27
Namba 1986 Septemba 13 - 19, 2012 32 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol I go moa long pes 2 Mosbi em i gutpela siti long mekim bisnis MOSBI SITI i bin karim nem nogut sampela taim i go pinis olsem wanpela nogut kepital siti long wol bikos kraim level bilong en i bin stap antap tru. Dispela taim planti stil pasin, pasin rep, hol-ap na ol arapela kainkain pasin nogut i save kamap tasol nau em i wok long isi-isi senis. NCD Gavana Powes Parkop i tokim wanpela bung bilong PNG Advantage long Gateway Hotel olsem Mosbi siti em i wok long isi- isi senis gut tru long kamap wanpela gutpela ples insait long PNG. Dispela bung i bin toktok long mekim bisnis long PNG, na Parkop i tokim ol investa na bisnis manmeri long inves na mekim moa bisnis long dispela namba wan siti bilong PNG bikos bisnis na investmen bilong ol bai stap seif moa tru. “NCD munisipal gavman em i stap redi long helpim yupela. Yupela i kam inves long siti bilong yumi. Mosbi em i dua we i go long ol ara- pela liklik senta na ples in- sait long kantri. Olsem na mi tokaut olsem mi stap redi long helpim ol investa long mekim bisnis long Mosbi bikos bisnis bilong yupela bai stap seif,” Parkop i tok. PNG SAINIM AGRIMEN PINIS: Australia bai stat salim ol asailam sika i go long Manus na Nauru long ol prosesim senta long hap. Praim Minista Peter O’Neill na Foren Afes Minista Rim- bink Pato i bin bungim Australia Praim Minista Julia Gillard na Imigre- sen Minista Chris Bowen long Rasia we ol i stap long bikpela Esia Pasifik Ekonomik Kopore- sen kibung. POTO: AAP Images Aja Alex Potabe i raitim

Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasolwantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2012/Wantok_namba_1… · Namba 1986 Septemba 13 - 19, 2012 32 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG

  • Upload
    lamtu

  • View
    318

  • Download
    11

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasolwantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2012/Wantok_namba_1… · Namba 1986 Septemba 13 - 19, 2012 32 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG

Namba 1986 Septemba 13 - 19, 2012 32 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasol

I go moa long pes 2

Mosbi em i gutpela siti longmekim bisnis

MOSBI SITI i bin karimnem nogut sampela taim igo pinis olsem wanpelanogut kepital siti long wolbikos kraim level bilongen i bin stap antap tru.

Dispela taim planti stilpasin, pasin rep, hol-ap na olarapela kainkain pasin noguti save kamap tasol nau em iwok long isi-isi senis.NCD Gavana Powes

Parkop i tokim wanpelabung bilong PNG Advantagelong Gateway Hotel olsem

Mosbi siti em i wok long isi-isi senis gut tru long kamapwanpela gutpela ples insaitlong PNG.Dispela bung i bin toktok

long mekim bisnis long PNG,na Parkop i tokim ol investana bisnis manmeri longinves na mekim moa bisnis

long dispela namba wan sitibilong PNG bikos bisnis nainvestmen bilong ol bai stapseif moa tru.“NCD munisipal gavman

em i stap redi long helpimyupela. Yupela i kam inveslong siti bilong yumi. Mosbiem i dua we i go long ol ara-

pela liklik senta na ples in-sait long kantri. Olsem na mitokaut olsem mi stap redilong helpim ol investa longmekim bisnis long Mosbibikos bisnis bilong yupelabai stap seif,” Parkop i tok.

PNG SAINIMAGRIMEN PINIS:Australia bai statsalim ol asailamsika i go longManus na Naurulong ol prosesimsenta long hap.Praim Minista PeterO’Neill na ForenAfes Minista Rim-bink Pato i binbungim AustraliaPraim Minista JuliaGillard na Imigre-sen Minista ChrisBowen long Rasiawe ol i stap longbikpela Esia PasifikEkonomik Kopore-sen kibung. POTO:AAP Images

Aja Alex Potabe i raitim

Page 2: Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasolwantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2012/Wantok_namba_1… · Namba 1986 Septemba 13 - 19, 2012 32 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG

P2 Wantok Septemba 13 - 19, 2012 nius

Video conferencingallows parties atmulti locations tocommunicate witheach other face toface. The product isa perfect solutionfor government andbusiness interac-tions.

FeatureslReal time video conferencing

lVideo and voice capabilities

lMulti location set up

lHigh Definition Quality

lUp to 6 parties interactive conferencing

BenefitslMassive savings on travelling and living expenseslMaximise meeting time

lReal Time Communication

Tariff Charges1. Point to Point conferencing – K900 per hour

2. Point to 2 party conferencing – K1,200.00

3. Point to multi-point conferencing – K1,500.00

For more informa-tion call 24/7 Cus-tomer Care on3456789

i kam long fran pes

SINGAUT i go long PraimMinista, Peter O’Neill, nanamba tu bilong em, LeoDion, long stopim wok main-ing aninit long solwara bilongIs Nu Briten Provins.Memba bilong Gesel,

Malakai Tabar, i mekim dis-pela toktok las wik long tupelalidaman long tingting pastaimna givim tok orait long wokmaining i go het.

Tabar i tok gavman i masharim singaut bilong ol pipelna stopim wok maining aninitlong solwara bilong ol i nokengo het.Em i tok ol pipel i no laikim

wok i go het bilong SolwaraWan Projek long dispelakantri. Moa yet, em i tok ol pipel

long narapela kantri tu i sapo-tim pipel bilong PNG longwok maining aninit long sol-wara bilong mipela i noken gohet.

Tabar i tok ol pipel bilong olnarapela kantri i no save longsindaun na kalsa bilongmipela. Em i tok sapos wok main-

ing i go het, em bai bagara-pim sindaun bilong ol asplespipel.“Mi panim hat long save

olsem sapos ol i digim aninitlong solwara, dispela baibagarapim solwara o nogat,”Tabar i askim?Em i tok sapos gavman i no

harim singaut bilong ol pipel

na go het long karimaut wokmaining, em bai bagarapim olpipel i stap klostu long nam-bis bilong Niugini Ailan rigen,na arapela hap long PNG.Tabar i tok wok painimaut ol

i karim i go insait long wokmaining aninit long solwara,em wanpela man long kantri(Canada) Keneda i wokim,we em no save long sindaunna kalsa bilong yumi pipel bi-long dispela kantri.Moa yet, dispela ripot i no

tok save long wanem kain

helpim bai pipel i kisim longtaim wok go het i kamap.Tabar i tok tu olsem dispela

ripot i no soim hamas man-meri bilong PNG bai wok longkamapani Solwara Wan Pro-jek.Em i tok ripot i no soim

hamas kompensesen maniNautilus Minerels kampanibai peim ol papapgraun, na olbisinis bai ol papa graun i ki-rapim long wok wantaim Nau-tilus long helpim sindaunbilong ol.

Is Nu Briten pipel agensimmaining aninit long solwara

Video Conferencing

Michael Novingu i raitim

Singaut i go long ol bisniskamapani i wok long Kokopolong Is Nu Briten Provins naPapua Niugini long rispektimol pablik holide na nokenwok long en.Bosman bilong Maravut

Sekyuriti Sevis kampani longKokopo, Joseph Penang, itok sampela kampani longKokopo i no rispektim Kava-nen o tok promis de PNGgavman i sainim wantaimGod bilong Israel, na ol iprinim long Geset o gavmanpepa olsem pablik holide.Mista Penang i tok ol man-

meri i kam long kantri olsemol Esia lain i opim ol stoa bi-long ol long wok bisnis longpablik holide i no stret. Moa yet, em i tok ol lain

Esia i kam long kantri bilongmipela na mekim planti manii mas rispektim ol loa bilongkantri bilong mipela.Em i tok, ol lain Esia i

mekim ol woklain bilong ololsem ol kalabus manmeri. Moa yet, em i tok ol i mas

givim ol holide o malolo longol woklain bilong long ol pab-lik holide i kamap longprovins na kantri bilongmipela.Mista Penang i singaut i

go long gavman long mekimwok panimaut i go insait longol Esia lain i kam long kantribilong mipela, na wokim olwok bisinis we ol manmeribilong Papua Niugini yet iken mekim.Moa yet, em tok gavman i

mas givim moa pawa longol polis long holim pasim nasasim ol Esia lain i kam in-sait nating long kantri bilongmipela wantaim nogat gut-pela tok orait, na wokim olbisnis we ol manmeri bilongdispela kantri yet i kenmekim.Mista Penang i tok tu

olsem ol Esia manmeri i kamlong kantri olsem ol menesao bosman tasol ol wokimwok olsem kesia, o sindaunlong til na ol manmeri i kampeim kaikai long ol.Moa yet, em i tok dispela

kain wok ol manmeri bilongPNG i ken mekim.

Michael Novingu i raitim

Rispektimol pablikholide

BARAMANDI BILONG WANAPA…Sapos yu stap nating, bai yu laik long stilimol samting, mekim raskol na poket pik pasin, smukim mariwana, dring stim nakopi pans, na repim ol meri. Sapos yu nogat wok long Mosbi siti, orait go beklong ples bilong yu na planim kaikai, painim ol bus kaikai na apus, go hukimpis long wara o statim liklik bisnis. Papa God bai blesim yu long wanem likliksamting yu mekim long stretpela we, na long hatwok bilong yu yet. Poto i soim(L-R) Hanua Nelson, Tau Hanua, na Ginate Ieviri i kam salim long Ela BeachHotel 5-pela bikpela Baramandi pis ol i putim net na kisim long Wanapa Waralong Gorohu viles, Sentral Provins. Dispela em i namba wan taim ol i kam salimpis long Hotel ya, na ol i tok mani mak bilong dispela ol Baramandi ya bai K15long 1 kilogrem. Poto na Stori: Aja Alex Potabe

Parkop i tok NCDCi stap long mekim olgutpela wok olsemmekim haus, stretimol rot, planim ol plawana klinim siti, na wok-bung wantaim polislong ol arapela pasinnogut bilong bagara-pim gutpela nem bi-long yumi.“Dispela siti bilong

yumi i wok long groa.Long yia 2015, baiyumi holim 2015 Pasi-fik Gems long Mosbi.I no olsem pastaimtasol nau planti ol gut-pela samting i woklong kamap long ki-

rapim level na stendetbilong dispela siti,”Parkop i tok.Em i strongim tingt-

ing bilong ol investana bisnis manmeriolsem NCDC em istap redi tasol longkamapim gutpela fillong larim ol i pilaigem bilong mekimbisnis gut tru long dis-pela fil.“Yupela mas bilip

strong long inves longhia. Ikonomi bilongPNG em i groa naMosbi em i nambawan siti bilong PNG,”Parkop i tok.

Mosbi siti em i woklong senis isi-isi

PNG Salvesen Ami em iwanpela sios bilong helpimol turangu manmeri insaitlong PNG.Dispela sios i save lukautimol pikinini i nogat papa-mama, helpim ol setelmenpikinini, surukim gutpelaedukesen na helt i go long ollongwe ples, skulim ol man-meri long rit na rait, nahelpim ol manmeri long taimbilong ol bikpela birua o dis-asta.Long larim ol i mekim moalong ol dispela kain gutpelawok long kantri, SteamshipsTrading Kampani, i givimK100, 000 long SalvesenAmi las wik Fonde taim ol imekim Red Sil Apil long ElaBeach Hotel, Mosbi.Gavana-Jeneral bilog PNG,Gren Sif Sir Michael Ogio,husat i petron o olsem papabilong dispela Red Sil Apil, itok em i amamas long lukimol dispela gutpela wok bilongSalvesen Ami long PNG.“Pinis long las yia na dispelayia tasol yumi lukim kainkainhevi na birua i kamap longkantri bilong yumi. Bihainlong Airlines PNG balus ipainim birua long Madang,bikpela graun bruk i bin kilimmoa long 28 manmeri longTumbi long Hela, na MV

Rabaul Queen tu i binpainim solwara birua na kap-sait long solwara bilong Mo-robe.“Salvesen Ami i gat han maklong dispela olgeta hevi. Ol istap redi pinis long helpim olmanmeri husat i kisimbagarap. Mi amamas longtokaut long ol dispela gut-pela pasin ol i save mekimtaim gavman i save nidim isave nidim helpim long dis-pela kain taim nogut,” GrenSif Ogio i tok.Em i tok Salvesen Ami i wok

long helpim gavman taimem i givim gutpela eduke-sen long ol skul pikinini,givim fri marasin na givim olarapela haus sik sevis i golong ol liklik manmeri, helpimol turangu manmeri husat inogat haus na kaikai, namekim planti ol arapela gut-pela samting long senisimlaip bilong ol manmeri longbodi na spirit wantaim.“Nau mi amamas olsemSalvesen Ami i go aut longhelpim ol yangpela meri,husat sampela ol man i wok

long bagarapim ol longmekim pasin pamuk.Salvesen Ami i go aut long oldispela kain pikinini meri, naol mama husat i nogat man,na i wok long helpim ol dis-pela kain turangu manmeri.Teritorial Komanda bilongPNG na Solomon Ailan,Komisina Andrew Kalai, i toktenkyu long Gavana JeneralSir Michael Ogio, na ol ara-pela maus manmeri i kamliong ol bisnis haus husat isave sapotim dispela ol gut-pela wok bilong ami.

Steamships luksave long wok bilong PNG Salvesen AmiAja Alex Potabe i raitim

Komisina Kalai i toktok wantaim Gren Sif Sir Michael Ogio taim Ledi Esmi i harim istap. Poto: Aja Alex Potabe

Page 3: Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasolwantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2012/Wantok_namba_1… · Namba 1986 Septemba 13 - 19, 2012 32 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG

Septemba 13 - 19, 2012 Wantok P3nius

MINISTA bilong PablikEntaprais na Stet Inves-men, Ben Micah, i tingtinglong lukluk na bihainim olwe na rot Singapore isave bihainim long men-esim ol stet-on entaprais obisnis haus bilon gavman,na em i tingting long larimPNG tu bihianim ol dis-pela wankain rot longmenesim ol stet-on en-taprais.Moa long 9-pela yia, ol

pablik entaprais o stet-onentaprais long PNG i nobin mekim gut winmani.Ol dispela haus bisnis bi-long gavman husat i nosave mekim gut ol win-mani em ol PNG Pawa,Telikom PNG, Air Niugini,PNG Ports, Moto Vikol In-surens, na ol arapela hanbilong ol dispela bisnis.Planti bilong ol i bin

bagarap bikos politiks i bini go insait long bisnis.Sapos politiks i no bin goinsait long bisnis sistembilng Pablik Entaprais, oldispela kampani inap longmekim winmani, we gav-man i ken yusim ol dispelawinmani long bringimsevis i go daun long olpipel long kirapim dispelakantri.Micah i tok; “I gat sam-

pela samting PNG i maslainim na bihainim longsistem bilong Singapore.Mi laik lukluk i go insaitklostu tru long olsemwanem Singapore i savelukautim na menesim olpablik entaprais na stet in-vesmen bilong en.”Micah i go lukluk raun

long Singapore, we em ibin bungim TharmanShanmugaratnam, husat iDeputi Praim Minista naFainens Minista bilongSingapore, long toktoklong skelim model bilongpablik entaprais bilong ol.

Nau dispela model ol iyusim i bin kamap long yia2002. Tasol long moa long

10-pela yia olgeta, dispelamodel i no bin wok gutlong kantri. Taim em i no bin wok

gut, planti ol gavmansevis i bin pundaun bikoswinmani ol i mekim long oldispela gavman haus bis-nis i save kirapim sevis,tasol insait long dispela10-pela yia ol i no binmekim wanpela winmani.Ol pablik entarapis i

wok long kisim mani i kamlong gavman bikos klostuplanti bilong ol dispelastet-on entprais o pablikkampani i klsotu pundaunbikos ol i no bin gat inapmani long ron gut olse olarapela bisnis.Tasol em i kampani bi-

long gavman, na gavmanyet i bin givim bikpelahelpim long kirapim gen.

“Olsem na mi painim olnupela rot gen long stre-tim ol we long menesimgut ol pablik entaprais naol invesmen bilong gav-man bilong yumi. Saposyumi no mekim wanpelasamting, orait nogat wan-pela samting tu bai kamaplong stretim gen ol dsipelabisnis,” em i tok. Micah i tok em i intres

long lukluk i go insait naskelim straksa na op-ereting proses bilongwanpela pablik invesmenkampani bilong Singa-pore Gavman, TemasekHoldings.Em i tok kain poroman

namel long Temasek,Soveren Welt Fan (SWF)Singapore Invesmen Ko-poresen Pte Ltd, SentralBank, na Monetori Atoritiov Singapore, i gat sam-pela gutpela samting wePNG i ken bihanim.Micah bai holim moa

miting na bung wantaimTemasek, Singapore In-vesmen Koporesen PteLtd na Monetori Atoriti ovSingapore.

Micah wanbellong Singaporepablik entaprais model

Page 4: Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasolwantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2012/Wantok_namba_1… · Namba 1986 Septemba 13 - 19, 2012 32 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG

IS Sepik Provinsel Gavman igivim sek mani mak bilongK20,000 long helpim naholim namba 11 NesenelMambu na Garamut Festival(NMGF) i kamap long wikenlong Wewak so graun.

NMGF i wanpela long olbikpela festival long Is SepikProvins i save kamap longolgeta mun Septemba, na isave soim kalsa bilongmambu musik na garamutbilong Is Sepik sosaiti. Siaman bilong Spot, Kalsa

na Turisim long Is Sepik

Provinsel Gavman, DavidKausik, i bin givim K20,000sek mani i go long MGFOgenaising Komiti Siaman,William Tekwei, insait longwanpela liklik bung wantaimol komiti memba, ol lida bi-long ol kalsa grup na siniaadvisa bilong Spot, Kalsa naTurisim, Anton Sakarai.Taim em i givim dispela

sek mani, Mista Kausik i tok-tok strong long provinselgavman i mas putim moawok long soim kalsa bilongem. Em i tok NMGF i gat

bikpela mining long laip bi-long ol pipel bilong Is Sepik.Na dispela festival em i gut-

pela long pipel i mas soim,na long wankain taim, lukau-tim na lainim ol yangpelalong pasin kalsa na tum-buna.Em i tok gavman fanding

wantaim K20,000 i no inaplong holim na ranim dispelakain bikpela nesenel festival,tasol em i askim ol ogenais-ing komiti long yusim gut dis-pela liklik mani.Em i tok moa olsem em

bai pusim bast bilong neksyia long lukim olsem Is Sepikprovinsel gavman i putimmoa mani i go insait longhelpim NMGF insait longprovins.Siaman Tekwei i givim

bikpela tok tenkyu na ama-mas i go long Is SepikProvinsel gavman longsapot bilong ol wantaimK20,000 we em i tok i noinap, tasol em bai yusim gutlong ronim na pinisim dis-pela festival.

Em i tok dispela yia festi-val i liklik wantaim 10-pelagrup insait long Is Sepikprovins, wanpela grup bilongSandaun na wanpela grup ikam long Rabaul we Ne-senel Kalserel Komisen ikisim i kam. Mista Tekwei i tok wantaim

liklik fanding, komiti bilongem i gat bikpela salens trulong lukautim gut dispela

bikpela nesenel festivol bi-long provins.Em i tok em bai traim kisim

ol praivet sekta long kam in-sait tu na sapotim dispelafestival bilong wanem,kainkain pipel bilong Is Sepikbai bung na dispela em i gut-pela rot bilong ol praivetsekta i ken soim ol yet longol wanem, kain ol sevis nahelpim ol i save givim naputim i kam insait longprovins.Mista Tekwei i singaut

long ol memba bilong pala-men insait long Is SepikProvins long sapotim dis-pela festival bilong wanemol pipel we ol i makim, em ol

i hap bilong dispela festivalna kalsa bilong ol.Em i tok moa olsem sapos

memba bilong Milen Be inapgivim K100,000 i go longnesenel Kundu na KanuFestivol las yia, bilongwanem na ol memba bilongol long Is Sepik i no inapwokim wankain.Em i tok komiti bilong em

bai wokim wanpela proposelna bai pusim i go long IsSepik provinsel gavmanlong bihain taim fanding bi-long NMGF na wanem rotdispela festival bai inaplukautim em yet, na i nokenaskim tumas gavman longmani.

P4 Wantok Septemba 13 - 19, 2012 nius

Nesenel Mambu na GaramutFestival kisim K20,000 helpim

Paul Fuzo i raitim

EDUKESEN em i wanpelanamba wan samting longlaip bilong manmeri bikosem i save senisim laip na ki-rapim ples.Sapos wanpela man o

meri i go skul na kisim save,em i bai gat gutpela sindaunlong komyuniti, na em i kenmekim sampela kain gutpelasamting long kirapim ples okantri bilong em.InterOil, wanpela biknem

kampani we bai ronim dis-pela namba tu Galp LNGProjek, i luksave olsemedukesen em i namba wansamting long laip bilongmanmeri long ol komyunitiwe ol i wok lon en.Wantaim dispela luksave,

InterOil i givim K10, 000 longRoku Praimeri Skul. Dispela

skul em i wanpela olpela skullong Roku viles, ausait longMosbi siti. Roku em stap aninit long

Kairuku-Hiri ilektoret, SentralProvins na em i stap klostulong Napanapa Refaineri bi-long InterOil.“InterOil i amamas long

luksave long edukesen bi-long ol pikinini long kain olples we mipela i wok longen. InterOil Refaineri longNapanapa i amamas longgivim bek long komyunitilong kirapim edukesen levelbilong ol dispela yangpelasumatin, husat bai kamapgutpela manmeri long bihaintaim,” George Willie, wan-pela sinia akautan bilong In-terOil i tokim ol tisa,papamama, ol sumatin nalokol komyuniti taim em igivim dispela mani.Aninit long Komyuniti Asis-

tans Divelopmen Progrem(CADP) bilong InterOil, ollokol komyuniti long GalpProvins na Sentral Provins isave kisim ol helpim i kamlong InterOil.Ol dispela helpim i save

karamapim helt, edukesen,imejensi, sios, mama nameri grup, na planti ol ara-pela eria tu.Het tisa bilong Roku

Praimeri Skul, Willie Kopilio,wantaim olgeta 6-pela tisana 180 sumatin, na ol papa-mama bilong Roku i binamamas nogut tru long lukimdispela bikpela helpim.“Mipela i save bilip long lik-

lik senis bikos em i kenkamapim bikpela senis.Mipela i amamas na toktenkyu long InterOil long dis-pela sapot. Mani ya bai golong mekim banis bilongskul,” Kopilio i tok.

