Kształtowanie przestrzeni wsi podmiejskiej na przykładzie obszaru

�

Kształtowanie przestrzeni wsi podmiejskiej

na przykładzie obszaru oddziaływania miasta Szczecin

AGNIESZKA ZIMNICKA LECHOSŁAW CZERNIK

SZCZECIN 2007

�

Kształtowanie przestrzeni wsi podmiejskiej na przykładzie obszaru oddziaływania miasta Szczecin

© Agnieszka Zimnicka, Lechosław Czernik

Recenzenci: dr hab. inż. arch. Krzysztof Gasidło prof. PŚ prof. dr. hab. inż. arch. Adam M. Szymski

Opracowanie powstało w ramach projektu badawczego nr 4 T07F 020 29 finansowanego przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego przez zespół naukowy Politechniki Szczecińskiej: dr inż. arch. Agnieszkę Zimnicką (kierownik) oraz dr inż. arch. Lechosława Czernika przy współpracy technicznej Klaudii Szumiato. Zdjęcia lotnicze wykonał Ce-zary Skórka. Tłumaczenia symultaniczne i dokumentacji z języka francuskiego – Honorata Prządka. Na etapie badań terenowych w pracach zespołu uczestniczyły ponadto: Anna Trzebińska i Marta Hahn oraz studenci III i IV roku studiów na kierunku architektura i urbanistyka WBiA Politechniki Szczecińskiej.

ISBN 978-83-60637-16-6

Projekt okładki:

Redakcja: Agnieszka Zimnicka

wydawnictwo hogbenal. Papieża Jana Pawła II nr 6 70-415 Szczecintel./fax +48 91 423 91 98

druk: www.idruk.pl

�

�

�

Spis treści

1. wprowadzenie .......................................................................... 11

2. suburbanizacja jako forma rozwoju terenów wiejskich ........... 19

2.1. Przedmieścia XX wieku ............................................................................ 192.2. Rozlewanie się miast ................................................................................ 202.3. Urbanizacja wsi ........................................................................................ 25

3. przestrzeń jakości życia ........................................................... 31

3.1. Jakość zagospodarowania przestrzennego w kontekście rozwoju zrównoważonego ................................................................................. 31

3.2. Uprawnienia i spójność planowania ........................................................ 353.3. Racjonalne wykorzystanie zasobów ......................................................... 373.4. Tożsamość lokalna i wizerunek ............................................................... 393.5. Funkcjonalność i dostępność ................................................................... 433.6. Podsumowanie ......................................................................................... 45

4. rozwój przestrzenny wokół dużych miast – przykłady europejskie .47

4.1. Ochrona tożsamości wsi, Wielka Brytania............................................... 484.1.1. Charakterystyczne elementy zarządzania rozwojem obszarów podmiejskich: Obszar

Wielkiego Londynu ............................................................................................... 484.1.2. Zachowanie cech tożsamości wsi: Marden ..................................................................... 514.1.3. Rozwój wsi w węzłach infrastruktury komunikacji: Wadhurst ....................................... 544.1.4. Kształtowanie nowych jednostek struktury osadniczej .................................................. 564.1.5. Wnioski ............................................................................................................................ 58

4.2. Zarządzanie w obszarze metropolitalnym (Francja) ............................... 614.2.1. Charakterystyczne elementy zarządzania rozwojem obszarów podmiejskich: Nantes . 614.2.2. Miejscowość wchłonięta przez miasto: południowe Orvault ......................................... 644.2.3. Rozbudowa miejscowości na starym korzeniu: Orvault Bourg ...................................... 664.2.4. Jednostki osadnicze na nowym korzeniu: La Bougalliere, Le Bois Raguenet ............... 684.2.5. Wnioski ............................................................................................................................ 68

�

4.3. Ewolucja wsi w osiach rozwojowych, Niemcy ........................................ 714.3.1. Charakterystyczne elementy zarządzania rozwojem obszarów podmiejskich: Region

Metropolitalnz Hamburga..................................................................................... 714.3.2. Wieś w osi rozwoju metropolia – natura: Rosengarten koło Hamburga ....................... 754.3.3. Wieś rolnicza i rekreacyjna w osi rozwoju Hamburga: Prisdorf .................................... 784.3.4. Wieś u bram metropolii Hamburga: Bönningstedt ........................................................ 804.3.5. Chanah – futurystyczne elementy zarządzania rozwojem obszarów

podmiejskich: Region Metropolitalny Monachium ............................................. 824.3.6. Restrykcyjne zachowanie tożsamości wsi: Vaterstetten-Baldham k. Monachium ........ 844.3.7. Wnioski ............................................................................................................................ 86

4.4. Kształtowanie Szczecińskiego Obszaru Metropolitalnego, Polska ......... 874.4.1. Charakterystyczne elementy zarządzania rozwojem obszarów podmiejskich

Szczecina ................................................................................................................ 894.4.2. Dynamika rozwoju obszarów podmiejskich ................................................................... 934.4.3. Tworzenie zrębów współpracy w obszarze metropolitalnym ......................................... 994.4.4. Nieciągłość kulturowa ...................................................................................................1024.4.5. Wnioski ...........................................................................................................................103

5. podmiejskie transformacje .................................................... 107

5.1. Korzystne zmiany ....................................................................................1075.1.1 Budżety gmin ...................................................................................................................1075.1.2. Infrastruktura techniczna ...............................................................................................1085.1.3. Infrastruktura komunikacyjna ........................................................................................1085.1.4. Infrastruktura usługowa .................................................................................................1085.1.5. Infrastruktura społeczna ................................................................................................ 1115.1.6. Struktura zatrudnienia .................................................................................................... 1115.1.7. Struktura agrarna............................................................................................................ 1115.1.8. Struktura zabudowy mieszkaniowej i publicznej ...........................................................1125.1.9. Świadomość ekologiczna ................................................................................................112

5.2. Rosnące problemy ...................................................................................1125.2.1. Gospodarka nieruchomościami .....................................................................................1135.2.2. Dezintegracja przestrzenna ............................................................................................1135.2.3. Masowa urbanizacja .......................................................................................................1155.2.4. Punktowy rozwój przestrzenny ......................................................................................1175.2.5. Marginalizacja rdzennej wsi ...........................................................................................1175.2.6. Przestrzenie publiczne ...................................................................................................1185.2.7. Układ sieci ulicznej ........................................................................................................1205.2.8. Wielorodzinna zabudowa mieszkaniowa .......................................................................122

5.3. Rozwój zrównoważony w planowaniu ....................................................1225.4. Praktyka planowania i projektowania .....................................................123

5.4.1. Planowanie rozwoju ........................................................................................................1245.4.2. Planowanie przestrzenne ...............................................................................................1275.4.3. Projektowanie architektoniczne ..................................................................................... 131

6. kształtowanie wysokiej jakości zagospodarowania przestrzen-nego wsi podmiejskich ........................................................ 135

6.1. Czynniki sprawcze ...................................................................................1356.2 Działania inspirujące ...............................................................................137

6.2.1. Uprawnienia i spójność planowania ..............................................................................1386.2.2. Racjonalne wykorzystanie zasobów ...............................................................................1396.2.3. Tożsamość lokalna i wizerunek ....................................................................................1396.2.4. Funkcjonalność i dostępność ........................................................................................140

�

6.3. Koordynacja rozwoju i planowanie przestrzenne ...................................1416.3.1. Uprawnienia i spójność planowania .............................................................................. 1416.3.2. Racjonalne wykorzystanie zasobów ...............................................................................1436.3.3. Tożsamość lokalna i wizerunek ....................................................................................1446.3.4. Funkcjonalność i dostępność ........................................................................................145

6.4. Inwestycje publiczne ...............................................................................1466.4.1. Uprawnienia i spójność planowania ..............................................................................1476.4.2. Racjonalne wykorzystanie zasobów ...............................................................................1476.4.3. Tożsamość lokalna i wizerunek .....................................................................................1486.4.4. Funkcjonalność i dostępność .........................................................................................148

7. podsumowanie ...................................................................... 149

Bibliografia ............................................................................... 153

Spis fotografii............................................................................ 159

Spis rysunków ........................................................................... 162

Spis tabel .................................................................................. 164

Spis wykresów ........................................................................... 165

�

�

�0

��

wprowadzenie

Założenia projektu badawczegoWieś polska przeżywa od lat głębokie zmiany. Trans-formacji ulegają struktury gospodarcze, społeczne, przestrzenne i krajobrazowe, związane zarówno z prze-kształceniami w samym rolnictwie, jak i z gwałtownymi procesami suburbanizacji. Maleje znaczenie działalności rolniczej, zaś proces urbanizacji kolejnych obszarów le-żących w granicach godzinnej izochrony od głównego ośrodka obsługi jest w dużej mierze spontaniczny, słabo kontrolowany przez władze samorządowe i w zasadzie poza kontrolą władz miejskich. Wsie znajdujące się w strefie oddziaływania dużych miast, silnie urbanizowa-nych, utraciły tożsamość społeczną, ekonomiczną, kra-jobrazową, a także zerwana została ciągłość kulturowa układów przestrzennych i formy architektury.

W rezultacie powstają problemy o charakterze długofalo-wym, najczęściej niezauważalne lub lekceważone w czasie trwania inwestycji. W miarę upływu czasu i urbanizacji kolejnych obszarów wiejskich problemy – związane z obciążeniem niedostosowanych sieci tras komunika-cyjnych, infrastrukturą społeczną i techniczną, prywaty-zacją przestrzeni, podziałami społecznymi – zaczynają być coraz bardziej widoczne i uciążliwe. Jakość funkcjo-nalna i formalna zagospodarowania, spójność wsi jako całości przestrzennej i społecznej, wcześniej mało istot-ne dla mieszkańców, zaczynają odgrywać coraz większe znaczenie.

Zjawisko suburbanizacji jako takiej jest znane i dobrze udokumentowane w literaturze zajmującej się gospodarką przestrzenną oraz rozwojem społeczno-gospodarczym. Również przekształcenia terenów wiejskich oraz relacji wieś – miasto były podejmowane w piśmiennictwie, a tak-że w badaniach europejskich (np. w ramach ESPON). Okrzepłe procesy sub- i dezurbanizacji ukształtowały nowoczesną wieś podmiejską w Europie Zachodniej. Jednak literatura na temat formy zagospodarowania prze-strzennego współczesnej wsi nierolniczej jest niezwy-kle skąpa, a zapis skutków przestrzennych tego procesu w materiałach polskich w zasadzie niedostępny. Jedno-cześnie procesy suburbanizacyjne przebiegają w obrębie polskich metropolii bardzo spontanicznie, kluczowe de-cyzje rozwojowe dotyczą fragmentów, rzadko spójnych z całościową wizją rozwoju przestrzennego. Zagospo-darowanie obszarów wiejskich na potrzeby spragnionej wyższej jakości życia ludności miejskiej stawia przed wła-dzami lokalnymi zadania trudne do pogodzenia. Przede wszystkim jest to dylemat wyboru pomiędzy utrzymaniem wiejskiego charakteru, co wiąże się z ograniczeniami skali rozwoju, a podwyższeniem poziomu życia, co związane jest z ekonomicznymi korzyściami skali.

Projekt badawczy nr 4 T07F 020 29 „Kształtowanie prze-strzeni wsi podmiejskiej – na przykładzie obszaru oddzia-ływania funkcjonalnego miasta Szczecin” stawiał cztery podstawowe cele:

1. wprowadzenie

��

− naukowy: rejestracja i analiza przemian w rozwoju przestrzennym wsi w otoczeniu miasta Szczecin;

− praktyczny: opracowanie wytycznych dla kształtowania układów funkcjonalno-przestrzennych oraz krajobra-zu wsi w obszarze pozostającym pod silnym wpływem dużego miasta;

− edukacyjny: popularyzacja wyników badań, znaczenia jakości przestrzeni w rozwoju wsi podmiejskich wśród władz samorządowych;

− dydaktyczny: przygotowanie materiałów do zajęć z osadnictwa wiejskiego na kierunku architektura i ur-banistyka uwzględniających współczesne przemiany terenów wiejskich.

Metoda i przedmiot badańBadania składały się z trzech etapów metodycznych:1. Kwerendy dokumentacji i rezultatów badań,2. Badań terenowych,3. Analiz, wniosków oraz koncepcji działań na podstawie

zgromadzonego materiału.

