Microsoft Word - menadzment rizika_final-cip01.docxDocent dr Slobodan M. Luki Docent dr Bogdana Vujnovi Gligori
Mr Slavica Luki
Docent dr SLOBODAN M. Luki Docent dr BOGDANA Vujnovi Gligori
Mr SLAVICA Luki
Odgovorno lice izdavaa,
Banja Luka
Tira 500 primjeraka
ISBN 978-99955-49-13-8
PREDGOVOR ......................................................................................................... 8 1. RIZIK ................................................................................................................. 10
1.1. Definisanje pojma rizik ............................................................................... 11 1.1.1. Objektivni rizik .................................................................................... 13 1.1.2. Subjektivni rizik ................................................................................... 13 1.1.3. Šanse za gubitak ................................................................................... 14 1.1.3.1. Objektivne mogunosti ..................................................................... 14 1.1.3.2. Subjektivne mogunosti .................................................................... 14 1.1.3.3. Šansa za gubitak se razlikuje od rizika ............................................. 15 1.1.4. Propast i opasnost ................................................................................ 15 1.1.4.1. Propast ............................................................................................... 15 1.1.4.2. Opasnost ............................................................................................ 15 1.1.5. Osnovne kategorije rizika .................................................................... 16 1.1.5.1. isti i špekulativni rizik .................................................................... 16 1.1.5.2. Fundamentalni i posebni rizik ........................................................... 17 1.1.5.3. Tipovi istog rizika ........................................................................... 18 1.1.6. Teret koji nosi rizik u društvu .............................................................. 23
1.2. Vrste rizika .................................................................................................. 24 1.3. Rizik model ................................................................................................ 25
1.3.1. Standardni modeli rizika ...................................................................... 29 1.3.2. Jednostavni model rizika ...................................................................... 30 1.3.3. Kaskadni model rizika ......................................................................... 30
1.4. Znaaj pojedinih riziko kategorija .............................................................. 31 1.5. Poveani zahtjevi riziko-menadmentu ...................................................... 32
2. RISIKOMENADMENT .................................................................................. 35 2.1. Proces rizikomenadmenta ......................................................................... 37 2.2. Vrste rizika .................................................................................................. 38 2.3. Ciljevi riziko menadmenta ........................................................................ 40 2.4. Koraci u procesu menadmenta rizika ........................................................ 42 2.5. Sistem rizikomenadmenta ......................................................................... 44
2.5.1. Riziko strategija ................................................................................... 45 2.5.2. Riziko kontroling ................................................................................. 47 2.5.3. Optimiranje rizika ................................................................................ 49
2.6. Funkcije rizikomenadmenta ...................................................................... 49 2.7. Granice rizikomenadmenta ....................................................................... 50
3. MJERENJE I PROCJENA REZULTATA U USLOVIMA RIZIKA .............. 51 3.1. Poslovni leverid ......................................................................................... 51 3.2. Finansijski leverid ..................................................................................... 52 3.3. Kombinovani leverid ................................................................................. 54
4. INVESTIRANJE U USLOVIMA RIZIKA ....................................................... 55
4
4.1. Rizik investicionog projekta ....................................................................... 55 4.2. Vrste investicionih rizika ............................................................................ 55 4.3. Upravljanje rizicima projekta ...................................................................... 58
4.3.1. Planiranje upravljanja rizicima ............................................................ 59 4.3.2. Identifikacija rizika .............................................................................. 59 4.3.3. Analiza rizika ....................................................................................... 60 4.3.3.1. Kvalitativne metode analize i mjerenja rizika ................................... 61 4.3.3.2. Kvantitativne metode analize i mjerenja rizika ................................. 62 4.3.4. Odgovor na rizik .................................................................................. 68 4.3.5. Nadzor nad upravljanjem rizicima i kontrola rizika ............................ 70
4.4. Izbor investicije ........................................................................................... 70 4.5. Izbor vremena investiranja .......................................................................... 71 4.6. Rizik završetka izgradnje ............................................................................ 72 4.7. Odluivanje u uslovima rizika .................................................................... 73
4.7.1. Stablo odluivanja ................................................................................ 73 4.7.2. Simulacioni modeli .............................................................................. 77
5. UTICAJ RIZIKA NA OBRTNA SREDSTVA ................................................. 79 5.1. Uticaj rizika na trajna obrtna sredstva ......................................................... 79 5.2. Uticaj rizika na hartije od vrijednosti .......................................................... 81
5.2.1. Vrste rizika hartija od vrijednosti ......................................................... 81 5.2.2. Faktori koji utiu na cijenu hartija od vrijednosti ................................ 81 5.2.2.1. Fundamentalni faktori koji utiu na cijenu hartija od vrijednosti ..... 81 5.2.2.2. Tehniki faktori koji utiu na cijene hartija od vrijednosti ............... 84 5.2.3. Analiza rizika i prinosa obveznica ....................................................... 84 5.2.4. Analiza rizika i prinosa povlaštene akcija ............................................ 85 5.2.5. Analiza prinosa i rizika portfelja .......................................................... 86 5.2.5.1. Strategijsko upravljanje portfeljom ................................................... 88 5.2.6. Rizik meunarodnih ulaganja .............................................................. 89
6. REGULATORNI ZAHTJEVI ........................................................................... 91 6.1. Bankarski nadzor......................................................................................... 92
7. ORDINALNO VREDNOVANJE RIZIKA ....................................................... 95 7.1. Rating-izjednaavanje / poravnanje informacionih asimetrija .................... 96 7.2. Rating-prednosti povjerioca i dunika ........................................................ 96 7.3. Rating System - Rejting sistem ................................................................... 96 7.4. Rating proces............................................................................................... 98 7.5. Rezultat rejtinga .......................................................................................... 99
8. KARDINALNO VREDNOVANJE RIZIKA .................................................. 101 8.1. Finansijski rizici ........................................................................................ 101
8.1.1. Mark-to-Market .................................................................................. 102 8.1.2. Exposure Matrix ................................................................................. 102 8.1.3. Value – at - Risk ................................................................................ 102
5
8.1.4. Scenario & Stress Testing .................................................................. 103 8.1.5. Primjena metoda ................................................................................ 103 8.1.5.1. Metodi za upravljanje rizikom ........................................................ 104
9.TRANSFER RIZIKA PUTEM TRIŠTA ........................................................ 109 9.1. Sistematika ................................................................................................ 109
9.1.1. Transfer rizika .................................................................................... 109 9.1.2. Zašto transfer rizika? .......................................................................... 110
9.2. Hedging ..................................................................................................... 112 9.2.1. Hedge definicija ................................................................................. 112 9.2.2. Vrste i obim heda ............................................................................. 112 9.2.3. Hederi ............................................................................................... 113 9.2.4. Instrumenti: finansijski hed sa derivatima ....................................... 113
9.3. Diverzifikacija ........................................................................................... 114 9.4. Empire ....................................................................................................... 115
10.TRANSFER RIZIKA KROZ OSIGURANJE ................................................ 117 10.1. Osiguranje ............................................................................................... 117
10.1.1. St. Petersburg paradoks .................................................................... 117 10.1.2. Osiguranje nije ni „igra“ a ni „hed“ ............................................... 118
10.2. Osiguranje ............................................................................................... 119 10.2.1. Porijeklo/izvor/prvi poeci ............................................................... 119 10.2.2. Osiguravajue preduzee (društvo) .................................................. 119
10.3. Proizvodi osiguranja ............................................................................... 120 10.4.1. Transfer rizika .................................................................................. 121 10.4.2. Transformacija rizika ....................................................................... 121 10.4.3. Kompenzacija štete .......................................................................... 122
10.5. ART – Alternativni riziko-transfer ......................................................... 122 10.5.1. Captives: Formalizovano samoosiguranje ....................................... 122 10.5.2. Trište kapitala ................................................................................ 123
11. UPRAVLJANJE FINANSIJSKIM RIZICIMA ............................................. 125 11.1. Savremeni pristup upravljanja rizicima .................................................. 125 11.2. Vrste hedinga........................................................................................ 125 11.3. Bilans rizinih stavki ............................................................................... 126 11.4. Upravljanje rizicima ................................................................................ 127 11.5. Tehnike reduciranja rizika ...................................................................... 129 11.6. Upravljanje valutnim rizikom ................................................................ 130
11.6.1. Heding transakcije sa valutnim fjuersima .................................... 132 11.6.2. Heding transakcije sa valutnim svopovima .................................... 134
11.7. Upravljanje rizikom kamatne stope ....................................................... 135 11.7.1. Zaštita kamatnog rizika pomou opcija kamatnih stopa ................. 137 11.7.2. Zaštita od kamatnog rizika pomou svopova .................................. 139 11.7.3. Gep analiza upravljanja kamatnim rizikom .................................... 140
11.8. Upravljanje kreditnim rizikom ............................................................... 141 11.8.1. Utvrivanje kreditne sposobnosti dunika ....................................... 143
6