Em i tok ol skul pikinini isave kisim taim long skul gutna kisim gutpela save bikosdispela olpela skul i nogatgutpela desk, sia na tebol, olteks buk, ol laibri samting,wara saplai, na 6-pela klas-rum tasol stap ya i deti noguttru bikos em ol olpela klas-rum stret.Maski dispela skul i stap

klostu long Mosbi siti, wan-pela bikpela wari ol i gat emi wara. Kopilio i tok skul isave baim haiarim kar longkisim wara i kam long Roku.Ol i save baim wara longK300.Dispela em i wanpela sori

samting. Dispela ples i gatliklik manmeri na ol i stapbaksait tru long Napanapa.Olsem na Memba bilongKairuku-Hiri, Paru Aihi, i masluksave long ol dispela man-meri.

K10, 000 BILONG ROKU…(L-R) Roku Praimeri Skul het tisa, Willie Kopilio, InterOil Koporet Komyunikesens Opisa,Damaris Minikula, bot siaman Homoka Goasa, na George Willy i soim dispela K10, 000 dami sek InterOil i givimlong Roku Praimeri Skul long stretim banis bilong skul. Poto: Aja Alex Potabe

Roku Prameri Skul kisimK10, 000 long InterOilAja Alex Potabe i raitim

SIF Sekreteri bilong Gav-man, Manasupe Zurenuoc, ikisim pinis situesen ripot ikam long Dipatmen ov Wokslong olsem wanem bikpelahevi ren na hai wara i binbagarapim ol rot na bris longSauten Hailans las wikFonde.Sauten Hailans i bin lukim

bikpela ren long laspela tu-pela wik, na dispela i lukimmoa bagarap i kamap longKagua-Erave, na Ialibu-Pan-gia distrik.Long las wik Fonde, hevi

ren na hai wara i bagarapimKandal, Pale, Yalo,Warabung na Mapel bris.Longpela bilong Yalo Bris

em i 40 mita na em i joinimKagua-Erave Ilektoret i goaut long Hailans Haiwe.Dispela hevi ren na hai

wara i wasim dispela bris igo pinis, na ol pipel bilongKagua-Erave i stap ausaitlong wara.“Sapos gavman i no luk-

save long stretim gen dis-pela bris, olgeta besikgavman sevis i go longKagua-Erave bai pas, na olpipel bai kisim taim,” Zuren-uoc i tok.Em i tok tu olsem sampela

graun bruk i bin kamap longHailans Haiwe tasol ol wok-man bilong Woks i kliarim

dispela pinis na ol kar namanmeri i wok long ronnomol.Zurenuoc i tok totol mani

mak long stretim gen na ki-rapim ol dispela bris wara ibin wasim na bagarapim emi K15.1 milian.“Dipatmen ov Woks i tok

long stretim Kagua-Mendirot hariap long larim ol pipeli kisim sevis .Na long stretim gen dis-

pela Kagua-Mendi rot baikamap long mani mak K3milian,” em i tok.Zurenuoc i tok Woks Di-

patmen i wok long painimmani long gaman long stre-tim ol dispela samting, na iluk olsem Ekting Praim Min-ista, Leo Dionbai holim wan-pela spesol kebinet mitinglong kisim ol dispela mailong stretim samting.Zurenuoc i tok tu olsem

dispela hevi ren longkamapim hai wara na graunbruk tu long arapela haplong provins olsem Poroma,Pimaga na Gobe.Em i tok ol disasta rilif tim

long Sauten Hailans Provin-sal Distasta Senta i stap longol dispela hap we birua ikam p long en, long sekimna wanem samting i kamappastaim long ol rilif saplai baikam.

Gavman bai stretim haiwara birua long SHP

Manasupe Zurenuoc

Page 5: Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasolwantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2012/Wantok_namba_1… · Namba 1986 Septemba 13 - 19, 2012 32 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG

Septemba 13 - 19, 2012 Wantok P5niusfitsa

PNG nius lain mas mekim moa wok painimaut….pastaim ripota givim tingting

James Kila i raitim

OL BIKPELA wok painimautlong ol lida husat i paulim manibilong ol projek long rurel erialong Papua Niugini i maskamap.

Na salens nau i stap long olnius ripota long suvim het natraim kisim moa infomesen naripotim na soim ples-klia ol dis-pela stilman.

Em wok bilong ol nius ripota tulong mekim wok painimaut omekim ‘investigative reporting’long kisim ol infomesen na givimlong ol atoriti long surikim wokpainimaut i go moa.

Tru tumas, tude mi no savelukim planti ol ‘investigetiv ripot’ol nius lain i mekim na mi savetingting planti.

Olsem wanpela nius-ripotalong menstrim midia pastaim, nanau mi stap long Pablik Rilesens,mi save askim tasol olsem: “ i gatwok ol nius-lain i ken mekim longpainimaut asua o rong bilonggavman na ol lida o nogat?

Mi bin amamas stret long wokwantaim wanpela nambawanniuspepa long Saut Pasifik bipo,ol i kolim ‘The Times of PNG” wei karimaut planti ol bikpela wokpainimaut i go insait long wok bi-long ol palamen lida na tu olbikpela inkwairi. Long taim mi binstat wok yet olsem kadet ripota,mipela ol wanwok long dispelataim em Bernard Maladina, Har-lyne Joku, Ruth Waram, DominicKakas (nau bos bilong polismidia), Joe Kanekane (nauDairekta bilong Lo na JastisSekta Sekretariat). Narapela wanwok bilong mi long bipo em nauMemba bilong Lae Open na Min-ista bilong Komyuniti Divelop-men, Loujaya Toni.

Maski olsem mi wanpela fresgreduet o yangpela ripota husat ipinis long yunivesiti long DWU, olfamili bilong mipela nius lain longThe Times i save wok bung guttru. Susa niuspepa bilong TheTimes em Wantok Niuspepa, naarapela em PNG Business naWeekend Sports.

Sore tru, dispela ol pepa mikolim nau i no moa stap. WantokNiuspepa tasol nau i karim flegbilong Word Publishing Kampani.

Wanpela fada o biknem mannau i stap yet long Wantok Nius-pepa em katunist/atis Jada Wil-son. Dispela resa-papa bilongRigo long Sentral provins, tasol isave ekting olsem em bilongMaprik long Is Sepik provins i gatstail na kala bilong em yet weplanti arapela atis long PNG naovasis i no inap bihainim.

Long dispela taim mi tingim oledita bilong mipela olsem AnnaSolomon na tu pruv-rida olsemPaul Cox, husat i save givim

mipela ol tips na tu mekim mipelalong mekim wok moa long painimol strongpela stori we i kenmekim ol lida bilong palamen ipret na tu guria wantaim.

Mi ken tokaut stret olsem nauyet long PNG, nogat ol bikpelawok painimaut (investigation) ikamap bikos ol nius lain i tokautlong wanpela tip o stori na ol lainatoriti i bihainim.

Planti long ol mipela i lusimmenstrim midia na go wok naulong ol pablik rilesens wok long ol

bikpela kampani nabaut bikos,wanpela samting tu em ol midiaogenaisesen

Mi amamas tru long laiptaim bi-long mi olsem wanpela niusripota, na mi krugutim ating ol-geta ples insait long PNG, statlong PNG-Indonesia boda longVanimo long Sandaun provins igo long Daru long Westenprovins boda. Mi bin wok raun tui go long wanpela liklik ailain longSotlan we i boda wantaimSolomon Ailans.

Ovasis raun bilong mi i bringimmi go skul long Cardiff, Wales Yu-naited Kingdom (UK), Japan,Australia, na mi gat sans tu longraun long Hong Kong, Filipins,Singapo, Solomon Ailans na Ri-pablik ov Palau long Pasifik.

Em tru wok olsem nius-ripota(journalist) i ken bringim yu longplanti ples insait long wol. Tasolwanem gutpela lesen yu lainimmoabeta yu bringim kam bek nasoim o skulim ol yangpela ripota ikam bihain long yu.

Wok olsem nius-ripota i kenbringim yu i go klostu tru long olbikpela man o lida olsem PraimMinista, Presiden o King na Kwin.

Long taim mi stap olsem nius-pepa ripota long Time of PNG, mibin gat sans long mekim intaviu otoktok wantaim sampela ol wolmusik-man taim dispela ol lain ibin kam krungutim PNG. Longdispela taim mi save kisim ol ripotbilong musik pes bilong Time ofPNG niuspepa, na mi save wokklostu wantaim ol studio olsemChin H Meen, Pacific Gold na olnarapela liklik studio.

Gutpela memori bilong mi i stapyet taim mi bin toktok wantaim leitLucky Dube, taim em wantaimben bilong em i kam pilai longLloyd Robson oval long Mosbi.Ating planti ol kamera-man na olniuslain long dispela taim bai itingim stret, mi askim dispelastrongpela kwesten long LuckyDube olsem: “Lucky, yu savesmuk mariwana o nogat?.... Miaskim bikos planti ol yut o yang-pela man long PNG i save laikimtru musik blong yu na save tingolsem yu man bilong smuk mari-wana stret”. …. Turangu, LuckyDube i lap i tokim mipela olgetalain i stap olsem, em i no savesmuk mariwara. Em wanpela ve-jetarian, na em i no save kaikaimit.

Mi amamas tu long intaviuwantaim Maxi Priest, JimmyBarnes na Yothu Yindi, JamesBlundell na Peter Gabriel, husatem pastaim lida bilong grup Gen-esis bilong Inglen.

Olgeta stori mi mekim pinis i nolong soim olsem mi laik apimnem bilong mi yet o kain samtingolsem. Nogat. Mi laik opim tingt-ing bilong ol yangpela nius-ripotahusat nau tasol i pinisim skul longDWU na UPNG long luksavelong wanem wok tru na mining bi-long wok olsem nius-ripota (jour-nalist).

Wok nius-ripota em yu masstap olsem ai, yau na nus bilongol pablik manmeri. Ol nius ripota imas redim gut ol kwesten bilongol taim ol i laik askim wanem ollain i kam. Maski long askim olkwesten we man yu askim em baitromoi kambek long yu na bai yufilim sem.

Yes, nau mi stap long pablikrilesins, mi save tingim sore genlong taim bipo, we wok bilongkisim nius long Mosbi siti na PNGi save kam wantaim gutpela ama-mas, kala na stail bilong em yet.

Wok nau i stap long ol yang-pela nius-man meri long traimsoim gutpela kala bilong dispelaprofesin em nius-ripota o jenelist.

Save stap long yupela. Mi tro-moi tok tasol, gutpela yupelaholim stap, na nogut, yupela i kenwasim i go.

Sindaun wetim balus long Daru Ailan ples-balus long go olsem long Balimo.

Kisim ripot antap longwanpela raff (bet) we ikarim gaden kaikai nabuai na i trip bihainimBiwat Riva i go join wan-taim Sepik Riva.

Kisim stori bilongKwinslen Maroon pilaia

Neville Costigan.

Page 6: Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasolwantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2012/Wantok_namba_1… · Namba 1986 Septemba 13 - 19, 2012 32 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG

WANTOK Niuspela i stori long wan-pela pablik sevan husat i wok longgavman longpela taim na dispelayia em ritaia bihain long 28 yia ol-geta. Nicky Bernard bilong WantokNiuspepa i painim em na stori liklikwantaim em.Mama i karim Billy Irukvu, long

Ogas 7 1952. Em bilong liklik pleslong Moveave long Kerema GalpProvins.Billy o sampela taim ol save i

kolim em B.I. i bin pinisim skul bi-long em long liklik ples bilong em nabihain em go long Kerema Hai Skul.Long dispela taim, Billy i pinisim

Hai Skul bilong em, em bin kisimsampela liklik trening na bihain emstatim wok bilong em long gavmanlong 1970. Nambawan em long di-patmen bilong Helt olsem kuskus(staff klak) bilong ol.Em i lusim wok liklik na bihain

long 1977, em i kisim sem wok longsem dipatmen. Em wok long sam-pela yia na bihain em muv i go longnarapela gavman dipatmen. Dis-pela em Pabik Sevis Komisin longyia 1983. Em wok wanpela yia tasolna bihain em muv gen go long nara-pela gavman dipatmen.Billy Da Kid, em wanpela stailman stret. Olgeta gavman dipatmeni save long dispela man Moveavegut tru. Em go joinim dipatmen bi-long Praim Minista long 1984, bi-hain tasol wantaim Pablik SevisKomisin.Billy bin kisim liklik malolo na raungo long ples bilong em, na bihainem kam bek long Mosbi na kisimwok wantaim Ilektrel Komisin long1987. Dispela taim Billy Da Kid oB.I. i no tanim bek. Em i putim lek bi-long em go daun na holim dispelawok wantaim Ilektrel Komisin inapem yet tok em mas pinis.Dispela stail mangi Moveavekisim i promosen klostu klostu.Wanpela taim em kamap ektingIlektrel Komisina. Dispela mekimBilly gat bilip long wok bilong em.Nambawan promosen bilong em,

em kamap Pesenel Opisa Ilektalong yia 1988. Long 1989 Komisin ipromotim em gen kamap Staff Di-velopmen Opisa. Bihain long wan-pela yia ol makim em kamap IntenelOdita. Dispela posisen em bin holimklostu 2-pela yia olgeta long 1990na 1991.Billy i kisim wanpela promosen

gen long 1993. Dispela taim em ikamap Ekting Assiten KomisinaFainens Administresen.Long 1994 Komisin i makim em

kamap Ekting Prinsipel Odit In-spekta. Dispela ekting i no stap longem longpela taim. Komisin i rausimdispela ekting na givim dispela po-sisen long em na em holim inap dis-pela yia em taim bilong em longritaia.Billy i mekim bikpela wok long

sampela gavman dipatmen taim emwok long en. Planti manmeri husat ibin wok wantaim Billy long gutpelade bilong ol bai save Billy emwanem kain man.Billy i kisim planti ol yangpela

manmeri husat i wok aninit long emi go skul. Planti em kisim ol i go longAustralia na stap wantaim ol longskul. Olgeta hap skul long Australiatu save long Billy Da Kid.Dispela mangi Moveave i wok

aninit na tu lukim 3-pela komisinaolgeta, namba 3 em AndrewTrawen, na tupela pastaimkomisina.Planti manmeri long Ilektral Opis

save laikim pasin bilong Billy. Em ino save haitim save bilong em. Olmanmeri save wok wantaim savelainim i gut tru ol samting long en.Em i save kisim em yet kam dauntru long levol bilong ol, na dispelapasin bilong em i brukim lewa bilongol manmeri. Iektrel Komisin. Billy Irukovui marit na gat 3-pela

pikinini,. Em i stap wantaim ElektralKomisin long 24 yia olgeta na olnarapela gavman dipatmen klostu6-pela yia.Trupela man, Billy Da Kit, I.B. Ova

man. Taim bilong malolo gut.

Septemba 13 - 19, 2012 Wantok P7nius

Trupela Pablik Sevan i Ritaia

Kisim na tingim: Billy Irukvu kisim gol kilok bilong em long an bilong Komisina Andrew. S. Trawen long gut bai pati bilong em. Billy soim presen bilong em wantaim wok meri bilong em.

Page 7: Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasolwantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2012/Wantok_namba_1… · Namba 1986 Septemba 13 - 19, 2012 32 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG

OL MERI long PNG i wok longkamap nau na mekim ol wok welong pastaim, ol man tasol i save

mekim.Spots pilai em i wanpela eria we

ol man i holim ol wok edministre-sen, kosa na ol kain bikpela wokolsem.Tasol i gat sampela meri husat i

gat nem long spots long nesenel naintanesenel level na nogat plantilong kantri i save long wok ol imekim, bikos ol i save stap isi namekim wok.Wanpela long ol em, Frederica

Siwin Sakete. Frederica o longsotim nem, ol savelain na pren isave kolim em “Freddy”, i gat nemlong soka hia long PNG na ovasis,wantaim Oseania Futbal Konfed-eresen (OFC) kwalifaia na FIFA obiknem long wol i lukautim futbal. Stat yet long yangpela bilong em,

Frederica i save pilai soka na em ibin kamap wanpela nesenel repre-sentetiv i save stap long PNG tim imakim kantri long pilai ovasis longol kantri olsem Nu Silan, Australia,Fiji na tu, long ol nesenel sempi-onsip insait long PNG yet.Freddy i bin stat long pilai na

makim PNG long 1991 inap longyia 2003 taim em bin ritaia. Dispelaem bihain long pilai las taim longSaut Pasifik Gems long Fiji longOseania Futbal Konfederesen(OFC) kwalifaia.Long 2008, Freddy i bin soim in-

tres long kamap kosa na em i statlong kosim PNG Anda 17 Gels Ne-senel Tim.Long 2010, em bin kamap Asis-

ten Kosa bilong ol PNG Anda 17Gels.Long dispela yia, 2012, em bin

kamap Het Kosa long Anda 17Wimens Tim.Olsem kosa, em i save go stap

long ol kosa trening na woksop longNu Silan wantaim sapot bilong PNGFutbal Asosiesen, OFC na FIFA.Long las mun tasol, Freddie i bin

go stap insait long tupela wik ElitFIFA Kosing Wimens woksop bilong Esia rijen long Japan olsem ges imakim OFC wantaim narapela merikosa bilong Nu Silan.Na long neks wik, Freddie bai go

long kantri Azerbaijan long IstenYurop we pastaim i bin hap bilongSoviet o Rasia Ripablik . Em goolsem memba bilong FIFA TeknikelStadi Grup long glasimAnda 17 Wimen Wol Kap ol i

holim long Azerbaijan.Freddie i laik tok strong long ol

narapela meri kosa na moa yet, oldispela wantaim laisens long wokbung wantaim long divelopim koudlong 4-pela rijen bilong yumi, nakamapim ol top pilaia long nesenelyut na sinia tim.Tu, em i autim bikpela tok tenkyu

i go long kampani em i wok longem, Word Pablishing, long givim em

sapot taim em bin soka pilaia i kaminap long kosa level nau. Na tu,famili na man bilong em, Tim longluksave na sapot ol i givim.“Long bihain taim bilong mi, mi

laik kisim A laisens long kosing nadivelopim wimen’s futbal long PNGi go long neks level,” Freddie i tok.Long raun bilong em i go long Elit

FIFA Kosing Wimens woksop bi-long Esia rijen long Japan, Freddiei tok maski em i namba wan taim bi-long em long go long hap, em iamamas long lukim kantri na pipelhusat em i tok ol i gutpela, lain bi-long mekim pren na rispek i bikpelasamting long ol.“Ol pipel long Japan i naispela na

lain bilong mekim poroman. Maski,tokples i wanpela hevi, dispela i nokamapim wari long wanem, ol pipeli naispela na ol i gat gutpela pasinbilong rispek long ol narapela pipel.Rispek i bikpela samting long ol, “Freddie i tok.Freddie i bin amamas tu long

bungim wanpela poromeri Japan bi-long em na ol i hatim Tok Pisin longhap we i mekim ol (Japan ) i kirapnogut na Iukluk strong long ol.“Pren bilong mi, Miwako Wak-

izaka, i wok long Yunivesiti bilongKyoto. Em bin kisim tripela awawokabaut long tren (train) na kamlukim mi long hap mipela i stap longen long Tokyo. Mipela i amamasnogut tru long lukim wanpela nara-pela, tasol em bin stap wantaim milong tupela awa na bihain, em ikisim tren na go bek.“Mitupela i hatim Tok Pisin na

pipel i kirap nogut na lukluk longmipela,” Freddie i tok.Taim Miwako i bin wanpela yuni-

vesiti sumatin, em bin salim wan-pela imeil i kam long WantokNiuspepa long yia 2005, long kisimmoa save long Tok Pisin, na Fred-die i bin bekim imeil bilong em, na oli kamap poroman.Bikos em i wok long skul na

stadim Tok Pisin olsem wanpelasabjek, em bin kam long PNG longyia 2005 na bungim Freddie, nastap wantaim ol long haus bilong olpastaim em i go mekim wok wan-taim narapela lain em bin wok longtoktok wantaim ol long Goroka.Nau yet, tupela Freddie na Mi-

wako i besti poroman yet.

meriniusP8 Wantok Septemba 13 - 19, 2012

Soka i kisim Frederica i go antap… Gat nem long FIFA na OFC

Veronica Hatutasi i raitim

GRUP POTO: Ol meri kosa bilong Esia rijen na tupela obseva bilong Nu Silan na PNG naol opisel husat i bin stap long trening woksop long Japan long las mun. Poto: FredericaSiwin-Sakete

TUPELA BESTI: Tupela poromeri, Freddie na Miwako, i kaikai i stap long Tokyo. Poto:Frederica Siwin-Sakete

Page 8: Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasolwantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2012/Wantok_namba_1… · Namba 1986 Septemba 13 - 19, 2012 32 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG

merinius Septemba 13 - 19, 2012 Wantok P9

LONG las wik, mi bin gat sans long bungim ol papa-mama bilong Koki Priskul i stap insait long Wanigelakomyuniti long Nesenel Kapitel Distrik. Komyuniti yet ibin kirapim dispela priskul na ol liklik pikinini inap go nalainim taim ol i liklik yet. Planti papamama i amamaslong eli lening o, skul bilong ol liklik pikinini we ol pikininibilong ol i lainim planti samting, na taim ol i go longpraimeri skul, ol i save na klia long planti samting olsemlidasip, save long rit na moa.Wanpela mama i bin tokaut amamas lon g pikinini bi-

long em i wokim Gret 3 na i save go pas long givim rili-jes instraksen long klas na tu, long famili bilong em.Dispela em bikos long eli lainim skul em bin go long en.Wanwan papamama i bin tok olsem eli lainim skul i

helpim gut stret ol pikinini bilong ol long save, gutpelapasin, rit na rait na moa.Ol gutpela samting we eli lainim skul i kamapim na i

kamap long ples klia i mas mekim gavman i sapotimdispela sekta. Wanpela volantia priskul tisa i tok em ilukim long ai stret bilong em ol pikinini i go long ol priskulbilong em i save kamap namba wan, tu na tri taim ol igo long ol praimeri skul.Ol gutpela stori bilong ol papamama i hatwok long

putim ol pikinini bilong ol long priskul i soim gutpelasamting we em i mekim na sapos gavman i laik inapimVisen 2050 bilong heltu welti na savelain, i moabetalong em i sapotim ol priskul long dispela kantri. i kaminap nau, i gat ol komyuniti, sios na praivet priskul longkantri husat i no save o, kisim liklik helpim long gavman,tasol ol pikinini i save mekim gut stret. Ol tisa em olvolantia, tasol ol i save stap na skulim gut ol pikinini,maski ol i no kisim pe. Wanpela mama i tok em i savelukim sampela elementeri skul tisa i rait long bod, tokimol sumatin long kopim ol samting na ol i go ausait longsmok o kaikai buai. Ol i save kisim pe long fri mani ol-geta potnait long gavman, tasol taim ol i go long Gret 4,ol dispela pikinini i no save gut long rit na rait. Lon gnarapela sait, ol Priskul tisa i save stap na helpim olpikinini we ol lain i no save hariap long lainim long rit narait, long kamap ol kwaliti manmeri bilong dispela kantri.PNG Edvokesi Netwok (PEAN) i bin karimaut wanpelawok painim i no longpela taim i go pinis long literesi as-esmen long 5-pela provins, o long painimaut mak bi-long pipel i save long rit na rait. Em bin painimaut olsemplanti pikinini i lusim skul long Gret 8 i no save long ritna rait gut n a dispela em i mas mekim ol papamama iwari. Olsem n a i moabeta long ol polisi meka i rivyuwimedukesen sistem bilong yumi na putim eli edukesenlong sistem we gavman bai sapotim tu wantaim fand-ing.Wanpela rot em long luksave olsem wok we ol priskul

i mekim na sapotim ol wantaim fanding na ol woklainem i bikpela samting. Karimaut risets long dispela inarapela rot. Kantri i mas gat ol pipel i save long rit narait bikos nau, PNG i wok long gat gutpela ikonomi na imas gat ol manmeri i gat save long mekim wok naglasim tingting.