Przebieg prac był rozłożony w czasie, co – przy bardzo szybko zmieniających się uwarunkowaniach rozwojo-wych w Polsce – bardzo skomplikowało pracę. Część em-piryczna (etap 2) została przeprowadzona w roku 2006, zweryfikowana na początku roku 2007. Dynamika urba-nizacji w strefie podmiejskiej jest na tyle duża, iż część zaplanowanych inwestycji została zrealizowana, a wnioski z przeprowadzonych badań stają się z dnia na dzień coraz bardziej widoczne i odczuwalne.

Etap 1W pierwszym etapie prac postawiono następujące pytania badawcze:− Jakie są relacje między zagospodarowaniem prze-

strzennym a jakością życia?

− Jak mierzyć jakość zagospodarowania przestrzen-nego?

− Jakie są mechanizmy i przebieg suburbanizacji w wie-ku XX na świecie i w Polsce?

− Jakie formy przestrzenne związane są z urbanizacją te-renów wiejskich w otoczeniu dużych miast?

Dokonano przeglądu istniejących materiałów na temat ja-kości zagospodarowania przestrzennego oraz urbanizacji terenów podmiejskich, w szerokim ujęciu problemowym. Zgromadzono następujące materiały dostępne w dome-nie publicznej:− publikacje związane z problematyką:

o rozwoju terenów wiejskich poddanych silnej urba-nizacji,

o rozwoju obszarów metropolitalnych, ze szczegól-nym uwzględnieniem miast średniej wielkości,

o kształtowania przestrzeni jednostek osadniczych w XX wieku,

o jakości życia,o rozwoju zrównoważonego,o obiektywizacji i mierzenia jakości zagospodarowa-

nia przestrzennego;− materiały źródłowe dotyczące rozwoju gmin w obsza-

rze oddziaływania funkcjonalnego miasta Szczecin:o strategie rozwoju, programy rozwoju lokalnego,o studia uwarunkowań i kierunków zagospodarowa-

nia przestrzennego,oobowiązujące miejscowe plany zagospodarowania

przestrzennego,opodkłady mapowe (archiwalne oraz aktualne) re-

gionu szczecińskiego oraz wybranych wsi podmiej-skich,

o archiwalne zdjęcia lotnicze z zasobów Centralnego Ośrodka Dokumentacji Geodezyjnej i Kartogra-ficznej w Warszawie.

Rys. 1-1 Model pracy badawczej. [AZ]

��

wprowadzenie

Zgromadzone materiały, poza pracą badawczą, służą obecnie do pracy dydaktycznej na zajęciach projektowa-nia wiejskiego oraz planowania regionalnego na kierunku architektura i urbanistyka Politechniki Szczecińskiej.

Etap 2W drugim etapie prac postawiono następujące pytania badawcze:− W jaki sposób przebiegała urbanizacja wsi podmiej-

skich w XX wieku w otoczeniu miasta Szczecin?− Jakie wskaźniki jakości zagospodarowania przestrzen-

nego charakteryzują najdynamiczniej rozwijające się wsie w otoczeniu miasta Szczecin?

− Czy można określić charakterystyczne dla tego obsza-ru cechy układów funkcjonalno-przestrzennych, ur-banistyki i architektury przełomu wieków XX i XXI?

− W jaki sposób rozwój przestrzenny był kontrolowa-ny i kształtowany po 1995 r. po wprowadzeniu nowej ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzen-nym?

− W jaki sposób kształtowano zagospodarowanie prze-strzenne terenów suburbanizacji w otoczeniu wybra-nych miast Niemiec, Anglii i Francji?

− Jakie formy organizacyjne przyjęto w wybranych przykładach europejskich w celu koordynacji rozwo-ju funkcjonalno-przestrzennego w otoczeniu dużych miast?

− Czy można określić charakterystyczne dla tych obsza-rów cechy układów funkcjonalno-przestrzennych, ur-banistyki i architektury przełomu wieków XX i XXI?

Przeprowadzono badania terenowe w 14 wybranych wsiach w obszarze oddziaływania funkcjonalnego mia-sta Szczecin. Skoncentrowano się na miejscowościach proponowanego w Planie Zagospodarowania Prze-strzennego Województwa Zachodniopomorskiego1 szczecińskiego obszaru metropolitalnego wielofunkcyj-

1 Zarząd Województwa Zachodniopomorskiego, Plan Zagospodarowania Prze-strzennego Województwa Zachodniopomorskiego, Szczecin czerwiec 2002.

nego rozwoju, które zanotowały w ostatniej dekadzie największy wzrost. Zestawienia zbiorczych danych de-mograficznych gmin tego obszaru pokazały, iż:− tereny wiejskie notują systematyczny przyrost licz-

by ludności, zwłaszcza w wieku produkcyjnym oraz przedprodukcyjnym;

− tereny miejskie notują stagnację lub spadek liczby mieszkańców;

− gminami najintensywniej rozwijającymi się są obecnie (w kolejności dynamiki): Dobra, Kołbaskowo, Koby-lanka oraz Goleniów.

Szczegółowe dane dotyczące pojedynczych miejscowości pozwoliły na wyłonienie grupy 12 wsi. Brano pod uwa-gę przede wszystkim te o największej dynamice wzrostu oraz te o liczbie mieszkańców przekraczającej 200. Cie-kawe, że nie wszystkie gminy prowadzą stały monitoring liczby ludności w pojedynczych miejscowościach, a dane są rozproszone między wydziałami urzędu. W rezultacie wybrano następujące jednostki osadnicze:− Bezrzecze, ze względu na wielkość miejscowości,

skalę zjawiska urbanizacji oraz przenikanie się struk-tur miejskich (szczecińskie osiedle Krzekowo-Bezrze-cze) z wiejskimi (Bezrzecze w gminie Dobra);

− Dobra ze względu na skalę zjawiska urbanizacji oraz centralne funkcje stolicy gminy;

− Dołuje ze względu na skalę i tempo urbanizacji oraz tranzytowy charakter związany z przygranicznym po-łożeniem;

− Mierzyn ze względu na wielkość miejscowości, skalę zjawiska suburbanizacji, przenikanie się struktur miej-skich (szczecińskie osiedle Gumieńce) z wiejskimi (Mierzyn w gminie Dobra);

− Morzyczyn ze względu na skalę i tempo urbaniza-cji oraz unikatowy charakter wsi letniskowej (drugie domy) z bezpośrednim dostępem do dużego jeziora, zlokalizowanej pomiędzy dwoma silnymi ośrodkami miejskimi (Szczecin – Stargard Szczeciński);

Rys. 1-2 Obszar metropolitalny Szczecina w Planie Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Zachodniopomorskiego.Źródło: www.rbgp.pl

ZAŁOM

WARZYMICE

RURZYCA

PUCICE

PRZECŁAW

PILCHOWO

MOTANIEC

MORZYCZYN

DOŁUJE

DOBRA

WOŁCZKOWO

BEZRZECZE

BARTOSZEWO

MIERZYN

Rys. 1-3Miejscowości poddane szczegółowym analizom w czasie pracy badawczej. [AZ]

��

NEW ASH GREEN

MARDENWADHURST

Obszar Centralny:

CITY OF LONDON

Obszar metropolitalny Wielkiego Londynu:

THE GREATER LONDON

Obszar Regionu Metropolitalnego:

Hrabstwa w zasięgu oddziaływania metropolii

LONDYN

Rys. 1-5Region metropolitalny Londynu. [LC]

− Pilchowo ze względu na wielkość miejscowości oraz przenikanie się struktur miejskich (szczecińskie osiedle Głębokie-Pilchowo) z wiejskimi (Pilchowo w gminie Police);

− Przecław ze względu na wielkość miejscowości, skalę i dynamikę zjawiska suburbanizacji;

− Pucice ze względu na złożony charakter przestrzen-ny tego konglomeratu trzech osobnych subjednostek − wiejskiej opartej na funkcjonującym gospodarstwie rolnym i osiedlu mieszkaniowym (były PGR), rze-mieślniczej (domy jednorodzinne wzniesione w latach 80.) oraz podmiejskiej;

− Rurzyca ze względu na symbiozę nowej i starej zabu-dowy w istniejącej, historycznej strukturze przestrzen-nej;

− Warzymice ze względu na wielkość miejscowości, skalę i dynamikę zjawiska urbanizacji oraz całkowitą rozłączność struktur podmiejskich (graniczy ze szcze-cińskim osiedlem Gumieńce) z wiejskimi (stare Warzy-mice w gminie Kołbaskowo);

− Wołczkowo ze względu na wielkość miejscowości, skalę zjawiska urbanizacji oraz stosunkowo dobrze za-chowane historyczne serce wsi;

− Załom ze względu na wielkość miejscowości oraz przenikanie się struktur podmiejskich i przemysłowych (szczecińskie osiedle Załom, fabryka kabli) z wiejskimi (Załom w gminie Goleniów).

Dodatkowo za szczególnie interesujące uznano dwie miejscowości niespełniające kryterium ludnościowego:− Motaniec ze względu na unikatowe połączenie wsi

pozostającej w stagnacji z dynamicznym rozwojem strefy przemysłowej

− Bartoszewo ze względu na unikatowy charakter wsi letniskowej (drugie domy) zlokalizowanej w bezpo-średniej bliskości miasta.

Na badania terenowe złożyły się:

− inwentaryzacje urbanistyczne zawierające dane doty-czące użytkowania terenów,

− informacje na temat istniejącej zabudowy w formie kart obiektów zawierających dane na temat gabarytów i form architektonicznych oraz podstawowego wypo-sażenia w media,

− inwentaryzacje fotograficzne zawierające zdjęcia lotni-cze wykonane w roku 2006 oraz zdjęcia zabudowy,

− badania ankietowe ludności dotyczące wizerunku oraz zachowań transportowych.

Dodatkowo, w ramach podróży studialnych, przepro-wadzono badania rozwoju przestrzennego, form archi-tektonicznych i zarządzania na podmiejskich terenach w Anglii, Francji i Niemczech. W wyniku czego powstało archiwum fotograficzne oraz dokumentacji w językach narodowych dotyczących obszarów metropolitalnych Hamburga, Monachium, Londynu, Brighton i Nantes.

Badania na terenie Anglii objęły tereny następujących jed-nostek osadniczych:− New Ash Green (Kent) – jednostka osadnicza w stre-

fie oddziaływania obszaru metropolitalnego Wielkie-go Londynu (Greater London). Wieś stanowi przykład intensywnego rozwoju mieszkalnictwa założonego na tzw. nowym korzeniu na obszarach wiejskich w ramach projektu z 1960 r. realizowanego przez biuro architek-tów zrzeszonych w SPAN – Eric Lyons i partnerzy.

− Marden (Kent) – jednostka osadnicza w strefie od-działywania istniejących koncentracji obszarów zur-banizowanych. Wyjątkowy charakter wsi datującej swe powstanie w XI w. stanowi przykład właściwych dzia-łań na rzecz zachowania swojej tożsamości. Wysoki stopień aktywności społecznej mieszkańców, właści-we działanie władz samorządowych znajduje wyraz w realizacji procesu rewitalizacji w ramach programu Marden 2000.

Rys. 1-4 Obszar oddziaływania funkcjonalnego miasta Szczecin. [LC]

Miasto Szczecin

Obszar metropolitalny

Tereny w Niemczechpod wpływem funkcjonalnymmiasta Szczecin

DOBRA

SZCZECIN

POLICE

GOLENIÓW

KOBYLANKAKOŁBASKOWO

��

wprowadzenie

− Wadhurst (East Sussex) – jednostka osadnicza w stre-fie oddziaływania miasta o dużej koncentracji funkcji uzdrowiskowej i turystycznej w istotnym węźle komu-nikacji kołowej i kolejowej. Wieś znajduje się w pobli-żu renomowanego uzdrowiska Royal Tunbridge Wells i stanowi istotny przykład rozwoju nowych terenów mieszkaniowych w obszarze dostępności komunika-cyjnej.

− Preston (East Sussex) – jednostka osadnicza w stre-fie oddziaływania miasta portowego Brighton. Wieś podmiejska włączona do struktury miasta. Preston jest bezpośrednio związane układem komunikacji miej-skiej z obszarem centralnym Brighton.

− Aylesham (Kent) – jednostka osadnicza „na nowym korzeniu” w strefie oddziaływania miasta silnie uprze-mysłowionego Canterbury i miasta portowego Dover – istniejących koncentracji obszarów zurbanizowa-nych.

