen Pas

TUNDE - Moning - Nait6AM Stesen Op - Nius Hetlain - Musik na ol intaviu 6.30AM Nius na Karent Afes 7AM Stesen Pas 7PM Stesen Op7.01PM Ol Hetlain na Progrem Priviu7.15PM Musik na Chit-Chat7.30PM Nius na Karen Afeas8PM Mama Graun8.15PM Musik/Spots8.30PM NIUS8.40PM Helt Riplei8.55PM Musik9PM Stesen Pas

TRINDE - Moning - Nait6AM Stesen Op - Nius Hetlain - Musik na ol intaviu 6.30AM Nius na Karent Afes 7AM Stesen Pas 7PM Stesen Op7.01PM Ol Hetlain na Progrem Priviu7.15PM Musik na Chit-Chat7.30PM Nius na Karen Afeas8PM Focus8.15PM Musik/Spots8.30PM NIUS8.40PM Mama Graun Riplei8.55PM Musik9PM Stesen Pas

FONDE - Moning - Nait6AM Stesen Op - Nius Hetlain - Musik na ol intaviu 6.30AM Nius na Karent Afes 7AM Stesen Pas 7PM Stesen Op7.01PM Ol Hetlain na Progrem Priviu7.15PM Musik na Chit-Chat7.30PM Nius na Karen Afeas8PM Youth8.15PM Musik/Spots8.30PM NIUS8.40PM Focus Riplei8.55PM Musik9PM Stesen Pas

FRAIDE - Moning - Nait6AM Stesen Op - Nius Hetlain - Musik na ol intaviu 6.30AM Nius na Karent Afes 7AM Stesen Pas 7PM Stesen Op7.01PM Ol Hetlain na Progrem Priviu7.15PM Musik na Chit-Chat7.30PM Nius na Karen Afeas8PM Wantok8.15PM Musik8.30PM NIUS8.40PM Youth Riplei8.55PM Musik9PM Stesen Pas

SARERE - Nait 7PM Stesen op - Ol Nius Hetlain/Progrem Priviu 7.05PM Musik na Chit Chat 7.30PM Nius 7.40PM Wantok 8PM Lokal Ben 8.30PM Nius 8.40PM Musik/Chit Chat 9PM Stesen Pas

SANDE - Nait 7PM Stesen op - Ol Nius Hetlain/Progrem Priviu 7.05PM Musik na Chit Chat 7.30PM Nius 7.40PM Femili Blong Serah (Redio Plei) 8PM Lukluk Bek Long Wik 8.30PM Nius 8.40PM Musik/Chit Chat 9PM Stesen Pas

RADIO AUSTRALIA TOK PISIN PROGRAMHARIM LONG: 101.9 FM

P18 Wantok Oktoba 18 - 24, 2012 entatenmenProgram bilong Wanwan De

Nicky Bernard i raitim

Redio musik na bihain bilong danisHULAHULA FIJI WEI: Dispela ol yangpela bilong Sentrel Provins i danis bihainim musik long redio. Dispela stail i wok long kamap strong nau.Poto Nicky Bernard.

Page 15: Namba 1991 Oktoba 18 - 24, 2012 32 pes Niuspepa Bilong ...wantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2012/Wantok...daunlod inap long pinis bilong yia. Stendat ret bi-long 29 toea long

MANDE 15 OKTOBA, 20124.57 AM G STATION OPEN5:00 AM G JOYCE MEYER5:30 AM G EMTV NEWS REPLAY6:00 AM G TODAY9:00 AM G CLASSROOM BROADCAST

9:00 – 9:40 GRADE 7 MATHEMATICS9:50 – 10:30 GRADE 7 SCIENCE

10:40 – 11:15 GRADE 8 MATHEMATICS

11:20 – 12:00 GRADE 8 SCIENCE

1PM – 3PM G C/B-CASTS continues…….

1:00 – 1:40 GRADE 6 MATHEMATICS1:50 – 2:30 GRADE 6 SCIENCE2:30 – 3:00 DEPI3:00 PM G KIDS KONA3.00 PM BACKYARDIGANS 3.30PM NEW MACDONALD’S FARM

4:00PM THE SHAK4:30PM KITCHEN WHIZ5:00 PM G FUNNIEST HOME VIDEO SHOW5:30 PM G STORMWORLD 5:57 PM G CRIME STOPPERS6.00 PM G EMTV NATIONAL NEWS7:00 PM PGR ONCE UPON A TIME 8:00 PM PGR ONCE UPON A TIME 9:00 PM G TOK PIKSA9:30 PM G SPORTS SCENE9:57 PM G EMTV TOKSAVE10:00 PM G EMTV NEWS REPLAY11:00 PM AUSTRALIA NETWORK

TUNDE 16 OKTOBA, 2012

5:57 AM G STATION OPEN5:00 AM G JOYCE MEYER5:30 AM G EMTV NEWS REPLAY6:30 AM G TODAY9:00 AM G CLASSROOM BROADCAST9:00 – 9:40 GRADE 7 MATHEMATICS

9:50 – 10:30 GRADE 7 SCIENCE10:40 – 11:15 GRADE 8 MATHEMATICS11:20 – 12:00 GRADE 8 SCIENCE1PM – 3PM G C/B-CASTS continues…….1:00 – 1:40 GRADE 6 MATHEMATICS1:50 – 2:30 GRADE 6 SCIENCE2:30 – 3:00 DEPI3:00 PM G KIDS KONA3.00 PM BACKYARDIGANS 3.30PM NEW MACDONALD’S FARM4:00PM THE SHAK4:30PM KITCHEN WHIZ5:00 PM G FUNNIEST HOME VIDEO SHOW5:30 PM G STORMWORLD 6:00 PM G EMTV NATIONAL NEWS7:00 PM G HAUS & HOME7:30 PM G TBA8:00 PM G BUSINESS PNG 8:30 PM PGR TERRA NOVA S1 – WITHIN9:30 PM G EMTV NEWS REPLAY10:30 PM G AUSTRALIA NETWORK

TRINDE 17 OKTOBA, 2012

5:57 AM G STATION OPEN5:00 AM G JOYCE MEYER5:30 AM EMTV NEWS REPLAY6:30 AM G TODAY9:00 AM G CLASSROOM BROADCAST9:00 – 9:40 GRADE 7 MATHEMATICS9:50 – 10:30 GRADE 7 SCIENCE10:40 – 11:15 GRADE 8 MATHEMATICS11:20 – 12:00 GRADE 8 SCIENCE1PM – 3PMG C/B-CASTS continues…….1:00 – 1:40 GRADE 6 MATHEMATICS1:50 – 2:30 GRADE 6 SCIENCE2:30 – 3:00 DEPI3:00 PM G KIDS KONA3.00 PM BACKYARDIGANS3.30PM NEW MACDONALD’S FARM4:00PM THE SHAK4:30PM MR. MAKER5:00 PM G FUNNIEST HOME VIDEO SHOW

5:30 PM G STORMWORLD

5:57 PM G CRIME STOPPERS6:00 PM G EMTV NATIONAL NEWS7:00 PM PGR FACT FILES – EXTREME

RIGHTS EXPOSED8:00 PM PGR DANGEROUS DRIVERS

SCHOOL 9:00 PM G EMTV NEWS REPLAY10:00 PM G AUSTRALIA NETWORK

Godens maketstori i tru o

nogat?Dispela wik yumiharim olsem wanpelamama ol i bagarapimem long Godens maketwe i kirapim bikpelatoktok stret i tru onogat.

Nau yet Suprinten-dent bilong Polis longMidia i mekim wanpelabikpela toktok longdispela asua i kamap

TORO

BIABIA

EMTV Television Guide

Ansabilonglas wikSudoku

Ansabilonglas wikPasol

TOKWIN

Oktoba 18 - 24 , 2012 Wantok P19komik

KANAGE

Ol Progrem na Kilok iken senis oltaim...

long Godens maket i notru.Bikos em i no kisimwanpela polis ripot longdispela asua i kamap.

Em i kirap na tokhusat i witnesim dispelaasua i kamap long Go-dens maket mas kam namekim ripot o dispelamama na wantok bilongem mas kam na mekimripot.

Nau yet em i no lukimwanpela ripot na salimtoksave long olgetamidia long tokaut husta

tru dispela ripota imekim dispela stori longNational pepa kirapimbikpela wari, pret nakros i kamap long pablikwe i daunim polis dipat-men long ol i no mekimwok bilong ol. Dispelastori tu i kamap longovasis pepa we i daunimyumi ol Papua Niuginilong pasin bilong yumiolsem ol kanak na olsemol pik na dok.

Tokwin Tasol...

Page 16: Namba 1991 Oktoba 18 - 24, 2012 32 pes Niuspepa Bilong ...wantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2012/Wantok...daunlod inap long pinis bilong yia. Stendat ret bi-long 29 toea long

Dia LaiplainMI GAT 46 krismas na mi marit long

meri bilong mi long 25 yias na mitu-pela i gat wanpela pikinini. Em ibikpela pinis na em i gat 21 krismas.Mi wok olsem wanpela draiva wan-

taim wanpela loging o timba kampani,na planti taim mi save stap long wokna i no tumas long haus wantaim merina pikinini bilong mi. Meri bilong mi iwanpela sinia opisa wantaim wanpelagavman dipatmen na em i save raunlong ol narapela provins long ol wokbilong em. Bikos mipela i no save staplong haus olsem famili, meri bilong minau i kisim promosen na go long sitiwantaim nogat toksave long mi.Bihain mi painimaut olsem nau em i

wok na stap wantaim man i bin givimem promosen. Mi laikim bek meri bilongmi. Bai mi mekim wanem nau?