Ol priskul i trening graun bilong ol praimeri skul

Yut, Meri na Familiwantaim

Lorraine Siraba

MIPELA OL PORO YA! Frederica Siwin- Sakete, wanpela PNG Meri Anda 17’s PNG Kosa hia wantaim ol sampela poroman meri kosa bilong Japan na olEsia kantri. Freddie I bin stap long tupela wik Anda 17 Wimens Kosa bilong Esia rijen long Tokyu, Japan. Freddie na narapela meri kosa bilong Nu SilanPoto: Frederica Siwin-Sakete

ASKIM i go aut long ol memba bilong pablik na komyu-niti long dispela kantri long nominetim wanpela meri imekim bikpela wok, i go insait long Wespek Benk OlMeri long Bisnis resis Awot bilong dispela yia, 2012.Menesing Dairekta bilong Westpek Benk, Ashleigh

Mattherson, i wokim dispela askim na i tok husat man omeri i tingting long nominetim o putim nem bilong wan-pela meri insait long komyuniti bilong em we em i lukimolsem em i save mekim bikpela na gutpela wok insaitlong komyuniti, i mas hariap nau long wanem, ol nomi-nesen i pas long dispela wik.Dispela em i namba 6 yia Wespek Benk i holim resis

we i givim luksave na sapot i go long ol meri PNG longwok ol i mekim.I gat 5-pela kategori o level we ol i ken nominetim ol

meri long en na we ol i kisim luksave long ol. Em long, praivet sekta eria bai kisim Praiswatahaus

Kupas awot, we meri i menesa long praivet na koporetsekta, na i mekim gut wok stret long kampani na bisnisyunit bai kisim , Stimsips Pablik Sekta Awot we we merimenesa long pablik sekta husat i mekim gut wok stretlong kontribiut long kisim gavman sevis i go aut longpablik.

Nominesen long Westpek Meri Bisnis Awot luksave resis i kamap

… Nominetim wanpela

Page 9: Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasolwantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2012/Wantok_namba_1… · Namba 1986 Septemba 13 - 19, 2012 32 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG

P10 Wantok Septemba 13 - 19, 2012 heltedukesen

Ol PNG sumatin winim ofa long skul long IndonesiaPater Paul Liwun SVD i raitim

ASKIM i go long ol sumatinhusat bai go skul long olbikpela skul long Indonesialong kamap ol gutpelaembaseda na promotim gutnem bilong PNG long ol wanwan institusen ol bai go skullong en.Embaseda bilong PNG long

Jakarta, Peter Ilau, i wokim dis-pela toktok long wanpela sere-moni i bin kamap long Embasibilong Indonesia long Mosbilong las wik Tunde, bilong tokamamas long 27 sumatinbilong PNG husat i winim olskolasip long go skul long olyunivesiti na ol bikpela eduke-sen institusen long neiba kantribilong yumi, Indonesia. Ol dispela sumatin bai skul

long ol kain kain fil o eria bilongstadi olsem InfomesenTeknoloji o IT, Bisnis,Intanesenel Loa na Jastis,Bailoji, Fud Prodaksen,Envairomen Sains, EbenDivelopmen Plen, Siti Plen, Oto Mekanik na narapela moa.

Ambaseda Ilau i kamap longseremoni na i amamas longwelkamim ol nupela sumatin

long stadi long Indonesia.Em i givim ful sapot long ol na tokim

ol olsem ol bai go long stadi na staplong wanpela sosaiti i gat strongpeladisiplin bilong em. “Noken bringim hambak pasin bilong

PNG i go long hap. Yupela i mas stretimyupela yet long sosaiti bilong ol. “Sapos yupela i wokim gut olsem, ol i

bai amamas na sapotim yupela,”Ambaseda Ilau i tok.

Em i tu tok olsem em i amass longolgeta sumatin husat i stadi nau longIndonesia.

Olgeta i wokim gut yet, bikos longtaim bilong em, em i no kisim wanpelakomplen yet long yunivesiti ol i stadilong em.“Yupela i mas bringim na promotim

gut nem bilong kantri bilong yumi longwanem yunivesiti yu stadi long en,”Ambaseda Ilau i tok.Em i amamas tu bikos wanpela PNG

IT sumatin bilong UNICOM longBandung siti i bin kamapim Websaitbilong PNG Embasi long Indonesia.Long yia 2012, moa long 300 sumatin

i bin aplai na long helpim bilong Opisbilong Haia Edukesen long mekim wokglasim na skelim, 27 sumatin i bin winimol ofa na go stadi long ol wanwan yuni-vesiti long Indonesia. Dispela program i

bin kamap longpela taim pinis. Pater Paul husat i raitim dispela stori

i tok olsem em i bin helpim EdukesenAtase bilong Indonesian Embasi longskulim Besik Bahasa Indonesia long olsumatins husat i bin kisim ofa bilongskolasip, stat long yia 2004 inap nau.Long yia pastaim, ol sumatin i kisim

ofa i go stadi long ol yunivesiti long Javana Bali Ailan tasol. Long dispela yia,sampela bilong ol i go long narapelaAilan olsem Sumatra na Sulawesi.Foapela i go long Sumatra long stadi

long Sriwijaya Yunivesiti longPalembang Siti, na wanpela i go longSulawesi long stadi long Sam RatulangiUniversiti long Manado Siti.Mista Wisnu em Edukesen Atase

bilong Embasi bilong Indonesian i tok,neks yia planti yunivesiti ausait longJawa i redi long kisim ol PNG sumatinhusat i laik stadi long yunivesiti bilongol.Dispela 27 sumatin bai stadi long

UNICOM Bandung, ITS Surabaya,Diponogoro Yunivesiti long Semarang,Gajah Mada Yunivesiti long Jogyakarta,Indonesian Yunivesiti long Jakarta,Trisakti Yunivesiti long Jakarta,Sriwijaya Yunivesiti long Palembang,Sumatra Ailan na Sam RatulangiYunivesiti long Manado, Sulawesi Ailan.

REDI: ol sumatin wantaim ol opisal bilong Indonesia Embasi long Mosbi i kisim poto.

Jomba skul soim naispela kala wantaim danisJames Kila i raitim

OL GRET Seven sumatinbilong Jomba PraimeriSkul insait long Madangtaun i soim tru kala bilongbilas na soim kalsabilong ol insait long wan-pela ats pefomens debilong ol long las wikFonde.Olgeta Gret 7 sumatin

stat long 7A i go 7D i bingo insait long grup bilongol na kamapim ol kainkain stail bilong danis webai lukim ol tisa bilong ol i

skelim ol na givim maklong ol. Olgeta dispelaem i stap insait long skulwok o lesen bilong ol.Dispela em ats asain-

ment bilong ol long Tem-3 na ol sumatin i go insaitlong wan wan grup we igat 10-pela memba nagivim samsam stret wan-taim ol naispela bilas nasoim danis bilong ol. Ol eria we ol tisa i givim

poin o mak long olsumatin em long wanemkain bilas ol putim, stail,bihain stret danis, wok-

bung wantaim, musik,samting ol i yusim, taimol i givim, ogenaisesenna motivesen. Olgeta dis-pela bai kamap wantaim50 poin mak.Sampela ol papamama

na ol lain klostu longJomba Praimeri skul i binamamas tru long lukim oldanis ol sumatin i wokim.Sampela mama tu i skinkirap stret long danis na ino westim taim longsakim-sakim bodi nadanis wantaim ol sumatinlong soim stail bilong olbilong bipo.

Antap: NGI STAIL: Ol meri sumatin bilong NGI rijen i putim kain bilas na amamas na samsam longselebretim Ats De long Jomba Praimeri Skul long Madang.DAUNBILO: Ol mangi yauro long Is Nu Briten i soim kala bilong ol long Jomba Praimeri Skul. Ol poto: James Kila

Page 10: Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasolwantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2012/Wantok_namba_1… · Namba 1986 Septemba 13 - 19, 2012 32 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG

Septemba13 - 19, 2012 Wantok P11siosnius

Zenit Nius Ejensi

BAI i gat nupela buk ikamap long Pop ohetman bilong Kato-lik Sios we ol siosmemba na ol nara-pela pipel ausaitlong sios i gatbikpela luksave nalaik long en, em naui dai Pop John Paul2.Nem bilong dispela

nupela buk em, “Se-cret Life of John Paul2” we wanpela manItali nem bilong emLino Zani, em wanpelaman i save go antaplong ol maunten naem i sklulim ol man-meri long ski o wok-abaut long ais, i raitim.Planti ol narapela

buk ol bin raitim longNau i dai Pop JohnPaul 2, long sait bilongspiritual na laikp nawok bilong em namellong pipel. Tasol dispela nupela

buk we ol baikamapim long nambawan taim long Tok In-glis i autim laip bilongnarapela sait bilongPop. Dispela em longausait wol na long plesem i save laikim stretlong maunten.Nau yumi save

olsem Pop John Paul2 i save hait na lusimapostolic pales longVatiken wantaim nogattoksave i go longmaunten bilong Italilong ski o wokabaut.Em bin wokim 100 haitwokabaut i go long ol

maunten bilong Itali,nupela buk i tok. Long-pela taim sekreteri bi-long Pop John Paul 2,Kadinel Stanislaw Dzi-wisz, i tok em na Popna tupela helpim wok-lain bilong Polan yet ibin save pekim ol kloslong baksait blong karbilong wanpela paterna hait i go aut longVatiken, na go long oltaun i stap klostu longol maunten. Draiv longkar i go aut long Rom isave kisim tupela awa. Long buk bilong em,

A Life with Karol, i binkamaut long 2007,Kadinel Dziwisz i bintingim olsem Pop isave putim ol sanglasna ol klos olsem tasolol narapela lain i saveski, na nogat man isave luksave long en.Zani i save joinim ollain long wokabaut bi-long ol olsem wanpelagaid, bihain long em ikamap gutpela prenbilong Pop taim em iwokim namba wanwokabaut bilong emlong ski long NotenAlps long 1984.Zani i bin gat 27

krismas long dispelataim, tasol em i tingimbek gen gut stret longnamba wan taim wePater Dziwisz na bosbilong sekyuriti bilongPop, Komanda CamiloCibin, i bin go lukimem na famili bilong emlong ples bilong ol,Bresca we i stap longmaunten klostu longbikpela ais eria.

FEVERET POP: Nau i dai hetman bilong Katolik Sios long wol, Pop John Paul 2 i save laikim neitsa na envaironmen i holim wanpela rose purpur istap na pre long poto 1, taim long narapela poto, em i blesim ol yangpela long Wol Yut de long Meksiko. Ol sios na wol lida na pipel bilong ol nara-pela lotu long wol na ol Katolik pipel i bin luksave na laikim dispela Pop i gat daun pasin, man bilong laikim Pis o belgut namel long olgeta pipel longwol.Famili i kirap nogut tru na

taim ol i harim olsem ples nahaus bilong ol em ol i makimlong Pop i stap long en taimem i go long ol ski wokabautlong Alp maunten.Tasol Zani na mama bi-

long em i haitim gut tru dis-pela samting, na pastaim tu,ol i haitim long papa bilongem.Zani i stori tu long nau

Presiden bilong Itali, SandroPertini, husat i harim longdispela nius bilong Pop naPop i askim em long golukim em.Buk i gutpela stret long

ritim long wanem, em i autimol tok pilai, tok pani na rot wePop i lukim na toktok na staplong kain laip ausait longVatiken. Bikos ol man i no save luk-

save long Pop wantaim ol ski

Nupela buk i stori long Pop John Paul 2 i kamap

klos, wanpela gutpelastori long buk tu i kamapwantaim Pop na liklikkmangki i gat 8-pela kris-mas.Zani i tok wanpela

moning ol bin go ski naol i go pas long wanpelaliklik mangki husat i woklong lukluk strong longPop na Pop i smail longem. Bihain long ol i ski

tripela taim, mangki iaskim sapos em i Pop.Na John Paul 2 i tok,

yes long em na i askimem sapos em i laik skiwantaim em. Zani i tok boi ya i go

long mama bilong emhusat i bin sindaun longsia daunbilo we ski lif istap long en, na em isingaut olsem, “ Yusave olsem mi ski wan-

taim Pop?” Mama ya i sekim het

tasol bikos em i tingmangki ya i tok pilaitasol. Tasol bihain, Popi go na tok moning nahalo long en. “Mi noinap lusim tingting longwanem, meri ya i nobilipim na em i kirapnogut stret bikos pesbilong em i soim dis-pela kain lukluk. Ating

inap tude, meri ya i masting olsem em i dri-manim dispela samt-ing!,” Zani i tok.Taim yu ritim buk, bai

yu lukim planti samtinglong laip bilong Popolsem wanpela man ilaikim neitsa na maun-ten, sait bilong em wan-taim pipel we i toktokna mekim pani.

OLGETA lida imas gat gutpelanem na rispeknamel long lain istap olsem lida. Long Tok Inglis

yumi tok; RespectReputation andCredibility. Ol pipel husat i bihainim ol na

stap klostu long ol i ken gat rispeklong ol. Sampela taim long tingting bilong

mi, em i gutpela long ol lain husat isave gut long yu longpela taim imas gat rispek long yu, longwanem, ol i save gut moa long ol-geta liklik samting na bikpela samt-ing long laip, sindaun na wokabautbilong yu olsem lida.I gutpela long:

1)Meri bilong yu i ken trastim yu nasave olsem yu gutpela man longpasin bilong yu;2)Ol famili bilong yu i ken gat rispeklong yu;3)Ol lain i stap klostu long yu i kengat rispek long yu;4)Ol gutpela poroman i ken gatrispek long yu;5)Ol arapela lida i ken igat rispeklong yu.Dispela em bikos ol i save long

olgeta kain liklik samting insait longlaip bilong yu. Sapos ol lain i stap klostu long yu

i gat rispek long yu, em i soimolsem yu wanpela gutpela lida.Planti taim ol nupela lain i no savelong yu tu i no lukim yu bai i gat

rispek long yu.Tasol ol lain istap klostu longyu bai nogatrispek long yulong wanem? Oli save gut trulong yu yet, yuwanem kain

lida. Ol lain stap klostu long yu ol i

lukim olgeta gutpela na nogut wan-taim insait long laip na pasin bilongyu. Sapos ol dispela lain stap klostulong yu i gat rispek long lidasip bi-long yu, em i gutpela moa long yuolsem lida.Dispela i soim olsem yu wanpela

gutpela lida, we ol manmeri i gatrispek long yu bai harim tok bilongyu. Wanem kain tok yu mekim baigat bikpela strong bilong em longtingting bilong ol long wanem ol isave long yu na ol i gat rispek natras long yu olsem lida. Toktok bi-long yu bai gat bikpela strong longwanem, ol i save ol i lukim yu naskelim yu wantaim toktok bilong yu.Sapos yu gat nem nogut na ol i

harim toktok bilong yu na saveolsem toktok bilong yu i no wankainolsem pasin bilong yu, bai ol i lapna daunim yu na sampela taim baiol i nogat bilip long yu. Ol manmerisave skelim tok bilong yu wantimkain pasin bilong yu. Em i isi longkamap lida, tasol i hat long stapstret olsem wanpela gutpela lida.

Lida i mas gat gutpela nem

Page 11: Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasolwantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2012/Wantok_namba_1… · Namba 1986 Septemba 13 - 19, 2012 32 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG

P12 Wantok Septemba 13 - 19, 2012 abcpasifik

Haiwara long PNG ikamapim dai bilongpipel na bikpelabagarap long plesRIPOT i kam long Papua Niugini i

tok sampela pikinini i dai taim bikpelaren i kamapim ol graun bruk longSauten Hailans.Ripot i tok dispela birua i bin

kamap bihain long bikpela ren em ibin go het long sampela de long hap.Martin Mose bilong Nesenel

Disasta Senta i tok haiwara i rausimsampela bris na dispela i kamapimbikpela hevi bilong planti tausen pipelhusat i save yusim dispela bris.“Em i infrastraksa we i bikpela wari

nau,” em i bin tok. Olgeta i bagarap.”Mista Mose i tok ol atoriti i wok long

skelim dispela ol bagarap na i tok,Nesenel Ekseketiv Kaunsil em i bilipbai tokaut long ol mani halivim i golong dispela bagarap.

Ol asailam sika baisilip long ol hauskandis long sikspelamun samtingDISPELA tokaut i kam long

Gavman bilong Australia.Imigresen Minista bilong Australia,

Chris Bowen, i sainim dispela tokorait long Mande, we bai ol bai salimnamba wan lain i go long Nauru,sampela taim long dispela wik.Lowa haus bilong palamen long

Australia i bin tok oraitim dispela olplen long Mande apinun, tasol em imas kisim vot bilong Senet.Taim dispela i kamap, gavman bai

gat pawa aninit long loa long salim olnamba wan grup i go long Nauru.Bowen i tok insait long dispela ol

ten, bai i gat faivpela pipel long wan-wan ten, we em i tok, ol man tasol baistap.Ol meri na pikinini bai gat haus

bilong ol yet.Bos bilong konstraksen kampani,

Paul Finch, i tok dispela bai gat olsamting em i fit long ol asailam sika istap long en.Em i tok wok i wok long ron hariap

long sanapim ol dispela ol haus, namaski planti manmeri bai gat kainkain tingting long en, em i orait longol manmeri i stap sindaun long en.Ol komyuniti lida bilong Nauru i tok

ol pipel i amamas long kamap bilongsenta long wanem em i givim woklong ol, na strongim ekonomi bilongdispela turangu ailan kantri.

Nauru na Manusredi long kisimasailam sika

OL namba wan lain asailamsika aninit long opso prosesingloa bilong Australia, bai go longNauru long dispela wik.Ol i wok nau long putim ap

planti long ol tent haus o hauskandis bilong silipim samtingolsem 1,500 ol asailam sika.Narapela 600 bai ol i salim i go

long Manus Ailan long PapuaNiugini, bihain long Australia naPNG i sainm wanpelaMemorendum ov Agrimen longlas wiken long APEC miting longVladivostok long Rasia (Russia).Palamen bilong Australia bai

toktok long dispela wok long oldispela pepa bilong ol ples ol imakim bilong opso prosesing.Gavman i tok ol asailam sika

husat i bin kam long Australialong sampela wik i go pinis, bai oli salim ol i go long narapela kantrilong ol i prosesim ol.Mausman bilong Oposisen

Imigresen, Scott Morrison i bintokim ABC am progrem olsemgavman bai gat hevi long muvimol asailam sika long ChristmasAilan i go long narapela Pasifikkantri.Ol i tok maski ol tent haus long

Nauru i redi, ol i nidim yet woklong sait long kaikai bilong ol, nalong sait bilong ples bilong ol isave waswas long en, na dispela

bai no inap redi inap long pinisbilong dispela wik.Namba wan lain bai ol i salim

ol i go long Nauru em i sampelaol single man husat i stap naulong Christmas Ailan.Wanpela man long Imigresen

Dipatmen i tok ol AustraliaFederal Polis bai yusim fossapos ol lain ya i no laik kalaplong balus bilong go long Nauru.Paris Aristotle, wanpela man

husat i save halivim ol refugee itok ol i hop olgeta samting i goorait na ol bai no nid long yusimfos.

Australia na PNGsainim agrimenlong asailam sikasentaDISPELA dil namel long

Australia na Papua Niugini i minol i ken opim gen Manus pros-esing senta, we olgeta pipelhusat i askim long kamap refuji,bai go long hap pastaim long ol iken kisim ol i go long Australia onarapela kantri.Praim Minista bilong Australia,

na Praim Minista Peter O’Neill isainim wanpela agrimen ausaitlong bikpela bung bilong APEClong Rasia.Wanpela agrimen ol i bin sain-

im pinis, tasol i bin gat sampelasenis bihain long wanpela HaiKot salens i go long Malesiaditensen senta em gavman i binlaik kamapim.Mis Gillard i tok dispela nupela

agrimen ol i sainim, i ken nau statlong Manus ailan.“Wok i kirap pinis long Nauru.

Ol arapela tim bilong sekim i gopinis long Manus ailan tu,” em ibin tok.“Laik bilong mipela em long

sanapim dispela tupela rijenalprosesing senta kwik.”Mista O’Neill i tok kantri bilong

en i no putim sampela kain‘kondisen’ i go long Australiasapos dispela senta i kamap gen,long tok, bikpela samting em longAustralia i mas peim olgeta samt-ing long kirapim gen dispeladitensen senta.“Dispela em i wanpela rijenal

isiu, na mipela i no tingting longmekim mani long en. Olsem naem i samting bilong Australiagavman nau,” em i bin tok.“Larim ol i makim manimak,

givim mani long en, na mipela baihalivim tasol.”Moa long en, Mista O’Neill i

tok, “Ating mobeta ol i hariap naprosesim ol, na olgeta samtingbai orait.”Mis Gillard tu i bin toktok wan-

taim Malesia lida long ol isiu bilong olasailam sika.ABC Ripota Latika Bourke i tok

Gavman i plen long salim ol asailamsika i go long Nauru oa long PapuaNiugini long pinis bilong dispela mun,Septemba.