W ramach badań zgromadzono materiały źródłowe dotyczące rozwoju przestrzennego oraz wykonano in-wentaryzację fotograficzną wymienionych miejscowości oraz przeprowadzono rozmowy z przedstawicielami sa-morządów lokalnych w scalonym systemie zarządzania w urzędach gminnych (Parish Council) New Ash Greek, Marden i Wadhurst.

We Francji badaniami objęto obszar oddziaływania funkcjonalnego miasta Nantes (Departament Loary At-lantyckiej) ze względu na podobieństwo skali do miasta Szczecin, zróżnicowanie trzech fal suburbanizacji w wie-ku XX oraz wysoki stopień dobrowolnej sformalizowanej współpracy międzygminnej. Organizacji Nantes Metro-pole powierzono realizację części zadań własnych gmin wymagających koordynacji i umożliwiających bardziej

ekonomiczne działanie na poziomie metropolitalnym. Ostatecznie badania objęły tereny następujących jedno-stek osadniczych:– Orvoult – część gminy Orvoult wchłonięta przez mia-

sto;– Orvoult Bourg – siedziba merostwa gminy Orvoult,

wieś na starym korzeniu w procesach suburbaniza-cyjnych rozwijająca usługi społeczne, budownictwo mieszkaniowe wielorodzinne średniej intensywności, osiedla domów jednorodzinnych oraz liczne adaptacje zabudowań gospodarskich na cele mieszkaniowe;

– Bois Raguenet – wieś w gminie Orvoult, na nowym ko-rzeniu, budownictwo jednorodzinne z rozbudowanym systemem przestrzeni publicznych, dostosowanym do skali programem usług komercyjnych i społecznych;

– La Bougalliere – wieś w gminie Orvoult, na nowym korzeniu, domy jednorodzinne w zabudowie szere-gowej powstałe na przełomie lat 80. i 90. minionego wieku w ramach programu taniego budownictwa ko-munalnego (HLM) jako reakcja na blokowiska generu-jące problemy społeczne;

– St Pazanne – gmina sąsiadująca z obszarem formalnie określonej metropolii Nantes, notująca obecnie naj-większy wzrost budownictwa mieszkaniowego;

– Coueron – wieś podmiejska wcielona do miasta po II wojnie światowej, silnie urbanizowana pod wpływem industrializacji lat 30. XX wieku, wyrazista charaktery-styka zabudowy.

W ramach badań zgromadzono materiały źródłowe do-tyczące rozwoju przestrzennego i wykonano inwenta-ryzację fotograficzną wymienionych miejscowości oraz przeprowadzono rozmowy w następujących instytucjach: AURAN� (agencja zajmująca się studiami urbanistycz-nymi w regionie metropolitalnym Nantes) oraz Nantes Metropole.

2 Agence d-Urbanisme de la Region Nantaise.

Miasto Nantes

Obszar Nantes Metropole

Gminy pod wpływem Nantes

w końcu wieku XX

Gminy pod wpływem Nantes

w wieku XXI

Rys. 1-6Region metropolitalny Nantes. [AZ]

Obszar Centralny Obszar Metropolitalny ObszarRegionu Metropolitalnego

ROSENGARTEN

BOENNINGSTEDTPRISDORF

Rys. 1-7Region metropolitalny Hamburga. [LC]

��

Badania w Niemczech objęły tereny następujących jedno-stek osadniczych:− Rosengarten (powiat Harburg w Kraju Związko-

wym Dolna Saksonia) – gmina obejmuje zespół wsi typu podmiejskiego w zasięgu oddziaływania Obsza-ru Metropolitalnego Hamburga. Jednostki osadnicze Ehestorf/Alvesen, Nenndorf, Klecken, Vahrendorf zostały wskazane do badań przez urząd gminy Rosen-garten z siedzibą w Nenndorf, znajdującej się w odle-głości 35 km od Hamburga.

− Prisdorf (powiat Pinneberg w Kraju Związkowym Szlezwik-Holsztyn) – rozległa wieś na szlaku komu-nikacji kolejowej i drogowej mającej znaczenie dla powiązań funkcjonalnych północnej części Obszaru Metropolitalnego Hamburga. Wieś znajduje się w od-ległości 28 km od Hamburga.

− Bönningstedt (powiat Pinneberg w Kraju Związko-wym Szlezwik-Holsztyn) – wieś znajduje się w odle-głości 16 km od Hamburga. Stanowi istotny przykład rozwoju nowych terenów mieszkaniowych w obszarze dostępności komunikacyjnej miasta powiatowego Pin-neberg i Obszaru Metropolitalnego Hamburga.

− Baldham (gmina Vaterstetten w Kraju Związkowym Bawaria) – wieś znajduje się w odległości 9 km od Monachium. Jest przykładem rozwoju nowych tere-nów mieszkaniowych oraz ochrony obszaru starej wsi w obszarze dostępności komunikacyjnej obszaru me-tropolitalnego Monachium.

W ramach badań zgromadzono materiały źródłowe do-tyczące rozwoju przestrzennego oraz wykonano inwen-taryzację fotograficzną wymienionych miejscowości, a ponadto przeprowadzono rozmowy z przedstawicielami samorządów lokalnych w scalonym systemie zarządzania w urzędach gminnych w Rosengarten oraz Pinneberg.

Etap 3W trzecim etapie prac postawiono następujące pytania badawcze:− W jaki sposób samorządy mogą wpływać na jakość za-

gospodarowania przestrzennego?− Jakie instrumenty mogą być najskuteczniejsze w przy-

padku gmin podmiejskich i wsi silnie urbanizowa-nych?

− Czy można określić, i jakie powinny być, konkretne zapisy w studiach uwarunkowań i kierunków zago-spodarowania przestrzennego oraz w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego, które za-pewnią wysoką jakość przestrzeni?

− Jakie działania, i w jakich obszarach funkcjonowania gmin, należy podjąć w celu zapewnienia wysokiej ja-kości zagospodarowania przestrzennego na terenach wsi podmiejskich?

Przeprowadzono analizy zgromadzonego materiału, wy-ciągnięto wnioski oraz upowszechniono je. Podstawą do opracowania wniosków oraz wskazówek były:− wypracowane w trakcie badań cele i wskaźniki określa-

jące jakość zagospodarowania przestrzennego,

− analizy i zestawienia form zarządzania w wybranych obszarach metropolitalnych,

− szczegółowe analizy stanu prawnego i merytoryczne-go z zakresu planowania przestrzennego w gminach otoczenia miasta Szczecin,

− zestawienia porównawcze układów funkcjonalno--przestrzennych wybranych miejscowości w latach 1996–2006,

− analizy zebranych danych ankietowych i pochodzących z inwentaryzacji.

W celu upowszechnienia idei projektu:− założono stronę internetową na serwerze Politechniki

Szczecińskiej: www.led.ps.pl;− opublikowano Vademecum wsi podmiejskiej – jakość zago-

spodarowania przestrzennego skierowane do pracowników samorządowych, wójtów, burmistrzów oraz radnych gmin;

− przygotowano wędrującą wystawę zatytułowaną Jakość życia – jakość przestrzeni;

− zorganizowano seminarium szkoleniowe dla samorzą-dów gmin wiejskich województwa zachodniopomor-skiego zlokalizowanych w otoczeniu dużych miast, na którym poza wynikami badań nt. kształtowania prze-strzeni wsi podmiejskiej, eksperci zaprezentowali pro-gram finansowania rozwoju obszarów wiejskich oraz podzielili się doświadczeniami z zakresu zarządzania przestrzenią i jakością życia.

KsiążkaPublikacja Kształtowanie przestrzeni wsi podmiejskiej na przy-kładzie obszaru oddziaływania miasta Szczecin jest raportem z dwuletniej pracy badawczej. Skierowana jest prze-de wszystkim do profesjonalistów: naukowców, pro-jektantów, planistów, izb i stowarzyszeń zawodowych oraz studentów na kierunkach: administracja publiczna, gospodarka przestrzenna, urbanistyka i architektura. Jednocześnie jest materiałem poszerzającym wiedzę teo-retyczną na temat jakości zagospodarowania przestrzen-nego i praktyki jej kształtowania dla przedstawicieli władz i pracowników samorządowych. Książkę przygotowano z myślą o urzędach jako źródło informacji przy przygoto-wywaniu planów rozwoju i planów działania. Wartością dodaną jest szczegółowy przegląd najdynamiczniej roz-wijających się miejscowości w sąsiedztwie Szczecina. Ta część skierowana jest nie tylko do profesjonalistów, ale i do mieszkańców prezentowanych terenów. Stanowi ele-ment budowania ich tożsamości lokalnej.

W Rozdziale 2 przedstawiono teoretyczną analizę pro-cesów suburbanizacji, przekształceń wsi pod wpływem sąsiedztwa dużych miast oraz rozwoju terenów wiej-skich w obliczu dynamicznej antropopresji. Rozdział 3 prezentuje podstawy merytoryczne oraz modelowa-ne mierniki jakości zagospodarowania przestrzennego. W Rozdziale 4 opisano w ujęciu syntetycznym wyniki przeprowadzonych przez autorów badań terenowych w wybranych wsiach Niemiec, Anglii, Francji oraz Pol-ski (okolice Szczecina). Rozdział 5 formułuje wnioski

��

wprowadzenie

dotyczące jakości zagospodarowania przestrzennego we wsiach podmiejskich, obecnych sposobów jej kształto-wania i kontroli. Rozdział 6 to wskazówki i propozycje rozwiązań prawnych, organizacyjnych, z dziedzin zarzą-dzania i planowania przestrzennego oraz projektowania zmierzających do kształtowania wysokiej jakości jedno-stek osadniczych w strefie podmiejskiej.

Cały projekt oraz wieńczące go publikacje i wydarze-nia – w zamierzeniach autorów – mają być krokiem do podjęcia szeroko zakrojonych działań na rzecz dobre-go projektowania i wysokiej jakości zagospodarowania

przestrzennego w Polsce. Procesy suburbanizacji są na tyle szybkie, że przewidywane w przyszłości problemy wywołane niewłaściwym zarządzaniem rozwojem poja-wiają się dużo wcześniej niż dotychczas. Są możliwe do zaobserwowania nawet w czasie krótszym niż dekada. Pierwsi osadnicy z miasta zaczynają już odczuwać nega-tywne skutki dowolności i prywatyzacji zagospodarowa-nia. Jedynie wielodyscyplinarne podejście do problemów przestrzeni oraz świadomość i zaangażowanie społeczne mogą przynieść efektywne zmiany i w podejściu do za-gospodarowania przestrzennego, i w skuteczności jego kontroli.

��

suburbanizacja jako forma rozwoju terenów wiejskich

��

2. suburbanizacja jako forma rozwoju terenów wiejskich

2.1. Przedmieścia XX wieku

Suburbanizacja jako rozwój tkanki urbanistycznej w ob-szarach przylegających do miast jest procesem impliku-jącym istotne zmiany w tej przestrzeni. Proces ten jest przedmiotem badań w Europie i na świecie od ubiegłego wieku. Jego mechanizm i dynamika wiążą się ze specyfiką poszczególnych krajów.

W polskich warunkach proces migracji z centrów miej-skich na obszary peryferyjne w początkowej fazie do-tyczył przedmieść znajdujących się w granicach miasta. Obszary charakteryzujące się zróżnicowaną strukturą funkcjonalną tworzyły atrakcyjne możliwości kształ-towania zabudowy o niskiej gęstości. Bliskość terenów otwartych, związki z funkcją rolniczą i ogrodniczą, a także potencjał do rozwoju funkcji rekreacyjnej to atu-ty sprzyjające stopniowej urbanizacji miejskich peryfe-rii określanej procesem suburbanizacji nasilającej się na przełomie XIX i XX w. Postępujący rozwój tego proce-su znalazł w późniejszym okresie (lata międzywojenne) wyraz w kształtowaniu socjalnych osiedli i stopniowym rozwoju funkcji gospodarczych (przemysłowo-składo-wych) przy jednoczesnej dominacji funkcji gospodarki żywnościowej. Okres powojenny niewiele zmienił w tym układzie poza wzmocnieniem sektora żywnościowego realizowanego także w systemie gospodarki uspołecz-nionej. Brak rozwoju infrastruktury transportowej sta-

nowił istotną barierę w układzie powiązań z obszarami centralnymi miasta. Zmiany nastąpiły wraz z rozwojem budownictwa wielorodzinnego i jednorodzinnego w for-mie geometrycznych brył przykrytych płaskim dachem, co destrukcyjnie wpływało na fizjonomię krajobrazu przedmieść. Przemiany społeczno-gospodarcze lat dzie-więćdziesiątych przyczyniły się do diametralnych zmian. Rozwój jednorodzinnego budownictwa mieszkaniowego wraz funkcją gospodarczo-usługową, pobudzaną indywi-dualną przedsiębiorczością, zmienił obszary przedmieść w tereny usługowe przekraczające granice miast. Dy-namika procesu suburbanizacji agresywnie wkroczyła w środowisko obszarów wiejskich, powodując ich stop-niową degradację.