11.9. Upravljanje rizikom likvidnosti ............................................................. 151 11.9.1. Upravljanje rizikom likvidnosti pomou svopova ........................... 153 11.9.2. Strategija upravljanja likvidnošu aktive ......................................... 154 11.9.3. Strategija upravljanja likvidnošu pasive ........................................ 154 11.9.4. Strategija upravljanja usklaenošu aktive i pasive ......................... 154
12. KREDITNI RIZIK ......................................................................................... 157 12.1. Riziko kontroling .................................................................................... 157
12.1.1. Identifikovanje ................................................................................. 157 12.1.2. Vrednovanje rizika ........................................................................... 159 12.1.3. Izvještaji o riziku .............................................................................. 160
12.2. Optimiranje rizika ................................................................................... 160 12.2.1. Izbjegavanje ..................................................................................... 160 12.2.2. Ublaavanje ...................................................................................... 161 12.2.3. Transferiranje ................................................................................... 162
12.3. Organizacija: kreditni menader ............................................................. 165 13. STRATEGIJA RIZIKA I STRATEGIJSKI RIZIK ....................................... 167
13.1. Strategija rizika (riziko strategija) ........................................................... 167 13.2. Strategijski rizik ...................................................................................... 167
13.2.1. Razvijanje menadmenta strategijskih rizika ................................... 168 13.2.2. Analiza internih preduzetnikih faktora ........................................... 168 13.2.3. Analiza eksternih faktora preduzea ................................................ 170
14. OPERATIVNI RIZIK .................................................................................... 171 14.1. Stalno rastui znaaj ................................................................................ 171 14.2. Identifikacija & Vrednovanje.................................................................. 172
14.2.1. Multidimenzionalnost ...................................................................... 173 14.2.2. Sopstveno uklanjanje rizika ............................................................. 174 14.2.3. Rani indikatori ................................................................................. 175
14.3. Bazel II .................................................................................................... 176 15. SUZBIJANJE ŠTETE .................................................................................... 179
15.1. Sluaj prije nastajanja štete ..................................................................... 179 15.1.1. Identifikovanje ................................................................................. 180 15.1.2. Vrednovanje & Priprema ................................................................. 180
7
15.1.3. Monitoring ....................................................................................... 180 15.2. Štetni sluaj (dogaaj) ............................................................................. 181 15.3. Post-štetna situacija / Sluaj poslije štete ............................................... 182
15.3.1. Krizni plan........................................................................................ 183 15.3.2. Krizni štab ........................................................................................ 183
15.4. Zakljuak ................................................................................................. 184 16. ODLUIVANJE U USLOVIMA NESIGURNOSTI .................................... 185
16.1. Rizik, return i alokacija kapitala ............................................................. 185 16.2. Neizvjesnost, nejasnoa i nesigurnost ..................................................... 185 16.3. Metode .................................................................................................... 186
16.3.1. Metoda gotovinske vrijednosti (DCF= Discounted Cashflow) ....... 188 16.3.2. Real Option ...................................................................................... 189 16.3.3. Stablo odluivanja ............................................................................ 189 16.3.4. Hibridno vrednovanje ...................................................................... 189
17. UPRAVLJANE RIZIKOM KAO ZAŠTITA OD POTENCIJALNE KRIZE PREDUZEA ...................................................................................................... 191
17.1. Otkrivanje potencijalnih kriza preduzea ............................................... 191 17.2. Osiguranje od potencijalne krize preduzea ........................................... 193
17.2.1. Diverzifikacija ili dediverzifikacija kao zaštita od potencijalne krize preduzea ............................................................................................ 193 17.2.2. Upravljanje rizikom kao zaštita od potencijalne krize preduzea . 193 17.2.3. Alternativno (kontingentno) planiranje kao zaštita od potencijalne krize preduzea ............................................................................................ 197 17.2.4. Alternativne strategije reagovanja na potencijalne šanse i opasnosti201
18. UPRAVLJANJE RIZIKOM U CILJU SPREAVANJA LATENTNE KRIZE PREDUZEA ......................................................................................... 209
18.1. Pojam i suština sistema za rano upozoravanje ........................................ 209 18.2. Adekvatan informacioni sistem - pretpostavka za zaštitu preduzea od opasnosti .......................................................................................................... 209 18.3. Modeli za predvianje neuspjeha preduzea .......................................... 214 18.4. Karakteristike organizacije kao signali ranog upozorenja ...................... 218 18.5. Preventivno planiranje kao instrument za spreavanje latentne krize preduzea ......................................................................................................... 220 18.6. Sadraj preventivnog planiranja.............................................................. 221
18.6.1. Obiljeja i uzroci smanjivanja i stagnacije trišta ............................ 221 18.6.2. Osnovni tipovi strategija na stagnirajuim i smanjujuim trištima kao sadraj preventivnog planiranja ............................................................ 223 18.6.2.1. Strategije zadravanja trišta ........................................................ 227 18.6.2.2. Strategije izbjegavanja ili povlaenja ........................................... 229 18.6.2.3. Strategije kooperacije .................................................................... 231 18.6.3. Izbor izmeu strategija zrelih trišta i strategija revitalizacije ........ 232 18.6.3.1. Strategije podmlaivanja proizvoda.............................................. 233
LITERATURA .................................................................................................... 236
8
9
PREDGOVOR
Knjiga koja se nalazi pred itaocima je samo jedan pokušaj da se ponudi cjelovit prikaz kompleksa menadmenta rizika, jer je nauna obrada ove teme dosta skromna. Posljednih godina su zahtjevi za riziko upravljanjem i njegovim znaajem porasli, i to iz više razloga. Radi se o nesrazmjeri izmeu poveanih zahtjeva i smanjenoj ponudi rizikomenaderskih sposobnosti. Potranja za rizikomenadmentom je porasla internacionalizacijom preduzea i time poveanjem - porastom rizika i opadanjem spremnosti na rizik, kroz institucionalizovanje preduzea. Ne treba zaboraviti da naglašeni rizici u poslovanju se potencijalno pretvaraju u gubitak i mogu se lanano prenijeti na cjelokupni privredni sistem. U uslovima globalizacije, krize iz jednog podruja se šire na druga.
Globalne krize nameu potrebu još vee urgentnosti modeliranja i kontrolisanja rizika. Spoznaja o vezi rizika i njegovo djelovanje na preduzetniku vrijednost je novijeg datuma. Time je dokazano da je preduzetnika vrijednost dostina ne samo poveanjem dobiti nego i smanjenjem rizika. Imajui u vidu da je rizikomenadment jedan dokumentovan, sveobuhvatan sistem u okviru kojeg se reguliše ophoenje sa rizicima, kako bi se dostigla optimalna kombinacija dobiti i rizika u preduzeu, moramo da istaknemo da je edukacija kadrova svih nivoa nedovoljna, kao i zastupljenost predmeta Menadment rizika u nastavnim planovima visokoobrazovnih institucija.
Jedna njemaka studija iz 1999.g. govori da 500 velikih preduzea - bez banaka i financijskih institucija - da nakon obezbjeivanja likvidnosti naješe je cilj smanjenje financijskih rizika. Zbog toga je poslednjih godina aktueliziran menadment financijskog rizika, posebno u oblasti finansija i bankarstva. Porast interesovanja je usledio zbog sve izraenijih rizika na financijskom trištu, s jedne strane, i pojave izvedenih financijskih derivata, s druge strane. Preventivnim mjerama upravljanja financijskim rizicima nastoje se ublaiti financijske krize i doprinijeti stabilizaciji meunarodnog trišta. U razvijenim ekonomijama rizikomenadment je implementiran i integrisan u organizacionu kulturu poslovnog subjekta i proet je po svim nivoima i strukturama upravljanja. Kod nas je rizikomenadment još uvjek reaktivna mjera prve pomoi, a manje kao dio riziko orjentisanog preduzetnikog rukovoenja. Ne postoji svijest da se preduzetnika vrijednost optimira svjesnim rukovanjem rizicima, što je mogue samo ukoliko postoji profesionalno dokumentovani rizikomenadment proces. Pa i kod primjene perfektnog rizikomenadmenta ostaje sistemski uslovljen ostatak rizika. Osim navedenog najnovija istraivanja pokazuju da (odnose se na preduzea u zemljama Evropske unije), ak ni polovina preduzea ne raspolae sistemima za mjerenje rizika radi savladavanja novih financijskih instrumenata (derivata), kao inovacija na financijskom trištu, a nije naodmet napomenuti da su oni bili i osnovni uzrok sloma svetskog financijskog trišta. Ova knjiga baca više svjetla na nepravedno, kod nas zapostavljenu oblast, a istovremeno se treba shvatiti kao savjet i preporuka, kako u preduzeima uvesti sistem rizikomenadmenta i provesti ga u praksi. Nadamo se da e ista biti od koristi svima koji se bave promjenama, krizama i predupreivanjem kriza. Na kraju autori se zahvaljuju i svima onima, koji su svojim vrijednim poticajima doprinijeli da ova knjiga uspije.
A U T O R I
10
11
1.1. Definisanje pojma rizik
Rizik je pojam novijeg datuma. Korijen rijei rizik, odnosno riziko nalazi se u italijanskom jeziku gdje rije „risicare“ u prevodu znai usuditi se, osmjeliti se, odvaiti se. Ovaj pojam je srodan još jednoj italijanskoj rijei, rijei „risco“ što se prevodi kao greben, odnosno zaobilaenje grebena u plovidbi brodom. Kako god, pojam rizik oznaava namjeru ili poduhvat kojeg prati opasnost u vidu gubitka u sluaju neuspjelog ishoda. Najjednostavnije objašnjenje za pojam rizik bilo bi ono koje se naješe uje u slobodnom govoru: „Rizik je kad nešto krene niz brdo“. Rizik je opasnost koja je nemjerljiva, sudbina od koje se ne moe pobjei. Meutim, u kineskom pismu rije rizik je predstavljena sa dva znaka. Jedan predstavlja opasnost a drugi mogunost, odnosno šansu. Kinezi su znai, veoma rano spoznali da se šansa moe koristiti kako bi se nešto dobilo. Onaj ko koristi šansu upušta se u rizik. Ko se upušta u rizik moe nešto i izgubiti. Ko eli da dobije mora znati izgubiti. Rizik je medalja sa dvije strane na ijoj drugoj strani se nalazi šansa. Znai, ako jedno preduzee svjesno odbija šansu da svoje proizvode lansira na potpuno novom trištu jer ne eli da rizikuje, on sebi automatski uskrauje mogunost, šansu da ostvari veu prodaju, odnosno profit. Razliiti autori su dali razliite definicije rizika. Uopšteno, rizik predstavlja nesigurni dogaaj ili stanje, koje pozitivno ili negativno utie na postavljene poslovne ciljeve (rokove, troškove, kvalitet, prihod i sl.). Poznati teoretiari, Smith i Merritt,1 pod rizikom podrazumijevaju mogunost pojave neeljenih dogaaja koji oteavaju realizaciju posla, a karakterišu ga tri osnovne osobine: neizvjesnost, potencijalni gubitak i vremenska komponenta (slika 1). Slika 1:Komponente rizika kao temelj za upravljanje rizikom
1 Smith, P.G., Merritt, G. M.: Proactive Risk Management, Productivity Press, 2002., str.158.
da da da
ne ne ne
Nerješivo
12
Neizvjesnost pojave rizinih dogaaja se ne moe u potpunosti eliminisati. Rizik, stoga, podrazumijeva mogunost nekog oblika gubitka, pa ak i ako gubitak u toku realizacije posla rezultira dobitkom, rizik se posmatra kao gubitak. Za upravljanje gubitkom posebno je znaajna vremenska komponenta rizika. Sve komponente navedene na sl. 1 se razmatraju kao kriteriji za odreivanje mogunosti upravljanja rizikom. Prema Wideman2 rizik predstavlja stepen izloenosti negativnim dogaajima i njihovim vjerojatnim posljedicama, odnosno rizik je kumulativni uinak neizvjesnih dogaaja koji bi ozbiljno mogli ugroziti ciljeve odreenog posla. Rizik nekog dogaaja, prema Kerzneru3 zavisi od vjerojatnoe nastanka rizinog dogaaja, te veliine njegovog uticaja ako do njega doe. Shodno tome, rizik se moe predstaviti kao funkcija vjerojatnoe (v) i uticaja (i).
Rizik = f (v, i) Isti autor, rizik posmatra i kao funkciju izloenosti izvoru opasnosti (h) i zaštite u sluaju pojave opasnosti (s).