Desperate and Lost Husband

Dia Pren,Tenkyu long rait i kam long Laiplain

long serim wari yu gat long en, nakisim helpim long en.Mipela i luksave long belwari bilong

yu taim meri bilong yu i ronawe na yunogat save long en. Mipela i savekisim planti pas wantaim ol kain wariolsem i sut long marit.Pren, i luk olsem yutupela i marit

long wok bilong yutupela na bikpelahul i stap namel we i lukim olsem maritbilong yu i bruk na meri i ronawe nastap nau wantaim narapela man.Mipela i sori long tok olsem long tude,planti wok manmeri i save wok i go igo na ol i no save bisi long ol famili bi-long ol. Sampela i save slip long opis

na sampela em ol pikinini i save stapwantaim ol hauslain bilong ol. Tasolem i wok bilong husat long lukautim oldispela pikinini na famili? Tru, i gattaim we yu lusim ol pikinini na famililong wan wan taim, tasol dispela kain ino gutpela long wanem, yu ken lusimtingting long wok bilong yu taim yugivim olgeta taim long wokde na wikenlong wok tasol.Dispela em abius bikos tru, yu givim

mani, i nogat trupela laik pasin nalukaut yu givim long pikinini bilong yu.Edvais bilong mipela long yu em,glasim na skelim sindaun bilong yulong kisim sampela luksave. Pren, ol-geta samting i gat as long kamap.Mipela i bilip olsem sapos yu savelong wanem as tru na hevi i kamaplong bilong yu, em i ken helpim yulong kisim luksave na stretim. I moabeta yu toktok wantaim kam-

pani bos bilong yu long hevi i kamaplong marit bilong yu na ol i ken daunimol awa yu wok long en na bai yu ken igat taim long stap wantaim famili bi-long yu na stretim hevi. Pren, i masgat sampela arapela as na watpo meribilong yu i lusim yu na pikinini bilongyutupela. Yu traim long serim ol hevi bilong yu

wantaim ol narapela famili memba?Yu ken toktok tu long ol narapela

savelain husat i ken givim yu ol gut-pela toktok na sapot taim yu bungimhevi. Mipela i luksave olsem yu laikimyet meri bilong yu na yu laikim embek.Yutupela i stap insait long marit long

25 krismas na em i hat long brukim olsamting we yutupela i bildim longpelataim. Pren, sapos yutupela i marit longsios, pasin kastom o long gavman re-jistri, meri bilong yu i wokim adaltri obikpela rong pinis taim em i raun wan-taim narapela man. Yu traim long tok-tok wantaim meri bilong yu longwanem samting yu pilim long en? Imoabeta yu go lukim welfea opisaklostu long hap yu stap long en longtoktok long dispela wari bilong yu naol bai helpim yu.Maski wanem samting, God i laikim

yumi stret wantaim ol lain we yumilaikim tasol ol i mekim samting longgivim yumi hevi. Em no save lusimyumi. Ritim Hibru 13 ves 5. Bilip longem tude taim yu painim ol rot longstretim hevi yu gat long en na ritim tuProvebs 3 Ves 5 na 6.God i ken stiaim yu long ol disisen

yu wokim.Pren bilong yuLaiplain

Sapos yu gat wari, rait i kam longLifeline, P O Box 6047, Boroko,NCD. Telipon:3260011. Raitim tru-pela nem na etres bilong yu na baimipela i ken salim bekim long pasbilong yu. Bai mipela i no inapputim trupela nem bilong yu longstori.Laiplain

Raun wantaim Kanage olgeta wikP20 Wantok Oktoba 18 - 24, 2012 penprenkanagelaiplain

NEM: Berthlyn HuaffeKRISMAS: 16(Meri)ADRES: Passam Primary School, P.O. Box 521,Wewak East Sepik ProvinsSAVE LAIKIM: Harim musik, pilai soka, pilaivolibol mekim pani, kisim wara, watsim TV naritim Baibel.

NEM: Jimmy N. NimmsKRISMAS: 19 (man)ADRES: Kilipau village, P. O. Box 56, Vanimo San-daun ProvinsSAVE LAIKIM: Raitim pas, ritim buk, harimmusik, ring long fon na senisim presen.

NEM: Rodney WaukuKRISMAS: 25 (man)ADRES: C/- Andrew Api Vanimo CIS, PO Box124, Vanimo Sandaun ProvinsSAVE LAIKIM: Harim musik, pilai soka, watsimTV, swiming na painim stori.

NEM: Jason SullKRISMAS: 40 (Man)ADRES: P.O. Box 248, Madang – Madang ProvinsSAVE LAIKIM: Ritim Niuspepa, harim musik,kukim kaikai, wasim klos, wokabaut, trevol go kamlong bisnis insait long PNG na painim poromerilong stap wantaim oltaim.Yu ken ring long dispela namba, 7272 2843.

NEM: Jimmy Ekoda KRISMAS: 20 (man)ADRES: Sangara Vocational School, P O Box 170,Popondetta, Oro ProvinsSAVE LAIKIM: Go lotu, pilai soka, pilai volibal,painim wanpela meri long maritim na stap wan-taim oltaim.

NEM: Joe .KKRISMAS: 24 (man)ADRES: P O Box 1289, Goroka, EHP – 7360 3650SAVE LAIKIM: Go lotu, pilai musik singim song,pilai spots, mekim pren na planti moa.

NEM: Gima Tanget KRISMAS: 20 (meri)ADRES: Bugandi Secondary School, PO Box1225, Lae Morobe Provins SAVE LAIKIM: Go lotu, ridim Baibel, mekimpren wantaim ol lotu manmeri, pilai ragbi,voliboland watsim TV(News).

NEM: Presley Tai KRISMAS: 20 (Man)ADRES: PO Box 28, Mondomil Minj, JiwakaProvinsSAVE LAIKIM: Go lotu, ritim Baibel, ritim buk,stadi skul wok, pilai ragbi, harim musik na mekimporoman wantaim arapela.

NEM: Belany HaikopeKRISMAS: 19 ADRES: Don Bosco Araimiri Secondary, PO Box159, Kerema Gulf ProvinsSAVE LAIKIM: Ritim buks, pilai gems, go lotulong Sande, mekim pani wantaim poroman.

NEM: Bunau Dadis KRISMAS:31 (man)ADRES: Raibus Security Service Ltd, PO Box1337, Madang, Madang Provins – 7146 7257SAVE LAIKIM: Go danis, Lukim TV, harim musikna painim gutpela poromeri long stap wantaimoltaim.

Mi gat wari na milaikim helpim

Kanage go long gadenbilong em na stretimbanana bilong em i

stap..Kanage em wanpelapani man long ples na olgetamanmeri i save tru long stailna tokpilai bilong em..Em manbilong tanim toktok na yu baipaul olgeta long toktok bi-long.. Wanpela lapun merilukim Kanage stretim bananabilong em i stap na em sin-gaut sapos sampela banana imau..

Page 17: Namba 1991 Oktoba 18 - 24, 2012 32 pes Niuspepa Bilong ...wantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2012/Wantok...daunlod inap long pinis bilong yia. Stendat ret bi-long 29 toea long

Oktoba 18 - 24, 2012 Wantok P21klaimetsenisOCCD karimaut bikpela wok konsaltesen long klaimet senis, insait long kantri

Opis bilong Klaimet Senis na Divelop-men (OCCD) i wok karimaut wanpelabikpela wok konsaltesen wantaim kain

kain ol stekholda, long gavman, sivil sosaiti,praivet sekta na ol lokol komyuniti.Dispela i bihainim wanpela longpela wok

paitim tok wantaim wanwan ol stekholda long2010 taim OCCD i bin raitim wanpela Klaimet-Kompatibel Divelopmen Strateji. Long dispelataim, OCCD i no bin kamap yet, na i no bin gatinap risos long karimaut bikpela moa wok kon-saltesen i go aut long ol provins na ol risos ona.Wok nau i go het i promotim tu bilip bilong

Gavman long Yunaitet Nesens Fremwok Kon-vensen long Klaimet Senis (UNFCCC), we iaskim olgeta Pati long dispela Konvensen longpromotim klaimet senis long Edukesen, Trening,na Pablik Awenes.

Konsaltesen wok em bilong:l Toksave na givim skul long ol stori bilong

klaimet senis na ol arapela rot bilongklaimet-kompatibel divelopmen

l Kisim luksave bilong ol nid bilong ol lokolkomyuniti, na tingting bilong ol, long bungiminsait long nesenel strateji

l Kamapim ol wokbung pasin namel long olgavman dipatmen, provinsal atoriti, na sivilsosaiti

l Strongim lokol gavman long telemautim ne-senel strateji na sekim komyuniti laik nastrong bilong ol long stap insait long olREDD+ skim

Provinsal wok konsaltesenTaim OCCD i wok bildim save bilong en long

karimaut ol provinsal wok konsaltesen insaitlong ol mun i go pinis, i gat ol salens i stap longsait bilong strong bilong ol presentesen nakomyunikesen samting. Dispela yia, olsem wan-pela wok i go het, ol komyunikesen samting baibihainim ol odiens grup, na tu, bai ol i tanim i golong Tok Pisin na Motu, long ol buklet, brosa,flaia, posta, vidio na katun. Ol dispela samtingem i isi long salim i go aut long ol lain i sindaunlong ol provinsal wok konsaltesen.Provinsal konsaltesen bai go het long

strongim awenes long ol birua bilong klaimetsenis na strongim nesenel strateji (Klaimet Kom-patibel Divelopmen Strateji).

l Bikpela wok dispela yia, em long sanapim olkontek insait long ol provins. OCCD i plenlong sanapim na holim strongpela wokbungpasin wantaim wanwan ol manmeri insaitlong wanwan provins bilong tilim ol klaimetsenis infomesen na long kisim bekim long olkomyuniti, ausait long ol wok konsaltesen.Dispela manmeri em i ken provinsal foresta,klaimet senis opisa o envairomen opisa.

l Moa long en, em i wanpela bikpela wok bi-long OCCD long givim ol fidbek o bekim ripoti go long ol provins, bihainim kamap bilongwanwan provinsal wok konsaltesen. Ripotbai gat ol narapela wok bilong go het longsait bilong OCCD, na tu ol provins husat imas mekim wok.