Rozwój infrastruktury komunikacji poprzez jej moder-nizację, korzystna struktura własnościowa, atrakcyjność ofert inwestycyjnych, urynkowienie terenów inwesty-cyjnych, sprzyjające uwarunkowania formalnoprawne, atrakcyjność środowiska wiejskiego sprzyjają dynamice przemian. Transformacje przestrzenne implikujące wzrost intensywności zagospodarowania, chaotyczna koncentra-cja zabudowy, nierozwiązane konflikty funkcjonalno-spo-łeczne, deprecjacja fizjonomicznych wartości krajobrazu budzą coraz większe kontrowersje.

W europejskich warunkach suburbanizacja sięga wie-ku XVIII w Londynie, charakteryzując się odmiennymi

�0

mechanizmami, związanymi w aspekcie społecznym z poziomem zróżnicowania warstw społecznych, a tak-że z wysokim poziomem industrializacji implikującym w uwarunkowaniach anglosaskich stopniową migrację z obszarów śródmiejskich do podmiejskich rezydencji. Skala tego zjawiska, podobnie jak późniejsze działania na rzecz uwalniania miasta od nadmiernej koncentracji (Ebenezer Howard), nie jest porównywalna do obec-nych trendów, niemniej wskazuje na długotrwałość tego procesu. Obecne przyczyny suburbanizacji tkwią rów-nież między innymi w poszukiwaniu w obszarach pe-ryferii miasta własnej rezydencji, własnego domu. Idee rozwoju przestrzennego miast oparte na funkcjonalnej segregacji (Le Corbusier) skłaniały do kształtowania przedmieść z dominującą funkcją mieszkalną, która zo-stała w późniejszych okresach „uzupełniona” innymi, często przeciwstawnymi funkcjami, prowadząc do de-koncentracji miasta opartej na segregacji i układzie po-wiązań komunikacyjnych.

Deglomeracja miast i deprecjacja znaczenia istnieją-cych centrów przy równoczesnym wzroście konsumpcji i rozwijającego się sektora usług skutkuje wzrostem zna-czenia strefy obszarów podmiejskich, dotychczas trakto-wanych marginalnie. W tym układzie suburbanizacja jest traktowana jako efekt, nie tylko jak uważano dotychczas rozwoju miast, ale zmian znajdujących podłoże behawio-ralne w strukturze socjalnej i w strukturze gospodarczej wypływającej z procesu globalizacji. Kształtowanie ładu przestrzennego strefy podmiejskiej, traktowanej często jako obszar konfliktogennej ingerencji będącej wynikiem ekspansji miasta w procesie jego rozprzestrzeniania się, zmierza do rozwiązań zrównoważonego rozwoju oparte-go na zasadach równoważenia czynników ekologicznych, kulturowych, społeczno-gospodarczych, przy optymal-

nym zachowaniu istniejących form zagospodarowania i przy jednoczesnej partycypacji społecznej w procesie zarządzania1.

Kształtujący się układ obszarów metropolitalnych oraz dynamiczny rozwój wysokorozwiniętych obszarów zur-banizowanych wymaga szczegółowych opracowań stra-tegicznych oraz kompleksowego planowania w układzie regionalnym obejmującym specyfikę obszarów ruralnych w otoczeniu miast, metropolii, aglomeracji. Częściowo ta problematyka jest ujmowana fragmentarycznie w do-kumentach planów zagospodarowania województw, strategiach oraz w planach miejscowych – studiach uwa-runkowań i kierunków rozwoju przestrzennego, a także w niektórych planach rozwoju lokalnego. Sporządzanie opracowań planistycznych o charakterze dokumentów operacyjnych (polityki sektorowe, programy realizacyjne) dotyczących obszarów problemowych w skali regionu miasta, a takimi są obszary przestrzeni wiejskiej, być po-winno w aspekcie zrównoważonego rozwoju zadaniem priorytetowym. System planistyczny oparty głównie na ustawowym planowaniu jest niewystarczający. Plano-wanie pozaustawowe obejmujące problematykę relacji egzogenicznych uwarunkowań miasta umożliwia po-strzeganie kierunków właściwej polityki przestrzennej i jej realizację w układzie zurbanizowanej przestrzeni miasta i otaczającej miasto przestrzeni wiejskiej.

2.2. Rozlewanie się miast

Rozprzestrzenianie się struktury miast, określane jako urban sprawl, stanowi istotę zmian funkcjonalno-prze-strzennych w relacjach miasto – otoczenie. Zjawisko to jest obserwowane w USA od lat 60. XX w. Czynnikiem implikującym proces w tym układzie był intensywny

1 Baranowski A., Koncepcja Partnerstwa Miasto–Wieś. Wydział Architek-tury Politechniki Gdańskiej; Gdańsk 2002.

Fot. 2.1-1 Podmiejski obszar, USA.

Źródło: Duany A. Urban sprawl, www.srodowiskowa.pl/pm

Fot. 2.1-2 Podmiejski obszar, Warzymice. [CS]


��

rozwój komunikacji samochodowej. Śródmieście traciło stopniowo funkcjonalne znaczenie na rzecz dynamicznie rozwijających się przedmieść w układzie kratowym (Los Angeles). Kontynuacja i rozwój procesu suburbanizacji prowadziły do kształtowania zurbanizowanych struktur w obrębie dużych miast na zasadzie sztucznie kształtowa-nych osiedli – miast (Filadelfia, Nowy Jork). W tym ukła-dzie suburbanizacja dotyczyła zarówno rozwoju funkcji mieszkaniowych, handlowych w obszarach przedmieść, jak i w późniejszym okresie funkcji gospodarczych, przy-czyniając się do kształtowania amorficznej struktury zurbanizowanej miasta. Właściwą reakcją na najczęściej niekontrolowany charakter tego procesu były poszuki-wania nowych rozwiązań znajdujące odzwierciedlenie w rewaloryzacji obszarów śródmiejskich.

W większości krajów europejskich, w Stanach Zjedno-czonych i Kanadzie pojęciem suburbanizacji określa się proces zachodzący na terenach podmiejskich związanych z istniejącymi elementami sieci osadniczej regionu miasta. W Australii i Nowej Zelandii suburbia (suburbs) wystę-pują pod postacią osiedli podmiejskich wewnętrznych (inner suburbs) stanowiących formę dzielnic miasta oraz osiedli podmiejskich zewnętrznych (outer suburbs) znaj-dujących się w strefie zewnętrznej obszaru miasta, jednak obie formy osiedli podmiejskich znajdują się w granicach miasta.

Stwierdzenie, że obecne tereny zurbanizowane (sprawled areas) są rezultatem procesu rozprzestrzeniania terenów istniejących w przeszłości jest trafne. Incydentalnie roz-różnia się znaczenie określenia sprawl i formy sprawling, która stanowić może uprzedmiotowienie formy czasow-nikowej. Sprawling jako rozprzestrzenianie, rozpełzanie tkanki urbanistycznej jest postrzegane w dwóch aspek-

tach: jako proces przekształceń w zasiedlonych obsza-rach lub jako proces intensyfikacji użytkowania terenu. Określenie rozprzestrzeniania, rozpełzania tkanki zurba-nizowanej miasta (sprawl) stanowi wyraz socjalnej orga-nizacji w przestrzeni w odróżnieniu od sprawling, które definiuje proces wzrostu użytkowania terenu i jego in-tensyfikację. Suburbanizacja zawiera obie charakterystyki wyrażone pojęciem sprawling: fizyczny wzrost obszarów zurbanizowanych i wzrastającą intensyfikację rozwoju.

Trudno dokonać interpretacji europejskiego procesu rozwoju przestrzennego w aspekcie możliwej adaptacji argumentów modelu rozprzestrzeniania się miast pół-nocno–amerykańskich ze względu na zupełnie odmienne uwarunkowania przestrzenne i społeczne. W tym sen-sie także europejski model urbanizacji w wyżej wymie-nionych aspektach nie stanowi alternatywy dla modelu amerykańskiego, ponieważ europejski model nie został jednoznacznie określony2.

Rozprzestrzenianie się miast określane jako sprawl reali-zuje się na płaszczyźnie socjalnych uwarunkowań w wy-niku oddziaływania trzech kategorii czynników:− Indywidualna działalność mieszkańców obszarów bio-

rących spontaniczny udział w procesie suburbanizacji.− Aktywność gospodarcza w obszarach charakteryzują-

cych się sprzyjającymi uwarunkowaniami w obszarach suburbanizacji.

− Działalność wynikająca z polityki planowania samo-rządów lokalnych jednostek osadniczych objętych za-sięgiem procesu suburbanizacji.

2 S. Kratochvil, European images around sprawling. Vienna University of Technol-ogy. http://isra.tuwien.ac.at.

Rys. 2.2-1Model przestrzeni Macro-Meso-Micro. Źródło: S. Kratochvil, European images around sprawling. Vienna University of Technolog y. http://isra.tuwien.ac.at.

POZIOMMIKRO

POZIOMMEZO

POZIOMMAKRO

MA RO-ME O-MI RO MODEL PRZESTRZENIK Z K

ZARZĄDZANIE /REGULA /

,

CJE PRAWNE PLANOWANIE

(administracja, rynek, planowanie przestrzenne polityki przestrzenne, lobbing, system podatkowy)

ZNACZENIE SYM OLICZNEBSTRUKTURA SOCJALNA FIZYCZNE OTOCZENIE

JAKO YCIA – CECHY CHARAKTERYSTYCZNEŚĆ Ż MIEJSCA

(czynniki równowa enia w procesie rozprzestrzeniania)ż

DZIA ALNO NA POZIOMIE LOKALNYMŁ ŚĆ

(miejscowy proces migracji, proces przemieszczania, komunikacja, mobilno )ść

RETORYKA, ZAŁOŻENIA TEORETYCZNE

(globalizacja, rozwój logistyki, neoliberyzacja, ideologia posiadania domu,mobilność, pojęcie niezrównoważenia jako problem, kryteria odpowiedzialności itp.)

(organizacja przestrzenna aglomeracji,tereny zabudowy, tereny otwarte,

czynniki inicjuj ce rozprzestrzenianieą

(znaczenie życia miejskiegoi podmiejskiego, cechy

charakterystyczne miejsca)

(struktura gospodarstwdomowych, struktura dochodów,

model jakości życia)

��

W empirycznym modelu rozprzestrzeniania się miast (sprawling) Model przestrzeni (Model of space) Susan-ne Kratochvil wskazuje na konieczność uwzględnienia poziomu pośredniego Mezo w stosowanych modelach opartych na zasadach Teorii Makro-Mikro3. Tak ukształ-towany model zawiera trzy istotne poziomy:− Poziom Makro – obejmuje retorykę, założenia teore-

tyczne dotyczące procesu rozprzestrzeniania, zasady zarządzania, status prawny, system planowania, kon-tekst procesu socjalnej modernizacji.

− Poziom Pośredni Mezo – obejmuje specyfikę analizo-wanego obszaru w zakresie struktury przestrzennej, gospodarczej, socjalnej, jakości środowiska, cech cha-rakterystycznych miejsca.

− Poziom Mikro – obejmuje działalność lokalną opartą na przesłankach suburbanizacji, lokalnych procesach migracji, kształtowania przestrzeni zurbanizowanej.