Rizik = f (h,s) Rizik se poveava sa poveanjem stepena izloenosti izvorima opasnosti, a smanjuje ukoliko je efikasnija zaštita od njegovih nepovoljnih uticaja. Rizik treba shvatiti kao prijetnju poslovnom uspjehu, ali i kao priliku za poveanje šansi za uspješnu realizaciju posla. Nepoeljni budui dogaaji se nazivaju rizici, a poeljni prilike. Uobiajeno poimanje rizika se odnosi na njegov negativni uticaj na odreeni posao. esto se u literaturi poistovjeuju rizik i neizvjesnost. Meutim, razlika je u mogunostima procjene oekivanih efekata od projekta. Situacija u kojoj postoji mogunost procjene distribucija vjerovatnoe buduih prinosa od ulaganja, vezuje se za rizik. Ukoliko ne postoje pouzdane informacije za takvu procjenu, onda je u pitanju neizvjesnost. Procjena buduih efekata moe da se obavi sa veom ili manjom preciznošu, zavisno od toga, da li se procjene temelje na pouzdanim istorijskim podacima ili se one vrše subjektivno, na osnovu nekog iskustva ili konsultovanja. Da bi se senzibilizovala svijest o riziku u finansijskom podruju, na ovom mjestu treba najprije razjasniti, kako rizik treba definisati ili šta pod rizikom treba podrazumijevati. Jasan iskaz je dao Frank Knight još 1921. u svojoj knjizi „Risk, Uncertainty and Profit“.
„Razlika izmeu rizika i neizvjesnosti je: Kada ne znamo sigurno, šta e se desiti,
ali znamo koje su vjerovatnoe za dešavanje neega, to je onda RIZIK.
Ali ako uopšte ne znamo koja je vjerovatnoa, onda je to neizvjesnost.“
2 Wideman, R.M.: Project and Program Risk Management: A Guide to Managing Project Risks and Opportunities, Project Management Institute, 1992., str.236. 3 Kerzner, H.: Project Management: A Systems Approach to Planning, Scheduling, and Controlling, Eighth Edition, John Wiley & Sons, 2003., str.241.
13
Kod ovog pojma rizika se radi o misli iz teorije odluivanja, koja u današnjem modernom posmatranju rizika skoro nikako ili rijetko nalazi primjenu. Ipak ovu misao vrijedi detaljnije rasvijetliti, povee li ona aspekt rizika sa vjerovatnoom nastupanja stvarnog rizika i dovede li ga u vezu sa matematiko-statistikim raunom vjerovatnoe, kako bi rizik time bio predstavljen kao „uraunljiv“ i istovremeno „odredljiv“. Rizik je se još definiše kao termin za nepouzdanost. Na bazi ovog koncepta, rizik se moe definisati kao nepouzdanost u pogledu pojave gubitka. Iako se rizik definiše kao nepouzdanost, zaposleni u osiguravajuoj industriji, esto koriste termin rizik da bi identifikovali da li je vlasništvo ili ivot osiguran. Prema tome, u osiguravajuoj industriji, veoma esto se uje izjava kao što je „Taj voza je isti rizik“ ili „Ta zgrada je jedan neprihvatljiv rizik“. Konano, kada je rizik definisan kao nepouzdanost neki autori prave paljivu razliku izmeu objektivnog i subjektivnog rizika.
1.1.1. Objektivni rizik
Objektivni rizik je definisan kao relativna varijacija aktuelnog od oekivanog gubitka. Na primjer, pretpostavimo da osiguranik imovine ima 10000 kua osiguranih na dug period i da prosjeno 1% ili 100 kua izgori svake godine. Ipak, veoma rijetko baš 100 kua izgori svake godine. U jednom periodu godišnje izgori samo 90 kua, u drugom periodu godišnje izgori 110 kua. Prema tome, postoji varijacija od 10 kua od oekivanog broja 100 ili varijacija od 10 %. Ova relativna varijacija aktuelnog gubitka od oekivanog je poznata kao objektivni rizik.
Objektivni rizik opada onoliko koliko se broj izloenosti poveava. Tanije reeno, objektivni rizik varira inverzno od kvadratnog korijena broja sluajeva koji su pod opservacijom. U našem prethodnom primjeru, 10000 kua je osigurano i objektivni rizik je bio 10/100 ili 10%. Sada pretpostavimo da je 1 milion kua osigurano. Oekivani broj kua koje bi mogle da izgore je 10000 ali varijacija aktuelnog gubitka od oekivanog je samo 100. Objektivni rizik je sada 100/10000 ili 1%. Prema tome, kako se kvadratni korijen broja kua poveao od 100 iz prvog primjera na 1000 u drugom primjeru (10 puta), objektivni rizik je opao za jednu desetinu od prethodnog nivoa. Objektivni rizik se moe statistiki izmjeriti pomou nekih mjera disperzije, kao što je standardna devijacija ili koeficijent varijacije. Zbog toga što se objektivni rizik moe izmjeriti, ovaj koncept je od velike vanosti za osiguravaa ili korporativnog menadera za rizik. Kako se broj izloenosti riziku poveava, osigurava moe predvidjeti svoj gubitak u budunosti daleko tanije jer se moe osloniti na zakon velikog broja. Zakon velikog broja kae da, kako se broj jedinica za izloenost riziku poveava, daleko blie e se aktuelni gubitak pribliiti oekivanom gubitku. Na primjer, kako se broj kua koje su pod posmatranjem poveava, vei je stepen tanosti u predvianju proporcije kua koje e izgorjeti.
1.1.2. Subjektivni rizik
Subjektivni rizik je definisan kao nepouzdanost bazirana na mentalnim uslovima ili stanju uma pojedinaca. Na primjer, potroša koji je prekomjerno konzumirao alkohol u baru moe se odluiti da se u takvom stanju odveze kui. Voza se moe
14
kolebati oko toga da li e bezbjedno doputovati kui, a da ne bude uhapšen od strane policije za vonju u pijanom stanju. Ova mentalna nesigurnost je nazvana subjektivni rizik. Uticaj subjektivnog rizika varira zavisno od pojedinaca. Dvije osobe u istoj situaciji mogu imati razliitu percepciju rizika i njihovo ponašanje se moe promijeniti prema tome. Ako pojedinac doivi veliku mentalnu nepouzdanost u pogledu tanosti gubitka, ponašanje te osobe moe biti pogoeno. Visok subjektivni rizik esto rezultira opreznim i paljivim ponašanjem, dok nizak subjektivni rizik moe rezultirati manje opreznim ponašanjem. Na primjer, voza iz prethodnog primjera je uhapšen za vonju u pijanom stanju i on je svjestan da je komnzumirao previše alkohola. Voza tada moe popraviti svoju mentalnu nepouzdanost pronalazei nekog drugog da vozi auto kui ili uzimajui taksi. Drugi voza, u istoj situaciji, moe shvatiti da je rizik za hapšenje beznaajan. Ovaj drugi voza moe voziti na daleko nepromišljeniji i lakomisleniji nain; nizak subjektivni rizik rezultira manje opreznim ponašanjem vozaa.
1.1.3. Šanse za gubitak
Šanse za gubitak su usko povezane za koncept rizika. Šansa za gubitak je definisana kao mogunost da e se neki dogaaj desiti. Kao i rizik, „mogunost“ ima i subjektivne i objektivne aspekte.
1.1.3.1. Objektivne mogunosti
Objektivna mogunost se odnosi, dugorono na relativnu frekvenciju jednog dogaaja baziranog na pretpostavci od jedog neodreenog broja posmatranja i bez promjena na ishodišno stanje. Objektivne mogunosti mogu biti definisane na dva naina. Prvo mogu da budu odreene deduktivnim zakljuivanjem. Ove mogunostu su nazvane a priori mogunosti. Na primjer, mogunost za dobijanje „glave“ prilikom bacanja novia je ½ jer imaju samo dvije strane i samo jedna strana je „glava“. Na isti nain, mogunost da se dobije 6 na jednoj kocki koja ima šest strana i samo jedna strana ima šest takica na njoj.
Drugo, objektivna mogunost moe biti odreena i induktivnim zakljuivanjem, prije nego deduktivnim. Na primjer, mogunost da e osoba stara 21 godinu umrijeti prije nego što napuni 26 godina, ne moe se logiki zakljuiti. Meutim, paljivom analizom ranijih iskustava vezanih za smrtnost, osiguravajua društva koja prodaju ivotna osiguranja, mogu procijeniti mogunost smrti i prodati polisu za petogodišnje ivotno osiguranje osobi koja sada ima 21 godinu.
1.1.3.2. Subjektivne mogunosti
Subjektivna mogunost je lina procjena pojedinca o mogunosti za gubitkom. Subjektivna mogunost se ne treba podudarati sa objektivnim mogunostima. Na primjer, ljudi koji kupuju listie za loto na svoj roendan mogu da vjeruju da je to njihov sretan dan i precijene male šanse za dobitak. Širok niz faktora moe uticati na subjektivnu mogunost, ukljuujui godine, pol, inteligenciju, obrazovanje i upotrebu alkohola pojedinca.
15
U dodatku, procjena pojedinca za gubitak moe se razlikovati od objektivnih mogunosti zato jer postoje nejasnoe u nainu kako je shvaena mogunost. Na primjer, pretpostavimo da slot mašina koja se nalazi u kazinu zahtijeva tri limuna za dobitak. Osoba koja igra na mašini moe shvatiti da je mogunost za dobitak prilino velika. Ali, ako postoji deset simbola na svakom koturu i samo jedan simbol je limun, objektivna mogunost da dobijete dek pot sa tri limuna je prilino mala. Pretpostvljajui da se svaki kotur okree nezavisno od drugih, mogunost da e sve tri simultano pokazati limun je proizvod njihove individualne mogunosti (1/10x1/10x1/10=1/1000). Ovo znanje je korisno za vlasnike kazina, koji znaju da veina kockara ne posjeduje znanja o statistici i iz tog razloga naješe se precjenjuje objektivna mogunost za dobitak.
1.1.3.3. Šansa za gubitak se razlikuje od rizika
Šansa za gubitak se moe razlikovati od objektivnog rizika. Šansa za gubitak je mogunost da e se dogaaj koji izaziva gubitak pojaviti. Objektivni rizik je relativno odstupanje trenutnog od oekivanog gubitka. Šansa za gubitak moe biti identina za dvije razliite grupe, ali objektivni rizik moe biti prilino razliit. Na primjer, pretpostavimo da osiguravajue društvo koje osigurava imovinu ima 10000 osiguranih kua u Los Anelesu i 10000 osiguranih kua u Filadelfiji i da je šansa za gubitak u svakom gradu 1%. Prema tome, u prosjeku, 100 kua bi trebalo da izgori godišnje u svakom gradu. Meutim, ako je godišnja varijacija u obimu gubitka od 75 do 125 u Filadelfiji, a samo 90 do 110 u Los Anelesu, objektivni rizik je vei u Filadelfiji ak iako je šansa za gubitak u oba grada ista.
1.1.4. Propast i opasnost
Termini propast i opasnost ne bi trebalo da prave zbrku sa prethodno objašnjenim konceptom rizika.
1.1.4.1. Propast
Propast je definisana kao razlog gubitka. Ako vaša kua izgori zbog vatre, propast ili razlog gubitka je vatra. Ako je vaše auto ošteeno u sudaru sa drugim vozilom, sudar je propast ili razlog gubitka. Obino propasti koje su razlog štete na imovini ukljuuju vatru, grmljavinu, oluju, tornada, zemljotrese, krau i provale.