Bikpela wari long ol‘iligal wepen’ i pulaplong PasifikRIPOT i tok moa long hap bilong ol

kraim o bikpela trabel insait longPasifik i kamap long ol gan.Wanpela ripot bilong Pasifik

Transesenel Kraim i bin tok Tonga naAmeriken Samoa insait long ol yia igo pinis, i bin senta long ol pipel imuvim ol gan i go kam insait longPasifik rijen.Tasol insait long Papua Niugini,

ripot i painim moa long 60 pesenbilong ol bikpela kraim nau i kamaplong birua bilong ol gan.Long Samoa insait long mun Me,

wanpela man i bin dai na tripela polis-man i kisim bagarap bihainim wan-pela polis reid long wanpela vileslong hap.Dokta Gordon Nanau, wanpela tisa

long sait bilong politik na intanesenelafes long Yunivesiti bilong SautPasifik long Fiji, i tok olsem ol pipel imas wokbung wantaim polis longdaunim namba bilong ol gan i go longol komyuniti.Em i tok tu olsem i gat ol ripot long

liklik namba bilong ol gan, i stap longSolomon Ailans, maski i gat tripelaamnesty agrimen long em ol lokolatoriti na Rijenal Asistens Misen i golong Solomon Ailans, RAMSI, i gopas long en.

Obama i tok embai sanap genUS Presiden, Barack Obama i

askim olgeta Ameriken pipel longvotim em bek long Wait Haus olsemem i ken lidim kantri kamap long wan-pela gutpela ples.Dispela tokaut bilong en i bin

kamap insait long bikpela bungbilong Demokratik Pati longCharlotte, North Carolina.Tripela di i kam go pinis, planti

spika long Konvensen i bin pairaplong ol toktok no laikim ol toktokRipabliken Pati kendidet Mitt Romneyi mekim.Mista Obama long Fraide i

hamarim gut tru ol wok bilip bilongpati bilong en, ol Democrats.Em i tokim ol vota olsem olgeta

tingting ol i skelim i no long tupelakendidet tasol, em i long tupela pati.Em i tokim ol em bai skelim namellong tupela rot wokabaut bilongAmerika.

TOK WANBEL: Australia Imigresen Minista Chris Bowen i sindaun sainim agrimen wantaim Foren Afes MinistaRimbink Pato. Long baksait, Praim Minista Peter O’Neill na Julia Gillard i sanap. POTO: AAP Images

Page 12: Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasolwantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2012/Wantok_namba_1… · Namba 1986 Septemba 13 - 19, 2012 32 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG

KOMENTRI

DISPELA wik Sande em i wanpela spesol de long laip bilongolgeta manmeri husat i sitisen bilong dispela kantri, Papua Ni-ugini.Kantri bai makim 37-yia bonde bilong en dispela wiken, na

yumi save planti bikpela selebresen bai kamap long olgeta hapbilong kantri.Indipendens em i wanpela de yumi olgeta manmeri i mas sin-

daun gut na tingim bek long, olsem wanem, kantri bilong yumii bin ron long dispela 37 yias.Ol papa bilong PNG olsem Gren Sif Sir Michael Somare, Sir

Julius Chan, Paias Wingti, John Momis, leit Bernard Narokobi,leit Sir Ebia Olewale, Sir Matiabe Yuwi, na ol arapela lapun papabilong dispela kantri i bin mekim bikpela hatwok long yumi baiamamas olsem nau lukim fridom na stap olsem wanpela sov-eren indipenden nesen ol i kolim Papua Niugini.Bihain long indipendens, PNG em i kamap olsem wanpela

kantri long wol tu. Ol arapela kantri i luksave long kantri bilongyumi.Planti samting i bin kamap insait long sotpela histri bilong

PNG. Sampela i gutpela na sampela i nogut. Yumi bin bungimhevi, wari, asua, het-pen, amamas, guria, na paul tu.Graun guria, hai wara, strongpela win, volkeno, sip kapsait,

balus birua, na bikpela pait em ol sampela nogut samting i binkamap long PNG namel long yia 1975 na 2012.Taim ol samting nogut long yumi tu i stap, ol gutpela samting

long PNG em i risos bilong yumi. PNG i gat moa long 10-pelamaining projek na sampela ol liklik maining projek tu bai stat bi-hain long tupela o tripela yia nabaut.Tupela bikpela malti-bilian kina PNG LNG na InterOil Galp

LNG Projek i kamap tu. Ol loging kampani i wok long daunim oldiwai, ol piseris kampani i wok long hukim pis, na ol maining napetrolium kampani i wok long rausim ol ges, wel, gol, kopa, silvana nikel.Tasol moa long ol dispela risos i wok long wes nating bikos

nogat wanpela gutpela rot, haus sik, pawa stesen, wara saplai,ples balus, skul, sip bris na edukesen stendet i stap long kantri.Fiji em i wanpela liklik kantri na poroman bilong yumi long

Pasifik Rijen, tasol stendet bilong en i antap tru long PNG.Strong bilong Fiji dola em i moa long PNG kina. Edukesen sten-det bilong Yunivesiti ov PNG (UPNG) em i damblo tru na Yuni-vesiti ov Saut Pasifk (USP) long Fiji winim.Fiji i nogat planti risos. Em i save mekim mani long turisim na

suga tasol. Tasol PNG yumi wok long kisim mani long kainkainsamting.Tasol yumi putim hanmak long soim ol dispela gutpela risos

kantri i gat long en o nogat? Ansa em, i nogat. Nogat wanpelagutpela han mak i stap long soim na tokim wol olsem PNG emi wanpela strongpela kantri na pulap long gutpela risos.Sans long makim gutpela lida bai kam bihain long 5-pela yia

gen. Nau yet yu ken lokim wari bilong yu i stap, na dispela taimpinisim belhat bilong yu taim yu makim wanpela gutpela, stret-pela na trupela lida. Hepi 37 Bonde Papua Niugini.

Septemba 13 - 19, 2012 Wantok P13komentri

Published at Able Building Complex,

Sec 58 Lot 02, Waigani Drive.

PNG ron olsem wanemlong 37 krismas

Hepi 37 Independens long PNGHEPI 37 independens

go long olgeta pipel bi-long Papua Niugini

long dispela taim. DispelaSande em 16 Septemba naem de we kantri bilong yumibin kisim independens longhan bilong Australia.Orait em yumi olgeta save

pinis long wanem em inde-pendens bilong PNG na yumibai amamasim long kainkainwe na stail bilong yumi.Long taun na ol siti em

planti kampani na bisnis i bi-lasim ol wok ples bilong ol natu ol manmeri bai werim olsiot na kolos makim kala bi-long Papua Niugini long en.Em dispela kain bilas bi-

long soim olsem kantri ikamap long wanem taim in-sait long yia long tingim inde-pendens de bilong en.Long ol ples em yumi no

klia gut bikos pasin bilong ollida long go pas na stretim olples na bungim ol pipel wan-taim em bikpela samting. Olpolitiks lida save skelim manina givim go long ol singsinggrup, mekim ol kaikai,kamapim ol kainkain pilai na

ol samting. Tasol yumi nosave sapos ol politiks lida bi-long yumi i redim ol ilekoretbilong ol long dispela onogat.Sapos nogat em mi ting bai

ol ilektoret bilong yumi baisindaun nating olsem na noinap pilim tru mining o astingting bilong independensbilong kantri bilong yumi.Em tru olsem las mun tasol

em nesenel ileksen i pinis naplanti memba i nogat manilong kamapim amamas delong ples na ilektoret bilongol.Ating bai yumi lukim inde-

pendens long ol taun tasolwe ol kainkain pilai spot na olsingsing grup i soim likliksamting long makim 37 kris-mas bilong kantri bilongyumi.

Tasol independens em nonupela samting long yumibikos olgeta yia yumi saveamamasim. Tasol trupelamining bilong independensmas kamap long soim stretolsem kantri bilong yumi i trutru independens. Indepen-dens em min olsem yumisanap long lek bilong yumiyet na gat strong long lukau-tim sindaun na ron bilong olpipel na kantri bilong yumi.Las wik yum ritim long

niuspepa olsem planti skulinsait long kantri bai pasbikos ol no kisim yet dispelafri edukesen mani we gav-man i promis long en. Dis-pela em no gupela mining napiksa bilong independens. Olskul pikinini bilong yumi embun bilong kantri na eduke-sen bilong ol noken bagaraplong dispela taim we kantri imakim 37 independens.Sapos ol skul i pas, we stapmining bilong independens?.Ol lain bilong yumi long

Sauten Hailans kisim taimnogut long wara tait na graunbrukim na bagarapim ples nalaip bilong ol pipel long las

wik i kam. Planti tausen man-meri stap wantaim wari longdispela taim we kantri laikamamasim independens de.Bai gavman tok wanem longdispela na wanem kain sorina helpim bai yumi givimlong ol?.Prais bilong ol kaikai na ol

samting long stua i antap yetna yumi ol pipel i bel pen naskin hot long dispela bikosmani bilong yumi save sot nai no inap kamap bungim fot-nait.Tingim tasol ol kainkain

hevi yumi bungim tude longkantri na tingim mining bilongindependens. Ru olsem ol-geta kantri save bungim hevina kirap ron go het tasol yumimas tingim olgeta hevi bilongyumi na stretim na nokenlukim na larim tasol. Indepen-dens em olsem, stretim hevina kamapim gutpela rot bi-long yumi go insait longpainim gutpela sindaun naamamas.

Hepi 37 independens golong yupela olgeta.

Jada 012

Page 13: Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasolwantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2012/Wantok_namba_1… · Namba 1986 Septemba 13 - 19, 2012 32 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG

Sepetemba 13 - 19, 2012 Wantok P1537independensanivesari

Roku Praimeri Skul baitanim 37-yia wantaim PNG

Aja Alex Potabe i raitim

NAISPELA kantri bilongyumi olgeta, Papua Ni-ugini, bai tanim 37-yialong dispela yia. Longdispela wiken kainkainselebresen, festival naso long amamasim namakim dispela indipen-dens de bai kamap longplanti hap bilong kantri.Em i gutpela tru long

yumi olgeta manmeri longtingim bek wanem samt-ing ol papa bilong dispelakantri i bin mekim longlarim kantri bilong yumi ikisim fridom.Dispela kain pasin i ken

strongim bilip long yumiyet olsem mipela i stronginap long lukautim dispelagraun bilong yumi yetPapa God i givim longyumi.Taim olgeta manmeri, ol

memba na lida, na ol ara-pela manmeri i laik harimstori bilong ol gutpela nabikpekla samting tasol,Wantok Niuspepa i binpainimaut olsem wanpelaliklik skul insait long Sen-tral Provins tu bai tanim37-yia ol dispela yia.Roku Praimeri Skul in-

sait long Kairuku-Hiri Ilek-toret bai tanim 37-yia oldispela yia bikos skul ya ibin stat long yia 1975 taimkantri i kisim indipendens.Planti manmeri bai paul

long Roku em i stap longwanem hap stret insaitlong Kairuku-Hiri. Em i nolong we long Mosbi siti.Em i stap baksait longNapanapa Refaineri bi-

long InterOil Corp.Sapos yu stap long

Daun Taun Mosbi nabrukim solwara i go hapsait, bai yu kamap longRoku. Long kar bai u rau-nim olsem long Tatana,Baruni, Motukea,Konebada, na kamaplong dispela liklik plesRoku.Bihain long mipela i

kisim indipendens 37 yia igo pinis, sampela hap bi-long kantri i kirap na senispinis. Tasol sampela hap,kain olsem Roku, maskiem i stap klostu long kepi-tal siti bilong PNG, em i nosenis yet.Em i asua bilong

husat? Roku em i stapnamel long hap we tupelabikpela malti-bilian-kinaLNG refaineri bilong PNGLNG Projek na InterOilGalp LNG Projek. Nupelakampani Niugini Energytu i kam stap long hap.Tasol ol manmeri long

hap i nogat wanpela gut-pela wara saplai sistem.Ol skul pikinini i savekisim bikpela taim longsait biong wara.Skul Het Tisa, Willie

Kopilio, i tok ol i savebaim tenk wara long maniK300 long Eda Ranu. Dis-pela Tenk wara i savesevim ol pikinini na ol tisayet inap 4-pela de nabaut.Kupo i tok InterOil i

save helpim dispelakomyuniti gut tru. Hapaste tasol, InterOil i givimK10, 000 long dispelaskul long mekim banis bi-long skul.Taim InterOil i givim dis-

pela mani, ol sumatin,tisa, papamama na lokolkomyuniti i bin amamasnogut tru.“Mipela i amamas stret

long dispela bikpelahelpim mipela i kisim longInterOil. Mipela i savebilip olsem liklik senis isave kamapim bikpelasenis. Bai mipela pinisimbanis bilong skul wantaimdispela mani,” Kopilio itok.Roku Praimeri i gat 180

sumatin, 6-pela klasrumbilong gret 3 i go inapgret 8. Em i gat 6-pela tisatu. Ol sumatin yet i bintokaut olsem ol i nidimstret gutpela desk, gut-pela buk, sia na tebol, naol i nidim stret ol nupelaklasrum tu.Taim PNG em i laik

amamas long bonde bi-long en, na ol pipel i luk-luk i go long ol arapelabikpela selebresen, olRoku manmeri i laik ama-masim bondei bilong skulbilong ol. Skul bilong ol itanim 37 yia ol na em iwok long go lapun.Ol klasrum i bruk, desk

i bagarap, glas bilongklasrum i bruk, ol sumatini sindaun long floa, na ol inidim ol arapela samtingtu. Edukesen MinistaParu Aihi, husat i lokolmemba bilong ol i bingivim K10, 000 pastaim.Nau tu Minista Aihi i

mas luksave long dispelaliklik ples bikos skul ya emi wanpela namba wansamting long laip bilong olliklik manmeri long hap.

ROKU TANIM 37…Roku Praimeri Skul i bin stat long yia 1975 na em i tanim 37-yia tasol olskul samting olsem desk, tebol, klasrum, buk, na ol arapela samting i bagarap stret. Gav-man mas helpim dispela olpela skul we i stap long Ilektoret bilong Edukesen Minista ParuAihi. Poto: Aja Alex Potabe

SELEBRETIM 37 yia: Ol yangpela sumatin bilong Roku Praimeri skul mekimsave long danis tumbuna.Poto: Aja Potabe

Page 14: Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasolwantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2012/Wantok_namba_1… · Namba 1986 Septemba 13 - 19, 2012 32 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG

P16 Wantok Septemba 13 - 19, 2012 3737independensaniversari Septemba 13 - 19 Wantok P17

Namba 37 Independens Anivesari-PNG

Tok Luksave

Olsem memba bilong Pot Mosbi Not Wes ilek-toret, mi luksave long bilip yupela i gat long milong makim yupela long floa bilong Palamen.

Long dispela, mi tok tenkyu tru.Long makim famili na pikinini bilong mi, mi tok tenkyu

long yupela olgeta, na mi lukluk i go het long wokbungwantaim yupela long olgeta eria bilong divelopmen we isut long sindaun bilong yu insait long Not Wes ilektoretinsait long faivpela yia i kam.I gat sampela ol gutpela kendidet i resis long dispela

sia tu. Mi tok tenmkA number of good candidates alsocontested the seat. I thank them for their noble efforts andsacrifice and extend my commiserations and wish themand their families all the best.

Ol Divelopmen Polisi wokPlanti long yupela bai save olsem mi bin wanpela lida

insait long Tred Yunion muvmen long bikpela hap longwok laip bilong mi. Mi bin holim sampela ol sinia menesaposisen insait long nesenel pablik sevis. Taim 2012 ne-senel ileksen i kamap, mi bin Presiden bilong Pablik Em-ployis Asosiesen na PNG Tred Yunion Kongres.Long dispela level bilong lidasip, mi save olsem mi mas

lukluk long bikpela mak bilong komyuniti long nesenellevel wantaim planti ol wok resis na stekholda bilong en. Not Wes ilektoret i gat pipel bilong kain kain hap kona

bilong PNG. I gat planti ol ogenaisesen bilong sios, olpraivet kampanti, ol komyuniti sevis ogenaisesen, ol merina yut grup na kain kain moa. Mi bai gat taim bilong yu-pela olgeta, na olgeta bai kisim wankain luksave bihainimstrong bilong wok ol i mekim.Em i nupela taim yet, na mi wok long mekim wok riviu

na skelim ol divelopmen nid bilong Not Wes Ilektoret.Tasol ol dispela samting daunbilo em sampela ol bikpelaeria mi bai lukluk long en.

Edukesen:Mi bilip long tingting bilong Yunivesal Edueksen. Dis-

pela i luksave long edukesen bilong olgeta. Ol pikinini naol yut i mas namba wan wari. Olgeta level bilong eduke-sen bai kisim luksave. Olsem wok redi bilong dispela, baigat wanpela wok glasim long olgeta edukesen instituseni go het. Ol dispela edukesen institusen em olgeta Teseri,Teknikal, Sekonderi, Komyuniti na Elementeri skul. Skulbilong ol bikpela manmeri tu bai gat luksave.Groa long namba bilong ol manmeri long Pot Mosbi em

i antap tru. Dispela i save lukim bikpela namba pikininiinap go skul husat i no inap go skul bikos i nogat spes.Mipela bai sekim olgeta rot bilong mekim bikpela o opimol nupela edukesen institusen insait long Not Wes Ilek-toret.Mipela bai glasim olgeta pablik na praivet edukesen in-

stitusen na olgeta ol bikpela stekholda bai givim tingting,wantaim Dipatmen bilong Edukesen, IEA na ol arapelaejensi.Wanpela klia polisi progrem bai go aut bihain long dis-

pela wok glasim i pinis. Askim bai go long olgetastekholda long wokbung na givim tingting. Progrem bilongraun i go lukim olgeta skul na edukesen institusen insaitlong Not Wes i klostu redi nau. Toksave bai go aut long ol-geta skul.

Yut, Skils Divelopmen na Kamapim moaWok:Wanpela hevi long PNG em bikpela namba bilong ol

yut. Sot long spes insait long ol teknikal institusen bilongstrongim save i lukim planti tausen skul liva i wok abruslong sans bilong kisim inap save bilong painim wok o ki-rapim bisnis o ol arapela gutpela wok.Bai gat wanpela wok glasim bilong ol skils o save we i

gat nid long en namel long ol yut bilong Not Wes ilektoret,bilong strongim ol skils trening bai em i ken inapim ol lebamaket. Sanapim bilong ol vokesenal, skils trening insti-tusen na ol komyuniti koles tu bai kisim luksave. Hap bi-long dispela wok em bilong bungim edukesen wantaimskils divelopmen na wok.

Helt:Mi bilip long Yunivesal Helt kea aninit long luksave bi-

long Yunaitet Nesens. Aninit long ol Milenium DivelopmenGol (MDG), ol Milenium Helt Rikwaiamen bilong inapimwanwan kantri i stap ples klia.PNG i sainim ol Milenium Divelopmen Gol. Dispela tok

mipela i mas inap olgeta liklik mak helt askim pastaim long2015. Olsem wanpela kantri, yumi wok pundaun long dis-pela. Olsem memba bilong yu, mi bai yusim olgeta savena strong bilong mi long inapim ol helt nid bilong Not Wes.Wanpela gutpela helt plen bai kamap we bai em i

bungim olgeta plen bilong opim na strongim ol helt kliniki stap nau. Mi bai lukluk long ol mobail helt klinik sevis naraun i go long ol haus na ol arapela rot bilong givim isi rotbilong ol famili long kisim helt kea.

HIV/ AIDS / ol STDBikpela luksave bai go long HIV/AIDS na ol Seksuali

Transmitet Disis o sik bilong sem. Ol bikpela stekholdalong dispela eria bai mas bungim tingting. Nesenel AIDSKaunsil, wantaim ol dona patna na stekholda i makimpinis ol taget bilong inapim aninit long stia na lukaut bi-long NAC.Mi bai bihainim ol polisi na stratejik wok bihainim Ne-

senel HIV na AIDS Strateji Pepa bilong 2011 - 2015 nagivim sapot bilong mi long wanpela bikpela wok bilong in-apim olgeta askim bilong daunim mak bilong ol dispelasik i groa. Bai gat wanpela Not Wes Ilektoret AIDS Kaun-sil i kamap long go pas long ol HIV/AIDS wok insait longilektoret.

Ol Haus sik / Klinik / Medikal SevisPot Mosbi Jeneral Haus sik i mekim wok moa long mak

bilong em long inap long mekim, na i no inap long inapimolgeta askim namba bilong ol manmeri long siti i nidim.Konstraksen bilong moa klinik insait long ol sabeb bi-

long Not Wes we i nogat klinik i stap, bai halivim longrausim sampela hevi. Long namel taim, mi laik go het longmekim ol dispela samting;l Apgredim Gerehu klinik bai em i kamap haus sik.

Long bihain taim, bai gat ol plen bilong sanapim wan-pela ful haus sik.

l Opim gen Waigani klinikl Strongim ol bilding long Morata , Tokarara na Hohola

klinik. l Sanapim wanpela klinik long Hanuabada

Mi bai wokbung wantaim ol gavman ejensi na Dipat-men bilong Helt, ol praivet haus sik na ol arapela ejensi nainstitusen.

Ol Rot, Sabeb Strit na Wokabaut rotLong sait bilong rot, i gat tupela bikpela hevi long siti

bilong Pot Mosbi. Namba wan em bruk daun bilong olbikpela rot bilong wokabaut na strit insait long ol sabeb;na namba tu em i nid bilong opim ol rot i stap pinis naopim ol nupela ekses rot. Trefik i save paspas olgeta delong taim bilong ol kar i ron i soim klia piksa olsem mipelai mas stretim ol dispela eria.Ol NCDC siti enjinia i lainim pinis ol plen bilong infra-

straksa divelopmen insait long Pot Mosbi. Dispela ikaramapim tu opim bilong Gerehu baksait rot we i bungimAtlas Steel jangsen o hanrot, konstraksen bilong foapelalen baipas rot long Badihagwa i go long Baruni na AtlasSteel, na tu konstraksen bilong wanpela rot i bungimGerehu na 8 Mail.Mi bai wok bung gut wantaim siti hol na ol arapela

NCDC memba bilong palamen bai ol dispela ol komitmeni kisim luksave na ol strit na rot insait long Not Wes ilek-toret i kisim gutpela wok mentenens.