Ol stori na namba i kamaut long ol provinsalwok konsaltesen bai kamap olsem as tru bilongnesenel klaimet senis polisi.Ol samting i kamau long 12-pela provinsal

konsaltesen, em ol i yusim long sanapim ne-senel klaimet senis polisi. Dispela em i bungimtok bilong sampela ol samting mipela i painimautlong ol bikpela Klaimet Senis Adaptesen biruana ol Mitigesen o daunim wok ol provins imekim.

Adaptesen hasad o birua em i sut long wan-pela klaimet senis birua; we i ken givim hevi, namitigesen i sut long ol wok insait long Forstri,Agrikalsa, riniual eneji sekta, na ol arapela laip-stail pasin olsem iko-turisim bilong ol lokolPapua Niugini long bihainim long kamapim wan-pela grin ekonomi bilong yumi olgeta.

Manus

Ol bikpela klaimet birua bilong provins em:l Solap bilong solwaral King taitl Sik malaria

Ol fores na solwara konsavesen wok i stap

pinis, o bai kamap:l REDD+ projek long Perel Koral na solwara baiodaivesiti konsavesen

long Tulu, Andra na LouBikpela lo kabon groa wok i sanap olsem:

l Sola pawal Haidro pawal Iko-Turisim

Milen Be

l Moa long taitwara long ol nambis ples,bikpela paitim tok i sut long bikpela lusavebilong ol rot bilong sindaun wantaim ol heviagensim ol senis long mak bilong agrikalsakaikai bilong provins.

l I gat tripela fores konsavesen eria i stap longprovins

l I gat tripela nupela hap bilong haidro pawaolsem ol lo kabon groa wok na ekonomik di-velopmen

Wes Nu Briten

l Bikpela wok bilong provins em long ol mit-igesen o wok daunim hevi.

l Provins i autim olsem taitwara long ol nam-bis eria na solwara solap em i bikpelaklaimet senis birua.

l I gat tripela konsavesen eria i stap we i kenlukim wok REDD+ i kamap.

l WNBP em ol i makim olsem wanpela long olpailot projek bilong PNGFA long sait bilongRIL na Sekonderi Fores Menesmen

Wes Sepik

l Bikpela wari long sindaun wantaim hevi emsik malaria, na taitwara long nambis na busples.

l Rotary Against Malaria i wok tilim ol taunami go long ol komyuniti. Tasol ol komyuniti iwok yusim ol taunim long narapela ol wok.

l Nogat rot bilong kisim ol sikmanmeri i golong helt klinik em i bikpela as bilong ol i daina sik bilong ol i go bikpela

l Ol komyuniti i save yusim ol tumbunamarasin bilong kilim na banis agensim sikmalaria

l Level o mak bilong save na klia long REDD+em i bikpela samting long provins

l I gat paitim tok long paul toksave long kabontreding long bipo klaimet senis opis

l Nogat inap awenes long ples, na ol longweples komyuniti, na dispela i lukim ol asples isainim pepa na graun i go long ol logingkampani

Westen Hailansl Bikpela wari bilong wok bihainim em long

taitwara bilong Wara Waghi, wantaim tusenis long mak bilong ol gaden kaikai ikarim, na sik malaria (bikos i nogat inap

awenes long malaria olsem wanpela heltbirua)

l Gavana na PA i kamapim wanpela klaimetsenis wok insait long opis bilong ol

l WHP em i wanpela long ol provins i yusimintegretet wok plening bihainim ol wod kaun-sol

l Plen bilong kamapim wanpela 1000-mkomyuniti riforestesen projek bihainim WaraWaghi, aninit long wokbung wantaim Ne-senel gavman

Simbu

l Bikpela adaptesen o wok bihainim hevi emlong ol graun-bruk, na senis long mak bilongol agrikalsa kaikai karim na sik malaria(nogat inap awenes long sik malaria em iwanpela helt birua)

l Gavana na PA i kamapim wanpela klaimetsenis wok progrem insait long opis bilong ol

l I gat plen bilong kamapim wanpela 1000-mkomyuniti riforestesen projek bihainim Ne-senel Haiwe, aninit long wokbung wantaimNesenel Gavman.

Morobel Bikpela wari em long sik malaria na ol ara-

pela sik, na ol graun-bruk na senis long makbilong agrikalsa gaden kaikai.

l I gat 8-pela konsavesen eria i stap insaitlong provins, na faivpela nupela REDD+ pro-jek sait.

l Provins i gat bikpela strong bilong haidro-pawa, nau yet wara saplai i kam long RamuYonki haidro pawa stesin.

Nu AilanBikpela wari em solap bilong solwara na tait-

wara long ples nambis, agensim daunim longmak bilong ol gaden kaikai na sik malaria na olarapela sik.l I gat 6-pela fores konsavesen eria we i gat

strong inap long REDD+l ripela lo-kabon groa progrem (tupela haidro

pawa na wanpela jiotemal projek) stronginap long narapela kain laip sindaun projek

l Sanapim wanpela Klaimet Senis, Forestri naEnvaironmen Divisen insait long ProvinsalAdministresen

Otonomas Rijen bilong Bogenvil (ABG)l Bikpela klaimet senis birua em solap bilong

solwara na taitwara long ples nambis.l Tripela fores konsavesen ples i stap, na

faivpela diforestesen plesl tripela ples bilong mini haidro pawa olsem

LCG wok, na ol arapela laip sindaun wok istap

Jiwakal Bikpela klaimet senis birua long provins em

senis long mak bilong gaden kaikai, taitwaralong ples bus na sik malaria na ol arapelasik.Ol projek sait i stap long ol eria long Jimi na

Waghi veli bilong ol agrikalsa ekstensen projek.Riforestesen bilong ol iukaliptus diwai long 1000hekta graun long sait bilong WAghi Riva. Provin-sal Forest bai givim ol fri sidling bilong ol komyu-niti i laik givim 1000 hekta bilong ol ri-pati i stapinsait long projek em: ol papagraun bilong WaraWaghi, wanwan ol LLG, provinsal gavman naforestri.

Is Nu BritenProvins i tok nambis ples taitwara na solap bi-

long solwara em ol bikpela klaimet senis hevilong provins.

Ol fores konsavesen projek i stap pinis na baikamap:l Wail laip Menesmen Eria (WMA) long Tavolo

i stap long Pomio na Gazelle distrikOl i makim ol dispela ol Lo Kabon Groa wok;

l Iko-Turisiml Jiotemall Daunstrim Prosesingl Agrikalsa

MadangProvins i makim ol dispela klaimet senis birua:

1. Taitwara long nambis na solap bilong solwara2. Taitwara long ol bus ples3. Sot long mak bilong gaden kaikai karim4. Bagarap long ol rip5.Graun-bruk6.Malaria na ol arapela sik

Fores konsavesen eria long Karkum, Gildi,Pasi, Adelbert Range – Almani LLG, Wanang-Transgogol, Ohuru, Baitabae i sanap, Not Kos(Wasap), Giri-Bogia, Ambenob LLG, na SumkarDistrik, em long banisim ol praimeri fores bilongeria. Planti long ol bikbus graun em ol i senisimi kamap ol komesal agrikalsa gaden na plesloging. Ol patisipen i autim ol Ridius ImpekLoging, yusim graun plening na agrikalsa ek-stensen progrem olsem ol bikpela wok insaitlong provins.Madang i gat strong bilong kamapim klin

eneji, oslem sola; win na haidro, bai poromanimyusim gut bilong ol risos.Tasol dispela bai nidim moa pablik na/o

praivet invesmen. Karkar jiotemal em i stap longfaundesen stes bilong em tasol.

Bungim tok bilong ol provinsal wok kon-saltesenLong 12-pela provinsal fidbek ripot mipela i

kisim, namba wan bikpela birua, em i taitwaralong ol nambis ples, na solwara solap i bungim8-pela nambis provins.Foapela Hailans provins mipela i go long en,

i tok sik malaria na ol arapela sik em ol bikpelabirua. Namba tu bikpela hevi em senis long makbilong ol gaden kaikai karim bilong ol Hailans naNambis provins wantaim. Namba tri bikpelasamting em taitwara long ol busples bilong 11-pela provins.

Piksa 1: Adaptesen Fidbek i kam long 12-pela provins.Blupela kala i soim top praioriti o namba wan

hevi, marun i soim namba tu hevi, na grin emnamba tri hevi

Lo Kabon GroaBihainim 12-pela provinsal ripot, i gat 7-pela

inisativ o wok bilong Lo Kabon groa olsem ol istap long bag rap, tasol foapela wok i stap insaitlong planti provins em haidro pawa, olsemnamba wan wok insait long ol provins. Nambatu wok em iko-turisim.Sampela provins i luksave long strong bilong

sola na win olsem ol namba tri wok bilongkamap long bihain taim, bilong mekim pawa.

Piksa 2: Ol Lo Kabon Groa Wok

Page 18: Namba 1991 Oktoba 18 - 24, 2012 32 pes Niuspepa Bilong ...wantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2012/Wantok...daunlod inap long pinis bilong yia. Stendat ret bi-long 29 toea long

P22 Wantok Oktoba 18 - 24, 2012 klaimetsenis

Draf Klaimet Senis Polisi bilong kantri em i kaikai bi-long tupela tupela yia wok save na skul i kam longwanpela opis i kisim gutpela saiens wok glasim.

Opis bilong Klaimet Senis na Divelopmen (OCCD) i kisimtaim bilong bihainim isi, na bungim save long dispela samt-ing, na em i bungim wantaim saiens wok glasim bilonggivim stori long kantri sindaun bilong yumi, na bihain,bungim olgeta long wanpela strateji bilong stiaim wokabautbilong PNG long dispela.

OCCD i wok long wok strong bilong karimaut wok kon-saltesen long olgeta level bilong komyuniti, wantaim tuprovinsal konsaltesen.