1.1.4.2. Opasnost
Opasnost je stanje koje kreira ili poveava šansu za gubitak. Postoje tri osnovna tipa opasnosti:
Fizika opasnost Karakterna opasnost Moralna opasnost
Fizika opasnost je psihiko stanje koje poveava šansu za gubitkom. Primjeri psihike opasnosti ukljuuju put koji je prekriven ledom koji poveava šansu za
16
automobilsku nesreu, pogrešno spojene instalacije u zgradi poveavaju šansu za poarom i pokvarena brava na vratima poveava šansu za kraom. Karakterna opasnost je nepoštenost ili karakterna mana pojedinca koji poveava uestalost ili jainu gubitka. Primjeri karakterne opasnosti obuhvataju zavaravanje osiguravajueg društva nezgodom da bi se dobilo osiguranje, nepoštene tube, napumpavanje vrijednosti tube i namjerno spaljivanje neprodate robe koja je osigurana. Karakterna opasnost je prisutna u svim oblicima osiguranja i veoma je teško kontrolisati. Neiskreni pojedinci esto objašnjavju svoje radnje tvrdnjama „da osiguranja imaju puno novca.“ Ovakav pogled je nekorektan jer osiguravajue društvo moe platiti tube samo sakupljanjem premija od drugih osiguranika. Zbog karakterne opasnosti premije za sve osiguranike su daleko vee.
Osiguravajua društva pokušavaju da kontrolišu karakternu opasnost paljivo sainjenim osiguranjem podnosioca zahtjeva za osiguranjem i razliitim provizijama za polise osiguranja kao što je franšiza, period ekanja, izuzea i dopune. Moralna opasnost. Neki autori osiguranja nacrtali su istanane razlike izmeu karakterne i moralne opasnosti. Moralna opasnost se odnosi na nepoštenost osiguranika ime se poveava uestalost ili jaina gubitka. Moralna opasnost je nehat ili indiferentnost prema gubitku, zbog postojanja osiguranja. Neki osiguranici su bezbrini ili indiferenti prema gubitku jer imaju osiguranje. Primjeri moralne opasnosti obuhvataju ostavljanje kljueva u nezakljuanom autu, ime se poveava mogunost za krau automobila; ostavljanje ulaznih vrata nezakljuanih ime se omoguava lopovima lakši ulazak i iznenadna promjena puta na prepunom autoputu bez signalizacije. Bezbrine radnje kao što su ove, poveavaju šanse za gubitak.
1.1.5. Osnovne kategorije rizika
Rizik se moe klasifikovati u nekoliko jasnih kategorija. Osnovne kategorije rizika su:
isti i špekulativni rizik Fundamentalni i detaljni rizik
1.1.5.1. isti i špekulativni rizik
isti rizik je definisan kao situacija u kojoj samo postoji mogunost za gubitkom ili nema gubitka. Jedini mogui ishod su nepovoljan (gubitak) i neutralan (nema gubitka). Primjeri istog rizika ukljuuju prijevremenu smrt, nezgode vezane za radno mjesto, porazne medicinske troškove i ošteenja imovine od poara, groma, poplave ili zemljotresa.
Špekulativni rizik je definisan kao situacija u kojoj je mogu ili profit ili gubitak. Na primjer, ako kupite 100 akcija na berzi, zaradiete ako se cijena na berzi povea ali moete i izgubiti ukoliko se cijena smanji. Drugi primjeri špekulativnog rizika ukljuuju klaenje na konjske trke, investiranje u sopstveni posao. U ovakvim situacijama i profit i gubitak su mogui.
Veoma je vano napraviti razliku izmeu istog i špekulativnog rizika iz tri razloga. Prvo, privatne osiguravajue kue generalno osiguravaju samo isti rizik. Sa odreenim izuzecima, špekulativni rizik nije razmotren kao osiguravajui i moraju se koristiti druge tehnike za suoavanje sa rizikom. (Jedan izuzetak je kada neke
17
osiguravajuüe kuüe osiguravaju institucionalni portfolio ulaganja i opštinske ugovore protiv gubitka.)
Drugo, zakon velikih brojeva se jednostavnije moe primijeniti na þistom riziku nego na špekulativnom. Zakon velikih brojeva je vaan jer omoguüava osiguravateljima, da predvide moguüi gubitak u buduünosti. Ukoliko napravimo poreÿenje, generalno je daleko tee primijeniti zakon velikih brojeva na špekulativni rizik u cilju predviÿanja moguüeg gubitka u buduünosti. Izuzetak je špekulativni rizik na kockanju, gdje kazino operateri mogu primijeniti zakon velikih brojeva na najbolji moguüi naþin.
Konaþno, društvo moe da ostvari korist od špekulativnog rizika þak i kada se gubitak pojavi, ali je veoma štetno ako je þisti rizik prisutan, a gubitak se pojavi. Na primjer, firma moe da razvije novu tehnologiju za proizvodnju jeftinih kompjutera. Kao rezultat, neka od konkurentskih firmi moe biti pred bankrotstvom. Uprkos bankrotu, društvo je na dobitku, jer se kompjuteri proizvode po nioj cijeni. Meÿutim, društvo u normalnim uslovima, kada se pojavi þisti rizik ne dobija ništa, kao što je poplava ili zemljotres koji unište jednu cijelu oblast.
1.1.5.2. Fundamental ni i posebni rizik
Fundamentalni rizik je rizik koji pogaÿa cijelu ekonomiju ili veliki broj osoba ili grupa u okviru ekonomije. Primjeri ukljuþuju naglu inflaciju, cikliþnu nezaposlenost i rat, zbog izloenosti velikog broja pojedinaca.
Rizik od prirodnih katastrofa je još jedan vaan fundamentalni rizik. Uragani, tornada, zemljotresi, poplave i poari, mogu izazvati štetu imovine u vrijednosti milijardama dolara kao i brojne smrtne sluþajeve. Na primjer, 1999. godine Uragan Floyd je uzrokovao 1,8 milijardi dolara štete na osiguranoj imovini i postao peta najskuplja katastrofa u SAD istoriji. Uragan Dord je izazvao troškove u vrijednosti od 2,9 milijardi dolara. Uragan Andrew, najskuplja prirodna katastrofa ikad viÿena u SAD, uništila je Sjevernu Floridu i uzrokovao štetu u vrijednosti od 15,5 milijardi dolara, što je rezultiralo propadanjem velikog broja osigurane imovine.
Poplave i zemljotresi isto tako uzrokuju veliku štetu na imovini. U toku 1997 godine, podivljala rijeka je poplavila Grand Forks, u Sjevernoj Dakoti pri þemu je opustošila hiljade domova i zgrada, što je rezultiralo štetom u milionim dolara na imovini i veliki broj nesreüa. Zemljotres koji je zadesio Northridge u Kaliforniji, 1994. godine, uzrokovao je milijarde dolara štete na imovini i gubitak velikog broja ivota. Poari trave i bunja i odroni blata mogu uþestalo da se pojave, þesto rezultirajuüi ozbiljnim ošteüenjima imovine, gubitkom ivota i intenzivnim stradanjem pojedinaca.
Nasuprot fundamentalnog rizika, posebni rizik je rizik koji pogaÿa samo pojedince, a ne cijelu zajednicu. Primjeri podrazumijevaju kraÿu kola, pljaþku banaka i poari u stanovima. Samo pojedinci mogu da budu pogoÿeni gubitkom, a ne cijela ekonomija.
Razlika izmeÿu fundamentalnog i posebnog rizika je veoma vana zbog pomaganja vlade, þija podrška je neophodna da se osigura fundamentalni rizik. Socijalno osiguranje i programi vlade za osiguranje, kao i garancije vlade i pomoü u novcu, moe biti neophodno da osigura odreÿene fundamentalne rizike u SAD. Naprimjer, rizik od nezaposlenosti generalno nije moguüe osigurati od strane osiguravajuüih kuüa ali se moe osigurati javno od strane drave putem programa
18
kompenzacije za nezaposlenost. Pored toga, osiguranje poplave subvencionirano od strane savezne vlade je mogue za poslovne firme i pojedince u poplavljenim zonama.
1.1.5.3. Tipovi istog rizika
Osnovni tipovi istog rizika koji mogu stvoriti veliku finansijsku nesigurnost podrazumijeva lini rizik, rizik imovine i rizik od odgovornosti. Lini rizici - Lini rizici su rizici koji direktno utiu na pojedince; oni ukljuuju mogunost od kompletnog gubitka ili smanjenje zaraenog dohotka, posebne troškove i trošak finansijskih sredstava. Postoje etiri osnovna lina rizika:
• Rizik od prijevremene smrti • Rizik od nedovoljnog prihoda za vrijeme penzije • Rizik od slabog zdravlja • Rizik od nezaposlenosti. Rizik od prijevremene smrti - Prijevremena smrt je definisana kao smrt glave
porodice sa neostvarenim finansijskim obavezama. Ove obaveze mogu da obuhvataju i izdravanje ostalih ukuana, hipoteku koja treba da bude isplaena ili obrazovanje djece. Ako preivjeli lanovi porodice prime nedovoljnu koliinu prihoda iz drugih izvora ili imaju nedovoljno finansijskih sredstava da namire izgubljeni dohodak, oni mogu da se osjeaju finansijski nesigurno.
Prijevremena smrt moe izazvati finansijske probleme samo ako je pokojnik imao nekoga ko je zavisio od njegove podrške ili umre sa nedovoljno finansijskih obveznica. Prema tome, smrt djeteta starosne dobi 10 godina, nije „prijevremena“ u ekonomskom smislu. Postoje najmanje etiri troška kao rezultat prijevremene smrti glave porodice. Prvo, vrijednost ljudskog ivota glave porodice je izgubljena zauvijek. Ovaj gubitak moe biti bitan; stvarna vrijednost ili potencijalna, za ljudski ivot veine diplomaca na koledu, moe lako premašiti $500.000. Drugo, dodatni troškovi koji mogu nastati su zbog troškova sahrane, neosiguranih medicinskih rauna, ovjera i troškovi smještaja, imovina i takse naslijea za vee nekretnine. Tree, zbog nedovoljnih prihoda, mnoge porodice mogu imati problema u „sklapanju kraja sa krajem“ ili da pokriju troškove. Konano, odreeni ne-ekonomski troškovi, isto tako, mogu da se pojave, ukljuujui emocionalnu bol, gubitak glave porodice i branioca i staraoca za djecu. Rizik od nedovoljnih prihoda za vrijeme penzije - Osnovni rizik koji je povezan sa starijim godinama je nedovoljno prihoda za vrijeme penzije.
Ogroman broj radnika u SAD se penzioniše prije 65 godina. Kada se penzionišu, oni gube svoj zaraeni dohodak. Ukoliko nemaju dovoljnu koliinu finansijskih sredstava ili pristup drugim izvorima penzionog prihoda, kao što je socijalno osiguranje ili privatna penzija, oni e biti izloeni finansijskoj nesigurnosti za vrijeme penzije. Kako se ustvari stariji ljudi, koji imaju 65 godina i više, snalaze finansijski? Da bismo odgovorili na ovo pitanje, greška je ako pretpostavimo da su svi ljudi ovih godina bogati; jednako je pogrešno pretpostaviti da su i svi ljudi ovih godina siromašni. Stariji su drugaija ekononomska grupa i njihov ukupni dohodak je daleko od jednoobraznosti. U toku 1988 godine, oko 18% vlasnika kua, starosne dobi 65 godina i više, je imalo prihod manji od $10.000 u SAD-u. Sa druge ekstremne strane,
19
8% vlasnika kua istih godina je imalo prihode vee od $75.000. Središnji prihod za vlasnike kua svih starosnih dobi bio je samo $21.589. Ovaj iznos je relativno mali i generalno je nedovoljna za penzionisane radnike koji imaju znatne dodatne troškove, kao što su visoki neosigurani medicinski rauni ili trošak njege na due vrijeme u medicinskoj ustanovi ili visoke imovinske takse.