Pablik TrenspotHevi bilong pablik trenspot sistem long Pot Mosbi em,

yumi olgeta i save long en. Bikpela namba bilong pablik igo antap tru, na i mas i gat mobeta pablik trenspot sis-tem.Mi bai wok klostu wantaim NCDC, Dipatmen bilong

Trenspot na ol arapela ejensi long kamapim mobeta pab-lik trenspot sistem we i luksave long olgeta sait bilonggivim trenspot sevis we i sef na gutpela long pablik longyusim.Wanpela polisi progrem wantaim ol rekomendesen bai

lukluk long olgeta sait bilong pablik trenspotesen.

Hausing:Haus slip em i besik humen nid. Planti yia nau, Pot

Mosbi i no lukim wanpela kain bikpela hausing divelop-men. Not Wes ilektoret i gat moa long hap bilong ol man-meri i stap long siti. Groa long namba bilong ol manmerii strongim askim bilong inapim hausing askim bilong PotMosbi.Bikos i nogat inap graun na ol bikpela kostim bilong

bilding konstraksen na sevis, dispela i wok pasim hausingdivelopmen. Dispela em i wanpela bikpela salens we inidim wanpela nesenel luksave na wok progrem long stre-tim dispela eben hausing hevi.Em i nidim wanpela nupela luksave we i bungim olgeta

tumbuna papagraun, tasol i no rausim rait na luksave ol igat. Mi bai glasim gut dispela lis-lis bek pasin. I gat bilipolsem toktok i ken go het wantaim ol tumbuna papagraunlong givim planti ol graun i nogat wok i kamap long en longGerehu i go olgeta long Baruni long sanapim ol hausingestet.Mi bai wok wantaim Nesenel Hausing Koporesen, ol

Tumbuna Papagraun na ol arapela stekholda longkamapim wanpela gutpela Pablik Hausing Progrem bi-long Not Wes we i lukautim olgeta kain populesen sektamanimak bilong potnait pe, na ol arapela luksave.

Loa na OdaOlgeta manmeri na ol famili i mas sindaun gut na ama-

mas insait long wanpela ples we i nogat birua. Mi laikgivim gutpela banis na lukaut long olgeta manmeri nafamili i stap insait long Not Wes ilektoret.Dispela bai nidim wokbung wantaim ol loa ejensi, em

Royal Konstabulari, aninit long Dipatmen bilong Polis, naol arapela ejensi na ogenaisesen.Polis bai stretim wanpela sait bilong hevi tasol. Yumi

bai nidim sampela ol arapela rot bilong bungim ol sosol naedukesen progrem, na givim bilong wok. Mi tingting longstrongim komyuniti luksave olsem sekyuriti i kirap longhaus na em i wok bilong olgeta manmeri long strongim.

Ol Kot/Dispiut Setelmen na LigelHalivimOl haus kot nau i no inap long stretim gut ol kot kes i

wok kamap. Dispela i nidim moa wok slekim, we bai yumimas sanapim ol nupela haus kot insait long ol sabeb bi-long Pot Mosbi.Mi laik wok bung wantaim ol gavman ejensi olsem Atoni

Jenerals Opis, Judisal Sevises, Polis na CIS, longstrongim dispela askim.

Ol kros na traibol pait namel long ol birua lain i kamapwanpela nomol samting long ol sabeb bilong Pot Mosbi.Long daunim kain birua olsem, mi laik kamapim wanpelarot bilong stretim ol dispela hevi.Mi bai toktok wantaim Opis bilong Pablik Solisita long

kamapim wanpela patnasip wokbung bilong givim ligelhalivim i go stret long ilektoret.

Drag Riabilitesen/ Alkoholiks Anonimus/Laiplain na ol Arapela SosolSevisMi bai strongim ol institusen i save mekim wok long ol

dispela eria. Sapot bilong kain wok olsem bai bihainim nidbilong ol.

Ol Pak/Spots na RekriesenOl Pak, gaden, spots na rekriesen insait long siti i nogat

gutpela kala we i soim tru spirit na pasin bilong ol manmerilong bung wantaim na amamas. Ol i mas strong bilonghalivim na daunim ol loa na oda hevi na strongim komyu-niti long sindaun wantaim, wantaim wankain luksave.Mi bai wokbung wantaim Minista bilong Spots, Honor-

abel Justin Tkatchenko na ol arapela ogenaisesen olsemPNG Spots Komisen na NCDC, long strongim ol fasiliti istap nau, na tu kamapim ol samting we bai strongim olsamting i stap pinis. Sanapim bilong ol jimnesium, swim-ing pul na moa spots oval na fasiliti bai kisim luksave.

WaraMi bai wokbung gut wantaim Eda Ranu na NCDC long

lukim olgeta famili i gat klinpela wara bilong dring, na gut-pela wara saplai. Wara em i as tru bilong laip, na ol resi-den bilong Not Wes i mas kisim.

Ol nid bilong Eneji na PawaGutpela na sef eneji saplai i mas stap long kamapim

wanpela strongpela moden kalsa na ples sindaun. Mi baisekim na wokbung moa wantaim PNG Pawa long dau-nim ol blekaut o taim pawa i pundaun. Long bihain taim,gutpela sevis bilong pawa i go long Not Wes i mas stapinsait long bikpela luksave i bungim ol bikpela stekholdaolsem PNG Power, NCDC na ol arapela stekholda insaitlong eneji sekta. Mi gat laik bilong sekim ol arapela rot bi-long eneji we i no dia tumas, na i gutpela long busgraun.Mi bai kisim moa stia tok long dispela sait.

Sanitesen na Haijin o klinpela pasinTingting bilong onasip, na luksave i mas go insait long

bel na tingting bilong ol pipel bilong Not Wes bai ol i stapklin na ples tu i stap klin na stail moa. Dispela em i wokbilong komyuniti na em i mas kirap insait long wanwanhauslain yet.I tru olsem bungim na rausim bilong pipia i kam aninit

long lukaut bilong mi, tasol mi bai kamapim ol rot bilongrausim pasin bilong tromoi pipia nating.Sanitesen na haijin o klinpela pasin i save wokabaut

poroman oltaim. Pundaun long strongim tupela wantaimi ken kamapim kain kain birua bilong ol sik.Suris, gutpela plaming na baret bilong karim wara em

ol bikpela samting i mas kisim luksave. Ples bilong kukimrausim pipia, we nau i stap long Baruni damp bai massenis.

Eben DivelopmenI mas i gat wanpela eben divelopmen plen bilong luk-

luk long sanapim bilong givim ol besik sevis olsem Benk,Pos Opis na ol arapela sevis insait long Not Wes. Wan-pela glasim bilong ol ejensi bilong go hetim ol eben di-velopmen plen i stap nau bai go het. Mi bai wok wantaimol ejensi bilong karimaut ol plen.

Ol SetolmenOl manmeri i stap long ol setolmen i no wok kisim inap

luksave, na sevis olsem ol manmeri i gat wankain raitolsem ol arapela manmeri long PNG. Long dispela as, nai gat groa long ol kain kain raskol na stil pasin. Em nau,lus long komyuniti na ekonomik sindaun i save mekim oli kamap olsem ol ausait manmeri, na i save strongimpasin daunim ol yet, na pasin i no gutpela long komyuniti. Dispela em i wanpela hatpela eria we i nidim gutpela

luksave we i stretim ol hevi we i bungim laik na luksave bi-long olgeta.Mi tingting long glasim gen ol plen bilong tanim ol dis-

pela setolmen i kamap ol sabeb. Mi save olsem dispelawok bai nidim bikpela wok tru, tasol mi bilip olsem dispelai ken kamap.

Groa long Praivet Sekta / Smol Bisnis DivelopmenOlsem ensin bilong groa we i save kamapim wok na

givim sevis, praivet sekta i mas kisim sapot bilong larimem i groa moa. Mi laik wok bung wantaim bisnis komyu-niti long kamapim wanpela praivet sekta groa plen bilongilektoret. Dispela plen bai karamapim smol bisnis divel-opmen.Strong bilong ilektoret long bisnis bai gat glasim bilong

painim stia bilong kamapim ol gaitlain long kamapim wan-pela ples we i gutpela bilong kirapim moa liklik bisnis. Moalong en, moa halivim long sait bilong lukautim bisnis tubai kamap. Wanpela bikpela kostim bilong ol liklik bisnis, em rent

na ol kain kain arapela sas. Mi laik sekim strong bilongsanapim ol opis spes bilong ol liklik bisnis i save salim olliklik kago samting.Ol praivet sekta ogenaisesen olsem Bisnis Kaunsil bi-

long PNG, Semba bilong Komes, Employas Federesenna ol arapela gavman ejensi bai kisim askim bilong givimstia tingting.

Infomol SektaInfomol sekta em i as tru bilong ol taun ekonomi. Planti

wok i go long dispela sait pinis. Mi laik strongim dispela olgutpela wok i go moa yet.Wanpela long ol salens em long sanapim ol bris namel

long fomal na infomal sekta, bai i ken larim gutpela rotnamel long tupela.Mi bai sekim gen wok i kamap pinis, na strongim ol ara-

pela rot bilong groim dispela tupela seka. Dispela woksekim bai karamapim glasim long mani sapot, tok stia naol arapela kain halivim.

Ol MaketOl maket nau i stap, i no gutpela. Mi laik painim gut-

pela graun bilong sanapim ol gutpela haus maket wan-taim gutpela wara saplai na toilet is tap insait long olwanwan sabeb long Not Wes. Ol maket i stap pinis, milaik agredim ol.Planti maket i save lukluk long salim gaden kaikai, pis

na ol arapela kaikai. Mi bai lukluk long sanapim ol ara-pela maket bilong ol arapela kain samting. Toktok baikamap namel long opis bilong mi, NCDC na ol arapela

ejensi bilong painim rot i go het long dispela sait.

Maikro Kredit / Ol Benk / Ol Fainensal InstitusenGroa bilong praivet sekta, ol liklik bisnis, ol maket na

infomal sekta i no inap kamap insait long eria i nogat rotbilong groa. Olgeta i nidim mani. Sampela ol Maikro Kreditskim i sanap bilong givim ol liklik dinau long wanwan man-meri husat i laik kirapim ol liklik bisnis.Mi bai skelim ol rot i stap bilong sanapim wanela Maikro

Kredit Skim bilong ilektoret tasol. We i gat Maikro KreditSkim i stap pinis, mipela bai wok bung wantaim ol namekim i go bikpela bilong ol manmeri bilong Not Wes.Moa long ol Maikro Kredit Skim, mi bai wok wantaim ol

Benk na ol arapela Fainensal institusen long opim ol opisna sevis long kain kain ol hap bilong ilektoret.

Ol StuaDivelopmen o kamapim bilong ol stua em i olsem ol

han bilong ol eben divelopmen plen. Olgeta dispela plenbai stap insait long ol eben divelopmen plen.

Ol Profesinal SevisKlostu olgeta profesinal sevis i stap nau long daun taun

Pot Mosbi o Boroko. Ol loa opis, medikal opis, saveya,akitek, enjinia, akaunten na ol konsalting bisnis i mas goaut long ol sabeb. Mi bai sekim ol rot bilong pulim ol dis-pela ol lain long opim ol opis long ol sabeb.

Taun Hol / Konvensen Senta / LaibreriMi laik silipim faundesen bilong bilding na konstraksen

bilong wanpela Sabeben Taun Hol wantaim KonvensenSenta na wanpela Laibreri. Dispela bai kamap hap bilongeben divelopmen plen bilong ilektoret.

Spiritual DivelopmenPasin bilong strongim spirit, em i samting bilong wan-

wan. Mi yet mi wanpela Kristen, tasol mi luksave long raitbilong olgeta kain lotu long strongim bilip bilong ol, tasolol i noken daunim rait bilong ol arapela. Dispela i maswankain long ol lain i no bihainim wanpela lotu.Mi bai strongim wokbung bilong olgeta lotu na sios long

givim sapot we ol i nidim. Mi laik sapotim ol sios na bilipgrup long ol eria olsem edukesen, skils divelopmen, nahelt. Moa sapot bai go aut bihainim strong bilong laik naluksave ol i gat.

Kalsa / TurisimNot Wes ilektoret i pulap long kain kain manmeri bilong

PNG, na tu ol arapela kantri. Mi bai strongim pasin bilongsindaun bung wantaim, bilong strongim luksave long kainkain ol pasin kalsa i stap.Divelopmen na sanapim bilong ol kalsarel na turis senta

bai go het. Mi laik wok klostu wantaim Nesenel Musium,Nesenel Turisim Atoriti, Nesenel Ats Skul na ol arapelaKalsarel Grup long kamapim wanpela plen bilong lukluklong divelopim dispela eria.

Pos Opis, Komyunikesen / Ol Intanet KafeDivelopmen na sanapim bilong Postal Sevis, Komyu-

nikesen, IT na ol intanet kafe i mas stap long olgeta haptude. Mi bai wokbung wantaim ol ogenaisesen i savegivim ol dispela kain sevis long sanapim ol dispela sevisinsait long wanwan ol hap long Not Wes.

Wok Gavman / Ilektoral OpisGutpela wok gavman i mas stap long gutpela givim bi-

long ol gavman sevis. Olsem memba bilong yupela, i masi gat opis i stap bilong prosesim ol hevi bilong ilektoret.Em i klia hia olsem nau yet, i nogat wanpela opis i stap in-sait long ilektoret. Mi bai stretim dispela.Wanpela glasim bilong olgeta manmeri long Not Wes

ilektoret bai kamap long sekim wanem hap ol dispela opisbai sanap long en. Olgeta samting bai kisim skelim, olsemkostim bilong sanapim ol dispela opis.Mi bai strongim Gutpela wok Gavanens, Transparensi

o klia wok pasin, na Akauntabiliti.

Mi bai strongim tu pasin bilong bihainim loa, nesenelkonstitusen na ol astingting bilong demokrasi.

Ol Humen na Demokratik RaitMi bilip tru long ol Jeneral Prinsipal bilong Humaniti we

i kamap pastaim insait long Philadelphia Declaration bi-long 1944. Mi givim bikpela luksave long ol dispela veliu,na bai strong long banisim na strongim ol. Mi mekim dis-pela, maski i gat ol salens i stap we i ken daunim olgetadispela ol rait.

Ol Motu Koita Viles na KomyunitiMi larim toktok long ol Motu Koita komyuniti long las tru

bilong dispela stetmen, bikos Not Wes i karamapim sam-pela ol viles i stap long ol asples papagraun bilong PotMosbi, we baundri bilong ol i klia stret. Ol dispela komyu-niti i gat kalsa bilong ol yet.Mi bai wok klostu wantaim Motu/Koita Asembli, ol elda

na ol arapela ki grup bilong sapotim na kamapim ol di-velopmen progrem we i stretim wanwan ol nid na laik bi-long ol komyuniti insait long ol dispela viles.Wanpela wait pepa bai kamap we bai bungim olgeta

divelopmen wok na ol arapela wok bilong givim luksavelong ol dispela Motu Koita komyuniti.

Komitmen bilong Wokbung wantaim olDona OgenaisesenNau yet, mi luksave olsem level bilong baset sapot mi

gat bai no inap long givim olgeta ol bikpela projek mi laikmekim. Mi bai wokbung moa wantaim ol dona ejensi in-sait long wanwan ol spesolais eria bilong ol bilongkamapim sampela ol projek na divelopmen wok.

Pinisim ToktokMi tok gen olsem dispela em i wanpela stetmen bilong

laik mekim samting, we i kamapim as bilong wanpelapolisi fremwok na eksen plen bilong kamaut long faivpelayia i kam, na bihain long en tu. Oda ol i bihainim long dis-pela stetmen i no min ol bai bihainim stret. I gat planti ol arapela samting, mi no raitim long yia. Ol

dispela bai mi skelim wanwan, o taim em i pas wantaimol wok mi makim antap.Ol projek bai mi skelim na givim sapot long strong bi-

long ol wanwan. Mi laik tok hia, olsem ol projek i lukluklong halivim komyuniti tasol bai kisim luksave. Ol projekbilong halivim wanwan manmeri bai nogat.Long bihainim ol dispela astingting na wok, mi bai luk-

luk na wok bihainim ol plen bilong Gavman olsem MidiumTem Divelopmen Plen (MTDS), Vision 2050, ol MDG, naol arapela plen bilong kantri, na ol intanesenel loa luk-save. Moa long en, mi bai bihainim Pablik Praivet Pat-nasip (PPP) wok bung tingting. Mi bai bung wantaim olarapela gavman na praivet sekta wok progrem.Mi save olsem planti long ol dispela wok bai nidim

bikpela wok tru long kain kain kona, na ino long manitasol. Mi na namba wan long tok olsem mi wan i no inapmekim ol dispela. Tasol mi ken givim lidasip na askim longwokbung bilong yupela olgeta long mekim ol dispela pro-jek i karim kaikai. Planti long ol namba wan wok bai nidim odit, iveluesen

o wok skelim bilong sindaun i stap nau, long sait longwanwan ol projek antap. Dispela wok bai kamap insaitlong laspela hap bilong dispela yia.Mi no laik statim nupela ol tingting na wok olgeta. Mi

laik wokbung wantaim ol arapela memba bilong ol ilek-toret long Pot Mosbi, na tu, wantaim Gavana HonorabelPowes Parkop. Mi bilip olsem wokbung bilong yu bai stap wantaim mi.

Mi laik wisim yu, famili na ol pren bilong yu, olgeta gutpelastrong na sindaun. God i blesim yupela olgeta.Mi em bilong yupela!

----------------------------------------------------Michael Malabag

Memba bilong PalamenPot Mosbi Not Wes Ilektoret

Toktok bilong Mekim wok i kam long Honorabel Michael Malabag, OBE - Memba bilong Pot Mosbi Not Wes Ilektoret

Ol Wok Divelopmen bilong Pot Mosbi Not Wes Ilektoret Wanpela Gaitlain bilong wanpela Gutpela Divelopmen Polisi Fremwok

Page 15: Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasolwantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2012/Wantok_namba_1… · Namba 1986 Septemba 13 - 19, 2012 32 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG

P18 Wantok Septemba 13 - 19, 2012 37independensanivesari

Yangpela man i kisim gutpela indipendens presenWANPELA yangpela manMilen Be bai amamasim gutnamba 37 indipendensanivesari bilong kantri natok tenkyu i go long Benkbilong Saut Pasifik (BSP)long as bilong amamasbilong yangpela man ya.Archie Fitcher i gat 22 kris-

mas na i kam long MIlen BeProvins i winim K50,000 longBSP Grin Gol kes givawebilong mun Ogas long dis-pela yia.Archie i bin kirap nogut tru

na em i no inap bilipim taimSif Eksekyutiv Opisa, Ian BClyne, i givim em K50,000long dispela wik Tunde. Embin rausim K200 long wan-pela ATM masin long dispelamun na taim ol i wokim dro,nem bilong em i kamapolsem wina.Archie em i wanpela

sumatin na em i wok longskul akaunten long kisimdiploma bilong em longakaunting i namba wan longol 4-pela pikinini, i tok em baiyusim hap mani long peimskul fi bilong em long tupelayia i kam na em i ken kisimdiploma bilong em. “Mi hat long toktok long

amamas mi gat long winimdispels bikpela manimak baimi yusim long pinisim skulbilong mi na kisim diploma,na ol narapela samting moa.“Mi tok tenkyu long long

BSP long dispela win bikosdispela bai daunim hevi papabilong mi i gat long painimmani long baim skul fi naalauwens,” Archie i tok.Em i tok em bai helpim

mama bilong em long pinisimhaus bilong ol long ples.Archie em i wanpela long ol

201 pipel we i bin win longmun Ogas. BSP Grin Gol KesGivawe i bin givim K100,000long dispela resis i go long olwina.Long mun Disemba, wan-

pela laki kastoma bai winimK1 milian kes long Gren Praisdro.Taim em i prisenim sek-

mani i go long Archie, MistaCline i tok Grin Gol GivaweKes i strongim ol pipel longyusim ol ilektronik sanelolsem ol ATM, EFTPoS naMobail Benking. “Yu yusimKundu Kad bilong yu plantitaim, yu gat moa sans longwin.Long go insait long resis, ol

BSP kastoma i mas yusimkad bilong ol long ol BSPATM masin long rausimmani, long ol stua na longMobail Benking.

SELEBRET: Dispela ol yangpela gel bilong Yabob long Madang Provins i selebret wan-taim ol naispela kala bilum bilas i gat kain stail yet bilong em. Poto: James Kila

SINDAUN NA LUKIM: OL dispela liklik pikinini i sindaun long hap bilong selebresen nalukim ol ektiviti o ol pilai samting i kamap.

LAKI STRET: Yangpela Archie i sanap wantaim CEO bilong BSP, Ian B Cline na sekmaniinap long K50,000. POTO: BSP Pablik Rilesen

Page 16: Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasolwantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2012/Wantok_namba_1… · Namba 1986 Septemba 13 - 19, 2012 32 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG

37independensanivesari Septemba 13 - 19, 2012 Wantok P19

Independence Message

By Fr Lollington

ALMOST leading up tofour decades, Independ-ence is something thattowns and cities of thisgreat nation must beproud of.

We have seen the de-velopment of our country;and though PNG is on itsown , our bilateral rela-tionship with our mothercountry, Australia, wasand is committed to build-ing human resources,and provide financial sup-port. Millions and billionsof kina coming into ourcountry, but it is very hardto see development tak-ing place in most remoteparts of PNG.

Even the National Gov-ernment’s budget for ca-pacity building in townsand districts is very poor.

Our schools, hospitals,health centers, roads andbridges are broken down.After 37 years, most partsof our country and roadshave not been connectedand as a result, our peo-ple cannot reach thenearest towns or marketsto sell their products.

Their demands havebeen taken to Waigani,but we have deaf anddump people who sit andenjoy our partners coun-try funding and our taxpayers’ money.

Where is all the wealthof this great and blessednation?

We need to take a criti-cal look at ourselves tosee if our commitment iswrongly applied.

But we thank God thatPNG has been a self suf-ficient society in the past,where we survivedthrough our own efforts,thus we have to recap-ture this attitude.