Wok konsaltesen i lukluk long; toksave na givim skul longol tru tru mining bilong klaimet senis na ol rot bilong painimdivelopmen i poromanim klaimet senis; kisim tingsave bi-long ol asples komyuniti, na ol nid bilong ol, bilong bungiminsait long nesenel strateji; kamapim ol wokbung pasinnamel long ol gavman dipatmen, ol provinsal atoriti, na sivilsosaiti; strongim lokol gavman bilong toksave long nesenelstrateji na traim komyuniti laik na strong bilong stap insaitlong ol REDD+ skim.

Long ol provinsal konsaltesen, 12-pela provins i kisim luk-save bihain long NEC i tok oraitim Klaimet Kompatibel Di-velopmen Strateji (CCDS) long 2010.

Ol konsaltesen progrem i ron insait long ol nesenel naprovinsel wok olsem ol nesenel komiti na provinsal admin-istresen na komiti na i kamapim; ol bungim ol stekholdawoksop, pablik awenes forum, ol skul visit na ol redio tok-bek so, ol laiv intaviu na ol arapela midia sesen.

Ol dispela em ol arapela wok OCCD i wok mekim longtelemautim infomesen long klaimet senis;

l Awenes Matiriel: OCCD i kamapim ol awenes matirielbilong tilim i go long ol komyuniti long ol redio drama, olskul awenes progrem, na tu, olsem ol sumatin na siosautris progrem. Ol komyunikesen matiriel, em ol i mekimbihainim ol odiens grup insait long fomet bilongPawaPoin presentesen, ol fek sit pepa, ol posta, ol in-fomesenal vidio, na ol katun.

l Wanpela 10-episod redio drama long Tok Pisin ikamap long 2010, na bai go aut long ol nesenel naprovinsal redio stesin long PNG aninit long stia bilongNational Broadcasting Corporation (NBC) redio netwok.Bihainim ol bekim long drama, OCCD bai go het longbrodkastim o kamapim wanpela nupela redio drama. In-sait long ol provinsal konsaltesen, OCCD bai go het longholim ol laiv tok paitim long ol provinsal redio stesin wan-taim ol pipel long klaimet senis topik wantaim ol askimna bekim (Q&A) progrem.

l Edukesen Karikulum: Bilong strongim luksave bilongol hevi bilong klaimet senis, OCCD i wok painim rot bi-long wok wantaim Dipatmen bilong Edukesen na olNGO bilong bringim klaimet senis olsem hap bilong skulkarikulum bilong ol skul sumatin.

l Skul Awenes Progrem: OCCD bai wok wantaim olNGO long karimaut ol klaimet senis progrem na eduke-sen matiriel long ol klaimet senis topik insait long ol skulawenes raun, na i go aut moa long ol lokol patna.

l Sumatin wokim Awenes: OCCD i tingting long opimwok ol i mekim las yia bilong strongim ol awenes olsumatin bilong yunivesiti i mekim na pulim moa sumatinlong UPNG na ol arapela yunivesiti long kantri. Astingt-ing bilong dispela em long karamapim planti kain kain

provins na wokbung wantaim provinsal administresen osivil sosaiti ogenaisesen we wokbung i stap pinis.

l Gavman Wokbung: Insait long gavman, NesenelKlaimet Senis Komiti bai go het long bung olgeta munlong 2011 long strongim ol klaimet senis polisi na wok.Wanpela namba tu Gavman Woksop bai kamap longgivim apdet long wok i kamap pinis, na kisim bekim.

l Wanpela Ministerial Komiti, aninit long siaman bilongPraim Minista, bai kamap bilong bikpela gavman woklong ol klaimet senis wok. Moa long en, OCCD i wokmekim ol liklik miting pinis wantaim wanwan ol minista.

l Ol NGO: Insait long sivil sosaiti, OCCD i mekim wan-pela woksop wantaim ol NGO las yia na i gat plen i stapbilong mekim moa wok wantaim ol NGO. Wanpela longol dispela kain woksop bai kamap dispela yia wantaim olNGO na CBO long PNG long toktok long ol topik longREDD+ wok karimaut.

l OCCD na Kaunsil bilong ol Sios (CoC) i wok long woklong wanpela MoU long makim klia ol rot bilong wok-bung na go het. Dispela i ken lukim bungim ol membabilong CoC Frateniti insait long Nesenel KonsaltesenTWG na makim ol sios autris progrem.

l PNG Semba ov Komes: OCCD i plen long toktok longhevi bilong klaimet senis wantaim bisnis komyuniti natilim ol klaimet senis toksave i go aut long komyuniti bi-hainim netwok bilong ol, na tu, long kamapim moa wok-bung long karimaut wok agensim klaimet senis longPNG, long ol eria bilong mitigesen na adaptesen longklaimet senis.

l Ol Praivet Sekta Kampani: OCCD i lukluk long bildimwanpela wokbung wantaim ol bikpela praivet sekta kam-pani olsem Coca Cola Amatil, SP Brewery, Bank SouthPacific (BSP) na Digicel long wokbung long givim olklaimet senis toksave long ol progrem bilong ol, o bi-hainim netwok bilong ol.

l Divelopmen Patnas Forum: OCCD bai go het yet longtok klia na kisim bekim long ol stekholda bilong strongimnesenel konsaltesen wok na klaimet senis wok bihainimNesenel Konsaltesen TWG olgeta mun, na DivelopmenPatnas Forum.

l Advaisari Bod: Wanpela indipenden Advaisari Bod baikamap, we i gat namel long 5 na 8 domestik na intane-senel stekholda i gat gutnem na savemak, na tu, i gatsave long skul na yuni, pablik sekta, praivet sekta, nasivil sosaiti. Bikpela astingting long en, em long givimgutpela savemak tok stia long NCCC na divelopmen iken poromanim klaimet senis, na long autim save nagivim PNG wanpela intanesenel luksave na tingting.

l Ol Infomesenal Vidio: OCCD i wok long mekim 7-pelainfomesenal vidio long tok Inglis we bai ol i tanim i golong tok pisin bihainim ol dispela eria; Adaptesen,REDD+, Lou Kabon Groa, Mesamen, Ripoting na Veri-fikesen (MRV), Saiens bilong Klaimet Senis, ol Mangro,na wanpela ful 50 minit dokumenteri vidio long KlaimetSenis long Papua Niugini.

l Niusleta: OCCD bai go het long salim ol e-niusleta longapdetim ol nesenel na intanesenel stekholda long ol wokdivelopmen wantaim klaimet senis long PNG.

l Websait: Moa long en, OCCD i gat wanpela websaitwantaim ol toksave i save go aut oltaim, ol nius apdet nainfomesen long klaimet senis, na yu ken sekim longhttp:www.occd.gov.pg

l Ol Midia Rilis long ol OCCD wok na progrem i save goaut long midia – ol niuspepa, redio na televisen, bilongtoksave long pablik long wok OCCD i mekim.

Konsaltesen em i hap bilong olgeta wok progrem, na moayet, REDD_+ progrem. Konsaltesen i kamap na bai go hetyet long kamap bikos em i stap long ol loa na konstitusen nabihainim ol intanesenel loa na stia long REDD+ implimente-sen, o wok karimaut.

Wanem ol REDD+ wok bai nidim konsaltesen long graunlevel. Ol provinsal konsaltesen bai go het neks yia 2013.Dispela yia em long bungim ol lain na strong pasin wokbunglong provinsal level, moa konsaltesen bai go aut long distrikna komyuniti level. Olgeta dispela samting i nidim bikpela olrisos na strongpela ol wokbung bilong karimaut dispela pro-grem.

Draf Klaimet Senis Polisi i kamap long savemak naskul bilong opis i gat saiens wok glasim

Rijenal Klaimet Senis Polisi konsaltesen progrem bai kamap long wik bilong 14 i go inap 23 Oktoba, 2012long ol dispela taim na ples:n Sauten Rijen: Mande, Oktoba 15, 2012 long Grand Papua Hotel long Pot Mosbi, Nesenel Kapitel Distrikn Hailans Rijen: Trinde, Oktoba 17, 2012 long Pacific Gardens Hotel long Goroka, Isten Hailans Provinsn Niugini Ailans Rijen: Fraide, Oktoba 19, 2012 long Kokopo Beach Bungalow long Kokopo, Is Nu Briten Provinsn Noten Rijen: Mande, Oktoba 22, 2012 long CoastWatchers Beach Resort, long Madang, Madang Provins

Page 19: Namba 1991 Oktoba 18 - 24, 2012 32 pes Niuspepa Bilong ...wantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2012/Wantok...daunlod inap long pinis bilong yia. Stendat ret bi-long 29 toea long

Oktoba 18 - 24, 2012 Wantok P23bisnisnius

PAPUA Niugini i ken lainimna lukluk long Taiwan (PipelRipablik ov Saina long Tai-wan) long strongim sait bi-long fud na eneji sekyuriti,Het bilong Taiwan Tred Misin,Daniel Hu, i bin tok long bungbilong selebretim 101 Ne-senel De bilong Taiwan longlas wik Fraide, Oktoba 8. Samting olsem 200 pipel i

gat sampela palamenmemba, ol diplomat, ol bisnislain na ol poroman bilong Tai-wan i bin bung insait longwanpela belo taim kaikai longDynasty Restron insait longVisen Siti long Mosbi longharim ol toktok bilong ol gesspika, hetman bilong TaiwanTred Misin long PNG nalukim TV i soim ol wokkamap na divelopmen ikamap long Taiwan insaitlong 101 krismas em i kisimindipenden bilong em.Taiwan i wanpela strong-

pela ikonomi, demokresi nawol lida long bisnis nateknoloji wol.Dispela em inamba 5 yia we Taiwan i binholim demokretik presidenselileksen.PNG i ken lainim planti

samting long Taiwan. Maski em i nogat planti

risos na graun, em i yusimsave bilong risos bilong em ol

pipel long strongim sait bi-long menufeksarim o mekimol masin, ol nupela teknolojina sait bilong agrikalsa nafising, na kamap namba 13long 144 kantri bilong wollong gat strongpela ikonomi igroa gut bikos long gutpelabisnis envaironmen. Mista Hu i bin tok amamas

long namba wan tred fea i bingo gut tru wanpela forenmisin long PNG i holim taimem (Taiwan Tred Misin) i binholim Taiwan Tred Fea longKraun Plaza long stat bilongdispela mun.“2012 Taiwan Tred Fea i

bin ron lon g Septemba 26inap long de namba 28 i bingo gut stret na mipela i ama-mas tru.Wanpela bisnis grupi bin gat 7-pela lain i makimol kampani long Taiwan i binkam na soim ol prodak bilongol olsem ol sola eneji aplike-sen, bildin hatwe, hairdotebain, ol komesen ekondis-ena na moa. Na ol bin bungwantaim ol bisnis lain longPNG i laik wokim bisnis wan-taim ol lain bilong Taiwan,”Mista Hu i bin tok.Em bin tok moam tu olsem

ikonomi bilong Taiwan naPNG i helpim wanpela nara-pela, na i n o samting bilongresis wantaim.