Takoe, mnogi radnici ne uvaju dovoljno novca za udobnu penziju. Wall Street urnal /NBC je anketirao zaposlene krajem 1997. godine, prikazujui da mnogi zaposleni nee biti finansijski spremni za penziju. Anketa je otkrila da 57% njih nije izraunalo ili nije znalo koliko im je potrebno da sauvaju godišnje za penziju i 55% njih je izjavilo da nije zadovljno iznosom ušteevine.5 Za mnoge radnike, ušteevine su nedovoljne i neadekvatne. Istraivanje je pokazalo da za zaposlene koji su štedjeli za vrijeme kada budu stariji, 26% njih je sauvalo manje od $10.000. (pogledati sledei prikaz) Koliko novca ste uštedjeli za penziju? (ispitivane su trenutne štediše)
4 „More Bad News for Widows“, On Investing (Fall 1999), strana 14. 5 „Gauging the Generations“, The Wall Street Journal, Decembar 12, 1997, strana R1.
Još loših novosti za udovice4 Veina ljudi misli da ima dovoljno ivotnog osiguranja, tako da oni koji preive imaju sasvim dovoljno da preive za dugo vrijeme. Ali oni mogu i da zavaravaju sami sebe – ako ništa onda zbog istaivanja koje je sponzorisano od strane LIMRA International, glavne istraivake ruke osiguravajue industrije. Istraivanje je podrazumijevalo finansije muškaraca i ena koji su izgubili suprunike koji su „prijevremeno preminuli“ (izmeu 24 i 54 godine). „Udovice – ali ne i udovci – imaju problema sa „sklapanjem kraja sa krajem“ ili da pokriju troškove.“ – kae Cheryl Retzloff, projektni direktor. Iako su ene primale više nego duplo od prosjeka za osiguranje smrti, nego što je bilo plaeno muškarcima - $162,600 naspram $73,100 – udovice su prijavljivale više finansijskih problema.
U prosjeku, osiguranje smrti za udovice je iznosio prosjeno tri puta ukupan prihod domainstva; dok su udovci uprosjeeni na samo jednogodišnji prihod domainstva. Interesantno je da su preivjeli generalno trošili novac od osiguranja na kratkorone potrebe kao što je plaanje dugova ili isplaivanje hipoteka. LIMRA tvrdi da agenti osiguravajuih kua treba da prou daleko paljivije kroz analize potreba, pogotovo za supruge. Ukoliko je potencijalna zarada supruga daleko više ograniena, agenti bi trebali da preporue više nivoe za osigurane svote i osiguraje da time pokrivaju troškove koji su usko povezani sa smru (sprovod, medicinski troškovi, plus dodatak zdravstvenom osiguranju).
20
Rizik od slabog zdravlja - Slabo zdravlje je još jedan vaan lini rizik. Rizik od slabog zdravlja podrazumijeva oboje i plaanje katastrofalno velikih medicinskih rauna i gubitak zaraenog dohotka. Trošak osnovnih operacija se bitno poveao u skorije vrijeme. Na primjer, operacija srca moe koštati više od $200.000, transplantacija bubrega ili srca moe koštati više od $400.000 i trošak invaliditeta u nezgodama zahtijeva nekoliko osnovnih operacija, plastine operacije i rehabilitacija moe premašiti $500.000. Takoe, dugorona njega u bolnicama moe koštati $50.000 ili više, svake godine. Ukoliko ove osobe nemaju adekvatno osiguranje, linu ušteevinu i finansijska sredstva ili druge izvore prihoda da bi pokrili ove troškove, bie finansijski nesigurni. Posebno, nemogunost pojedinih osoba da plate katastrofalno velike medicinske raune je jedan vaan razlog linog bankrotstva. Gubitak zaraenog dohotka je još jedan uzrok finansijske nesigurnosti ako je invaliditet ozbiljan. U situacijama dugotrajnog invaliditeta, postoji znatan gubitak zaraenog dohotka, nastaju medicinski rauni, radnike benificije se mogu izgubiti ili reducirati, ušteevine su esto osiromašene i neko mora da vodi rauna o osobi sa invaliditetom.
Veina radnika rijetko razmišlja o finansijskim posljedicama dugotrajnog invaliditeta. Vjerovatnoa za postajanje invalidom prije starosne dobi od 65 godina je daleko vea nego što se naješe vjeruje, naroito u mlaim danima.
Za pojedince starije od 25 godina, 1985 godine Tablica invaliditeta pokazuje da je vjerovatnoa za potpuni invaliditet za 90 ili više dana, prije 65 godina jednaka 65%. Gubitak zaraenog dohotka za vrijeme produenog invaliditeta moe biti finansijski veoma bolno. ak ako osoba sa invaliditetom posjeduje osiguranje u sluaju invaliditeta, finansijske posljedice mogu biti velike ako osiguravajua kua odbije da plati zahtjev. Rizik od nezaposlenosti - Rizik od nezaposlenosti je još jedna veoma vana opasnost za finansijsku sigurnost. Nezaposlenost moe biti rezultat pada poslovnih ciklusa, tehnoloških i strukturalnih promjena u ekonomiji, sezonskih faktora i nedostacima na trištu rada.
28%
21
U vrijeme kada je ovo pisano, stopa nezaposlenosti u SAD je bila mala. Meutim, nezaposlenost u odreenom vremenu moe biti ozbiljan problem zbog nekoliko vanih trendova. Da bi se zadrao trošak rada, velike korporacije se smanjuju i njihova radna snaga je stalno u procesu smanjivanja; poslodavci sve više zapošljavaju radnike privremeno ili na odreeno vrijeme da bi smanjili troškove radne snage i milioni radnih mjesta je izgubljeno za strane nacije zbog globalne konkurencije. Nezavisno od razloga, nezaposlenost moe izazvati finansijsku nesigurnost najmanje na tri naina. Prvi nain je kada zaposleni izgube zaraene plate i benificije. Ukoliko ne postoji adekvatna zamjena za plate ili ušteevina koja se moe iskoristiti, nezaposleni radnik e se osjeati finansijski nesigurno. Drugi nain je kada je zbog ekonomskih uslova, radnik u mogunosti da radi samo na odreeno vrijeme. Smanjena plata moe biti nedovoljna u pogledu potreba zaposlenih. Konano, ako je vrijeme nezaposlenosti produeno na dui period, ušteevina moe biti potrošena. Rizik na imovinu - Osobe koje posjeduju imovinu su izloene riziku ošteenja njihove imovine ili gubitka iz mnogobrojnih razloga. Nekretnine i lina imovina mogu biti ošteene ili uništene usljed vatre, grmljavine, tornada, oluje i brojnih drugih razloga. Postoje dva osnovna tipa gubitka povezana sa uništenjem ili kraom imovine: direktni gubitak i indirektni ili konsekvencijalni gubitak. Direktni gubitak - Direktni gubitak je definisan kao finansijski gubitak rezultiran fizikim ošteenjem, uništenjem ili kraom imovine. Na primjer, ukoliko vi posjedujete svoj restoran koji je ošteen u poaru, fiziko ošteenje restorana je poznato kao direktni gubitak. Indirektni ili konsekvencijalni gubitak - Indirektni gubitak je finansijski gubitak rezultiran indirektno od pojave direktnog fizikog ošteenja ili krae. Prema tome, pored fizikih ošteenja i štete, restoran bi izgubio profit u trajanju od nekoliko mjeseci dok se restoran ne renovira. Gubitak profita bi bio konsekvencijalni gubitak. Drugi primjeri konsekvencijalnog rizika bi bili gubitak kirije, korištenja zgrade i gubitak lokalnog trišta. Extra troškovi su još jedan tip indirektnog ili konsekvencijalnog rizika. Na primjer, pretpostavimo da posjedujete sopstvene novine, banku ili dnevnik. Ukoliko se gubitak pojavi, vi morate nastaviti da radite bez obzira na trošak; u suprotnom izgubiete potrošae i prepustiti ih konkurenciji. Moda e biti neophodno da organizujete privremenu alternativnu lokaciju za obavljanje posla i u tom sluaju izloeni bi bili bitnim extra troškovima. Rizik odgovornosti - Rizici odgovornosti su još jedan veoma vaan tip istog rizika sa kojima se ljudi suoavaju. U našem pravnom sistemu, vi moete biti privedeni kao legalno odgovorni ako uradite nešto što je rezultiralo tjelesnim povredama ili uništenjem imovine nekoj drugoj osobi. Sud vam moe naloiti da platite znaajnu odštetu osobi kojoj ste nanijeli povrede. Ameriko društvo je konfliktno, pa su parnice esta pojava. Motorista moe biti priveden kao pravno odgovoran za nepaljivo upravljanje svojim vozilom; vozai amaca i vlasnici jezera mogu pravno odgovarati usljed povreda nanesenih vonjom amcima plivaima i skijašima na vodi. Vlasnici velikih pasa su esto izloeni parnicama sa teških posljedicama po njih, usljed napada njihovih ljubimaca na malu djecu. Poslovne firme mogu pravno odgovarati za proizvode sa greškom koje mogu izazvati povrede potrošaima usljed njihovog korištenja; psiholozi, advokati, bankari,
22