If we don’t, then willnever achieve progressfor ourselves and our so-ciety. This great nationwith so much preachingof great wealth should bein partnership betweenthe state and the people.

If our governmentmeans business with us,we need to see total com-mitment to do better, towork harder and to givemore of themselves thenbefore.

We need to see thefoundation of doing andbuilding, the renewal ofcommitment, hard workand self-sacrifice.

We need total commit-ment and self-sacrifice tomake PNG great andchange. We must refocusourselves on what it is tobe people of this nation.

We must focus againon all things that make usspecial.

If we say we are proudto be Papua NewGuineans, One People,One Nation and OneCountry, let us thank Godfor the past achieve-ments, challenges andfailures.

Let us ask God to bless

PNG and take owner-ship of God’s word andwork.

Let us translateGods’ wishes into real-ity and if we are in thatposition, let us sharethe vision of this greatand wealthy nation.

It’s a time to give ontenth of this greatwealth back to God sothat the church socialservice can be in betterposition.

The church workers

lives may improve, andthe word can bepreached richly in thisgreat land.

Finally, knowing our-selves as a nation, letus unite on the basis ofrespect for all level oflife.

As the mother of thisnation, united we stand,divided we fall, unitedwe rise and grow inbuilding Christ relation-ship with one another.

Commitment, better management ofresources and attitude change willsee a better PNG

TUMBUNA TRU! Ol pikinini bilong Roku praimeri skul insait long sentralprovince i kilim skin long danis tumbuna long taim ol i kisim halivim bilongIntaoil na tu ol i selebretim independens. Poto:Aja Potabe

Ol sumating bilong Sogeri Nesenel hai skul i soim kala bilonghailens long taim bilong independens . Poto: Wantok

Page 17: Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasolwantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2012/Wantok_namba_1… · Namba 1986 Septemba 13 - 19, 2012 32 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG

BIKNEM ben bilong bipo GwaduBen, nau i pilai long SolomonAilan. Dispela nupela luk benwantaim olpela memba na benlida, Billy Aisi i kisim ol yangpelahusat nau i save pilai long ben.Gwadu Ben i go pilai long Lae

sampela wik go pinis long ama-masim ol manmeri bilong Lae,na sampela ol bik manmeri longwanpela bikpela hotel long hap.Dispela ben tu i save mekim na

Lamana Hotel save pulap long olmanmeri. Olgeta Fonde nait, olmanmeri i save go pasim taimlong Lukim ol singsing na pilai.Gwadu Ben i gat nem long

70s. Planti olpela lain bai savelong musik bilong ol na we bilongol long pilai.Ol bai pilai long Honiara long

dispela wik taim yumi lukim In-dipendens bilong yumi PapuaNiugini 16 de bilong dispelamun.Long Septemba 16 Lamana tu

bai bringim bek Sanguma Ben

long amamasim bon de bilongPapua Niugini. Sanguma Ben i pilai long

Fonde wik i go pinis longLamana Hotel. Dispela nait i binpulap long ol manmeri husat isave long musik bilong ol. Plantilaikim tru olsem na ol askimLamana long bringim wanpelamoa so bilong ol.

FONDE 13 SEPTEMBA, 2012

4.45 AM G AUSTRALIA NETWORK5:00 AM G JOYCE MEYER5:30 AM G TODAY9:00 AM G CLASSROOM BROADCAST9:00 – 9:40 GRADE 7 MATHEMATICS9:50 – 10:30 GRADE 7 SCIENCE10:40 – 11:15 GRADE 8 MATHEMATICS11:20 – 12:00 GRADE 8 SCIENCE12:00 PM G AUSTRALIA NETWORK1PM – 3PM G CLASSROOM BROADCASTS con

tinues…….1:00 – 1:40 GRADE 6 MATHEMATICS1:50 – 2:30 GRADE 6 SCIENCE2:30 – 3:00 DEPI

3:00 PM G KIDS KONA3.00 PM DORA THE EXPLORER3.30PM NEW MACDONALD’S FARM4:00PM THE SHAK4:30PM KITCHEN WHIZ

5:00 PM G FUNNIEST HOME VIDEO SHOW5:30 PM G TRAPPED #235:55 PM G EMTV TOKSAVE6:00 PM G EMTV NATIONAL NEWS7:00 PM G RAIT MUSIK8:00 PM G RESOURCE PNG 9.00 PM G SOCCER EXTRA9.08 PM G HOT SPOT #219:35 PM G DIGICEL STARS 3 EP#3 - 10:30 PM PGR NRL FOOTY SHOW12:00 AM G EMTV NEWS REPLAY

FRAIDE 14 SEPTEMBA, 2012

4.45 AM G AUSTRALIA NETWORK5:00 AM G JOYCE MEYER5:30 AM G TODAY

9:00 AM G CLASSROOM BROADCAST9:00 – 9:40 GRADE 7 MATHEMATICS9:50 – 10:30 GRADE 7 SCIENCE10:40 – 11:15 GRADE 8 MATHEMATICS

11:20 – 12:00 GRADE 8 SCIENCE1:00 – 1:40 GRADE 6 MATHEMATICS1:50 – 2:30 GRADE 6 SCIENCE2:30 – 3:00 DEPI

3:00 PM G KIDS KONA3.00 PM DORA THE EXPLORER3.30PM NEW MACDONALD’S FARM4:00PM THE SHAK4:30PM KITCHEN WHIZ

5:00 PM G FUNNIEST HOME VIDEO SHOW5:30 PM G TRAPPED #245:57 PM G CRIME STOPPERS6:00 PM G EMTV NEWS REPLAY7:00 PM G IN MORESBY TONIGHT7:30 PM G NRL SEMI FINAL #1

Teams - TBA9:27 PM G EMTV TOKSAVE9:30 PM G EMTV NEWS REPLAY

SARARE 15 SEPTEMBA, 20124:00 AM G AUSTRALIA NETWORK

7:00 AM G WAYBULOO7:30 AM G ULTIMATE GUINESS WORLD 8:00 AM G YOGA SUTRA EP#10 Rpt…8:30 AM G K – WAVE Ep #108:30 AM G AUSTRALIA NETWORK1:30 PM G ROUND 3- SANZAR RUGBY 3:30 PM G ROUND 3- SANZAR RUGBY 5:30 PM G OLSEM WANEM Ep #26:00 PM G NATIONAL EMTV NEWS6:30 PM G NRL SEMI FINAL #28:30 PM G ROUND #4 - SANZAR RUGBY 10:30 PM G EMTV NEWS REPLAY11:00 PM G ROUND #4 - SAN1:00 AM G AUSTRALIA NETWORK

SANDE 16 SEPTEMBA, 2012

5:00 AM G AUSTRALIA NETWORK7:00 AM G HILLSONG7:30 AM G CHIT CHAT 7:35 AM G AUSTRALIA NETWORK8:00 AM G YOGA SUTRA #11

8:30 AM G BUSINESS PNG Repeat…9:00 AM G MARTIN MYSTERY9:30 AM G OLSEM WANEM Ep #2 10:00 AM G RESOURCE PNG – repeat11:00 AM G AROUND THE WORLD

12:30 PM G AUSTRALIA NETWORK

2:00 PM G ROUND #4 - SANZAR RUGBY - 4:00 PM G ROUND #4 - SANZAR RUGBY - 6:00 PM G NATIONAL EMTV NEWS6:30 PM G DIGICEL STARS 3 Ep#47:30 PM G 60 MINUTES8:35 PM G Chit Chat —Rpt…

8:40 PM MAO MOVIE – THE CRAFT10:30 PM G HILLSONGRpt….11:00 PM G EMTV NEWS – Replay

De - Mande – Fraide6am – 10am – Sankamap show – Host: Kas.T6:00am – Major Nius Bulletin6:15am – Komiuniti Notis Bod6:25am – Taim Bifo – wanpela singsing b’long bifo. 6:30am – Nius Hetlains 6:45am – Bonde gritins7:00am – Major Nius Bulletin – YUMIFM Nius Senta7:05am – YU TOK – komiuniti awenes program7:15am – WAN 4 DA ROAD – Hit Prediction

– niupela singsing 7:30am – Tok Pilai – stori b’long putim smail long nus pes.8:00am – Major Nius Bulletin – YUMIFM Nius Senta8:05am – YU TOK – komiuniti awenes program8:15am – “Papa Heni Fuka Show”.9:00am – Nius Bulletin – YUMIFM Nius Senta9:15am – Luksave long Komiuniti (Redio Pilai) Fraidei

Tasol9:30am – Final aua cruz10am – 3pm – Monin Trek na Belo Pack

– Host: Mummy DASH10:00am - Major Nius Bulletin – YUMIFM Nius Senta10:05am – YU TOK – komiuniti awenes program10:15am – Kona b’long yu. 10:45am – YUMI PAINIM WOK Segment11:00am – Nius – YUMIFM Nius Senta11:05am – YU TOK – komiuniti awenes program11:10am – Lukautim yu yet - Helt toktok 11:30am – Nius Hetlains b’long Belo Taim

- Laik b’long yu – Niupela singsing previu12:00pm – Major Nius Bulletin – YUMIFM Nius Senta12:05pm – YU TOK – komiuniti awenes program12:10pm – BELO Pack – Belo taim rekwes na dedikesen 12:15pm – Komiuniti Notis Bod 12:20pm – BELO Pack – Belo taim rekwes na dedikesen 1:00pm – Nius – YUMIFM Nius Senta1:05pm – YU TOK – komiuniti awenes program1:10pm – BELO Pack - Belo taim rekwes na dedikasen

2:00pm – Major Nius Bulletin – YUMIFM Nius 2:05pm – YU TOK – komiuniti awenes program2:45pm – YUMI PAINIM WOK Segment3pm – 7pm – Avinun Draiv Taim – Host: Vaviessie3:00pm – Nius – YUMIFM Nius Senta3:05pm – YU TOK – komiuniti awenes program3:10pm – Avinun cruz4:00pm – NIUS - YUMIFM Senta4:05pm – YU TOK – komiuniti awenes program4:10pm – FOAPELA KAM GUD LONG 4 – foapelasingsing4:30pm – Nius Hetlains4:45pm – YUMI PANIM WOK Segment5:00pm – Major Nius Hetlains – YUMIFM Nius Senta5:05pm – YU TOK – komiuniti awenes program5:10pm – 6:00pm – KULCHA Musik (1 hr) skelim lokalmusik 6pm – 7pm – NAIT BEAT – Host: Vaviessie6:00pm – MAJOR NIUS BULLETIN

– YUMIFM NIUS Senta6:05pm – YU TOK – komiuniti awenes program

6:10pm – 7:00pm Mon kamap sho6:45pm – Komiuniti Notis Bod7:00pm – 9:00pm – COCA COLA GARAMUT

– Host: Angra Kennedy7:00pm - Nius – YUMIFM NIUS SENTA7:05pm – YU TOK – komiuniti awenes program9:00pm – 00am - Nait Beat – Isi Cruz long nait00am – 6am – BRUKIM TULAIT SHOW – Host: TuluvanVitz/Talaigu Sopi/Bata Rat00:00 – Early Monin Taim Cruz ( ol lain brukim tulait shift)- Miusik / Request / Tok pilai- Kipim Kampani long ol nait shift.Wikens – Sarere6am – 10:00am – Wiken Sanrais Host: Talaigu Sopie7am – 9am – Sarere Monin Cruz9am – 11am - Monin Treks11am – 1pm - National Weekly Hit Parade – Host:Kasty - 1st aua NWHP12:00pm NIUS – YUMIFM Nius Senta12pm – 1pm - 2nd aua NWHP

Sarere belo cruz – Host: Tuluvan Vitz1pm – 2pm – Sarere Belo Taim Dedikesen2:00pm NIUS – YUMIFM Nius Senta2pm – 6pm - Sarere Avinun Cruz6:00pm NIUS – YUMIFM Nius Senta6pm – 00:00am - Nait beat7pm – 9pm - Coca Cola Garamut9pm – 00:00am - Nait cruz00:00am – 6am - Brukim Tulait ShowWiken - Sandei6am – 10am – Wiken Sanrais / Sandei Monin

wokabaut Muisik 10am – 12noon – Monin Treks12noon NIUS – YUMIFM Nius Senta12 – 2pm – Sandei Belo Taim Music2:00pm NIUS – YUMIFM Nius Senta2pm – 6pm – Sandei Avinun Draiv Music6pm - Nius – YUMIFM Nius Senta6pm – 8pm – GOSPEL REKWES AUA8pm – 00:00am - Late Nait Cruz – Poroman Aua00:00am – 6am - Brukim Tulait ShowProgram Director – YUMIFM – Kasty

Raun wantaim Wantok kru ...

EMTV Television Guide

6AM Stesen Op - Nius Hetlain - Musik na ol intaviu 6.30AM Nius na Karent Afes 7AM Stesen Pas 7PM Stesen Op7.01PM Ol Hetlain na Progrem Priviu7.15PM Spots7.30PM Nius na Karen Afeas8PM Helt8.15PM Musik8.30PM NIUS8.40PM Spots Riplei8.55PM Musik9PM Stesen Pas

TUNDE - Moning - Nait6AM Stesen Op - Nius Hetlain - Musik na ol intaviu 6.30AM Nius na Karent Afes 7AM Stesen Pas 7PM Stesen Op7.01PM Ol Hetlain na Progrem Priviu7.15PM Musik na Chit-Chat7.30PM Nius na Karen Afeas8PM Mama Graun8.15PM Musik/Spots8.30PM NIUS8.40PM Helt Riplei8.55PM Musik9PM Stesen Pas

TRINDE - Moning - Nait6AM Stesen Op - Nius Hetlain - Musik na ol intaviu 6.30AM Nius na Karent Afes 7AM Stesen Pas 7PM Stesen Op7.01PM Ol Hetlain na Progrem Priviu7.15PM Musik na Chit-Chat7.30PM Nius na Karen Afeas8PM Focus8.15PM Musik/Spots8.30PM NIUS8.40PM Mama Graun Riplei8.55PM Musik9PM Stesen Pas

FONDE - Moning - Nait6AM Stesen Op - Nius Hetlain - Musik na ol intaviu 6.30AM Nius na Karent Afes 7AM Stesen Pas 7PM Stesen Op7.01PM Ol Hetlain na Progrem Priviu7.15PM Musik na Chit-Chat7.30PM Nius na Karen Afeas8PM Youth8.15PM Musik/Spots8.30PM NIUS8.40PM Focus Riplei8.55PM Musik9PM Stesen Pas

FRAIDE - Moning - Nait6AM Stesen Op - Nius Hetlain - Musik na ol intaviu 6.30AM Nius na Karent Afes 7AM Stesen Pas 7PM Stesen Op7.01PM Ol Hetlain na Progrem Priviu7.15PM Musik na Chit-Chat7.30PM Nius na Karen Afeas8PM Wantok8.15PM Musik8.30PM NIUS8.40PM Youth Riplei8.55PM Musik9PM Stesen Pas

SARERE - Nait 7PM Stesen op - Ol Nius Hetlain/Progrem Priviu 7.05PM Musik na Chit Chat 7.30PM Nius 7.40PM Wantok 8PM Lokal Ben 8.30PM Nius 8.40PM Musik/Chit Chat 9PM Stesen Pas

SANDE - Nait 7PM Stesen op - Ol Nius Hetlain/Progrem Priviu 7.05PM Musik na Chit Chat 7.30PM Nius 7.40PM Femili Blong Serah (Redio Plei) 8PM Lukluk Bek Long Wik 8.30PM Nius 8.40PM Musik/Chit Chat 9PM Stesen Pas

RADIO AUSTRALIA TOK PISIN PROGRAMHARIM LONG: 101.9 FM

P20 Wantok Septemba 13 - 19, 2012 entatenmenProgram bilong Wanwan De

Gwadu Ben kukim Solomon AilanNicky Bernard i raitim

Gwadus ben nupela lukluk

Page 18: Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasolwantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2012/Wantok_namba_1… · Namba 1986 Septemba 13 - 19, 2012 32 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG

MANDE 10 SEPTEMBA, 2012

4.45 AM G AUSTRALIA NETWORK5:00 AM G JOYCE MEYER5:30 AM G TODAY9:00 AM G CLASSROOM BROADCAST9:00 – 9:40 GRADE 7 MATHEMATICS9:50 – 10:30 GRADE 7 SCIENCE10:40 – 11:15 GRADE 8 MATHEMATICS11:20 – 12:00 GRADE 8 SCIENCE1:00 – 1:40 GRADE 6 MATHEMATICS1:50 – 2:30 GRADE 6 SCIENCE2:30 – 3:00 DEPI3:00 PM G KIDS KONA

3.00 PM DORA THE EXPLORER3.30PM NEW MACDONALD’S FARM4:00PM THE SHAK

4:30PM KITCHEN WHIZ5:00 PM G FUNNIEST HOME VIDEO SHOW5:30 PM G TRAPPED #205:57 PM G CRIME STOPPERS

6.00 PM G NATIONAL EMTV NEWS7:00 PM PGR ONCE UPON A TIME #1 -

Premieres8:00 PM PGR ONCE UPON A TIME #29:00 PM PGR EMTV SPECIAL - 9/11 – FIRE

MAN’S STORY9:57 PM G EMTV TOKSAVE10:00 PM G SPORTS SCENE10:30 PM G EMTV NEWS REPLAY11:00 PM AUSTRALIA NETWORK

TUNDE 11 SEPTEMBA, 2012

4.45 AM G AUSTRALIA NETWORK5:00 AM G JOYCE MEYER5:30 AM G TODAY9:00 AM G CLASSROOM BROADCAST9:00 – 9:40 GRADE 7 MATHEMATICS9:50 – 10:30 GRADE 7 SCIENCE10:40 – 11:15 GRADE 8 MATHEMATICS11:20 – 12:00 GRADE 8 SCIENCE

1:00 – 1:40 GRADE 6 MATHEMATICS1:50 – 2:30 GRADE 6 SCIENCE2:30 – 3:00 DEPI3:00 PM G KIDS KONA

3.00 PM DORA THE EXPLORER3.30PM NEW MACDONALD’S FARM4:00PM THE SHAK4:30PM KITCHEN WHIZ

5:00 PM G FUNNIEST HOME VIDEO SHOW5:30 PM TRAPPED #216:00 PM G NATIONAL EMTV NEWS7:00 PM G HAUS & HOME #217:30 PM G BUSINESS PNG EP#158:00 PM PGR TERRA NOVA S1 – Ep# 5/13

– The Runaway9:00 PM PGR EMTV SPECIAL: 9/11 - Emer10:00 PM PGR LEGENDS OF THE SEEKER S2

Ep# 14/22 – Bound11:00 PM G EMTV NEWS REPLAY12:00 AM G AUSTRALIA NETWORK

TRINDE 12 SEPTEMBA, 2012

5:00 AM G JOYCE MEYER5:30 AM G TODAY9:00 AM G CLASSROOM BROADCAST9:00 – 9:40 GRADE 7 MATHEMATICS9:50 – 10:30 GRADE 7 SCIENCE10:40 – 11:15 GRADE 8 MATHEMATICS11:20 – 12:00 GRADE 8 SCIENCE1:00 – 1:40 G GRADE 6 MATHEMATICS1:50 – 2:30 GRADE 6 SCIENCE2:30 – 3:00 DEPI3:00 PM G KIDS KONA

3.00 PM DORA THE EXPLORER3.30PM NEW MACDONALD’S FARM4:00PM THE SHAK4:30PM MR. MAKER

5:00 PM G FUNNIEST HOME VIDEO SHOW5:30 PM G TRAPPED #225:57 PM G CRIME STOPPERS6:00 PM G EMTV NEWS REPLAY7:00 PM G THE WORLD AROUND US – TBA8:00 PM G PENN & TELLER – FOOL US –

EP#5/8 9:00 PM PGR LEGENDS OF THE SEEKER –S2/Ep# 15/22 – Creator

10:00 PM G NRL QUARTER FINALS HIGHLIGHTS

10:30 PM G EMTV NEWS REPLAY….

Ren bagarapim postaPLANTI ol posta bilong olkenidet long Pot Mosbi i bin wetlong tupela de ren, dispela olposta ol mekim long pepa, planibilong ol ren i bagarapim noguttru.Dispela em mak bilong yusimnarapela mani gen long mekimnupela, na taim bilong kepen tuem sot nau na planti ol kenidetwok traim long karamapimbikpela hap ples long kisim votbilong ol manmeri.Dispela ren long Mosbi bin wasim

TORO

BIABIA

EMTV Television Guide

Ansabilonglas wikSudoku

Ansabilonglas wikPasol

TOKWIN

Septemba 13 - 19 , 2012 Wantok P21komik

KANAGE

pes bilong ol kenidet gut tru wan-taim posta bilong ol, planti man-meri long rot i tok larim renwasim pes bilong ol, taim bilongileksen yumi lukim kainkain pes nataim ileksen pinis dispela ol pesya bai go hait na ren no inapwasim ol gen.

Gutpela toktok kam longkempenOL kenidet i wok long mekim olgutpela toktok long taim bilongkepen, tasol ol dispela toktok baikarim kaikai bilong em sapos olwin long go long Waigani?Dispela em bai askim bilong yumi

ol wanwan manmeri, dispela liklikpiga bilong yumi ol lain bai makimlong tupela minit tasol na nambayu kamapim pinis long vot. Dispelaem no longpela taim laka, tasoldispela wari na laikim bilong longsevis yu ting bai yu kisim long tu-pela minit olsem yu makim pigabilong yu.Tingting na save stap long yumiwanwan manmeri, na sapos tingt-ing bilong yumi orait na mak bi-long vot bilong yumi orait kaikaibilong em bai kam long tupelaminit tasol sapos askim bilongyumi go long dispela man o meriyumi makim.

Progrem baisenis long taimbilong en..