“Yumi ken kamapim win-win situesen na moa yet,long eria bilong fud na enejisekyuriti.“Mi bilip olsem PNG bai

lukluk gen long Taiwan. “I moabeta long PNG i

glasim gen foren tred na in-vesmen polisi o loa nawokim senis long wanem,em (PNG) nau i wok longstrongim wok long dispelaeria long is na i no long westumas. “Dispela em i wanpela gut-

pela sans Bikman i givimlong kisim strongpela bilongTaiwan long sapotim PNGlong divelopim kantri.Dispelai ken kamap bikos long “luknot npolisis long promotimwok poroman namel long tu-pela long sait bilong ikonomian init long fremwok bilongPasifik Ailan Forum (PIP),Esia Pasifik Ikonomik Ko-poresen (APEC), na WolTred Ogenaisesen (WTO). Imas gat stia na glasim woklong foren polisi bilong PNGlong mak bilong groa na olsenis i wok long kamap kwik-taim long wol.Ripablik bilongSaina (Taiwan) na PNG i kengat gutpela stap na wokimgut long sait bilon g wok manina tred sait,” Mista HU i bintok.

PNG i ken lainim long Taiwan

STRONGIM WOK AGRIKALSA: Mista Hu i prisenim wanpela bikpela wata melon i go longGavana Jenerel Se Michael Ogio. Ol i groim wata melon long Laloki NARI we Taiwan i givimteknikel sapot. Poto: Gavana Jenerel Midia

PAPUA Niugini bai kisimdinau mani mak olsemUS$5 bilion i kam longEXIM Benk bilong Chinalong stretim ol rot na brislong kantri insait long 5-pela yia.Tresera Don Polye i bin

tokaut long dispela i no longtaim i go pinis.Dispela US$5 bilion em

long PNG Kina em moa longK13 bilion dinau kantri bilongyumi bai kisim long China.EXIM Benk em i min

“Expot na Impot” benk bilongChina na dispela fainensologenaisesin i save helpimplanti ol diveloping kantri in-sait long wol olsem Afrika,Esia na tu long LatinAmerika.Planti ol kantri long wol i

stretim gut infrastraka olsemrot na bris bilong ol bikoslong helpim ol i kisim longEXIM Benk bilong China.Mista Polye i tok olsem

Praim Minista, Peter O’Neill itokaut olsem insait long dis-pela mani mak samtingolsem K6 o K7 bilian em baikam olsem lon o dinau longEXIM Benk we em i sapotimstret. Tasol em praim ministai tokaut tu olsem PNG i kenkisim sampela moa dinaumani antap long dispela.Tresera i tokaut tu olsem

long ol toktok ol i mekimwantaim ol lain bilong Gav-man bilong China na EXIMBenk em olsem PNG i kenkisim lon o dinau inap long

US$5 bilien.Mista Polye i tok tu olsem

planti ol lain i wok long tok-tok tumas olsem PNG i asualong go long China. Ol i tokem bikpela dinau tumas, naolsem wanem tru bai PNG ibekim dispela dinau.“Yupela ken lukim olsem

em bikpela mani, tasolsapos mipela i yusim gutlong ol wan wan yia nayusim mani gut long wok bi-long en stret, mipela kenstretim planti ol hevi we ikamap long ol bikpela rot nabris na ol narapela samtinginsait long PNG,” MistaPolye i tok.Mista Polye i tokaut tu

olsem ol ripot we em i kisimlong Treseri Dipatmen bilongem i soim olsem bikpelaHailans Haiwe bai nidimsamting olsem K2 i go K3bilion long stretim gut gen,na Yonki Haidro Pawa projekbai kos narapela K2 bilionlong stretim hevi bilongpawa saplai hevi.“Olsem na mi laik tok

olsem EXIM Benk bilongChina em rait benk we i oraitlong mipela i kisim mani longtaim nau we mipela i go in-sait long ekonomik divelop-men na mipela i askim ol naol i redi long helpim mipela,”Mista Polye i tok.“Mi laik tok olsem kain

helpim bai no inap kamapnarapela taim gen.” Em i tok.Mista Polye i tok tu olsem

insait long planti ol yia i gopinis PNG i bin gat bikpelatingting long i gat kainkondisen olsem, we Kina o

mani bilong yumi em i oraitna maikro ekonomikkondisen i orait na ol bailat-eral rilesin na pasin-poro-man wantaim ol ovasis benk

i stap long helpim yumi.“Mipela mas lukluk i go

autsait long kisim ol risoseslong helpim yumi,” MistaPolye i tok.

Tresera Polye i tokaut tuolsem ol i ken kisim insaitlong fainensal domestikmaket tasol dispela bai i noinap.

Em i tok olsem i laikmekim sampela ol gutpelana bikpela projek olsem naEXIM Benk bilong China emwanpela rot we i ken helpim.

PNG bai kisim US$5 bilion dinau long China EXIM BenkJames Kila i raitim

ROT WOK:Wanpela bikpela rot projek we Gavman bilong China i helpim long wokim em Usino Mausrot i go Yamagi rot longUsino-Bundi distrik long Madang provins.

Page 20: Namba 1991 Oktoba 18 - 24, 2012 32 pes Niuspepa Bilong ...wantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2012/Wantok...daunlod inap long pinis bilong yia. Stendat ret bi-long 29 toea long

Oktoba 18 - 24 , 2012 Wantok P25 bisnisnius

YUMI ken toktok long LNGprojek we bai kamap klostutaim, tasol yumi no tingimolsem oil bilong yumi tu i woklong stap long wol maket.Interoil bin givim sans long

ol nius manmeri long raunlong ples bilong ol we olsave kamapim oil bilongyumi na bihain salim go longwol maket.Dispela fektori bilong ol i

stap autsait tasol long MosbiSiti, na em olsem wanpelaliklik taun bilong em yet.Dispela graun ol kamapim

fektori long em, gavman bi-long Papua Niugini kisimlong taim long han bilong olpapa graun, olsem na In-teroil kisim long gavman nakamapim dispela fektori bi-long oil bilong yumi.Dispela liklik hap taun ol

save kolim Napanapa, emsave lait olsem wanpela lik-lik siti long nait taim yu staplong Pot Mosbi bris na lukluki go.Interoil, em bikpela kam-

pani stret insait long PapuaNiugini, em save givim fiulbilong ol kar long rot, emsave givim fiul bilong balus

na disel bilong sip long sol-wara.Tingim, ol dispela samting

i no save ron nating, em wasgat fiul, disel na oil na ol dis-pela samting save ron na ol-geta dispela samting savekam long Interoil.Dispela fektori bilong ol

long Napanapa i gat bikpela10-pela ol bikpela tang saisbilong em inap olsem tripelahaus, na dispela ol tang i gatwanwan wok bilong ol.Wanpela em bilong wara

tasol, dispela wara ol savekisim long solwara na tanimgo kamap ol wara trutru, nadispela wara save kolim olmasin bilong ol bilong wokbilong ol.Narapela ol tek tu gat wok

bilong ol, na sapos ol dispelatek i pulap bai yu long olbikpela sip bai kam pas longbris bilong dispela liklik taun.Dispela taun tu em ol

bikpela paip i ron long olgetahap, long ol dispela bikpelatek i go long masin bilongklinim i go inap long solwara.Planti bilong dispela i gat Lobilong em na taim yu go raunyu mas bihain ol dispela loa.Nogat ol planti ovasis

manmeri wok long hap, pesbai yu lukim em Papua Niug-

ini stret na dispela i soimolsem planti bilong yumi naui gat save long ol dispelawok.I gat wanpela bikpela kon-

trol rum long dispela hap,dispela em bilong kontrolim

olgeta samting long dispelahap, olgeta paip na tang naron bilong oil dispela controlrum save lukim olsem TVtasol. Wanem samtingbagarap o paia kirap dispelarum tasol bai save na salim

toksave go long wanem dis-pela hevi kamap.4-pela manmeri save wok

long dispela hap, na ol savegat sift bilong wok, taim 8-pela awa pinis narapela 4-pela gen bai kam kisim ples.

Napanapa long bihain taimbai kamap olsem wanpelasiti bilong em yet na bai sin-daun antap long oil na saposwol maket bilong yumi oraitPNG bai kamap wanpelakantri stret.

PNG Stap long wol maket wantaim OilNicky Bernard i raitim

KONTROL RUM: Wasman bilong control rum long Napanapa i soim ol nius manmeri long wok bilong dispela kontrolrum, dispela kontrol rum save lukim olgeta wok bilong oil na ol narapela wok long hap. Poto Nicky Bernard

CITY Pharmacy Limited (CPL) grupi kamapim wanpela promosen genbilong strongim bilip bilong ol kas-toma bilong em. Dispela promsen,em bai i stat nau na bai pinis longDisemba dispela yia, bai yu baim yusigirapim na win. Dispela i no bilongyu go long stoa na sigirapim yu yetna winim prais, nogat.Sapos yubaim ol samting long K100 mak nago antap, bai ol givim yu wanpelahap pepa we i gat ples bai sigirapimna nem bilong ol samting yu baiwinim bai kamap.Ol kastoma bilong City Pharmacy,

Stop N Shop, Hardware Haus na

Homemaker bai gat sans long winimol bikpela prais.Sapos ol kastoma gat riwod kad,

ol tu bai still kisim poin yet sapos ol iyusim kad bilong ol long wanem stoabilong CPL Grup.Dispela sigirap na win promosen

em CPL Grup i laik tok tenkyu long olgutpela kastoma bilong em na givimol sans long winim sampela ol prais. Ol dispela prais ol kastoma ken

winim em, LCD TV, beg bilong bek-sait, mobail, komputa, K200 kesmani na planti moa ol prais.Tingim K100 em wanpela sigirap

tiket na sapos yu bai planti moasamting na go K200 kina bai yukisim tupela sigirapim tiket. Olgetadispela tiket i gat prais bilong em.