Europejski kontekst suburbanizacji charakteryzuje się du-żym stopniem zróżnicowania w aspektach oddziaływań czynników socjoekonomicznych w procesie kształtowa-nia i przekształceń struktury osadniczej, historycznych uwarunkowań, polityki stanowiącej odzwierciedlenie uwarunkowań demograficznych, społecznych i gospo-darczych rozwoju, uwarunkowań zarówno lokalnych, jak i globalnych, a także w aspekcie często odmiennych kon-cepcji wynikających ze specyfiki systemów planistycznych. Analizowany model M-M-M w tym procesie znajduje uzasadnienie4. Porównywanie odmiennie rozwijających się procesów suburbanizacji w układzie globalnym i sto-sowania ich zasad w celu wyznaczenia właściwego kie-runku dla nowych procesów suburbanizacyjnych może budzić kontrowersje. Europejska Perspektywa Rozwoju

3 Löw M., Raumsoziologie, Frankfurt am main: Surkamp 2001. (W kategoriach teorii socjologicznych pojęcia makro/mikro-socjologiczne są rozważane po-dobnie jak pojęcia makro/mikro–ekonomiczne.)

4 Czernik L., Suburbanizacja w procesie przekształceń struktury terenów wiejs-kich w kształtującym się obszarze metropolitalnym Szczecina. Materiał na konferencję ULAR Odnowa krajobrazu miejskiego. Zabrze 2007.

Przestrzennego wskazuje na niekorzystny rozwój trendu suburbanizacji prowadzącego do dalszych strat terenów otwartych, rolniczych i zielonych.

James M. McElfish Jr wymienia dziesięć negatywnych aspektów rozprzestrzeniania się miast5:− Ograniczona forma przestrzeni publicznych;− Trudności w efektywnym utrzymaniu stanu istniejącej

infrastruktury;− Wzrost społecznych kosztów transportu;− Wyższy stopień konsumpcji zasobów niż w innych

formach rozwoju przestrzennego;− Odseparowanie miejskiej ludności o niskim statusie

społecznym od miejsca pracy;− Absorbowanie większych nakładów czasu;− Degradacja jakości wody i atmosfery;− Nieodwracalne zmiany i destrukcja środowiska;− Trudności w zarządzaniu wspólnotą mieszkańców;− Stały charakter ofert ogranicza możliwości wyboru.Chociaż wymienione negatywne aspekty charakteryzują przestrzeń amerykańskich suburbiów, to znajdują w wielu przejawach odniesienie do europejskich.

Europa Środkowa pomimo od lat rozwijającego się pro-cesu zjednoczeniowego charakteryzuje się odmienną od zachodnioeuropejskiego specyfiką stanowiącą rezultat planowania w zróżnicowanych uwarunkowaniach spo-łeczno-ekonomicznego systemu. Okres poprzedzający zmiany ustrojowe charakteryzował się dynamicznym i niezrównoważonym wzrostem miast w tym obszarze Europy.

Rozwój miast w tym okresie nie sprzyjał zaspokojeniu potrzeb społecznych, możliwych do realizacji poprzez rozwój gospodarczy i technologiczny. Nieefektywny, za-

5 McElfish Jr M., Ten things wrong with sprawl. The Environmental Ma-gazine 03/04 2007.

Fot. 2.2-1Zabudowa przedmieścia w Detroit.

Źródło: Duany A. Urban sprawl, wwwsrodowiskowa pl/Pm.

Fot. 2.2-2 Zabudowa przedmieścia w Wołczkowie. [LC]


��

sobochłonny i strukturalnie niezrównoważony rozwój miast, proces industrializacji przyczyniały się do rozwo-ju barier, których przyczyny tkwiły w wyczerpywaniu się rezerw rozwojowych, terenów łatwo dostępnych do zabudowy, wyczerpywaniu się rezerw w systemach in-frastruktury technicznej (w tym transportu), dekapitali-zacji istniejących zasobów mieszkaniowych, degradacji środowiska przyrodniczego6. Reperkusją w okresie prze-mian lat dziewięćdziesiątych był dynamiczny, lecz cha-otyczny rozwój obszarów podmiejskich wpisujący się w scenariusz procesu suburbanizacji, niekontrolowanego rozprzestrzeniania się miast dużych aglomeracji. Decyzje planistyczne podjęte w systemie nakazowo-rozdzielczym precyzowane celami niewłaściwie kształtowanego mode-lu rozwoju przestrzennego w systemie wolnorynkowym uległy dalszym deformacjom. Etapy rozprzestrzenia-nia się miast ze względu na swoje uwarunkowania były w pierwszej fazie odmienne w poszczególnych krajach Europy Środkowej.

W Niemczech Wschodnich dotychczasowy rozwój sub-urbanizacji wiązał się przede wszystkim w pierwszym etapie (1990–1992) z napływem nowych inwestorów inicjujących aktywizację stref podmiejskich w aspekcie rozwoju przemysłu, a także usług kształtujących elemen-ty znane w literaturze anglosaskiej jako „edge cities”. Proces ten był wspomagany szczególnie na początku lat dziewięćdziesiątych przez sektor publiczny oraz fundu-sze Unii Europejskiej poprzez inwestowanie w poprawę infrastruktury technicznej, zwłaszcza w zakresie infra-struktury transportu, co umożliwiało realizację dużych projektów7.

6 Ziobrowski Z., Zmiany jakości przestrzeni dużych miast w Polsce – Mierni-ki i metoda oceny. IGPiK, Kraków 1996.

7 Henning N., Rink D., Urban Sprawl and postsocialist transformation. The case of Leipzig. UFZ Centre for Environmental Research; Leipzig 2003.

Rozwój sektora gospodarczego poza obszarami miasta, określany jako suburbanizacja gospodarcza, wzbudzał rozwój innych sektorów – usług i mieszkalnictwa w dru-gim etapie suburbanizacji (1992–1996). Trzeci etap w pro-cesie rozprzestrzeniania się struktur zurbanizowanych w obszarze podmiejskim (Sprawl Phase 3 – 1996–2000) przyniósł istotne zmiany, które wiązały się z nową poli-tyką zagospodarowania przestrzennego. Jej założeniem było ograniczenie czynników pobudzających rozprze-strzenianie się terenów zurbanizowanych i wprowadzenie istotnych zmian przekształceń urbanistycznych tkanki miasta opartych na procesach rewitalizacji. Zastosowa-ne instrumenty fiskalne ułatwiające proces inwestowa-nia w obszarach śródmieścia, wspomagane efektywnymi działaniami planistycznymi władz, przyniosły oczekiwany rezultat gentryfikacji centrum. Rozpoczęty czwarty etap rozprzestrzeniania się miasta (od 2000 r.) charakteryzuje się bardziej stabilnym procesem migracji pomiędzy mia-stem i jego otoczeniem8.

Nie bez znaczenia staje się duży odsetek migracji poza obszar Niemiec Wschodnich dotykający zarówno obsza-ry suburbiów, jak i miast. Wzrost kosztów utrzymania w obszarach suburbiów powoduje poszukiwanie roz-wiązań tkwiących w obrębie miasta. Mechanizm urucho-mionej w zupełnie innej skali suburbaniazacji stanowił odwzorowanie tego procesu trwającego od lat pięćdzie-siątych w Niemczech Zachodnich. Przestrzeń przylega-jąca do Frankfurtu nad Menem pomiędzy Wiesbaden, Hanau, Bad Homburg i Darmstadt jest obszarem naj-większej suburbanizacji charakteryzującej się istotnymi rozwiązaniami infrastrukturalnymi w zakresie budowni-ctwa mieszkaniowego, usług, działalności gospodarczej,

8 Herfert G., Räumige Wanderugsprozesse in Westsache-Trendwende zur reur-banisierung Stadt Leipzig, Statisischer Quartalsbericht 2/2002.

Fot. 2.2-3 Suburbia w Detroit. Źródło: Duany A. Urban sprawl,wwwsrodowiskowa pl/pm.

Fot. 2.2-4 Suburbia w Szczecinie. [LC]

��

tworzącej specyficzny układ policentryczny o cechach układu sieciowego powiązanego najnowocześniejszymi rozwiązaniami systemu transportowego9.

Postrzeganie przestrzeni suburbanizacji jako zurbanizo-wanego krajobrazu znalazło odzwierciedlenie w pracach zespołu Landburger Kolleg prowadzonego przez Tho-masa Sievierts10. Zespół realizujący projekty w trzech grupach – grupa badawcza (Forscher), grupa projektowa (Entwurfsgruppe), grupa monitorująca (Echogruppe) jest inicjatorem pojęcia w geografii miast – Zwischenstadt jako struktury osiedleńczej o charakterze zurbanizowa-nym przyporządkowanej przestrzeni wiejskiej. Zwischen-stadt stanowi wyraz przekształcania jednostki osadnictwa wiejskiego (historyczny rdzeń) w zurbanizowaną jednost-kę funkcjonującą najczęściej niezależnie od pobliskiego miasta kształtującego policentryczny układ dużych aglo-meracji. Chaotyczny rozwój tego zjawiska w przestrzeni wiejskiej i poszukiwanie właściwych rozwiązań niwelują-cych negatywne skutki stanowi podstawę badań zespołu. Rezultatem tych badań są liczne publikacje11.

Procesy urbanizacji w relacjach obszarów miejskich i wiejskich, a także procesy migracji w tych obszarach obserwowane w ostatnim pięćdziesięcioleciu w Europie wywołały istotne zmiany w strukturze przestrzennej dzielącej miasto i tereny wiejskie. Tereny kontynuacji roz-woju tkanki zurbanizowanej miasta w obszarach do nie-go przylegających mają charakter morfologicznej definicji istniejącego procesu rozwoju miasta, nie odzwierciedlają w pełni rzeczywistości społecznych interakcji12.

Literatura przedmiotu weryfikuje te relacje, które znajdują wyraz w szerokim układzie typologicznym. Rozwój urba-nizacji w obszarach wiejskich w warunkach europejskich zachodził wcześniej w Wielkiej Brytanii, Niemczech, kra-jach Beneluxu aniżeli we Francji i w krajach południowej Europy13.

Urban fringe14 określany jako obszar przylegający do mia-sta lub aglomeracji, w którym proces suburbanizacji ma szczególne znaczenie, stanowi obszar przekształceń określanych często jako tereny konwersji stanowiących rezultat wynikający z barier rozwoju aglomeracji, miasta. Interpretacje tych przekształceń oparte na wcześniej-szych doświadczeniach amerykańskich w rzeczywistości w rozwiązaniach europejskich, zwłaszcza w Wielkiej Bry-tanii są odmienne15.

9 Brake K., Kräfte, prozese, akteure-zur empirie der Zwischenstadt. Verlag Müller-Bussmann Wuppertal 2005.

10 Sieverts T., Koch M., Stein U., Steinbusch M., Zwischenstadt – In-zwischenstadt? Entdecken, Begreifen,Verände.Wuppertal; Műller und Bus-mann 2005.

11 www.verwaltung.uni-wuppertal.de/forschung/2002/Fb10/Koch05.htm

12 Caruso G., Peri-urbanisation: the situation in Europe;Report for DATAR. Ministre de l’Amangement du Territoire et de l’Environnement, France 2001.

13 Hall P., Cities of Tommorrow. Blackwell, London 1996.14 Rozprzestrzeniający się obszar graniczny miasta.15 Bourne L., Reinventing the suburbs: old myth and realities; Contemporary

Perspectives of sburbanization. Progress in Planning; London 1996.

Raporty analizujące obecny system osadniczy w Polsce wskazują na jego przestrzenne zrównoważenie i za-awansowane procesy urbanizacyjne, a także na niewielki w skali kraju spadek liczby ludności miast będący wyni-kiem migracji do miejscowości otaczających metropo-lie. Deficyt mieszkaniowy (przekracza w Polsce 3 mln jednostek mieszkalnych), zły stan zasobów mieszkanio-wych, przestarzała infrastruktura techniczna, w tym ko-munikacji, brak właściwych procesów rewitalizacyjnych i modernizacyjnych pogłębiają trend migracyjny. Efekta-mi perturbacji okresu transformacji, zmian politycznych i ekonomicznych są16: − Nieskuteczna kontrola planistyczna i urbanistyczna

procesów rozwoju; − Brak właściwej ochrony interesu publicznego w prze-

strzeni miast, zwłaszcza dewastacja terenów zielonych i straty zasobów komunalnych;

− Chaotyczna urbanizacja stref podmiejskich i dewa-stowanie terenów rolnych i leśnych, zwłaszcza wokół wielkich miast;

− Rosnący dyktat prywatnego kapitału i deweloperów, którzy w praktyce decydują o polityce rozwoju miast,

− Brak skutecznej i racjonalnej polityki rozwoju miast.