Page 19: Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasolwantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2012/Wantok_namba_1… · Namba 1986 Septemba 13 - 19, 2012 32 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG

Septemba 13 - 19, 2012 Wantok P23laipstail

ChrisOwens ikisim luksave WANPELA man

husat i yusimtaim na laip

bilong em long wokim olfilim o ol dokumenteri o olmuvi piksa long ol kainkalsa na pipel bilong PNGlong las 40 yia i nau kisimluksave.Dispela man em Chris

Owens husat i bin kisimLogohu luksave awot longgavman bilong PNG. Planti pipel long PNG na

moa yet, ol lain i stap insaitlong wok bilong mekim muvilong PNG bai save long dis-pela man. Long dispela yia Ogas de

namba 30, Hai Komisinabilong PNG long Australia,Charles Lepani i bin prisen-im wanpela luksave medol igo long Chris long Kenbera(Canberra), Australia. Embin makim Gavana Jenerelbilong PNG, Michael Ogiobihainim tok orait bilongKwin Elizabeth 11, em het-meri bilong ol Komonweltkantri long wol we PNG iwanpela long ol. Aninit longdispela Logohu Awot, Chrisi kamap Opisa long Odabilong Logohu (OL) long olsevis em bin mekim longkomyuniti insait long las 37krismas taim em bin doku-mentim ol filum o muvi piksalong ol ris kalsa bilong PNG.Na tu, rot we ol kain kalsa igo insait long ol tumbunapasin na ol nupela senisbilong tude.Mama i bin karim Chris

long Birmingham, YunaitetKingdom (UK) o Inglan.Bihain long em i bin skullong UK na Australia, embin go skul longBirmingham Kolis bilong Atna Disain na greduet wan-taim Diploma long VisuelKomyunikesen (PotoJenelisim/sinematografi)long 1971. Em i go beklong Australia long sotpelataim, na i kam long PNGolsem sinematografa, saunrekodis, krietiv potografana dispela atis wantaimTuris Bot long 1973 inap

long 1975.Long 1976, em bin joinim

nupela Institut ov PNGStadis (IPNGS) bodi ol i sta-tim olsem residen filummeka. Ol bin givim em tuwok lo ng statim programbilong wokim ol filum o muvipiksa program, wokim oldokumenteri na lukautim olkain kalsa bilong Melanesiana putim ol long filum opiksa, na tu, trenim ol PNGmanmeri husat i laik kamapol piksa meka.Em bin wok na stap long

IPNGS inap long 2000 taimem bin trensfe i go longGoroka taim em i kisim wokolsem Dairekta bilongNesenel Filum Institut (NFI).Chris i bin wok hat tu long

bildim bek NFI long wanem,paia i bin kukim dispel long1996 taim ol bin kolim dis-pela Skul bilong WokimPiksa. Em bin helpim na gopas long wanpela tim bilongol filum meka bilongMelanesia, na wok longlukautim kontemporeri his-tori long piksa bilong PNG.Chris i bin stap wok longGoroka inap long 2010 taimsik i kisim em nae m i ritaialong mun Julai long dispelayia.Chris i bin wokim planti

piksa bilong PNGH na pipelwe planti lain i save long olna ol i laikim. Sampelabilong ol em: The RedBowmen, Gogodala: ACultural Revival?,Malangan Labadama: ATribute to Buk Buk, Tukana:Husat i Asua?, Man withoutPigs, Bridewealth for aGoddess, Lukautim Bus,Betelnut Bisnis, andKirapim Wok Piksa Hia longPNG, na moa.Moa long dispela,

Chris i bin wok wantaim olnarapela lain i save wokimpiksa long PNG na ovasislong mekim ol dispela piksaolsem: Yumi Yet, Angels ofWar, The Sharkcallers ofKontu, First Contact,Anthropology on Trial,Cowboy and Maria,Cannibal Tours, JoeLeahy’s Neighbours, BlackHarvest, Napalunga, and

Strong Connections, namoa.Chris em bin komitim laip

bilong em long wok em imekim, na em i no olsemem i mas mekim wok,nogat. Em i putim olgetatingting, laik na komitmenlong mekim wok we em ilaik long mekim long en.Nogat planti lain tude i savegat dispela kain komitmen.Nau, Chris i save stap

long Kenbera. Bikpela wariem i gat long en em longstretim gut na putim gut olpiksa, ol vidio na ol nara-pela rekot long histori nakalsa bilong PNG longakaiv. Em i laikim tu ol ova-sis institusen long salim okisim i kam bek ol long PNGol dijitel kopi long ol filum naol atifek bilong PNG. Filum meka long PNG,

Martin Madden i tok olsemlong Chris,” Mi no save longnarapela kalsa we ol pikininibai kisim ol piksa we Chris igivim long ol pipel bilongPNG”. Martin i save kisimplanti luksave ovasis long olmuvi piksa em i mekim longPNG, na em i rait taim tulong luksave long ol wok emi mekim long PNG.Nem bilong Chris i bin

stap tu long lista i kisim2011 Nu Yia Awot bilongKwin, tasol sik i mekim naem no bin inap long kam.Olsem na ol bin salim luk-save awot bilong em i golong Hai Komisin opis longKenbera na ol i prisenim igo long em.Olgeta wanwok n a poro-

man long PNG na ovasis iamamas tru olsem PNG igivim luksave na nambalong Chris olsem. “I nogat narapela man

tasol yu yet inap long kisimdispela luksave longbikpela na gutpela wok yumekim long PNG longplanti yia. Na ol dispelakontribusen bai stap long-pela taim. Mipela i ama-mas long yu, Chris!”Ekting Dairekta bilongIPNGS na siniaEtnomusiolojis, wanwokna pren bilong Chris, emDokta Don Niles, i tok.

Don Niles i raitim

KISIM LUKSAVE: Chris Owens i kisim luksave awot long PNG Hai Komisina longAustralia, Charles Lepani, long Kenbera, Australia.

YANGPELA BILONG EM: Chris Owens long yangpela bilong em i wok long PNG.

Page 20: Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasolwantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2012/Wantok_namba_1… · Namba 1986 Septemba 13 - 19, 2012 32 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG

bisnisniusP24 Wantok Septemba 13 - 19, 2012

OL LOKOL komyuniti longWesten Provins i gat nu-pela sip ol i kolim MV FlaiEksplora (Fly Explorer), weem i bin kam kamap longKiunga bipo long las wikSande.Makim maus bilong ol

viles husat i save benefitlong Ok Tedi KomyunitiMain Kontinuesen Agrimen(CMCA), Ok Tedi Divelop-men Faundesen (OTDF) ibin go pas long disain, kon-straksen, na delivari bilongdispela nupela sip.CMCA Tras Invesmen

Fan i baim dispela sip longSingapore long mani mak2.35 milian Amerikan dola.MV Fly Explorer em i

wanpela sip bilong mekimol risets wok na longpela bi-long en em i 30 mitas. OkTedi Maining Limited(OTML) bai haiarim o sa-tarim dispela sip bilongCMCA long mekim ol en-varomental stadi, sekimFlai Riva na mekim ol ara-pela risets wok o wok pan-imaut long sekim sapos olsamting bilong maining i nobagarapim Flai Riva, Strik-lan Riva, na Fairfax Har-bour long Mosbi.Fly Explorer i gat wan-

pela labrotari, woksop,opis, 12-pela kebin o rumbilong ol saintis na tu olarapela samting longmekim ol envairomentalstadi.Stat long yia 2013, ol

Komyuniti Rilesen Dipat-men wokman bilong OTMLbai yusim dispela sip tulong karimaut ol komyunitipatrol o sekim ol komyuniti,we ol i save mekim olgetatupela yia.Sip disain kampani bilong

Singapore, Shiptech, i bindisainim dispela sip pas-taim long kampani bilongmekim sip, Sarawak Slip-ways, i mekim dispela siplong Miri, Malaysia na nauV Ships, wanpela bikpelaflit menesa bilong sip, ilukautim o menesim dispelasip.Taim ol i kisim MV Fly Ex-plorer i kam insait longWesten Provins, nupelaWesten Provins Gavana AtiWabiro, Saut Flai Membana Deputi Palamen Spika,Aide Ganasi, wantaimOTDF siaman Nigel Parker,OTDF Sif Eksekyutiv OpisaIan Middleton na OTML &PNG Sastenebel Divelop-men Progrem Limited Sia-man Profesa RossGarnaut, na ol arapeladairekta bilong ol CMCAviles, i bin wet i stap longkisim dispela nupela sip.Parker, husat i OTML

Menesing Dairekta na SifEksekyutiv Opisa wantaim, i

tok dispela kain invesmenlong makim olgeta pipel bi-long Westen Provins, em iwanpela kain namba wansamting long lukautim gutmani ol i kisim long mainingprojek na larim olgeta man-meri long komyuniti i kisimwankain benefit long en.Em tok tu olsem dispela i

soim olsem OTDF kisim olgutpela samting i go beklong komyniti, na larim olmanmeri i kisim benefit longOk Tedi main.“Em i namba wan samting

olsem OTML i sapotim dis-pela kain ol gutpela inves-men CMCA na ol komyunitipatna bilong yumi i mekimlong gutpela bilong olgetamanmeri Westen Provinslong larim ol i kisim gutpelasamting long stretim laip bi-long ol yet,” Parker i tok.Gavana Wabiro, taim em i

amamas long toktok bilongParker, i tokaut olsem gav-man bilong en bai wokbungwantaim olgeta kampani nadivelopmen patna longWesten Provins. “Mi laik tok tenkyu long

Ok Tedi Divelopmen Faun-desen long kamapim dis-pela kain gutpela tingtinglong baim dispela sip, MVFly Explorer, long sekim gutwara na ol envairomensamting long Flai Riva, na tulong mekim bisnis. “Dispela kain invesmen i

ken kisim sevis i go daunlong ol pipel long ol komyu-niti, na mi stap redi longwokbung wantaim ol kam-pani na divelopmen patnalong senisim laip bilong olmanmeri long WestenProvins,” Wobiro i tok.Long wankain taim, Mid-

dleton i tok OTDF i redi longwok wantaim Flai RivaProvinsal Gvaman naaprovinsal administresenlong bringim moa benefit igo long ol pipel.Em i tok tu olsem MV Fly

Explorer bai stap long hai bi-long OTML, we 8 pesen bi-long mani OTDF i bin yusimlong baim dispela sip bai ol imekim gen olsem winmanilong wan-wan yia. Ol dispela winmani bai go

long mekim ol arapela wokna ol projek bilong ol CMCAkomyuniti.MV Fly Explorer em i

namba tu bilong tripela sipOTDF i makim maus bilongol CMCA komyuniti nabaim.Namba wan sip, MV Fly

Hope, bilong karim olpasindia manmeri, we ol ikisim pinis long mun Epril,taim namba tri sip, MV FlyWarrior, bilong karim olbikpela kago na fiul, bai ol ikisim sampela taim dispelayia.

Nupela risetssip i kam longWestenProvins

MV Fly Explorer i ron long Fly Riva.

Page 21: Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasolwantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2012/Wantok_namba_1… · Namba 1986 Septemba 13 - 19, 2012 32 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG

bisnisnius Septemba 13 - 19, 2012 Wantok P25

PLANTI nupela lain husat igo long Basamuk i saveguria stret na opim ai trulong bikpela divelopmen wei kamap long Ramu NiCo Ri-faineri, na tu ples we ol wok-man meri bilong Ramu NiCoi save stap long en.Haus slip bilong ol Ramu

NiCo wokman meri em ismat moa yet na winim tru olarapela main insait longPNG. Basamuk em i stail moa

yet na i winim ol arapela di-velopmen long arapela hapbilong kantri na tu long SautPasifik.Rot long Basamuk insait

long Rifaineri eria i go longolgeta seksen em simentasol. Na kwaliti bilong dis-pela simen rot em i strongmoa na i winim simen rot ol iwokim long Lae siti. Simenbilong Basamuk bai staplongpela taim tru bikos olsavemen bilong China yet imiksim simen wantaim laim-ston na wokim na ol bikpelatan trak tu i save ron antaplong en olgeta haua na de,na simen ya em strongpelatru.Narapela nupela samting

we bai opim ai bilong ol au-sait lain em ol bikpela baswe i save karim ol RamuNiCo wok lain i go kam longsift wok bilong ol long nait nade taim. Dispela ol bikpelabas i kam yet long China na

yu no inap lukim kain basolsem long narapela haplong PNG, bai yu lukim em istap tasol long Basamuklong Raikos stret.Dispela ol bikpela bas i

gat ea-kondisen insait longtu i gat bikpela spes long ollain i ken sindaun na go longwanem seksen bilong ollong wok.Ramu NiCo i no salim o

ekspot long nikel na kobalt igo ovasis yet, tasol wei em igo long kamapim divelop-men em i narakain tru. Plantiol westen lain long Australiana Yurop ating bai surik trutaim ol i lukim kain wok ollain China i wokim. Olbagaros ya i no save malolo,ol i minim bisnis stret na i nopilai kaskas nabaut.Planti ol lain bilong Gav-

man bilong PNG, husat i golukim ol bikpela divelopmenlong Basamuk i tokaut stretolsem kain infrastraksa di-velopmen we ol China iwokim wantaim ain na simeni strong tumas na i winim olarapela kain maining projekinsait long PNG.Dispela Ramu NiCo Pro-

jek i pinisim wok konstrak-sen bilong en na i muv i goinsait long operesen naklostu taim bai lukim ol nikelna kobalt bilong Kurum-bukari we i ron i go daun bi-hainim 135 kilomita paiplainbai go ovasis.

BSK…Yuyet kam na pilim

OL ASPLES pipel bilongYabob viles, we i stap areretasol long Madang taun isave bringim yet ol fres pis oli hukim long solwara i golong mes bilong Ramu NiCo(MCC) long Handy Mat longsalim.Planti taim ol wok lain bi-

long mes long Seksen 95 weRamu NiCo ‘Glass Haus’ istap long en i save laikim olrif pis na ol pis we ol wok lainbilong ol bilong China i savelaik long kaikai. Olsem naplanti taim ol mama bilongYabob viles long liklik plesolsem Morelang, MaregAilan na Yabob Ailain i savehukim ol dispela pis nabringim i go long salim longmes bilong Ramu NiCo.Planti taim ol mama i save

amamas bikos, ol i no savewestim taim long karim oldispela pis i go daun longdaun na sindaun longbikpela san, na wet long ollain i go baim pis bilong ol.

Taim ol i bringim i go longRamu NiCo mes, ol woklainbilong mes olsem supavaisaJoe Haveapo na mesbosman, Xu Changyu emplanti wokmeri na sipsip bi-long em i save kolim ‘FadaXu’ i save skelim long skelna bihain givim mani long ollain husat i bringim pis i go.Joe i tok olsem Ramu

NiCo mes i save baim K10long wan wan kilogrem bi-long ol pis ol lain i bringim igo long ol.Em i tok planti taim ol lain

wokman meri bilong Chinahusat i stap wok long ‘GlassHaus’ save laikim tru teistbilong ol pis olsem Red Em-pera, Gropa pis, blue rif pisna tu Spanish Mekerel.Poto long antap i soim

Spanish mekerel pis wan-pela mama bilong YabobAilan i pulim long maus bi-long Gum wara. Hevi bilongpis ya em 14-kilogrem namama ya i amamas longkisim K140 bilong em nawokabaut i go bek longples.

Ramu NiCo wok lain ilaikim fres pis bilong Yabob

James Kila i raitim

Page 22: Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasolwantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2012/Wantok_namba_1… · Namba 1986 Septemba 13 - 19, 2012 32 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG

MODILON Jeneral Hausik naMadang Provinsal Helt Edmin-istresen i givim bikpela tok tenkyu

na amamas i go long Ramu NiCo, bikpeladivelopa bilong nikel/kobalt projek longMadang provins long gutpela helpim nasapot em i givim.Dispela tok tenkyu bilong ol helt atoriti long

Madang em bihain long Ramu NiCo i givimferi o sip bilong en ‘mv Carrie’ long helpim olhelt atoriti long go aut long mekim rurel autrisprogrem bilong en long Saidor, long Raikosdistrik long Madang provins.Dispela helpim Ramu NiCo i givim em fri

tasol na i soim tru helpim dispela bikpelakampani i givim long sapotim helt bilong olmanmeri na pikinini insait long projek eria bi-long Ramu Projek long Madang.

Mv Carrie em sip bilong Ramu NiCo, we isave karim ol wok lain bilong Ramu NiCo gokam long Basamuk we bikpela rifaineri bilongRamu NiCo i stap long en long Raikos dis-trik.Ekting Sif Eksekutiv Opisa (CEO) bilong

Modilon Jeneral Hausik, Dokta Vincent Atua i raitim wanpela tok tenkyu leta tu golong menesmen bilong Ramu NiCo longgivim tok tenkyu bilong ol i go long kampanilong gutpela helpim em i givim long halivim olmedikol tim bilong Madang long go longSaidor.Ol medikol tim em tupela dokta, tupela

dental therapist, wanpela pamasist, wanpelabaiomedikol ikwipmen teknisen, tupela ainues, tripela sapot nes , wanpela TB kontrolopisa na wanpela vasektomi nes.Dokta Atua i tok olsem ol helt wokman na

ol manmeri long Saidor i amamas tru nagivim bikpela tok tenkyu long dispela wokraun bilong ol lain bilong Madang.Em i tok mak olsem 263 sik lain em ol

medikol tim bilong Madang i sekim ol nagivim marasin na wok i go insait long ol-geta. Planti ol sik lain i bin tok olsem ol i no bin

kisim ol kain helpim moa long 10-pela yiana ol i amamas olsem medikol tim bilongMadang i go lukim ol.Dokta Atua i tok olsem ol lain Saidor

komyuniti i no amamas tumas bihain bikosmedikol tim bilong Madang i stap sotpelataim na i gat moa sik lain yet long lukim.Tasol i amamas tasol olsem ol gutpelamedikol lain i ken go givim helpim long ol.“Ol lain long Saidor i amamas long

bungim mipela bikos planti taim em i diatumas long ol lain i gat sik i go long Madanglong lukim wanpela dokta,” Dokta Atua i tok.“Bikpela samting, em dispela wok raun

bilong mipela em i kamap gutpela tru,” Emi tok.

Medikol tim bilong Madang i bin ron longautbod moto i go long Ileg Helt Senta na bi-hain kisim mv Carrie i go long Bawak/TireHelt Senta we ol i stap moa long wanpelawik. Insait long dispela taim ol i lukim 772peisens o lain husat i laik kisim marasin naol i halivim ol.Dokta Atua i tok em i bikpela laik tru bi-

long Modilon Jeneral Hausik go aut longlukim ol pipel long Raikos distrik, na ol iamamas tru olsem Ramu NiCo i givimhelpim long bringim ol helt wok lain i golong sip bilong en.Em i tok kain helpim Ramu NiCo i givim

medikol na helt atoriti long Madang em gut-pela tru na kain wok-bung i mas kamapgen long bihain taim.Dokta Atua i tokaut tu olsem ol medikol

wokman meri i amamas tru long kain weiwe kepten bilong mv Carrie, Eugene Kataoi kontrolim sip. Maski bikpela solwara ikirap, kepten Eugene i kontrolim sip gut truna bringim ol medikol wok lain i go seifstret long Saidor long mekim wok bilong ol.Olgeta medikol wok lain i amamas long ronantap long dispela stail ea-kondisen sip bi-long Ramu NiCo.Ramu NiCo i save givim helpim long helt

long Ganglau helt senta klostu longBasamuk wantaim saplai bilong marasin.Wankain helpim tu em i save mekim longliklik eid pos long EnekuaiLong mun Mas dispela yia Ramu NiCo

Komyuniti Afes dipatmen i helpim wanpelahelt patrol tim bilong Ileg Helt Senta husati mekim patrol long givim sut marasin longol pikinini na ol yangpela meri na mamalong Basamuk na ol komyuniti klostu.Ramu NiCo i givim haus long dispela heltpatrol tim long slip na mekim wok bilong ol.Dispela sip mv Carrie i gat gutpela rekot

long sevim ol lain husat laip bilong ol i staplong bikpela hevi tru. Long stat bilong dis-pela yia em i helpim long karim wanpelalokal man long Basamuk, husat pig ikaikaim bodi bilong em. Feri ya i bringimman na i go long Modilon hausik long kisimhelpim.Long dispela yia yet ol Ramu NiCo wok

lain long Basamuk i helpim wanpela mamai gat bel we wanpela brata bilong em isutim em wantaim spia-gan. Dispela siptasol i brukim tudak na bringim mama ya igo long Modilon Hausik long sevim laip bi-long em. Ating, sapos turangu mama ya istap long ples, em bai dai pinis, tasol dis-pela sip tasol wantaim gutpela sapot naluksave bilong ol lain menesmen bilongRamu NiCo long Basamuk tasol i sevimlaip bilong mama ya wantaim bebi long belbilong em.

P26 Wantok Septemba 13 - 19, 2012 ramunius

Ramu NiCo helpim wokbilong Helt long Saidor

‘Wanpela

Ramu NiCo,

Wanpela

Komyuniti’

Insait long moa long tupela yia, Ramu NiCo i sanapim pinis malti bilianKina Ramu Nikel Projek, na nau mipela i redi long komisinim.Bihain long mipela i kisim olgeta tok orait na stretim ol teknikal wok redi,

Ramu NiCo i go het wantaim bikpela wok konstraksen long namba tu hap bi-long 2008. I kam inap nau, olgeta bikpela konstraksen wok long Krumbukarimain sait na Basamuk rifaineri i pinis, na projek i stap redi long kisim komisino tok orait long mekim wok. Long wol tu, dispela kain hariap sanapim em i nokamap bipo long wanpela kain bikpela projek olsem, na i daunim olgeta

salens bilong graun na masin bilong mekim wok.

Ol dispela namba i soim klia mak bilong wok mipela i pinisim:

n Moa long 4.5 milian kubik mita bilong graun wok i pinisn Klostu 195,000 kubik mita simen i silip pinisn Klostu 48,000 tan stil bilding i sanap, hap long ol em ol nupelan Moa long 2,000 yunit masin i sanap redin Moa long 227 kilomita bilong baret na proses paip i silip (antap

long 135 kilomita slari paiplain)

Ramu NiCo redi long givim

Ol medikol tim bilong Madang I redi long kalap long feri bilong Ramu NiCo, ‘mv Carrie’ long brislong Madang.