CPL Lonsim Sigirapimna Win promosen

Nicky Bernard i raitim

SIGIRAPIM NA WINIM: Anthony Yan wantaim ol wok manmeri bilong em long BadiliStop N Shop na Homemaker i soim ol posta we ol prais stap long en. Poto CPL

Page 21: Namba 1991 Oktoba 18 - 24, 2012 32 pes Niuspepa Bilong ...wantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2012/Wantok...daunlod inap long pinis bilong yia. Stendat ret bi-long 29 toea long

DAREKTA na Eksekutiv VaisPresiden bilong Ramu NiCoMenesmen (MCC) Limited,

Mista Gu Yuxiang long las wikFraide Oktoba 12 i bin mekim luk-luk raun bilong em i go long olagrikalsa projek long Astrolabe Belong Raikos distrik long Madangprovins.Dispela lukluk raun bilong Mista Gu

em i mekim long luksave wanem olwok ol lain Agrikalsa Seksen bilongKomyuniti Afes Dipatmen bilongRamu NiCo i mekim long halivim olrurel famas insait long Kostal paiplaineria bilong Ramu Projek.Dispela lukluk raun tu i kamap pas-

taim long wanpela plen lukluk raun bi-long Minista bilong Agrikalsa naLaipstok, Tommy Tomscoll husat baigo raun long lukim ol agrikalsa pro-jeks Ramu NiCo i promotim longKostal Paiplain eria.Mista Gu i bin mekim lukluk raun

bilong em i go long Bom viles longBugati, we Ramu NiCo Agrikalsaofisa planti taim i save go bung wan-taim ol lokal pipel long dispela vileslong givim skul na trening long wokbilong planim rais, kakao na tu tren-ing bilong planim sayor na kumu naol arapela gaden kaikai.Dispela wokabaut bilong Mista Gu

i go long Bom viles na tu long Erimamodel kakao gaden em long kisimgutpela tingting na tu luksave wanemwok tru ol lain ofisa bilong RamuNiCo i mekim long helpim ol rurelfamas long stretim ol gaden bilong olna redim gut ol kes-krop we ol i kensalim na kisim mani long sapotim sin-daun bilong ol long ples na tu helpimbisnis na wok ekonomi long wan wankomyuniti na sosaiti bilong ol.Mista Gu i bin go wantaim Komyu-

niti Afes Jeneral Menesa, MartinPaining wantaim deputi jeneralmenesa, Stotick Kamya.Wanpela ofisa bilong PNG Kakao

Kokonas Institiut (PNGCCI), Yak Na-maliu i bin joinim ol tu long dispelalukluk raun. Em i bin mekim sampelatoktok long sait bilong Intagreted Pestna Disis Menesmen (IPDM) teknolojilong Erima long model blok bilongwanpela man nem bilong em JohnUra. Dispela blok i stap arere tasollong rot i go long Erima.Mista Gu yet i bin amamas long

toktok wantaim ol famas long Bomviles, husat i stori long ol wok ol ikamapim long helpim ol yet insaitlong viles komyuniti bilong ol.Mista Gu i tokim ol pipel long Bom

olsem bikpela tingting bilong RamuNiCo em long helpim ol komyuniti in-

sait long Projek Impekt eria bilong enlong promotim wok bisnis na divelop-men we bai lukim ol pikinini i go longskul na kisim save na tu ol komyunitii ken stap helti na mekim wok na stapamamas.Mista Gu i tokim ol pipel olsem

bikpela wok bilong Ramu NiCo emlong divelopim na salim nikel nakobalt we em i kisim long graun antaplong Kurumbukari maunten na salim

bihainim paiplain i go daun longBasamuk Rifaineri.Ramu NiCo Agrikalsa supavaisa

bilong Komyuniti Afes Dipatmen,Allan Wahwah wantaim trening ofisa,Aldam Bande na fil ofisa, DanielAbuta i save wok klostu wantaim olfamas long Bom long sait bilonggroim rais na salim na tu long wok bi-long stretim ol diwai kakao longhelpim ol famas.

Mista Wahwah i tok dispela helpimbilong Ramu NiCo em long strongimagrikalsa divelopmen insait long Pro-jek Impekt eria bilong Ramu Projekwe ol pipel i stap long rot we 135 kilo-mita paiplain bilong Ramu NiCo i roni go daun olsem long Basamuk.Ramu NiCo i wok long promotim

agrikalsa long ol Projek Impekt eriabilong en stat long KBK, InlenPaiplain, Kostal Paiplain na tu long

Basamuk long givim tingting long olrurel famas long wokim bisnis nahelpim sindaun bilong ol long ples,komyuniti, distrik na provins bilong ol.Ramu NiCo i luksave tu olsem bi-

hain long mineral long graun olsemnikel na kobalt I pinis ol pipel long Im-pekt eria bilong en i mas go bek longgraun na wokim bisnis long sapotimol yet na bihain taim bilong ol wan-taim pikinini na tumbuna bilong ol.

P26 Wantok Oktoba 18 -24, 2012 ramunius

Ramu NiCo Vais Presiden LuklukLong Ol Agrikalsa Projek

‘Wanpela

Ramu NiCo,

Wanpela

Komyuniti’

Insait long moa long tupela yia, Ramu NiCo i sanapim pinis malti bilianKina Ramu Nikel Projek, na nau mipela i redi long komisinim.Bihain long mipela i kisim olgeta tok orait na stretim ol teknikal wok redi,

Ramu NiCo i go het wantaim bikpela wok konstraksen long namba tu hap bi-long 2008. I kam inap nau, olgeta bikpela konstraksen wok long Krumbukarimain sait na Basamuk rifaineri i pinis, na projek i stap redi long kisim komisino tok orait long mekim wok. Long wol tu, dispela kain hariap sanapim em i nokamap bipo long wanpela kain bikpela projek olsem, na i daunim olgeta

salens bilong graun na masin bilong mekim wok.

Ol dispela namba i soim klia mak bilong wok mipela i pinisim:

n Moa long 4.5 milian kubik mita bilong graun wok i pinisn Klostu 195,000 kubik mita simen i silip pinisn Klostu 48,000 tan stil bilding i sanap, hap long ol em ol nupelan Moa long 2,000 yunit masin i sanap redin Moa long 227 kilomita bilong baret na proses paip i silip (antap

long 135 kilomita slari paiplain)

Ramu NiCo redi long givim

Mista Gu i mangalim rais olfamas i planim na gro gut stret

Mista Gu wantaim ol wok man i lukluk na paitim toktoklong pis pond blong ol pipol long lukautim pis

PNGCCI ofisa Yak Namaliu wantaimMista Gu i paitim toktok long saitbilong kakao

Page 22: Namba 1991 Oktoba 18 - 24, 2012 32 pes Niuspepa Bilong ...wantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2012/Wantok...daunlod inap long pinis bilong yia. Stendat ret bi-long 29 toea long

P28 Wantok Oktoba 18 - 24, 2012 spotlaipstail

FIL hanbol (field handball)em i namba wan hanbolgem long kamap bipo long

nambis na tim hanbol.Narapela nem bilong fil hanbol

em autdo (outdoor handball) ogras hanbol (grass handball).Em i stat long ol bipo gem long

Yurop olsem yumi bin stori long enpinis taim yumi lukluk long timhanbol.

Histri bilong gemFil hanbol i bin kamap pas

bilong wanem, bipo , i no bin i gatol bikpela haus o kot we ol i kenpilai insait.Ol i save pilai long bikpela hap

pilai graun olsem soka, ragbi na olarapela gem we isave kamap longautsait.Namba bilong ol pilaia, bal na

sais bilong pilai graun i wankainolsem long tim hanbol bilong tete.Fil hanbol em i namba wan han-

bol gem long go insait longOlimpiks taim ol i pilai long hapnamba wan taim tru long 1936.Tasol long 1800’s, tim hanbol,

we ol i save pilai insait long haus oantap long kot i kamap na i winimmoa luksave.Dispela bikpela luksave na

sapot bilong ol manmeri mekimplanti moa manmeri save long timhanbol na nau em i kisim plesbilong fil hanbol insait longOlimpik Gems.

Stail bilong pilaiStail bilong pilai fil hanbol em i

wankain tasol long nambis na timhanbol.Mak na sais bilong pilai graun tu

i wankain na namba bilong ol pila-ia long tupela tim i wankain.Olsem ol arapela hanbol gem,

astingting bilong pilai em longtraim na tromoi bal i go insait longgol bilong narapela tim husat olbai traim long pasim yu.Sais na hevi bilong dispela bal i

wankain tu olsem ol arapela han-bol gem.I save gat wanpela goli was

long gol maus bilong wanwan tim.Ol gol maus bilong ol tu i gat not

na i luk olsem gol bilong sokatasol em hap liklik long soka.

Fil hanbol long PNGFil hanbol i gat moa sans long

kamap long Papua Niugini bilongwanem ol i ken pilai antap long olpilai graun bilong soka o ragbi wei stap pinis.Ol i noken wari long mekim

wanpela kot bilong pilai insaitolsem tim hanbol o painim speslong nambis olsem nambis han-bol.Wanpela bikpela wok tasol we i

mas kamap, em long mekimaweanes long skulim ol manmerilong save gut na pilai dispela gem.Ol i ken stat wantaim ol gutpela

divelopmen program wantaim olsumatin na ol liklik manki.