ininjeri i drugi profesionalci mogu biti tueni od strane pacijenata i klijenata zbog navodnog akta pogrešnog lijeenja odnosno zloupotrebe poloaja. Pored toga, pojavljuju se i novi tipovi parnica. Na primjer, neki ministri su tueni od strane odreenih lanova crkve zbog nepravilnog savjetovanja. Rizici odgovornosti su od velike vanosti iz nekoliko razloga. Prvo, ne postoji maksimalni limit za vrijednost gubitka. Moete biti tueni za bilo koju sumu. Sa druge strane, ukoliko posjedujete imovinu, postoji maksimalni limit za vašu štetu. Na primjer, ako vaše auto trenutno vrijedi 10,000$, maksimalna šteta za fizika ošteenja na vašem vozilu bie $10,000. Ali ukoliko ste nepaljivi i izazovete nezgodu koja e rezultirati sa nekoliko tjelesnih povreda drugom vozau, protiv vas se moe voditi parnica za sumu od $50,000. $500,000 ili $1 milion ili ak i više od strane vozaa koji je povrijeen u toj nezgodi. Drugo, zalono prav moe biti locirano na vaš dohodak i finansijska sredstva da bi se zadovoljila pravna presuda. Na primjer, pretpostavimo da ste nanijeli tjelesne povrede drugoj osobi i sud vam je naloio da platite štetu toj osobi. Ukoliko niste u mogunosti da platite štetu, zalono pravo moe biti odreeno na vašu platu ili finansijska sredstva da bi se zadovoljila pravna presuda. Ako se izjasnite da ste bankrotirali da biste izbjegli plaanje štete vaša kreditna procjena bie umanjena. Konano, troškovi plaanja pravne odbrane mogu biti ogromni. Ukoliko nemate osiguranje na odgovornost, trošak angaovanja advokata da vas brani moe biti zaprepašujui. Ukoliko parnica ode na suenje, troškovi angaovanja advokata i drugi pravni troškovi mogu biti ogromni. Rotvajler teško povrijedio etvorogodišnjeg djeaka u dvorištu U trenutku kada je rotvajler po imenu Grizli brutalno napao i teško povrijedio etvorogodišnjeg djeaka Omahu, u ponedjeljak dok se igrao u svom dvorištu, pas je pokušao da napadne i policajca. Policajac, Robert Hauptman je pucao u psa etiri puta dok ga napokon nije usmrtio. ivotinja je teila oko 50 kilograma i skoila na policajca nakon drugog hica, kako je on rekao u intervjuu. Vlasnik psa je podnio referat inovnicima za kontrolu ivotinja za dranje opasnog psa i neuspješno zadravanje psa. Svaki ovakav vid nasilja u gradskim uredbama kanjavan je sa šest mjeseci u zatvoru i $5500 novano. Kada je policajac stigao do kue, zatekao je djeaka bez svijesti na podu u kuhinji, sa teškim krvarenjem iz nekoliko povreda nanesenih ujedom na podruju glave i ruku. On je izjavio da su radnici hitne pomoi davali sve od sebe da sauvaju ivot djeaka a da on nije imao izbora osim da ubije rotvajlera. „Vidio sam šta je taj pas uradio djeaku.“ – rekao je Huptman. „Zakljuio sam kada sam ugledao psa da njegova namjera nije da mi polie ruku ve da me napadne. Taj pas je morao biti ubijen.“ Na osnovu izvještaja policije, djeak se igrao iza kue u dvorištu, kada je pas ije je prebivalište bilo na sjevernom dijelu grada, došao kroz rupu koja se nalazila na prostoru koji odvaja tu kuu od susjedne. Pas je tada napao djeaka. Djeakova majka je bila u kui i nije bila svjedok napada. Ona je kasnije pozvala hitnu pomo kada je našla svog sina u dvorištu. Policija ne zna koliko dugo je napad trajao. Omaha sluaj u Nebraska humanistikom udruenju nema prijašnje dokumentacije o psu Grizliju ili na toj kunoj adresi, rekao je Darcy Beck potparol agencije. Neki vlasnici pasa dre velike pse uvare koji su teritorijalni, kao što je rotvajler ili ovarski
23
psi i onda ih smjeste u svoja dvorišta iza kue, rekla je Darcy. „ Tada imamo situaciju da oekujemo nezgodu koja tek treba da se desi.“ Psi uvari se osjeaju isprovocirano, rekla je ona, ak i od strane ljudi koji šetaju blizu ograde. Drugi razlozi za napad pasa ukljuuje nepanju vlasnika pasa i za ne prolaenje kroz obuku za dresiranje pasa i socijalizaciju pasa da bi se oni osjeali ugodno u prisustvu djece, komšija i prijatelja. Darcy Beck je izjavila da Nebraska humanistiko udruenje primi oko 1000 prijava godišnje za ugrize pasa. Na nacionalnom nivou, broj ugriza pasa, prilikom ega je pruena medicinska pomo napadnutima, rasla je do 37% u periodu izmeu 1986 i 1996 godine, dotiui broj od 800.000, prema podacima Nacionalnog centra za prevenciju i kontrolu povreda. Za to isto vrijeme broj pasa kao kunih ljubimaca se poveao za 2%.6
1.1.6. Teret koji nosi rizik u društvu
Prisustvo rizika rezultiralo je odreenim nepoeljnim socijalnim i ekonomskim efektima. Rizici koji izazivaju tri osnovna tereta u društvu su:
• Veliina fonda za hitne situacije mora biti poveana • Društvo je uskraeno za odreenu robu i usluge. • Briga i strah su današnjica.
Vei fond za hitne sluajeve - Veoma je mudro izdvojiti fond za hitne sluajeve. Ipak, u odsustvu osiguranja, pojedinci i poslovne firme bi morale poveati veliinu njihovog fonda za hitne sluajeve da bi platili neoekivani gubitak. Na primjer, pretpostavimo da ste kupili kuu u vrijednosti od $100,000 i hoete da skupite fond za popravke u kui ukoliko doe do poara, oluje ili neke druge opasnosti. Bez osiguranja, bie potrebno da sauvate najmanje $20,0000 godišnje da bi vaš fond bio adekvatan u veoma kratkom periodu. ak i tada, moe se pojaviti neoekivani gubitak na samom poetku i vaš fond za hitne sluajeve moe biti nedovoljan da platite štetu. Ukoliko zaraujete neku prosjenu platu, ovakav vid štednje za vas bi bio veoma teak. U bilo kojem sluaju, što je vea vrijednost koju morate uštedjeti, sadašnja potrošnja mora biti reducirana što e rezultirati manjim standardom ivljenja. Uskraenost za odreenu robu i usluge - Drugi teret koji nosi rizik u društvu je uskraenost za odreenu robu i usluge. Na primjer, zbog rizika od voenja sudske parnice za društvenu odgovornost, mnoge korporacije su prestale proizvoditi odreene proizvode. Moemo nai brojne primjere vezane za ovakve situacije. Oko 250 kompanija u svijetu je proizvodilo vakcine za djecu; danas samo mali broj firmi proizvodi vakcine upravo zbog opasnosti voenja sudske parnice za društvenu odgovornost. Druge firme su prestale da proizvode odreene proizvode, ukljuujui proizvode od azbesta, šljemove za ameriki fudbal, implantate za grudi i odreene sprave za sprjeavanje zaea.
6 Prerada Toni Heinzl-a, „Djeak u kritinom stanju, pas je pogoen sa etiri hica nakon što je napao policajca.“, Omaha World Herald, 16 mart, 1999. strana1-2.
24
Briga i strah - Zadnji u nizu tereta koji nosi rizik je briga i strah današnjice. Brojni primjeri mogu prikazati mentalni nemir i strah izazvan zbog rizika. Roditelji su moda uplašeni ako je njihova erka ili sin tinejderi otišli na put prema skijaškom centru, za vrijeme snjene oluje, zbog straha da ne bi nastradali na klizavom putu. Neki putnici na komercijalnim letovima mogu postati veoma nervozni i uplašeni ukoliko se desi da avion prolazi kroz nekoliko turbulencija za vrijeme leta. Ukoliko jedan student eli postii bolju ocjenu iz nekog predmeta na svom koledu on e na odluujui ispit ui sa osjeanjem staha.
1.2. Vrste rizika
Rizik se moe kategorisati u: finansijski rizik, operativni i strategijski rizik. Finansijski rizik: Ovde se radi o rizicima koji pogaaju vrijednosti pojedinih bilansnih pozicija. esto se ovim rizicima na trištu trguje u jednom ili drugom obliku. Operativni rizici: U engleskom jeziku su ovo 3-P rizici: People, Process and Politics, Pod People se podrazumijeva rizik koji je prouzrokovan ljudima što se obrauje u Corporate Governance. Corporate Governance podrazumijeva: organizaciju, stil rukovoenja / preduzetniku strukturu, komunikaciju. Process oznaava rizike procesa. To su rizici koji se u procesu javljaju u vidu mogunosti koje imaju tendenciju da se ispolje ka negativnom ishodu. Politics treba razumjeti kao Pars pro toto i obuhvata pored politikih rizika i nova pravila i zakone, carine i poreze, ali i druge rizike kao što je npr. vrijeme. Strategijski rizici su jedan „Catch all“ pojam. Generalno, moe se rei da su rizici strategijski kada nisu ni operativni ni finansijski. Tu se ubrajaju rizici okruenja, rizici kooperacija kao i komunikacija sa poslovnim ineresentima. Prelazi izmeu pojedinih kategorija rizika su teni. Tako na primjer jedna reklamna kampanja se moe posmatrati kao operativni rizik, tehnološki napredak, ali i kao strategijski rizik. Sve tri kategorije imaju razliite karaktere i stoga se njima mora upravljati individualno. Iz ugla cjelokupnog preduzea su ti rizici jednaki i posmatraju se sa jednakom vanošu.
25
1.3. Rizik model
Razlika izmeu preduzetniog rizika i riziko kategorija sa odreenim komponentama je utoliko vano jer se preduzetniki rizik mora sveukupno posmatrati, ali menadment moe biti uspješan samo na osnovu odreenih kategorija. Menaderski instrumenti i stavovi pojedinanih riziko kategorija se veoma razlikuju. Ipak, preduzetniki rizik se mora posmatrati u cjelosti isto kao što se i preduzetniki uspjeh mjeri jedino u cjelosti, a ne po pojedinanim kategorijama. Zato se uz pomo riziko modela riziko portfolio rašlanjuje na sastavne dijelove (finansijske, operativne i strategijske): Finansisjki rizici: kamate, cijene energije... Operativni rizici: radnici, procesi... Strategijski rizici: zakoni...
Finansijski rizici
Operativni rizici
Strategijski rizici
P R E D U Z E T N I K I R I Z I
Trišne cijene: cijene sirovina, akcija, kamate Kredit: emitenti, Settlement, kontrahenti Likvidnost People: Corporate Governance Proces Politika, vremenske prilike, drugi eksterni rizici Okruenje: tehnologija & konkurencija Kooperacije
26
Riziko model predstavljen je kao prizma koja sortira sve pojedinane preduzetnike rizike na pojedine kategorije rizika.
Kao primjer imamo isjeak iz dnevnika E.J.Smith-a iz godine 1907: „Kada me neko pita kako bih opisao svoja etrdesetogodišnja iskustva plovidbe morima, rekao bih ’ništa spektakularno’. Naravno, bilo je jakih bura, nevremena i magle. Pa ipak nikad nisam bio izloen nekom veem udesu o kojem bi bilo vrijedno izvještavati. Za toliko godina nisam doivio niti jedanput brodolom, niti sam morao nekome u istom pomagati. „ Aprila 14, 1912 godine na relaciji iz Liverpoola ka New Yorku nešto prije ponoi luksuzni brod Titanic se nasukao na ledeni brijeg i potonuo. Brod je zbog svojih 16 vodootpornih odjela (kabina) vaio kao nepotopljiv. Pet od šesnaest je ledeni brijeg ipak uništio. Od 2220 osoba ivot je izgubilo 1513. Jedna od rtava je bio i kapetan po imenu E.J. Smith. Koja saznanja se mogu izvui iz ove katastrofe?
Brod je plovio prebrzo kroz opasni vodeni predio. U brodovima za spašavanje je bilo premalo mjesta, dovoljno samo za
polovinu putnika i posade. Californian koji se u trenutku nesree nalazio u blizini mjesta nesree nije
došao u pomo, jer je radnik na radio stanici imao slobodno i spavao je.