Ol medikol tim I givim marasin long ol peisens long Saidor

Page 23: Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasolwantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2012/Wantok_namba_1… · Namba 1986 Septemba 13 - 19, 2012 32 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG

ruralindastri Septemba 13 - 19, 2012 Wantok P27

Mama long Bom ples lainimagrikalsa bisnis wok

MOA long 30-pela meri naol mama bilong ples Bominsait long Astrolabe Belokal level gavman (LLG)long Raikos distrik longMadang provins i bin ama-mas tru long kisim skul natrening long groim ol kumuna sayor long las wikFonde.Ol mama na yangpela meri

i bin sindaun na kisim gutpelatoktok long wesan long nam-bis wantaim naispela kol-winbilong solwara tu i blo i kamna mekim ol i amamas longlainim ol nupela samting.Dispela trening Ramu NiCo

Agrikalsa treina, AldamBande i givim ol i lukluk longwanem rot wok bilong olmama long planim kumu longgaden i ken helpim ol gut longbihain. Moa long en tu ol ilainim gutpela rot long redimgraun long planim ol sid bi-long ol kumu pastaim long oli planim long gaden.Planti long ol mama i ama-

mas long harim ol toktok longrot bilong planim ol nupelakain kapis na bin bilong Sainana tu ol i askim planti kwestenlong Mista Bande.Trening ya i karamapim tu

ol samting we i toktok longgutpela rot long kamapim olkumu we i gat stap helti nagro gut, na wanem ol lokalsamting ol mama i ken yusimolsem fetelaisa o marasinlong givim gutpela gris longgraun.Fud Sekuriti em bikpela

samting Ramu NiCo i laikpromotim insait long ol projekimpek eria bilong en longUsino-Bundi na Raikos distriklong Madang provins.Olsem na wanem trening

we i kamap namel long Bom

viles em long helpim ol mamainsait long Kostal Paiplaineria bilong Ramu Projek longholim strong wok bilong groimkumu na sapos i gat nid ikamap long ol mes bilongRamu NiCo long Kurum-bukari na Basamuk, ol mamai ken redim ol yet na salim olkumu ya i go long kateringkampani NCS-Raibus nakisim mani long helpimwanem grup bilong ol we iogenais pinis.Bom viles em wanpela

naispela ples we ol manmeri isave wok bung na harim tokna mekim samting. Olsem naplanti taim ol divelopmen pat-nas i save laik wok klostuwantaim ol.Long dispela yia yet, Ramu

NiCo agrikalsa seksen i binbringim ol teknikal savemanbilong Japanis IntanesenelKoporesen Ejensi (JICA) i goRais em i no tumbuna

kaikai bilong yumi ol pipel bi-long PNG, tasol insait long las40 yia i go pinis, dispelakaikai i go strong tru na plantilain tru insait long PNG i savekaikai rais. Long ol bikpelataun na tu long ol rurel ples,rais i kamap olsem wanpelanamba wan kaikai bilong olpipel bilong yumiYes, rais nau i kamap

olsem wanpela stepel kaikai,o min olsem moa pipel i savelaikim rais na em i kamapolsem kaikai tru bilong yumilain bilong PNG.Insait long Madang provins,

sampela komyuniti long rureleria i go het long planim raisna milim na kaikai wantaimfemili bilong ol.Wanpela long ol dispela

komyuniti em bilong Bomviles, long Bugati eria longAstrolabe Be lokal level gav-man long Raikos distrik longMadang provins.

James Kila i raitim

Ol mama bilong Bom ples i lukluk long model famaWilliam Wageng i redim graun long kukim na rausimol binatang. Poto: James Kila

Page 24: Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasolwantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2012/Wantok_namba_1… · Namba 1986 Septemba 13 - 19, 2012 32 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG

P28 Wantok Septemba 13 - 19, 2012 olspotpoto

TOKSAVE: Salim ol spots dro bilong yu kam long Feks; 325 2579, e-mel;[email protected] o kamlusim long Wantok Niuspepa opis long Central Waigani, NCD.

Page 25: Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasolwantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2012/Wantok_namba_1… · Namba 1986 Septemba 13 - 19, 2012 32 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG

Septemba 13 - 19, 2012 Wantok P29nrlnius

SPOTS DR0SEMI FAINOLS

Fraide : Septemba 14, 2012

Sarare: Septemba 15, 2012

Manly Vs Cowboys

Allianz Stedium 7.45pm

ANZ Stedium 7.45pm

Rabbitohs Vs Raiders

Barbara winim luksavebilong ol arapela pilaiaBEN Barba i soim olsem2012 kempen wantaim Ken-teberi fulbek i karim kaikaitaim em i kisim pilaia bilongol pilaia long anuel RagbiLig Prefesenel AsosiesenAwot nait.Long las wik, ol bin

mekim em olsem Daily MPilaia bilong ol pilaia longlas wik long awot we olmidia jas i bin putim emolsem man i bin pilai moagut winim ol narapela wan-lain bilong em, tingting weol narapela poroman bilongem i wanbel tu long en.Ol vot long lista i sanap

olsem 3-2-1 long oposisentim bihain long wan wangem, tasol gutpela pilai bi-long Barba i mekim emolsem em i wina stret.Ol narapela wina bilong

awot pastaim em long Jar-ryd Hayne, PeteroCivoneciva. JonathanThurston na wina bilong lasyia, Akuila Uate bilong NuKasel.Ol narapela husat i bin

kisim luksave em long haf-

bek bilong Saut Sidni, AdamReynolds na winga JoshMansour bilong Penrithhusat i bin join wina longruki pilaia bilong yia awot.Jonathna Thurston husat

i pilaim faiv eit i bin winimripresentetiv pilaia bilongyia bilong Australia taimJason Nightingale bilongSen George Illawwara flaiai bin kisim Nu Silanripresentetiv pilaia bilongyia awot.Ol Dregon i bin rekim ol

Edukesen na Welfe kategorio level na klab i bin kisimtim awot na bek rova BenCreagh i bin kisim awot.Ol bin givim luksave long

Brisben pro husat i woklong ritaiia o lusim pilai,Civoneciva long pilaimnamba 300 gem long klabtaim sampela ol pilaia bi-long bipo na nau Stet bilongOrijin pilaia i bin kisim tuluksave na go insait longOrijin Gol Klab. Em ol pilaiaolsem Dale Shearer, PaulVautin, Andrew Johns, GlenLazarus na Hayne.

BARBA: Em i winim luksave long ol wan-pilaia bilong eminsait long Nesenel Ragbi Lig (NRL) resis bilong 2012, taimem i winim Dally M awod. – POTO: AAP Images

JOEL Thompson na JoshDugan i redi tasol long kisimol salens bilong tim bilong olCanberra long nokaut pilaiwantaim South Sydney longdispela Sarere.Jarrod Croker kisim

bagarap long sait bilongmaus bilong em long Sande34-16 win taim ol bin pilaim olCronulla. Kosa bilong Raiders David

Furner, i makim pinis 20 pilaiman bilong em long Tunde,em muvim Thompson longbek row go long namba 3 jesilong kisim ples bilong Croker,tasol em wetim wanpela moade long makim wanpela bi-

long tripela man, Dugan,Reece Robinson o BlakeFerguson long kikim gol.Dugan, husat gat 68 pesen

long NRL levol long kikim gol,em save kik tu long anda 20na em bai ron long fran longtaim bilong makim husat baikikim gol.Dispela tripela kendet bi-

long kik gol bai wetim tasoltok orait bilong kos Furner,taim em bung wantaim bipogol kika Daryl Halligan.Dugan i bin kisim bagarap

na i no bin pilaim sampelagem bilong em tasol em tokem ken kisim extra woksapos ol givim long em.

Las taim Canberra binkisim South Sydney, Dugan ino bin pilai, em bin stap longsaspen na lukim tasol pilailong TV long haus bilong em.Dugan, tok taim em lukim

tim bilong em lus long SouthSydney long TV na em tokem ken mekim sampela senissapos em no saspen.Em tok tu olsem dispela

wiken em bikpela gem nasapos ol winim dispela gemem bai wanpela gem tasolbipo long gren fainol.Thompson, long dispela

taim i paul liklik taim ol nemimem long pilai long Senta longdispela gem bilong ol long

dispela wiken.“Mi pilai tupela sisen long

namba wan gret na mi gatbilip long mi yet long pilai”Thompson i tok.Em tok tu olsem i pilai long

lep sait olgeta yia na dispelabai mi go pilai long rait saitgen.Raiders tu kisim yangpela

winga bilong ol Jack Wightonlong pilai long dispela wiken,Jack, i gat bikpela spit bilongem.Long pilai bilong wantaim

South Sydney long namel bi-long yia, Raiders bilong luslong dispela gem 36-18 longANZ stedium.

Raider senisim lainap bilong birua bilong Croker

SENISIM CROKER: Raiders i painim man bilong senisimCroker olsem kika, na Josh Dugan em namba wan man kosaDavid Furner i lukluk long en. – POTO: AAP Images

Long dispela sisen olgeta, Manlybin pilai kam inap mak olsem wan-taim planti pilaia bilong ol i bin i gatinjuri na saspensen. Long dispelawik fraide, manly bai pilai wanpeladu-o-die semi-fainols gem wantaimNot Kwinslan. Steve Matai em wanpela pilaia

we i stap long saspensen na bainonap pilai. Namba tu kapten bilongManly Jamie Lyon bai nonap pilai tusapos em i no pinisim gut treninsesen long Fonde bilong wanemem tu i gat kaf injuri. Manly i bin kisim ples insait long

top foa taim gem i bin go insait longfainols. Dispela longpela rot longkam bilong ol i bin kamap gut bihaintaim planti pilai bilong ol bin kam napilai wantaim. Em wanpela tim weolgeta pilaia i no bin pilai wantaimlong planti gem tasol ol bin strongtru na kam inap mak olsem. Tasol dispela i no mekim Kosa

Geoff Toovey na Fulbek Brett Stew-ard wari bilong wanem tupela i bilipolsem ol nomol long ol lo pilai gemwe planti pilai save kisim injuri. Mi-

plea bin kisim planti hevi tru longdispela sisen. Taim pastaim kosa bi-long mipela Des Hasler i lusimmipela, planti wokman tu bin bi-hainim em go. Miplea bin kisim taimtru antap long ol dispela olgeta hevitaim Glen Stewart kisim injuri.Mekim olgeta go hat olgeta, TonyWilliams bin kisim 7pela wiksaspensen olgeta. Tasol mipela ibin pilai strong na mipela i no larimhevi i daunim mipela. Mipela i savelong sanap strong taim dispela kainhevi i kam long tim bilong mipela.Olsem na mipela bai pilai strong bi-long wanem dispela kain hevi i nonupela long mipela. Kosa Geoff Toovey i tok sapos

Jamie Lyon i hat long pilai, em bainonap pilai bilong wanem nogut in-juri bai go bigpela. Em tru olsemSteve Matai tu bai nonap pilai tasolme no wari. Jamie Lyon tu bainonap pilai sapos injuri i go bikpela. Tasol em i gat bikpela bilip olsem

Manly bai strong yet. Tupela manwantaim pilai o nogat, em no waritumas. I gat planti man husat i ken

pilai wantain gem olsem ol. Ol tu igat inap strong na experanse longksim posisen bilong ol man husaitinjuri. Tasol ol dispela pilaia husatbai kisim ples bilong ol injuri pilaiamas pilai strong na soim kala bilongol. Planti bilong ol dispela pilaia me

toktok long em bin pilai long fainolslas yia na ol i save gut au lo piloai oldispela kain gem long dispela taim.Me save tru olsem ol i ken pilai gut. Wanpela bilong ol dispela pilaia

em Dean Whare husat bai kisimples bilong Steve Matai. Tasol DeanWhare i tok aut olsem em i tru ol baimisim Steve matai insait long tim bi-long ol taim ol i pilai long fraide. Emwanpela gutpela pilaia long strongdifens na save soim amamas insaitlong ol gem em save pilai. Na dis-pela em samting we mipela baimisim. I nogat wanpela man husat i ken

pilai olsem Steve i stap insait longtim bilong mipela. Miplea bai mekimplanti moa samting long kisim peleswe em bai lusim long em.

Manly bai lukluk long pait bilip bilong olSTRONG BI-LONG MANLY:Strong bilongManly i hait istap, na ol timlong fainols resisi no aipas long olpremia bilong lasyia. – POTO:AAP Images

Page 26: Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasolwantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2012/Wantok_namba_1… · Namba 1986 Septemba 13 - 19, 2012 32 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG

Septemba 13 - 19, 2012 Wantok P31spotnius

Sat long ol ol wok redi long olProvinsal Gem o Pilai

LONG 2003 taim ol bin statim ol PNG Gem, planti long olprovins i nogat o i gat liklik improvmen long redim ol samting bilongol gem.Dispela em sore pasin taim ol planti samting wanpela mas

tingim na mekim pastaim long salim tim I go long ol pilai ya. I kam inap nau, yu can tingim tasol kos bilong ol samting i wok

long go antap, na i go antap moa yet long olgeta de.Long tude taim mi rait, kos bilong salim tim long rot, solwara o

skai i go antap moa moa yet. Gavman i karim bikpela hevi longtaim ol tokaut long salim tim bilong ol wanwan provins bilong olgo long dispela gem. Ol gat bilip long provinsal tim bilong ol longkarim nem bilong provins bilong ol.Taim komitmen i stap, liklik wok tasol ol i mekim long kamap gut

tim long redim ol. Mi lukim tru long ai bilong olsem liklik tingting olgivim long redim tim.Askim nau em, husat i redi long kisim dispela wok i go. Mi no

laik poinim pinga, tasol ol pipel mas kisim dispela wok taim Gav-man i putim bikpela mani long dispela projek. I hat long bilip taimmani i go aut na nogat wok i kamap long en. Gavman bai sekimolgeta pepa wok taim olgeta samting i pinis na bai lukim kaikai bi-long em sapos olgeta mani i ron gut.Long dispela tasol, mi mekim liklik sat we mi ting bai ken helpim

ol pipel husat bai go pas long ol dispela wok. Dispela em moalong kisim ol samting i kamap wantaim nogat luksave. Yumi masstop long dispela kain pasin bilong wokim nating nating, nakamapim gutpela na strongpela wok long ol mani bilong gavman.Long sat mi mekim, ol pipel husat i go pas I mas lukluk go pas

o mekim plen bilong ol pastim na lukluk long narapela tupela yiabai kam bihain long redim provinsal tim bilong ol.Em no isi pela wok long redim provinsal tim. Dispela wok em

hatpela na strongpela wok, yu mas putim olgeta tingting bilong yugo insait. Olsem na i moa gutpela long plenim pastaim long tupelayia i kam.Larim mi givim wanpela tok piksa. 2013 kam, dispela sat i bruk

go long ol kwota. Long namba wan kwota, i gat wok long mekim.Sampela long ol dispela wok em long makim ol plening komiti,brukim ol wok, divelopim taim bilong miting, bung wantaim olProvinsal na Distrik atoriti, na putim olgeta iven baset. Longnamba tu kwota, plening komiti wantaim Provinsal na Distrik Atoritii mas stat redi long ol Distrik gem. Distrik I mas kisim olgeta LLGlong redi long ol Distrik gem na long namba tu kwota baset, ol gembai stat isi tasol long Distrik na ol bai ken painim ol gutpela pilaimanmeri.Namba foa kwota bai lukim ol redi long ol provinsal gem taim i

kam long 2014 long namba wan kwota bilong ol.Taim pinis bilong namba wan kwota long 2014, trening skwat bi-

long ol redi na ol narapela samting bai kamap bihain lain tasol. Olsamting olsem nem bilong ol namba bilong ol na sampela moa.Namba tu, namba tri na namba foa kwota bai lukim ol bai tren-

ing tasol na redim ol yet long 2014 PNG Gems.

AGMARK Rabaul Gurias i winimStructural Bridging System MendiMuruks 14-10 na kamap ol sempionbilong dispela yia 2012 Dijicel Kapresis. “Mipela bin wok hat tru olsem

klostu long wanpela yia olgeta longkam inap long mak olsem long kisimdispela kap. Em soim tru kaikai bi-long olgeta hat wok mipela i binmekim na mipela i amamas truolsem mipela i win”, Hap-Bek bilongGuias, Ase Boas, i mekim dispelatoktok. Klostu mak olsem 10 000

man,meri na pikinini i bin kam longsupotim tim bilong ol. Planti lain longol arapela provins tu i bin lusim plesna kam lukim dispela gem. PRL fil ibin pulap tru we i lukim planti olsapota i stap ausait yet taim gem ipinis. Tupela tim wantaim i bin pilai wan-

pela strongpela gem stret. Insait longnambawan hap, Gurias winga ChrisJerry, i kamap namba wan man long

putim nambawan trai bilong dispelagren fainol. Dispela trai i bin kamapbihain long 7 pela minit i go insaitlong nambawan hap. Tasol Muruks i soim strong tru

wantaim planti ol gutpela na strong-pela ron bilong kain pilaia olsem RoyKela, Joseph Omai na JacksonUndie long namel bilong fil i lukimsenta bilong Muruks Mathew Puke,putim wanpela trai long kona. Yang-pela sta fiv-eit Kewa Kili, surukimskoa go antap 6-4. Gurias fowat olsem Rodney Pora,

Kot Kerua na Emmanuel John i wokhat tru long namel wantaim planti hit-aps, ol strongpela, gutpela na hat-pela takols. Dispela hatwork bilong oli karim kaikai taim Muruks difens i nostrong na lukim Boas Ruru i skoalong kona. Em karim skoa i go sanapolsem 8-6 bihain long kik i no bin goinsait. Tasol Muruks i kisim bikpela sapot

tru long ol sapota husait singaut ‘lip-ilipi’na i apim strong bilong ol we ilukim risef fowat Malachi Owenbrukim difens na skoa. Kewa i misimkik na skoa sanap olsem 10-8. I nolontaim, wanpela asua bilong Mu-

ruks i lukim Gurias kisim wanpela tupoins na karim skoa nau sanapolsem 10-10. Klostu long 15 minit tasol bin stap

bipo long fultaim, Chris Jerry putimnamba tu trai bilong em long dispelagem bihain tasol long em kisim wan-pela gutpela pas long Markus. Dispela trai i karim strong i kam

bek gen long ol Gurias na long ol dis-pela liklik taim we i bin stap bipo longfultaim, Gurias pilaias pilai olsem emtru wanpela las pela gem bilong ol. “Mipela i mekim ol liklik samting

stret na dispela i helpim mipela longskoa na win. Bigpela tok amamas igo long olgeta yangpela mangi husatpilai dispela gem”, Michael Marum itok. Michael Marum em wanpelaman husait bin lainim na skulim oldispela yangpela mangi long wan-pela yia olgeta long dispela Dijicelkap resis. Dispela bilip na strongpelatingtink bilong em long kirapim olyangpela mangi long kamap strongem karim kaikai taim ol dispelaGurias mangi winim Muruks. Gurias I kisim kap wantaim K50,

000 prais mani long winim dispelagem.

Gurias em olsempion

Samuel Peter Koim i raitim

TIM Isten Hailens i kamapim pinismoa long K500,000 long taim emi statim na putim kamap wanpelafan reising koporet dina long Birdof Paradise Hotel long Gorokalong las wik Sarere. Bikpela hap bilong dispela

mani bai kam long long opis bi-long Gavana Julie Soso husat iwokim komitmen long givimK116,000, taim opis bilongProvinsal Edministresen i mekimkomitmen long givim narapelaK100,000. Opis bilong memba bilong Ung-

gai/ Bena, Benny Allan, husat iminista bilong Lens na FisikolPlening i givim K10,000.Bisnisman na papa bilong Bin-

tangor Lahanis intesiti ragbi ligtim, Simon Sia, i givim K5,000taim ol arapela koperet grup napraivet sekta, na ol lain i makim olmidia tu i wokim ol kes komitmenwe i kisim mani mak long wanpelafan reising nait I go antap long

hap milien kina, o K500,000. Dispela mani bai go long

fandim kos bilong trevol o wok-abaut, haus slip, kaikai na ol nara-pela samting bilong 587spotsman meri na ol opisel bilongtim husat bai go na stap long2012 PNG Gems long Kokopo, IsNiu Briten long mun Novemba.Gavana Soso i tokim ol sapota

long dina olsem ol lokol na provin-sel spot manmeri husat bai golong gem em ol i makim provinsna olsem, Gavana Soso i ama-mas long givim ful sapot long ol. Em I tok, tim i bin winim taitol tu-

pela taim long las 4-pela gem naem bai amamas long tim i winimtaitol gen, na kam bek wantaimtaitol na planti gol medol.Nau yet, Tim Isten Hailens bai

lukluk long kamapim mani makklostu long K2miian long salimtim i go long Kokopo. Siaman bilong Isten Hailans

Spots Atoriti (EHSA), Kevin Poke,i tok wok long fan resiong i nostap long hia, tasol em bai go hetyet.

Tim Isten Hailens kamapim K500, 000

Sape Metta i raitim

Page 27: Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret! K1 tasolwantokniuspepa.com/images/WantokNiuspepa/2012/Wantok_namba_1… · Namba 1986 Septemba 13 - 19, 2012 32 pes Niuspepa Bilong Yumi Ol PNG

Wan wik: Fonde, Septemba 13 - 19, 2012.Isu 1986

Publisher of the newspaper operates at Able Building Complex, Sec 58 Lot 02, Waigani Drive.

INSAIT: n NRL SEMI FAINOLS DROS na NIUS: PES 29

PNG Netbol Federesen kisim K36,000long Dijicel PNGPAPUA Niugin NetbalFederesen I kam gutgen long dispela yiawantaim bikpelahelpm bilong DijicelPNG. Dijicel PNG i givim

K36,000 long PNGNFlong helpim ol bikpelapilai bai ol holim longLae, Morobe Provins.Dijicel tu i kamapim

wanpela progem longhelpim ol liklik skul longsave long dispela pilai.

Dispela progem ol

kolim long Junia Netta,na hap mani bilong dis-pela K36,000 bai golong ol junia pilaia.Bos meri bilong Pab-

lik Rilesen bilong Dijisel,Jayleen Morris i tok, Di-jicel i amamas longsapotim ol spot longPapua Niugini na Netbolem wanpela bilong olspot.Jayleen tok tu olsem

dispela yia em nambatu yia bilong ol longhelpim netbol pilai nadispela i kam long tu-pela yia kontrak ol imekim bipo.Presiden bilong Net-

bol Federesen, JulienneLeka- Maliaki, i amamaslong Dijicel na tok dis-pela helpim bilong Diji-cel bai helpim ol nakarimaut program bi-long ol na dispelabikpela sempionsip webai kamap long Lae.Julienne I tok tu

olsem dispela helpim bi-long Dijicel bai helpim oltu long intanesenalgem na SautPasifikGem long 2015.Dijicel PNG nau i

kisim neming rait longbikpela pilai long Lae najunia progrem bilongJunia Netta.

Nicky Bernard i raitim

Star pilaia bilong Rabaul Guria Wartovo Junia, i holim Digicel trofi ol winim long wiken go pinis. Emsanap wantaim sponsa bilong ol na wan pilaia bilong em. lukim stori long pes 29. Poto NickyBernard