Namba wanhanbol gem

wantaimANDREW MOLEN

Save Long Gem

GEM BILONG BIPO: Wanpela hanbol gem i kamap long 1960’s.

PILAI: Wanpela fil hanbol gem.

PILAI GRAUN: Makbilong pilai graunbilong fil hanbol.

Page 23: Namba 1991 Oktoba 18 - 24, 2012 32 pes Niuspepa Bilong ...wantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2012/Wantok...daunlod inap long pinis bilong yia. Stendat ret bi-long 29 toea long

Oktoba 18 - 24, 2012 Wantok P29olspotpoto

TOKSAVE: Salim ol spots dro bilong yu kam long Feks; 325 2579, e-mel;[email protected] o kamlusim long Wantok Niuspepa opis long Central Waigani, NCD.

KISIM BAL: Pilaia bilongEksen Mobil i pilaim bal golong wan tim bilong em longgren fainol bilong Koperet taslong long wiken i go pinislong Se John Gais Stedium.Poto Nicky Bernard

MAKIM GUT: English i makim bal bilong em longtraim long abrusim narapela bal long Midia snukakompetisen long wiken. Poto Nicky Bernard

KRIKET: Charles Amini traim long paitim bal, em topim skoa long 79 ron long Australia.

BAL BILONG MI: Borok Naron, bilong Sunam i ronim bal wantaim hokidiwai bilong em taim tupela NGI Wait i ron beksait long en long traimrausim. Poto Nicky Bernard

Page 24: Namba 1991 Oktoba 18 - 24, 2012 32 pes Niuspepa Bilong ...wantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2012/Wantok...daunlod inap long pinis bilong yia. Stendat ret bi-long 29 toea long

P30 Wantok Oktoba 18 - 24, 2012 nrlnius

Smith kisim luksave olsemintanesenel pilaia bilong yia

RAGBI Lig Intanesenel Fed-eresen i luksave long Mel-bourne Storm kepten,Cameron Smith, na strong-pela pilai bilong em long 2012sisen, na makim em intane-senel pilaia na huka bilongyia.Smith, husat i keptenim Storm

long wanpela 14-4 gren fainalwin taim ol i daunim ol mainaprimia Canterbury Bulldogslong mun i go pinis, i bin go paslong Kwinslen Maroons, taim oli winim namba 7 Stet ov Orijinsiris bilong ol.Em i bin lidim Australia tu taim

ol i daunim Nu Silan All Blackslong tupela tes. Las wik Sarere nait, ol i kisim

namba tu tes bi-long ol longTownsville.Tim-met bilong

Smith, Billy Slater ibin winim dispelaluksave bipo, long2008, na 2011,tasol dispela em inamba wan taimSmith i kisim dis-pela namba wanluksave long wol.Smith i no wan-

pela Storm sta bi-

long kisim luksave bilong RLIF. Kosa bilong em Craig Bel-

lamy i kisim luksave olsem in-tanesenel kosa bilong yia, natim-met bilong em na wina bi-long Clive Churchill medal,Cooper Cronk, i kisim luksaveolsem namba wan hap-bek longwol.Melbourne winga, Sisa Waqa

i pinisim gutpela sisen bilongme long kisim luksave olsemFiji Intanesenel Pilaia bilong yia.Bulldogs prop James Graham

na wanples bilong em RyanHall, em tupela man tasol i nobilong Australia i stap insait longtim bilong yia.

2012 Ragbi Lig IntanesenelFederesen Tim bilong 2012 em:Ful-bek: Ben Barba (Aus-

tralia)Winga: Ryan Hall (Inglan)Senta: Jamie Lyon (Australia)Faiv-et: Johnathan Thurston

(Australia)Hap-bek: Cooper Cronk (Aus-

tralia)Lok: Paul Gallen (Australia)Seken Ro: Nate Myles (Aus-

tralia)Prop: James Graham (Inglan)Huka: Cameron Smith (Aus-

tralia)

Geale na Mundinerere long pait gen...

TUPELA Australia boksa, Daniel Geale, naAnthony Mundine, i tok orait long bung genlong wanpela wol taitol pait.Tupela man ya i bin pait laspela taim long

2009, taim Geal i lusim namba wan pait bi-long em long wanpela split poin disisen.Bihain long en, tupela i no bung gen,

inap nau.Geale i kamap wanpela yunifait midolwet

sempion na holim ol taitol long IntanesenelBoksing Federesen (IBF), na Wol BoksingAsosiesen (WBA).Mundine i lus wanpela taim tasol bihain

long em i bin rausim Geale, tasol em i pulimplanti sut tok olsem em i wok long paitim olboksa em i save em i ken winim.Geale i tok em i skin kirap long pasim

dua long dispela pait bilong em na Mun-dine.Em i tok nau em i taim bilong bekim bek.“Em (Mundine) i save laik kisim ol sotkat.

Yu save. Em i ting em i ken winim mi nat-ing, tasol nau, em bai narakain olgeta,”Geale i tok.“Planti manmeri bai no inap amamas

olsem mi givim em sans gen bikos long ol-

geta kain mauswara bilong em. Tasolmipela i lukim olsem sans bilong mipelalong pasim maus bilong me olgeta, na stre-tim asua long laspela taim mitupela i pait.”De na ples tupela bai brukim bun, em ol

i wok stretim yet.

Fiji bai hostim PasifikTraietlon long Desemba

FOAPELA Pasifik kantri, wantaimtu Papua Niugini, bai stap insait longPasifik Traietlon long mun Desembadispela yia.

Traietlon em i wanpela spot we, olpipel i ken resis long ronim wilwil,swiming na ron.

Dispela i min olsem ol pipel i masresis long olgeta dispela tripela kainresis.

Long mun Desemba, Fiji bai lukimolgeta pipel, wantaim tu ol yangpela,i ken resis insait long dispela tripelaresis.

Papua Niugini i makim pinis tim bi-long em bilong ol man na meri longdispela ol resis.

Australia na Nu Silan i go pas longtraietlon resis, na Fiji i wok long bi-hainim ol.

Dispela i soim mak olsem ol kantriolsem Papua Niugini i kamap klostulong dispela spot, em bipo, i nogatnem bilong en.

Page 25: Namba 1991 Oktoba 18 - 24, 2012 32 pes Niuspepa Bilong ...wantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2012/Wantok...daunlod inap long pinis bilong yia. Stendat ret bi-long 29 toea long

Oktoba 18 - 24, 2012 Wantok P31spotnius

Ol provins i lus longinap wokmanmeri

LONG mekim wok i ron stret na pinis gut, yu nidim olwokmanmeri long mekim kamap.Ol provins i nidim tru ol wokmanmeri long lukim samt-

ing i kamap, tasol wantaim nupela na strongpela luk-save.Long sait bilong spots development long provins, ol

atoriti i mas gat klia tingting long mekim ol rait disisenlong lukim spots i kamap strong long provins bilong ol.I kam inap nau, olgeta provins i wok long lus long dis-

pela eria bilong gat teknikal savemanmeri i stap.Wanpela gutpela piksa em long ol wok redi bilong

PNG Gems. Dispela em i bikpela samting. Tasol olgeta manmeri

long kantri, maski i gat inap taim, i no redi.Mi ken lukim olsem ol dispela provins i no redi, i nogat

inap teknikal savemanmeri long mekim wok long taim.Wanwan provinsal spots opis i bin kisim tok klia long

go pas long dispela projek, na long ol provinsal spotsopisa, mi no sutim tok long ol. Ol i nogat trening longmekim dispela kain wok.Ol provins i pundaun nogut tru long dispela eria bilong

teknikal save long inapim laik bilong ol.Eria bilong teknikal trening bilong ol opisa, i mas

namba wan samting ol i mas lukluk long en.Wok redi bilong PNG Gems, long wanwan provins, i

nogat luksave tru.Em i bikpela samting long mekim gems i kamap gut

bilong givim luksave long strong bilong ol etlit long wan-wan ol provins i soim strong na save bilong ol long pilaispot.Sapos yu laikim gutnem long provins bilong yu, yu

mas mekim wok long taim, na mekim gut.Planti taim bai yu lukim ol provins i givim bikpela mani

long salim ol tim i go long Gems, tasol ol i no save mekimnem liklik.Em nau mi tok ya. Givim mani long strongim wok tren-

ing bilong ol teknikal opisal bilong provins, na ol baikarim kaikai.Long dispela Gems, mi laikim ol provins long lukluk

long ol ples we ol i pundaun long en, na bihain longGems i poinis, glasim gut, na bai ol i luksave long ples oli rong long en.