Kamate
lika 4: Razlag
Nakon razl pravljanje istim jihov monitorin Riziko mo išni uesnici k
lika 5: Model r
ganje, menadm
laganja rizika n m u okviru kate ng. odel pri tome i koriste isti mod
rizika, pozitivn
ima centralni z del tada se mo
na krunica na p
Trište opad volatilite
znaaj i sa sob e pojaviti „av
primjeru VaR m
om vue opasn volji krug“ (vrz
modela
Monitoring
27
Pr ed
uz et
ni k
ik
28
Svaki riziko model na slici je za svako preduzee specifian i podloan je promjenama. Jedan riziko model predstavlja „black box“ – crnu kutiju u kojoj se rizici cijepaju na rizike podobne za upravljanje. Ovo se moe odvijati statistiki uz pomo kompleksnih matematikih modela ili empirijski, podjelom na pojedinane preduzetnike dijelove. Kod isto statistikih metoda se testiraju ciljne veliine: likvidnosti ili dobit u zavisnosti od riziko kategorija npr. kamate, kvalitet procesa. Tako se npr. moe matematiki utvrditi da jednoprocentna promjena Euro-kamatne osnove moe uticati na promjenu dobiti za oko 50 miliona eura. Ukoliko se faktori (granice) u isto vrijeme mijenjaju to moe dovesti do daljeg porasta volatiliteta trišta i prekoraenja limita. U razliitim publikacijama se sumnja da su ovakvi modeli rizika doveli do pada kursa akcija 1987. godine.7 Nezavisno od lanca uzroka vano je pri tome postojanje statistiki dokazivo, uzajamnog djelovanja. U odnosu na ovaj model, empirijski odreuje prvo meusobne ovisnosti i iz njih odreuje model. Primjer jednog takvog modela na primjeru parametara kapitalnih troškova: Slika 6: Ciljne veliine riziko menadmenta, primjer Na osnovu ovog modela se pokazuje da kamate mogu biti veoma vaan kriterijum preduzetnikog uspjeha, pa se njima mora posebno upravljati, što vai i za druge faktore. U sledeem koraku se znai, pojedine komponente ponovo sjedinjuju. Tu se ne radi o jednostavnoj adiciji.
7 (npr. Aschinger, 1992: „Portfolio Insurance und der Crash 1987: Eine simulationstudie“, Workingpaper Nr. 206, University of fribourg.)
EVA
Kapital
Modeliranje rizika predstavlja okosnicu za efikasnije upravljanje rizicima. Pomou modela se kvantificira intenzitet (jaina) rizika, te vrši poreenje s drugim moguim rizicima. Osim toga, modelom rizika se identifikuju uzroci njegovog nastanka, a što je znaajno za efikasno upravljanje rizicima. Naješe korišteni modeli rizika su:
- standardni model rizika, - jednostavni model rizika i - kaskadni model rizika.
1.3.1. Standardni modeli rizika
Standardni model rizika je naješe korištena tehnika za modeliranje rizika. Osim jednostavnosti, ovaj model nudi prikaz uzrono posljedinih odnosa, a što je bitno za upravljanje rizicima. Komponente ovog modela su8: - rizini dogaaj - sluajni dogaaj ili stanje koje uzrokuje gubitak, - uzrok rizinog dogaaja - postoji razlog zbog kojeg bi se rizini dogaaj mogao
dogoditi, - vjerovatnoa nastanka rizinog dogaaja, - uticaj rizika - posljedica ili potencijalni gubitak koji bi mogao nastati usljed
rizinog dogaaja, - uzroci uticaja - razlog zbog kojeg bi se mogao pojaviti odreeni uticaj, - vjerojatnoa uticaja - vjerojatnoa da e nastati neki uticaj od odreenog rizinog
dogaaja, - ukupni gubitak - veliina gubitka usljed rizinog dogaaja (u danima, novcu i sl.).
Slika 7: Standardni model rizika
8 Smith, P.G., Merritt, G. M.: Proactive Risk Management, Productivity Press, 2002., str.184-210.
Vjerovatnoa pojave rizinog
Nedostatak standardnog modela rizika je izraen, kada se rizini dogaaj i njegov uticaj formulišu uopšteno. Za upravljanje rizikom, navedene kljune informacije se moraju što preciznije definisati.
1.3.2. Jednostavni model rizika
Jednostavni model rizika povezuje u jednu cjelinu rizini dogaaj i njegov uticaj, kao i vjerovatnou nastanka rizinog dogaaja i vjerovatnou njegovog uticaja. I pored izraene jednostavnosti u primjeni, ovaj model karakteriše i njegova osnovna slabost, da ne prikazuje potpunu prirodu rizika. Zbog toga se kod upravljanja rizikom mogu javiti nedoumice, jer se u modelu ne razlikuju uzroci zbog kojih moe doi do rizika od uzoka zbog kojih bi ti rizici mogli imati odreene posljedice.
Slika 8: Jednostavni model rizika 9
1.3.3. Kaskadni model rizika
Pomou kaskadnog modela, rizici se analiziraju kroz više nivoa. U najjednostavnijem, modelu s tri nivoa, rizini dogaaj prethodi posljedici koja uzrokuje odreeni uticaj. U ovaj model se moe ukljuivati više dogaaja u kaskadnom slijedu, tako da je gubitak rezultat niza kaskadnih dogaaja. Ovaj model nudi razumijevanje vrlo kompleksnih odnosa koji utiu na katastrofalne dogaaje. Negativna strana modela je, u sloenoj tehnici raunanja vjerovatnoe nastanka rizika. Slika 9: Kaskadni model rizika10 9 Smith, P.G., Merritt, G. M.: Proactive Risk Management, Productivity Press, 2002., str.184-210. 10 Isto.
Vjerovatnoa rizinog dogaaja
1.4. Znaaj pojedinih riziko kategorija
Oxford Metrica je istraila 100 najveih kursnih varijacija, odnosno njihove uzroke i pri tome ustanovila sledee: Uzrok promjene vrijednosti preduzea (tj. kursa akcije) se nalazi 50% u strategijskim rizicima. Pri tome je ustanovljeno da su finansijski i operativni rizici savladivi. Instrumentariji su raspoloivi, a uticajni faktori su naješe endogeni. Zbog toga su finansijski rizici svega 12 % uzronici promjene vrijednosti preduzea. Finansijski Operativni Strategijski 12.5% 32% 55.5%
Slika 10: Analiza uspjeha prvih 100 promjena akcija
Brane i samim tim strategijski rizici imaju najvei znaaj za preduzee.
Uzroci Uzroci
Rizini dogaaj
0%
5%
10%
15%
20%
32
Na slici 11. npr. svega 24% preduzea aktivno upravlja rizicima brane, a 52% finansijskim rizicima. 0: nema znaaj: 4: Veoma veliki znaaj Znaaj Obuhvatanje Obuhvatanje i
kvantifikovanje Aktivno upravljanje
Opšti rizici okruenja 2,0 25% 13% 7% 56%
Slika 11: Rukovanje rizicima u njemakim preduzeima
1.5. Poveani zahtjevi riziko-menadmentu
Rizik moe da se posmatra kao negativan i kao pozitivan. Rizik je mogunost da se postavljeni cilj ne dostigne. Rizik je nastanjen u svakoj radnji i esto je druga strana šanse. Poslednjih godina su zahtjevi za riziko upravljanjem i njegovim znaajem porasli, i to zbog tri faktora. Radi se o smjenjivanju izmeu poveanih zahtjeva (potranje) i smanjenoj ponudi rizikomenaderskih sposobnosti. Potranja za riziko menadmentom je porasla internacionalizacijom preduzea i time poveanjem- porastom rizika i opadanjem spremnosti na rizik kroz institucionalizovanje preduzea. Poveana nauna obrada teme „rizik“ je otvorila nove mogunosti.
Internacionalizovanje preduzea - novi rizici - politiki rizici - rizik promjene rizika
Institucionalizovanje preduzee
- odgovornost prema ulagaima – akcionarima i nadzoru - Principal-Agent odnos: preduzee vs. Radnik - poravnanje rizika kroz vrijeme-nije mogue. Menadment kao nauka, a ne kao umjetnost
- poveanje preduzetnike vrijednosti kroz rizikomenadment - rizik kao druga strana šanse. • Internacionalizovanje: globalizacijom trgovine pojavljuju se potpuno novi
rizici, do sada potpuno nepoznati. Pri tome se ne radi samo o oiglednim rizicima eksporta kao što su finansijski rizici u formi promjene kursa i
33
operativni rizici kao što je logistika. Strategijski rizici su takoe porasli. Poveanjem – širenjem sopstvenog trišta pojavljuju se novi konkurenti koji su do tada bili beznaajni. Modni ciklusi su postali krai i globalni. „I want it all, I want it now“ je danas prisutnije nego 1988. godine.
• Institucionalizovanje: Promjenom vlasnika preduzea povean je znaaj informacija, a investicioni horizont ceteris paribus smanjen. Kada preduzea donose odluke, moraju uzeti u obzir da upravljaju kapitalom akcionara. Dok je 60-tih godina trajnost akcija iznosila oko šest godina, u 2002. godini je bila samo jednu godinu. Poravnanje rizika kroz vrijeme pri tome nije mogue.
• Intelektualizovanje: u okviru porasta profesionalizovanja menadmenta i
razvoj naunog fundamenta riziko menadment dobija na znaaju. Pojam rizik i njegovo djelovanje na preduzetniku vrijednost je nauno predstavljeno tek 1952. godine od strane naunika po imenu Markowitz. On je intuitivnu vezu „High risk, high return“ potkrijepio matematiki. Time je dokazano da je preduzetnika vrijednost dostina ne samo poveanjem dobiti nego i smanjenjem rizika. Neophodni instrumenti koji bi preduzetniki rizik aktivno vrednovali i upravljali nastali su tek pedesetih godina prošlog vijeka. U meuvremenu postoji cijeli spektar metoda koje stoje na raspolaganju.