Autor raportu podkreśla, że „rozlewanie się” miast ma szereg znanych, negatywnych konsekwencji; nie tylko przynosi straty terenów rolnych i leśnych, ekspansja miast ma olbrzymie skutki ekologiczne, zwiększa potrzeby transportowe, zwłaszcza w dziedzinie najbardziej szkod-liwej motoryzacji indywidualnej17. To uzależnienie funk-cjonowania stref miejskich od samochodu przynosi też niedobre skutki społeczne i ekonomiczne, izolacje ludzi, osłabienie społecznych więzi, zagrożenia przestępczoś-cią, ma też negatywne efekty ekonomiczne.

Polskie doświadczenia w zakresie rozwoju urbanizacji w aspekcie przemian w relacja miasto – wieś ostatnich lat nie są porównywalne z europejskimi rozwiązaniami, które dysponowały nowoczesnymi systemami gospodarki prze-strzennej, planowaniem przestrzennym, permanentnie doskonalonym oraz systemem polityczno-gospodarczym opartym na demokratycznych przemianach w ścisłym związku z partycypacją społeczną. Niekorzystną sytuację pogłębia system ustawodawczy, w którym „W roku 2007, urbanista został pozbawiony znaczenia w procesach kształtowania miast, może być doradcą lokalnego polity-ka lub pomocnikiem dewelopera i inwestora. Jego kwali-fikacje mogą być wysokie, ale większość terenów polskich miast jest pozbawionych planów przestrzennych, gdyż stwarza to lokalnym działaczom i inwestorom pole swo-

16 Sierszuła Z., Projekt raportu mieszkalnictwo i urbanizacja w Polsce dla Warszawskiego Biura Programu Narodów Zjednoczonych. Departament Polityki Miejskiej i Rewitalizacji, Ministerstwo Budownictwa; War-szawa 2007.

17 Wg badań Petera Newmana i Jeffa Kenworthy’ego: „globalna śred-nia gęstość zaludnienia 14,7 os./ha jest wyrażona 10 870 km prze-jazdów samochodem na osobę w USA, przy gęstości 49,9os./ha w Europie – 4519 km/osobę, przy gęstości 163,9 os./ha w rozwija-jących się krajach Azji – 1487 km/osobę).”


��

bodnego działania, nieskrępowanego ani planami, ani za-sadami racjonalnej urbanistyki. To wyjaśnia, dlaczego rola planisty przestrzennego utraciła znaczenie18.

Suburbanizacja w Polsce jest identyfikowana z urbaniza-cją terenów zewnętrznych miasta poza jego granicami. Wiąże się z niekorzystnym procesem rozprzestrzeniania się struktury miasta, a także z nadmierną, niekontrolo-waną urbanizacją jednostek osadnictwa wiejskiego znaj-dujących się w strefie określonej dogodną dostępnością komunikacyjną, a przede wszystkim z korzystną podażą nieruchomości. Proces ten jest wynikiem gwałtownych przemian lat dziewięćdziesiątych, implikujących istotne zmiany w modelu konsumpcji. Chaotyczny kształt tego procesu wpływa na degradację wartości krajobrazu wiej-skiego, utratę tożsamości kulturowej, pogłębienie zróżni-cowania społecznego, utratę więzi społecznych w sferze behawioralnych uwarunkowań.

Postrzeganie negatywnych skutków oddziaływania tego procesu, a także poszukiwanie istotnych rozwiązań dla jego skutecznej kontroli w aspekcie planistycznych roz-wiązań stanowi istotne wyzwanie dla samorządów te-rytorialnych. Polityka przestrzenna Unii Europejskiej propaguje model policentryczny, zrównoważonego syste-mu miejskiego uwzględniającego partnerstwo pomiędzy obszarami miejskimi i wiejskimi. Założenia tej polityki obejmują trzy opcje w zakresie wzmacniania partnerstwa miasto – wieś19:− Wspieranie i utrzymywanie podstawowego programu

usług i transportu publicznego w małych i średnich miastach, zwłaszcza na podupadających obszarach wiejskich.

− Promowanie współpracy pomiędzy miastami i ich wiejskim otoczeniem mające na celu wzmocnienie re-gionów funkcjonalnych.

− Włączenie obszarów wiejskich otaczających duże miasta do strategii rozwoju przestrzennego regionów miejskich, zmierzających do skuteczności planowania przestrzennego z uwzględnieniem jakości życia w oto-czeniu miast.

Koncepcje wspólnej polityki przestrzennej krajów Unii Europejskiej zawarte w dokumencie European Spatial Development Perspective – ESDP w rozdziale Regiony i partnerstwo miejsko-wiejskie (Regions and Urban-Rural Partnership) zawierają koncepcje rozwoju oparte na zasa-dach partnerstwa. Koncepcje tak ukształtowane przyczy-nią się do właściwej redystrybucji korzyści uzyskiwanych w strefach dynamicznego wzrostu ośrodków miejskich na ich zaplecze wiejskie.

18 Sierszuła Z., Projekt raportu mieszkalnictwo i urbanizacja w Polsce dla Warszawskiego Biura Programu Narodów Zjednoczonych. Departament Polityki Miejskiej i Rewitalizacji, Ministerstwo Budownictwa; War-szawa 2007.

19 Study Programme on European Spatial Planning. Conclusions and Recommen-dations. Nordregio Report 2000.

Rozwój partnerstwa miejsko-wiejskiego wymaga prze-zwyciężenia szeregu problemów i nieprawidłowości; na-leżą do nich20: − Rywalizacja pomiędzy lokalnymi władzami w walce

o przyciąganie inwestorów, powodująca często dublo-wanie inwestycji, zwłaszcza w zakresie infrastruktury;

− Rywalizacja pomiędzy organizacjami gospodarczymi. np. pomiędzy deweloperami zainwestowania miejskie-go i przedsiębiorcami związanymi z rolnictwem.

− Cząstkowe lub wybiórcze traktowanie problemów połączone z brakiem całościowego myślenia i plano-wania, sprzeczne z założeniami zrównoważonego roz-woju.

− Pojawianie się problemów środowiskowych (przecią-żenie systemu transportowego, wyczerpywanie się za-sobów naturalnych itp.).

− Niedostateczny nacisk na właściwe wykorzystanie za-sobów miejscowych na obszarach wiejskich.

Stosowanie zasad partnerstwa wyznaczonych w do-kumencie ESDP jest postrzegane w Polsce głównie, z niewielkimi wyjątkami, w założeniach merytorycznych wielopoziomowego planowania przestrzennego.

2.3. Urbanizacja wsi

Kierunek migracji w relacjach wieś – miasto na skutek istotnych zmian związanych ze strukturą demograficzną i społeczną uległ zmianie. Chociaż proces rozprzestrze-niania się miast obserwuje się od kilkudziesięciu lat, jego nasilenie obecnie przybiera bardziej intensywne formy. Suburbanizacja nie jest już procesem migracji warstw społecznych o niższym statusie materialnym, lecz mi-gracją bogatszego społeczeństwa. Migracje tego typu są intensywniejsze w kształtujących się obszarach metropo-litalnych, w których przeobrażenia struktury społecznej są bardziej wyraziste. Zmiany społeczno-przestrzennych zachowań mieszkańców dużych aglomeracji implikują proces urbanizacji obszarów bezpośrednio związanych ze strukturą miasta oraz w jednostkach osadniczych przestrzeni wiejskiej. Dynamikę rozwoju urbanizacji wsi przyśpieszył rozwój motoryzacji powodujący większą mobilność mieszkańców. Istniejące dogodne powiązania komunikacyjne stanowiły i stanowią kierunki rozwoju ekspansji miasta. Modernizacja podstawowych elemen-tów infrastruktury transportu zmieniła czynnik dostępno-ści komunikacyjnej wyrażony sprzyjającymi parametrami izochrony dojazdu. Kierunki suburbanizacji określane w planach rozwoju miast jako przewidywany i planowa-ny rozwój miasta ukierunkowany na bieguny polaryzacji układu przestrzennego nie zrealizował się w pełni. Brak modernizacji sieci komunikacyjnej miast stanowił często utrudnienia w kształtowaniu ruchu komunikacyjnego w ustalonych kierunkach. Dynamika rozwoju migracji znalazła wyraz w kierunkach zupełnie nieprzewidywal-nych. Obecny rozwój motoryzacji i skuteczna eliminacja środków masowego transportu wymaga w dalszych kon-

20 Baranowski A., Koncepcja Partnerstwa Miasto-Wieś. Wydział Architek-tury Politechniki Gdańskiej; Gdańsk 2002.

��

cepcjach rozwoju obszarów suburbanizacji, zwłaszcza w kształtujących się regionach metropolitalnych istotnych zmian umożliwiających eliminację wzrastającego procesu emisji zanieczyszczeń.

Wpływ infrastruktury transportu w układzie powiązań funkcjonalno-przestrzennych pomiędzy miastem a jed-nostkami sieci osadniczej do niego przylegających decy-duje o dynamice procesu suburbanizacji. W tym procesie peryferyjne otoczenie miasta staje się nową strefą rozwoju miasta, w którym znaczenie centrum uległo deprecjacji. Wzrost popytu na rozwój funkcji osiedleńczej w obsza-rach wiejskiej przestrzeni w najbliższych dekadach lat, pomimo niekorzystnych uwarunkowań demograficz-nych, będzie się nasilał. Istotną przyczyną jest wzrost mo-bilności opartej na rozwoju motoryzacji. Obserwowane w Europie formy periurbanizacji – kształtowania enklaw w sieci osadniczej tworzących własne centrum – będą de-terminować rozwój powiązań transportowych pomiędzy nowymi ośrodkami polaryzacji osadnictwa charakteryzu-jącymi się najwyższym tempem wzrostu. Rozproszenie ludzi i wzrost aktywności gospodarczej przyczyni się do wzrostu wewnątrzregionalnej mobilności. Rozprzestrze-nianie się miast utożsamiane jest z pogarszającymi się warunkami życia w mieście, wzrostem ceny miejskich gruntów, rozwojem mobilności i niewydajnego transpor-tu publicznego.

Próby ograniczania tego trendu próbuje się zastosować w wielu europejskich ośrodkach poprzez gentryfikację śródmieść, rewitalizację obszarów miasta. Podjęte działa-nia wpłyną na wstrzymanie degradacji śródmieść, ale czy przyczynią się do ograniczenia ich depopulacji? Realnym przeciwdziałaniem spontaniczności procesu suburbani-zacji jest poszukiwanie rozwiązań opartych na integracji planowania przestrzennego z planowaniem optymalnie funkcjonującego transportu. Określanie obszarów co-dziennej mobilności w modelach układu stref dostępno-

ści komunikacyjnej w obszarach oddziaływania dużych miast pozwala na diagnozowanie procesu suburbania-zacji i jego wpływu na kształt przestrzennych przemian w sieci osadniczej. Badania w niektórych krajach (Wielka Brytania) wskazują na funkcjonowanie w zakresie oddzia-ływania dużego miasta czterech stref wyznaczonych izo-chroną dostępności komunikacyjnej.

Strefa 1 charakteryzuje się 0,5-godzinną izochroną i obej-muje zasięgiem linearny rozwój suburbanizacji wzdłuż osi komunikacji, tereny wchłonięte przez miasto wsi, historycznie ukształtowane wsie objęte suburbanizacją, i wsie przekształcane w miasto. Charakterystyczną cechą strefy 1 jest funkcjonowanie w jej zasięgu zielonego pasa, obszarów ściśle kontrolowanych, zawierających tereny kultury agrarnej i rekreacji.

Strefa 2 charakteryzuje się 1-godzinną izochroną i obej-muje zasięgiem wsie z historycznym rdzeniem objęte suburbanizacją, nowo powstałe jednostki osadnictwa (periurbanizacja).

Strefa 3 charakteryzuje się 1,5-godzinną izochroną i obej-muje zasięgiem wsie aktywne rolniczo.

Strefa 4 charakteryzuje się 2-godzinną izochroną i obej-muje zasięgiem wsie o dominującej funkcji rekreacyjnej i zanikające w strukturze osadniczej wsie. Wszystkie stre-fy przenikają infrastrukturalne linie układu komunikacyj-nego. Dynamika procesu suburbanizacji jest największa na granicy przenikania się strefy 1 i 2.