TIM Simbu fanraising komitibilong PNG Gem long Mun ikam long Kokopo i askimnau olgeta Simbu husat istap autsait long Provins na8-pela memba bilong ol longPalamen long sapotim dis-pela fanraising draiv bilonghelpim ol long salim tim bi-long ol i go long PNGGems.Siaman bilong Tim Simbu

fanrasing komiti, Steven Ki-lage, i tok dispela bilonghelpim ol long sait bilongtrenspot na sampela samt-ing gen taim ol stap longples bilong pilai.“Mipela Simbu les long

sem gen olsem bipo long2009 long namba 4-PNG

Gems long Pot Mosbi wemipela Simbu i strendetlong Nazab ples balus, dis-pela samting mipela leslong lukim gen. Siaman Ki-lage i tok.Em tok olsem olgeta mas

wok bung wantaim longstretim tim Simbu long golong Kokopo long pilai nadispela i no holide na emlaik tim Simbu long winimimplanti medol bilong Provinsbilong ol.Ol Simbu stap long Pot

Mosbi i putim olgeta Lewabilong ol long Tim longProvins bilong ol olsem naol i statim pinis fanraisinglong helpim tim bilongProvins bilong ol.Em tok mani mak ol mas

mekim em long K300tausen long karim ol pilai

manmeri long go longKokopo na bilong lukautimol long hap bilong pilai.Dispela Fraide bai ol

mekim wanpela fanraisinglong Crown Plaza Hotellong kik ov bilong fanraising.Ol i askim ol lain Simbu longgivim lewa bilong longProvins bilong ol na kamhelpim.Siaman Kilage i tok long

dispela sapos ol manmeribilong Simbu kam long franlong helpim long sampelamani dispela em bai bikpelahelpim tru.“Bipo Gavana bilong

Simbu, Fada. John Garia, ikam pinis long fran nahelpim wantaim K100tausen, memba bilongChuave open Wera Mori ikam wantaim K50 tausen,

memba bilong KundiawaGembogl, Tobias Kulang, ibaim tupela tebol long dis-pela we mani mak bilongem K10 tausen, na emlaikim husat yu Simbu laikhelpim mask am long dis-pela nait long Crown Plaza.”Kilage i tok.Mipela laik promotim

Simbu spitrit long soimolsem mipela em trutruSimbu manmeri longkamapim gutpela pilai longKokopo long Is Niu BritenProvins long Novemba.Ol tim Simbu komiti em,

Steven Kikage, siaman,Paul Siwi, co- petron naTony Siab, kodineta longdispela bikpela nait gesspika em tim Simbu petronna Seketri bilong NesinalPlening Dr Peter Koura.

Tim Simbu askim helpimNicky Bernard i raitim

LIKLIK Taun long Ramu Sugabai kam laip long dispelawiken taim soka gren fainolbai kamap long pilai bilong olman na meri.Long pilai bilong ol man,

dipending sempion HeturaYunaitet bai traim bon bilongol yanpela Rains soka klab bi-

longklostu ples long Makam.Rains bin winim Hetura

long semi fainol long bukimples long gren long wiken i gopinis, tasol Hetura go daun napilai wantaim Sugar Roots nawinim 1-0 long kam bek longbungim ol mangi Makam longgren fainol pilai we bai kamaplong dispela wiken.Hetura bai traim olgeta rot

long pasim ol Rains long

noken putim olsem long semifainol, Rains tu bai traim longmekim narapela stail longtraim long skoarim gol.Long pilai bilong ol meri,

em bai olsem wankain pilaibilong las yia, United FC baitraim long holim bik dispelataitol ol winim las yia tai molbai kisim Hetura meri longgren fainol.Dispela tupela tim bin pilai

long las yia gren fainol naUnited bilong winim Heturana dispela em bai namba tutaim tupela bai bung genlong gren fainol.United FC bai ron aninit

long Yamaros long traimlong holim bek taitol bilongol, planti bilong ol dispela pi-laia bin stap aninit longRumu pikinini soka kompe-tisen.

Ramu Suga Soka go insait long FainolNelson Thom i raitim

BAI MI TRAIMGEN: LasarkJoseph, i redi longwinim bek taitol bi-long em taim Pa-cific MMI snukalong Pot Mosbi baikik ov tude Fonde.64 manmeri bairesis long dispelataitol long dispelayia, 3-pela klab baiholim ol dispelapilai em Pot MosbiKantriKlab(POMCC) AviatKlab na Car Klab.Poto John Chan

WANPELA Setifiket Edmin-istreta long Bogenvil, JamesHasunn i singaut long ol Bo-genvil spot edministreta longrediim ol spot manmeri longstrong long Nesenel na In-tanesenel pilai.Em toktok long redio Dawn

FM olsem ol Bogenvil i woklong go bek long pleasing bi-long ol long wanem ol edmin-istreta bilong spot i nogatplen.Hasunn i tok bikos Bo-

genvil spot selekta savemekim haus kuk seleksenlong rijen olsem na ol samt-ing bai no inap kamap golong bihain.Spot Edministreta i tok ol

plen bilong spot long rijenlong Atomos Bogenvil spotfaundesen mas lukluk longwanem kain spot ol bai pilailong en long Nesinel na Intanesinel kompetisen.Masta Hasunn i tok, lukluk

long sais bilong Bogenvil, ol ino tingting long Ragbi lig naRagbi Yunien, Basketbol naVolibol we gat sans longkompetisen.Em tok long mekim i

bagarap em, planti spot i nosave ronim wanpela kompe-tisen tasol i gat pilai manmerilong go pilai long grasrutsgem long Rabaul.Toktok bilong Hasunn kam

bihain long Bogenvil i redilong salim moa long 500manmeri long go pilai longPNG Gems long Rabaul.

Bogenvilspot mas

rediAlosyius Laukai i raitim

NAMBA 15 Pasifik Gems baikamap long Pot Mosbi sitilong 4 i go inap 18 Julai,2015.Gems bai lukim moa long

4,000 etlit na tim opisal i kamlong 22 Pasifik kantri longpilai resis long 28 spot pilai.2015 bai makim namba 40

anivesari bilong Papua Niug-ini Indipendens, na Gemsbai bikpela samting long dis-pela yia.Oktoba 6 i bin makim

1,000 de tasol i stap bipogems i op long Mosbi, naSponsasip Prospektus lon-sim i kamap pinis.Minista bilong Spots na

Pasifik Gems, JustinTkatchenko i tok PNG gav-man i gat olgeta bilip longlukim gems i kamap gut bi-long kantri.

Siaman bilong Gems Oge-naising Komiti, Emma Wai-wai, i tok i mas i gat sapot ikam long gavman, na tu, ol-geta arapela lain manmerina bisnis long Papua Niug-ini. Ol lain i stap long ples,long taun, ol sios grup, olspots klab, ol sosolasosiesen, na moa yet, olbisnis.Ol bisnis bai givim bikpela

han long givim save, wok-man na mani long mekimgems 2015 Gems i kamapgut. Husat kampani i tingting

long givim han long spon-sasip bilong Pot Mosbi 2015Pasifik Gems i ken salimemail i go long:[email protected] o ring lont teleponnamba 7374 6278.

1,000 de tasol i stap…bipo yumi lukim 2015 PasifikGems long Mosbi

OL deliget i kamap longWallis na Futuna long votlong husat bai hostim 2019Pasifik Gems.Tahiti na Tonga tu i stap

insait long dispela resis. Ol i bin puti m nem bilong

ol long mun Epril.Miting bilong ol i stat asde,

na fainal vot bai kamap long

Fraide.“Ating em bai strongpela

resis,” Andrew Minogue, Ek-seketiv Dairekta bilong Pasi-fik Gems Kaunsil i tokautdispela wik.“Tonga i bin mekim strong-

pela askim las taim. Ol i lusliklik tasol long Papua Niug-ini, olsem na nau ol i skin

kirap long traim gen.“Tasol Tahiti i lukautim

gems bipo pinis, na ol i savelong mekim pinis. Ol i gatgutpela ol savemanmeri, nabid bilong ol i luk strong,” emi tok.Husat i win bai nidim

$US70 milian long hostim2019 Pasifik Gems.

Tonga na Tahiti i resis longhostim 2019 Pasifik Gems

Page 26: Namba 1991 Oktoba 18 - 24, 2012 32 pes Niuspepa Bilong ...wantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2012/Wantok...daunlod inap long pinis bilong yia. Stendat ret bi-long 29 toea long

Wan wik: Fonde, Oktoba 18 -24, 2012.Isu 1991

Publisher of the newspaper operates at Able Building Complex, Sec 58 Lot 02, Waigani Drive.

MAINA Primia Sunam hokitim i go daun long ol yang-pela NGI Wait long A gretman semi fainol bilong ollong Sande wiken i go pinislong Pot Mosbi.Dispela tupela tim i pait

strong long bukim nam-bawan ples long gren fainollong wiken i kam tasol pilai bi-long i go insat long penelti sutaut.Tupela tim wantaim i soim

olgeta stail na strong bilong ollong putim gol tasol olgetasans bilong i go wes nating.Ol ekspriens Sunam tim i

gat planti sans long nam-bawan hap bilong pilai tasoldispela sans bilong ol i woklong abrusim gol mak bilongNGI.Ol yangpela NGI wait tu

gat sampela sans tasol nogatgutpela ekspiriens man long

pinis gol bilong ol olsem olgutpela sans bilong ol I wesnating.Long namba tu hap tupela

tim wantaim i senisim pilai bi-long ol, Sunam i traim longpaitim ol longpela pas longtraim long mekim ol yangpelaNGI long paul long pilai tasolyangpela NGI i holim ol guttru.Sunam i gat 4-pela gutpela

na klia sans long putim gotasol painim bal bilong ol i nokisim taget bilong gol mak,dispela i putim ol daun.Pilai bilong 70 minit i pinis

na ol go insait long ekstra 10minit long wanem tupela timwantaim i bin dro, dispela 10-pela mini tem long 5minitlong wanpela sait na nara-pela 5-minit long narapelasait.Dispela tenpela minit i

lukim tupela tim wantaim iwok long banis go mak bilongtupela long strongim longnarapela noken skoarim gol.

Dispela 10-pela minit i nolongpela olsem na tupela timwantaim i strongim sait bilongtupela long go insait longpenolti sot aut.Sunam kisim nambawan

penalty na kepten bilong ol iputim gol, bihain long Sunamnambawan pilai bilong NGIkam na em tu bin bekim dis-pela gol bilong Sunam.Dispela tupela golkipa bi-

long tupela tim i soim tru kalabilong ol long sevim ol gol.NGI gol kipa i sevim wanpelagutpela hit bilong Sunam namekim ol i bukim nambawanples long gren fainol long dis-pela wiken. Sunam nau bai go pilai

long painim husat bai staplong namba tri namba foaples taim ol bungim lus tim bi-long Bismark na NGI Wan-dares na NGI Wait bai wetimwina bilong dispela tupela timtu long pilai long nambawanna namba tu ples taim olbung gen long dispela wiken.

Maina PrimiasSunam pundaunNicky Bernard i raitim

KAM KISIM: Pilaia bilong NGI Wait i ron wantaim bal taim straika bilong Sunam traim longkisim bal long en.