Slika 12: Razvoj riziko menadmenta Slika 12. pokazuje da pojam rizik i sve vei znaaj riziko menadmenta proširuje i sam pojam riziko menademnta. U meuvremenu riziko menadement nije
• Nedostatak orijentira za rizik • Obrauje samo prepoznatljive simptome
• Riziko menademnt kao kontrolni proces
• identifikacija buduih rizika
Ostala potraivanja vlasnika dionica Osiguranje poslovanja Savladavanje problema i dranje propisa
Menadment za procjenu rizika u kompaniji
Prognoza
Reakcija
Razvoj riziko menadmenta
više isto reaktivna mjera prve pomoi nego dio riziko orijentisanog preduzetnikog rukovoenja. Preduzetnika vrijednost se optimira svjesnim rukovanjem rizicima, što je mogue samo ukoliko postoji profesionalno dokumentovani riziko menademnt proces. I kod primjene perfektnog riziko menadmenta ostaje sistemski uslovljen ostatak rizika.11
11 Luhmann (1974), str. 134, citat u Heinzelmann/Weinhart (2003) str. 55ff
35
2. RISIKOMENADMENT Management je u principu posao kao i svaki drugi.
Fredmund Malik
Ako se pozabavimo pojmom rizik ili riziko menadment u jednom preduzeu, veoma brzo emo uvidjeti da se on direktno vezuje za pojam krize. Za bolje razumijevanje pojma rizik neophodno je poznavati osnovna objašnjenja za pojam krize. Preduzetnika kriza je pojam koji se u zadnje vrijeme veoma esto uje. Koja je razlika izmeu rizika i krize? Kako je mogue napraviti granicu izmeu riziko menadmenta i kriznog menadmenta? Najkrae reeno, riziko menadment bavi se iznenadnim i nepredvidivim pojavama i dešavanjima, za razliku od kriznog menadmenta gdje se promjene i pojave zbivaju u duem vremenskom periodu i mogue ih je veoma rano spoznati i predvidjeti, te na njih djelovati i uticati.
Slika 13: Rizikomenadment – kontinuum i cjelokupni riziko menadment Slika 13. pokazuje da riziko menadment ne obuhvata samo klasini riziko menadment nego i aspekte planiranja i kontrolinga. Razdvojimo li sloenicu Risikomanagement na njene sastavne dijelove risiko i management pa ih prevedemo, dobijamo sledee objašnjenje: - Risiko: kao što je prethodno objašnjeno ukazuje na mogunost da se oekivani cilj ne dostigne. Pri tome je rizik prvi podstanar svakog preduzea koji se krije po svim njegovim dijelovima.
Zadravanje Operativni Strategijska i spreavanje performans inicijativa Šanse
Nesigurnost Opasnost
36
- Management: rije management mogue je prevesti pomou latinske rijei manus što u prevodu znai ruka. U današnjem znaenju je prvi put upotrijebljena u 16. v u školama jahanja: „Voditi konje rukom“. Odatle je proistekla rije Manege i time se Management prevodi kao rukovoenje. Tako moemo Risikomanagement prevesti kao rukovoenje potencijalnim odstupanjima oekivanih vrijednosti. Slijedi da je to jedan pro-aktivan i svjestan pristup riziku i njegovoj strukturi. ovjek današnjice se ne eli više prepuštati sudbini, niti eli više ivjeti kao do sada. On se emancipuje. Emancipovati znai uzeti stvari u svoje ruke, znai upravljati stvarima (upravljati-management). Riziko menadment vodi rauna o odbrani od opasnosti u cilju postizanja vee sigurnosti. A rije sigurnost opet moemo traiti u rijeniku stranih rijei (lat. Securus- bez brige), i objasniti je kao brigu iako ne prijeti nikakva opasnost. Zbog toga je riziko menadment jedan veoma neprijatan zadatak koji predupreuje i vodi brigu i tako rizik pretvara u šansu. Prema definiciji Meunarodne organizacije za standardizaciju (ISO), rizikomenadment podrazumijeva identifikaciju, analizu, akciju, odnosno odgovor na rizik, te kontrolu - monitoring rizika. Rizikomenadment je dio strateškog menadmenta svakog poslovnog subjekta. Cilj mu je, podizanje kvaliteta svih poslovnih aspekata na viši nivo, uz potenciranje dugoronijeg poslovanja. Podizanje kvaliteta svih elemenata poslovanja zavisi od spoznaje menadmenta o vanosti njihovog podizanja i upravljanja rizicima. Upravljanje rizicima mora imati stvarnu podršku svih upravljakih nivoa kako bi se ostvarili postavljeni ciljevi. Ukoliko upravljaki tim shvati upravljanje rizicima kao birokratski in ili formalni postupak, od njega se ne mogu oekivati rezultati. esto se rizikomenadment poistovjeuje sa terminom menadment znanja iz razloga, što upravljanje rizicima zahtijeva kvalitetan intelektualni kapital. Da bi se znanja mobilisala i koristila potrebno je, da organi upravljanja ocijene koristi od upravljanja rizicima u odnosu na troškove, odnosno gubitke koji nastaju pod uticajem rizinih faktora. Za eventualni gubitak mora postojati odgovarajui kapital za njegovu sanaciju, u sluaju da se procjene ostvare. Obrzirom na brojnost uticajnih faktora, rizik menadment pretpostavlja jedan interdisciplinaran pristup, tj. on obuhvata razliite discipline od ekonomije, prava, sociologije, matematike, politologije i dr. Rizikomenadment mora biti implementiran i integrisan u organizacionu kulturu poslovnog subjekta i proet je po svim nivoima i strukturama upravljanja. Poslednjih nekoliko godina aktueliziran je menadment finansijskog rizika, posebno u oblasti finansija i bankarstva. Porast interesovanja je uslijedio zbog sve izraenijih rizika na finansijskom trištu, s jedne strane, i pojave izvedenih finansijskih instrumenata (derivata), s druge strane. Preventivnim mjerama upravljanja finansijskim rizicima nastoje se ublaiti finansijske krize i doprinijeti stabilizaciji meunarodnog finansijskog trišta.
37
Rizikomenadment, kao proces, podrazumijeva planski pristup upravljanju rizicima, odnosno upravljanje rizicima kroz odreene korake, a kako slijedi:
1) identifikacija rizika (šta i kako se moe dogoditi, kako bi se lakše suoili sa posljedicama);
2) analiza i kvantifikacija rizika (odreivanje veliine njihovog uticaja i vjerovatnoe nastanka, identifikovanje uzroka, odreivanje znaaja rizika, formiranje prioriteta i procjena troškova rizika);
3) definisanje postupaka sa kojim se provodi upravljanje (procjena mogunosti, izbor tehnika, razvoj planova za reduciranje rizika, preduzimanje aktivnosti);
4) nadzor i kontrola rizika (dokumentovanje rizika i njihovo praenje ) i 5) osiguranje od rizika.
Slika 14: Koraci u procesu upravljanja rizicima U fazi identifikacije, utvruju se mogue prijetnje, te prisutne ranjivosti u poslovanju. Prijetnje se posmatraju sa aspekta potencijalnih šteta kojim je poslovanje izloeno, a ranjivosti sa aspekta osjetljivosti i otpornosti na uticaj rizinih faktora.
KORACI KRITINE INFORMACIJE
Praenje statusa rizika i identifikacija novih
Heding poslovi i dr.
38
Identifikacija mora biti kontinuiran proces, jer uvijek postoji mogunost da se ve otkriveni rizik manifestuje u nekom drugom obliku i tako ugrozi kvalitet poslovanja. Analiza rizika se moe obavljati na nivou pojedinanog rizika i na nivou portfelja. U oba sluaja je potrebno procijeniti osnovne parametre rizika i utvrditi nivo tolerancije, koji se koristi kao signal upozorenja višem rukovodstvu. Procjena se moe vršiti kvalitativnim i kvantitativnim metodama. Kvalitativne metode se baziraju na matrinom pristupu, gdje se identifikovani rizici grupišu u odreene kategorije prema parametrima koji ih definišu (uestalost javljanja, jaina uticaja i sl.). Zavisno od kategorije u koju je svrstan odreeni rizik, preduzimaju se i mjere za njegovo suzbijanje. Kvantitativne metode procjene rizika mogu preciznije opisati sistem od kvalitativnih metoda. Ove metode primjenjuju statistike postupke i matematike relacije na baze podataka, generišui tako numerike vrijednosti vjerovatnoe nastanka nekog neeljenog dogaaja. Ograniavajui faktor primjene kvantitativnih metoda procjene rizika je nedostatak ulaznih podataka. Na temelju provedene analize definišu se postupci kojim se provodi upravljanje, planiraju mjere, stvaraju preduslovi za provoenje, a potom preduzimaju aktivnosti za reduciranje rizika. U ovoj fazi je potrebno utvrditi standarde i nain provjere efekata provedenih mjera. Nadzor i kontrola predstavlja poslednju fazu upravljanja rizicima na kojoj se temelji uenje, a time i upravljanje rizicima u budunosti. Od ove faze zavisi uspješnost procesa rizikomenadmenta. Nadzor i kontrola obuhvataju aktivnosti na utvrivanju nedostataka u provoenju mjera, te dogaaja koji su prijetnja realizaciji projekta. Steena znanja i iskustva u ovakvom procesu doprinose poboljšanju upravljakog procesa u budunosti. Na osnovu izloenog, moemo zakljuiti, da rizikomenadment predstavlja kruni proces koji se odvija kontinuirano, sa ciljem poboljšanja svih aspekata poslovanja.
2.2. Vrste rizika
Najzastupljeniji oblik rizika na otvorenom trištu, koji posebno pogaa finansijski i realni sektor privrede, je finansijski rizik. Finansijski rizik moemo definisati kao vjerovatnou gubitaka (smanjenja dobiti) usljed dejstva neizvjesnih dogaaja u poslovanju na finansijskom trištu. Finansijski rizici, po nekim autorima, predstavljaju ekonomske opasnosti. To je i razumljivo obzirom na ekonomski sadraj rizika, odnosno njegov posredni ili neposredni uticaj na smanjenje imovine. Finansijski rizici mogu biti trišnog ili špekulativnog karaktera. Rizik trišnog karaktera je u funkciji kontinuiranog ostvarenja dobiti, dok je rizik špekulativnog karaktera usmjeren ka ostvarenju enormno visoke dobiti, naješe u kratkoronoj transakciji. Finansijske rizike ine:
- rizik likvidnosti, - trišni rizik (kamatni rizik, valutni rizik, cjenovni rizik i sl.) i - kreditni rizik.
Rizik likvidnosti se javlja usljed nesposobnosti da se ispune obaveze u ugovorenim rokovima. „Probijanje“ rokova nastaje zbog teškoa prilikom prikupljanja
39
sredstava potrebnih za izmirenje obaveza, kao i zbog nemogunosti brze prodaje finansijkog sredstva u vrijednosti koja priblino odgovara njegovoj fer vrijednosti12. Trišni rizik oznaava promjene vrijednosti finansijskih instrumenata zbog promjene trišnih cijena, nevezano za to šta je uzrokovalo promjenu cijena. Naprimjer, vrijednost instrumenata kapitala (akcija) se moe poveati usljed promjene ponude, a smanjiti u sluaju kada emitent posluje sa gubitkom. Promjena cijena roba i usluga moe uslijediti zbog inflacije, kada dolazi do erozije kupovne moi prihoda ili neto vrijednosti investicija akcionara. U oba sluaja je izraen trišni rizik, a uzronici su razliiti. Svaka promjena cijena se odraava na tokove novca, odnosno likvidnost. Kamatni rizik je rizik mogunosti nastanka gubitaka usljed promjena trišnih kamatnih stopa. Valutni (devizni) rizik nastaje usljed promjena deviznih kurseva. Izraen je, naroito, u poslovima sa inostranstvom. Kreditni rizik podrazumijeva rizik neurednog izvršavanja obaveza prema kreditorima, investitorima u dunike hartije od vrijednosti i ostalim povjeriocima. Finansijski riz