Konfliktogenność, której wyrazem jest spontaniczne tworzenie w strukturze wsi enklaw zabudowy mieszka-niowej kształtowanych wyłącznie przez inwestora bez całościowych koncepcji rozwoju przestrzennego, będzie się wzmagać. Przesunięcia w strukturze funkcjonalnej wsi w kierunku nowych funkcji podporządkowują zmianom

Strefa 1 Strefa 2 Strefa 3 Strefa 4

obszar dużegomiastalub konurbacji

obszarsuburbanizacji

mała wieśprzekształconaw miasto

izochronadojazdu0,5 godz.

wieś objęta suburbanizacjąz historycznym rdzeniem

izochronadojazdu1 godz.

izochronadojazdu2 godz.

droga klasy ‘A’

zanikająca wieś

wieś rekreacyjna(drugi dom)

droga klasy ‘B’ droga klasy ‘B’

droga klasy ‘A’

Niekontrolowane rozprzestrzenianie się terenów zurbanizowanych – rozwój suburbanizacji

linearny rozwójsuburbanizacji

zielony pas – gospodarstwarolnicze i rekreacja –rozwój ściśle kontrolowany

wieś objęta suburbanizacjąz historycznym rdzeniem

znacznieoddalona wieś

izochronadojazdu1,5 godz.

Rys. 2.3-1Strefy suburbanizacji. [LC wg Waugh D. Geography, an integrated approach, Nelson 1995.]


��

Fot. 2.3-1Urbanizacja wsi Przecław. [CS]

Fot. 2.3-2Urbanizacja wsi Mierzyn. [CS]

Fot. 2.3-3 Dezintegracja przestrzenna wsi Mierzyn. [CS]

��

działalność gospodarczą jej mieszkańców w kierunku kategorii usług. Zanikają związki z kulturą agrarną, któ-rych oddziaływanie zostało przesunięte na odległe pe-ryferia jednostek osadniczych. Istotnym zmianom ulega fizjonomia krajobrazu wsi podmiejskiej przekształcają-cej się w krajobraz przedmieścia. Najbardziej istotnym problemem jest dezintegracja przestrzenna wzmagająca poczucie braku ładu przestrzennego. Bezsilność lokal-nych władz samorządowych, czasem także przyzwolenie, wobec spontanicznego rozwoju przekształceń wymaga zmian w sposobie interpretacji przestrzeni podmiejskiej i jej zarządzania w aspekcie zrównoważonego rozwoju. Proces urbanizacji wsi przebiegający w sposób kontrolo-wany pozwala na kreowanie innego wizerunku wsi, nie tylko postrzeganego w negatywnych aspektach.

2.4. Zakładanie nowych miast

Bardzo często pojęcia stosowane w literaturze przedmio-tu znajdują zróżnicowaną wykładnię w stosowanych przez specjalistów interpretacjach. Równolegle do stosowanych

pojęć suburbanizacji (suburbanisation) i kontrurbanizacji (counter-urbanisation), wiążących się bardziej z procesem rozprzestrzeniania się miast, często stosowane jest okre-ślenie periurbanizacja (periubanisation, periphery urbani-sation) znajdujące zastosowanie w szerszym kontekście procesu rozprzestrzeniania. Periurbanizacja stosunkowo rzadko jest stosowana w angielskojęzycznej literaturze. W ujęciu etymologicznym źródła należy szukać we fran-cuskojęzycznej literaturze przedmiotu – périurbain jako obszary ruralne znajdujące się w większej odległości od miasta w odróżnieniu od obszarów suburbanizacji – sub-urbain, rurban. Proces, który charakteryzuje periurbani-zację, ze względu na specyfikę był wcześniej utożsamiany z pojęciem rurbanizacji (rurbanisation). Dla czytelności właściwego postrzegania różnicy między periurbanizacją a suburbanizacją Halleux stosuje środek komunikacji jako kryterium dostępności, podkreślając, że w obszarach sub-urbanizacji środki transportu publicznego pełnią bardziej efektywną rolę w odróżnieniu od obszarów periurbaniza-cji, dla których środki indywidualnej komunikacji (samo-chód) stanowią podstawowe kryterium.

Fot. 2.4-1 Nowa miejscowość w strefie Londynu – New Ash Green.

Źródło: Parish Council Hall NAG.


��

Periurbanizacja jako proces przekształceń obszarów wiejskich w aspekcie zmian jakości życia w sensie prze-niesienia charakteru życia miejskiego w wiejskie otocze-nie odzwierciedla w swoich spostrzeżeniach Dézert21: „Krajobraz rolniczy ulega niewielkim zmianom… lecz demografia, budownictwo mieszkaniowe są modyfikowa-ne napływającą ludnością z miasta zmieniającą w proce-sie urbanizacji jakość życia wiejskiego”. Wielu autorów podkreśla, że konsekwencją dynamicznego rozwoju pro-cesu periurbanizacji i rurbanizacji są nowe miasta, które pełnią istotną rolę dla policentrycznego układu dużych miast i aglomeracji. Procesy urbanizacji, suburbanizacji i periurbanizacji nie noszą cech o charakterze sekwencjo-nalnego rozwoju.

Kształtowanie nowych jednostek w układzie osadniczym w strefie dużych miast stanowiło istotny rodzaj przemian w obszarach peryferyjnych aglomeracji europejskich za-początkowany w latach sześćdziesiątych określanych często jako jednostki satelitarne (w Anglii od 1966 roku powstało 21 takich jednostek, szczególnie w obszarze przyległym do zielonego pasa Londynu, we Francji od 1960 r. 6 jednostek osadniczych, w Holandii 12 jedno-stek od 1970 r. w obszarze metropolitalnym Randstad). Powstawanie nowych jednostek osadniczych wiąże się ze specyfiką poszczególnych krajów i często stanowi sprzyjającą alternatywę dla budownictwa mieszkaniowe-go o charakterze socjalnym realizowanym w atrakcyjnym środowisku wiejskich obszarów z zachowaniem zasad zrównoważonego rozwoju.

21 Dézert A., Meton A., Steinberg J., La Périurbanisation en France, SE-DES, Paris 1991.

New Ash Green jako pierwsza miejscowość realizowa-na na zasadach budowy wsi na tzw. nowym korzeniu stanowiła modelowy przykład realizacji finansowanej ze środków prywatnych z nieznacznym udziałem środków publicznych. Miejsce lokalizacji wyznaczono ostatecznie w pobliżu miejscowości Ash w Hrabstwie Kent, poza obszarem Zielonego Pasa w odległości 40 km od Lon-dynu. Unikatowy charakter projektu obejmujący nie tyl-ko koncepcję urbanistyczną, lecz także architektoniczną, łącznie projektami wnętrz, obejmował szeroki udział za-angażowania społecznego znajdującego wyraz w procesie projektowania, realizacji i zarządzania. Obszar New Ash Green obejmuje 172 ha i jest zamieszkiwany przez 5500 mieszkańców reprezentujących klasę średnią. Koncep-cja urbanistyczna zawiera organiczny układ zabudowy mieszkaniowej wpisanej w kontekst istniejącego środo-wiska przyrodniczego. Poszczególne jednostki mieszka-niowe zostały oddzielone funkcjonalnie zielenią wysoką, zachowując ich intymność i charakterystyczną tożsamość miejsca.

New Ash Green zostało wyróżnione jako jedno z najbar-dziej interesujących rozwiązań niekonwencjonalnego roz-woju prywatnego zespołu mieszkaniowego w Europie22. Realizacja projektu poprzez właściwy udział społeczny, zaangażowanie mieszkańców w system zarządzania sta-nowi wyjątkowy przykład rozwiązań budownictwa miesz-kaniowego w Wielkiej Brytanii.

22 Horticulture Week, 1997.

�0

przestrzeń jakości życia

��

3. przestrzeń jakości życia

Nowa jakość życia jest czynnikiem napędzającym roz-wój stref podmiejskich. Poszukiwanie lepszego miejsca zamieszkania za mniejsze pieniądze, ucieczka od nieko-rzystnych zjawisk związanych z gęstością zaludnienia, intensywnością zabudowy i wreszcie – pragnienie posia-dania na własność choć skrawka ziemi, stoją na pierw-szym planie decyzji o osiedleniu się poza miastem. Ocena jakości życia za pomocą wskaźników jest prowadzona od lat przez ekonomistów i socjologów1. Jakość tę opi-sują wskaźniki syntetyczne i symptomatyczne, dotyczą-ce m.in. warunków indywidualnych wyborów zachowań konsumpcyjnych, warunków pracy, warunków ekologicz-nych, rozmiarów czasu wolnego i sposobów ich zagospo-darowania, organizacji życia społecznego. W wymiarze lokalizacji poziom życia wiąże się z:– jakością i standardem mieszkania;– jakością środowiska zamieszkania;– dostępnością i różnorodnością miejsc pracy (rodzaj,

dywersyfikacja zarobków);– podażą elementów infrastruktury społecznej i usług

(np.: sklep, szkoła, przychodnia), dostępnością usług kultury, miejsc rekreacji itp.

1 Samuelson P., Nordhaus W., Ekonomia, PWN 2000; Markowski T., Zarządzanie rozwojem miast, Wydawnictwo Naukowe PWN; Warszawa 1999; Kuciński K., Geografia ekonomiczna, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 2000; Domański R., Zasady geografii społeczno-ekonomicznej, PWN, Warszawa-Poznań 2001; Urban Audit, Towards the Benchmarking of Quality of Life in 58 European Cities; Office For Official Publications of the European Communities, Luxemburg 2000 (www.inforegio.cec.int/urban/audit).

Przestrzeń jakości życia to zarówno obecność na miej-scu jak i łatwy dostęp do odpowiednich elementów w strukturze funkcjonalno-przestrzennej miejscowości czy osiedla (urbanistyka), a także standard i estetyka samych obiektów (architektura) oraz gwarancja zrównoważo-nego rozwoju i trwałości tych czynników (planowanie przestrzenne).

Aby móc skutecznie kształtować wysokiej jakości prze-strzeń i zapewnić ład przestrzenny, konieczne jest opra-cowanie zestawu wskaźników. Dzięki temu w sposób czytelny można komunikować zarówno potrzeby, jak i oceniać wyniki podejmowanych działań. Wskaźniki pozwalają na porównania, są skutecznym narzędziem w planowaniu i programowaniu rozwoju oraz zarządza-niu środkami gminnymi. Proponowany system oceny jakości zagospodarowania przestrzennego oparty jest na zasadach rozwoju zrównoważonego oraz praktyce dobre-go projektowania jednostek osadniczych.

3.1. Jakość zagospodarowania przestrzennego w kontekście rozwoju zrównoważonego

Planowanie rozwoju jest ściśle związane z projektowa-niem przestrzeni o konkretnych cechach, od których zależy ostateczny i obserwowany wpływ planowania na życie mieszkańców. Unia Europejska w ostatnim dziesię-

��

cioleciu podjęła prace na rzecz szerszego zaangażowania projektowania urbanistycznego w planowanie rozwoju i promocji znaczenia tego projektowania dla tworzenia podstaw rozwoju zrównoważonego2. Charakter zrówno-ważonego rozwoju określają trzy aspekty3:− struktura (cecha zrównoważoności), czyli konieczność

utrzymywania właściwych proporcji międzysektoro-wych, zrównoważenie między potrzebami rozwojowy-mi a potrzebą ochrony środowiska i jego zasobów;

− czas (cecha trwałości) realizacji celu przetrwania;− tworzenie rezerw i bodźców do dalszego rozwoju (ce-

cha samopodtrzymywania rozwoju) w wyniku posza-nowania zasobów (kapitału naturalnego).

Urbanizacja wsi podmiejskich doskonale ilustruje znacze-nie stosowania zasad zrównoważonego rozwoju. Efekty

2 Council for European Urbanism (www.ceunet.org), deklaracje z Brugge (2003) i z Visieu (2004), karta sztokholmska (2004) http://www.ceunet.org/charter.htm; Karta Nowego Urbanizmu, http://www.cnu.org/sites/files/Char-ter.pdf

3 Borys T., Jak budować program ekorozwoju informacje ogólne, Agenda 21 tom I; Warszawa – Jelenia Góra 1998.

nadmiernej i nieracjonalnej konsumpcji podstawowego zasobu, jakim jest niezabudowany grunt, widoczne są już po stosunkowo krótkim okresie 10 lat. W szczególnie dra-stycznych przypadkach chaotycznego i homogenicznego zagospodarowania wysokiej intensywności okres ten jest znacznie krótszy. Niszczenie środowiska kojarzone jest zwykle z intensywną działalnością przemysłową. Działa-nie przeciw naturze, burzenie jej naturalnych źródeł rege-neracji, nawet w tak z pozoru nieszkodliwy sposób, jakim jest budowa domu, rodzi trudne do odwrócenia, a nawet zatrzymania skutki. Tymczasem sposób kształtowania zagospodarowania przestrzennego na każdym stopniu ogólności ma wpływ na możliwość rozwoju zrównowa-żonego, na redukcję negatywnego wpływu zmian klima-tycznych na jakość życia4. Zmiany klimatyczne wywołują takie niekorzystne dla dalszego rozwoju zjawiska, jak: ocieplenie, zmniejszenie się zasobów i obniżenie jakości

4 Shaw R., Colley M., Connell R., Climate change adaptation by design: a guide for sus-tainable communities, Town and Country Planning Association, Londyn 2007.

WpłyW na rozWój zróWnoWażony

planoWanie rozWoju planoWanie przestrzenne urbanistyka architektura

Zawarte w planach i strategiach rozwoju priorytety rozwojowe, plany inwestycji publicznych, założenia polityki wspierania przedsięwzięć prywatnych, założenia polityki edukacyjnej, czyli kształtowania zachowań mieszkańców mają wpływ na:− wielkość szkodliwych emisji do

środowiska,− wykorzystanie zasobów

naturalnych.

Ustalenia studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego określające wielkość zasobów środowiska naturalnego (pól, lasów, wód powierzchniowych), mają wpływ na:− wielkość naturalnych środków

utrzymania i regeneracji środowiska,

− sprawność działania naturalnych systemów chłodzenia.

Usytuowanie budynków i ulic względem stron świata, naturalnych ruchów powietrza, komponowanie terenów zielonych i wód mają wpływ na:− odczuwanie uciążliwości

upałów przez mieszkańców i środowisko przyrodnicze,

− skuteczność działania naturalnych systemów chłodzenia.

Stosowanie technologii, konstrukcji i form architektonicznych ma wpływ na:− wielkość szkodliwych emisji

do środowiska,− wykorzystanie naturalnych

źródeł energii.

Tab. 3.1-1 Wpływ poszczególnych stopni planowania i projektowania zagospodarowania przestrzennego na ocieplenie klimatu. [AZ na podst.: Shaw R., Colley M., Connell R., Climate change adaptation by design: a guide for sustainable communities; Town and Country Planning Association, Londyn

2007.]



Zawarte w planach i strategiach rozwoju: priorytety rozwojowe, plany inwestycji publicznych, projekty działań organizacyjnych

mają wpływ na:− wielkość konsumpcji,− jakość wody,− ogólną wielkość zasobów wód.

Ustalenia studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego określające wielkość zasobów środowiska naturalnego mają wpływ na: − skuteczność naturalnego

systemu utrzymania jakości wody,

− wielkość i jakość zasobów wody.

Lokalizacja urządzeń infrastruktury technicznej, zagospodarowanie terenu mają wpływ na:− wielkość zanieczyszczeń

wód podziemnych i powierzchniowych,

− zdolność absorbowania i kumulacji wód opadowych.

Stosowanie rozwiązań konstrukcyjnych i technologicznych ma wpływ na:− wielkość konsumpcji wody,− jakość konsumowanej wody,− stopień zanieczyszczenia

ścieków.

Tab. 3.1-2 Wpływ poszczególnych stopni planowania i projektowania zagospodarowania przestrzennego na zasoby wód podziemnych

i powierzchniowych. [AZ na podst.: Shaw R., Colley M., Connell R., Climate change adaptation by design: a guide for sustainable communities; Town and Country Planning Association, Londyn 2007]


��

wód, częstsze występowanie klęsk żywiołowych i gwał-townych zjawisk atmosferycznych oraz obniżenie jakości gruntów.

Ocieplenie klimatu jest odczuwalne w czasie krótszym niż życie jednego pokolenia. Jest obserwowalne nawet bez konieczności wykonywania żmudnych pomiarów i ma wpływ na jakość życia poprzez:− zagrożenie zdrowia i życia ludzi wywołane nieprzysto-

sowaniem do coraz częściej notowanych ekstremalnie wysokich temperatur;

− obniżenie efektywności pracy ze względu na awaryj-ność urządzeń oraz złe samopoczucie pracowników wywołane nieprzystosowaniem do coraz częściej no-towanych ekstremalnie wysokich temperatur;

− zaburzenie naturalnych procesów utrzymujących rów-nowagę w przyrodzie, np. ciepłe zimy umożliwiają przetrwanie większej liczby szkodników;

− wzrost zagrożenia pożarami;− zmiany w strukturze przyrodniczej środowiska życia

wywołane procesami przystosowawczymi w ekosyste-mach: rośliny i zwierzęta reagują na ocieplenie;

− większą liczbę dni w roku z możliwością spędzania czasu na świeżym powietrzu.

Nieprawidłowa gospodarka zasobami jest źródłem prob-lemów ze stosunkami gruntowo-wodnymi, a tym samym wpływa na jakość wód podziemnych. Jest to związane za-równo z wprowadzaniem zanieczyszczeń do gleb i wód, jak i zaburzeniem naturalnych systemów regeneracji. Kurczące się zasoby wody pitnej i do celów użytkowych oraz jej zła jakość to bezpośrednie zagrożenie zdrowia i życia ludzi. Obniżanie się lustra wód gruntowych po-woduje zmiany w ekosystemach oraz wysuszanie gleb. Ma to bezpośrednie przełożenie między innymi na noś-ność gruntów oraz wielkość zasobów dostępnych pod zabudowę.

Zmiany klimatyczne zaowocowały, częstszym niż w mi-nionych wiekach, występowaniem klęsk żywiołowych i gwałtownych zjawisk atmosferycznych. Życie, zdrowie i mienie ludzi jest wystawiane na próbę, np. podczas po-wodzi po długich ulewnych deszczach, pożarów po prze-



Zawarte w planach i strategiach rozwoju: priorytety rozwojowe, plany inwestycji publicznych mają wpływ na:− podatność terenów na klęski

wywołane gwałtownymi zjawiskami atmosferycznymi,

− wybór metod i środków zapobiegania klęskom żywiołowym.

Ustalenia studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego określające wielkość zasobów środowiska naturalnego mają wpływ na: − wielkość i sprawność

naturalnych systemów ochrony,− naturalną podatność

terenów na klęski wywołane gwałtownymi zjawiskami atmosferycznymi,

− możliwości zastosowania zabezpieczeń technicznych.

Lokalizacja urządzeń infrastruktury technicznej (w tym kanalizacji burzowej), sposób zagospodarowania terenu mają wpływ na:− podatność terenów na klęski

wywołane gwałtownymi zjawiskami atmosferycznymi,

− możliwości zastosowania technicznych zabezpieczeń przed klęskami żywiołowymi.

Stosowanie rozwiązań konstrukcyjnych i technologicznych: posadowienie budynku, izolacje, systemy odprowadzenia wody z posesji, powierzchnie wybrukowane i zielone mają wpływ na:− zabezpieczenie budynków

i budowli przed klęskami żywiołowymi,

− wielkość zniszczeń w wypadku ulew czy powodzi.

Tab. 3.1-3 Wpływ poszczególnych stopni planowania i projektowania zagospodarowania przestrzennego na wrażliwość na klęski żywiołowe. [AZ na podst.: Shaw R., Colley M., Connell R., Climate change adaptation by design: a guide for sustainable communities; Town and Country Planning Association, Londyn 2007.]



Zawarte w planach i strategiach rozwoju: plany inwestycji publicznych, projekty działań organizacyjnych mają wpływ na:− stopień ochrony gruntów,− monitorowanie jakości gruntów.

Ustalenia studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego określające wielkość zasobów środowiska naturalnego mają wpływ na: − podatność gleb na zmiany

warunków klimatycznych,− wielkość zasobów

gruntów chronionych oraz przeznaczonych pod zabudowę.

Lokalizacja urządzeń infrastrukturytechnicznej oraz zagospodarowanie terenu ma wpływ na:− stopień zagrożenia gruntów

erozją,− skuteczność naturalnych

systemów ochrony gleb.

Architektura budynków i krajobrazu: dobór roślin i ich kompozycja przy zagospodarowaniu terenu, rozwiązania konstrukcyjne

i technologiczne w budynkach mają wpływ na: podatność nazmiany warunków gruntowych.

Tab. 3.1-4 Wpływ poszczególnych stopni planowania i projektowania zagospodarowania przestrzennego na jakość gruntów. [AZ na podst.: Shaw R., Colley M., Connell R., Climate change adaptation by design: a guide for sustainable communities; Town and Country Planning Association, Londyn 2007]

��

dłużających się suszach i upałach. Efektem ubocznym katastrof naturalnych jest zanieczyszczenie środowiska wywołane niekontrolowanymi emisjami.

Ostatnim z negatywnych efektów zmian klimatycznych wywołanych działaniami sprzecznymi z zasadami zrów-noważonego rozwoju jest obniżanie się jakości gruntów. Przesuszenie oraz gwałtowne zjawiska atmosferyczne, ta-kie jak wichury, burze czy ulewne deszcze powodują osu-wanie się gruntów, erozję oraz utratę nośności.

Rozwój zrównoważony jest zjawiskiem obserwowalnym. Łatwo i w miarę szybko można zauważyć efekty działań sprzecznych z jego zasadami. Jednak zaniechania działań widać dopiero w dalszej perspektywie. Podobnie pozy-tywne wyniki powstają w długim czasie są i pojawiają się stopniowo, a więc nie są efektowne. Zanim okaże się, czy jest to świadoma polityka przyczyniająca się do stałego zwiększania jakości życia, czy zaniedbanie prowadzące do nawarstwiania się problemów, upływa dużo czasu. Za-gospodarowanie przestrzenne jest zjawiskiem trwałym, bardzo trudnym i kosztownym do odwrócenia. Jedno-cześnie silnie oddziaływa na jakość życia. Kształtowanie wysokiej jakości przestrzeni znajduje się obecnie w kręgu prac Unii Europejskiej. Grupa robocza ekspertów UE5 precyzuje, iż pierwszym i podstawowym celem rozwojo-wym powinno być wykorzystanie istniejących zasobów w celu ograniczenia konieczności zagospodarowywania nowych obszarów, czyli regeneracja, rewitalizacja terenów zabudowanych.

Racjonalna gospodarka zasobami powiązana jest z za-chowaniami konsumpcyjnymi mieszkańców oraz z ich stylem życia. One także są uzależnione od elementów przestrzennych, takich jak lokalizacja usług czy moż-liwość korzystania z transportu ekologicznego, poru-szając się w sprawach codziennych. Ciągłość struktur zielonych i przestrzeni publicznych, wielofunkcyjne za-gospodarowanie o odpowiedniej dla charakteru miejsca intensywności, hierarchiczny lecz sieciowy układ ulic, do-bra dostępność szeroko pojętych usług ogólnomiejskich mają sprzyjać nie tylko uwolnieniu mieszkańców od ko-nieczności korzystania z samochodu osobowego w życiu codziennym, ale i rozwojowi kontaktów międzyludzkich, zaangażowaniu społecznemu w sprawy lokalne. Urbani-ści zwracają uwagę na kwestie czerpania i wykorzystywa-nia dla współczesnych potrzeb dziedzictwa kulturowego oraz na jakość architektury – w sensie estetycznym oraz technologicznym. Owe wytyczne projektowe, propozycje standardów minimalnych i maksymalnych dotyczą zarów-no inwestycji komercyjnych, jak i tych niskokosztowych, skierowanych do uboższych warstw społecznych.

Niewątpliwie w przypadku dynamicznego rozwoju stref podmiejskich mówimy o urbanizacji zarówno społecznej

5 Urban Design For Sustainability Final Report of the Working Group on Urban Design for Sustainability to the European Union Expert Group on the Urban Environment 23 January 2004, http://ec.europa.eu/environment/urban/pdf/0404final_re-port.pdf.

(liczba ludności napływowej przewyższa liczbę rdzen-nych, osadzonych w tradycji rolniczej, mieszkańców), jak i przestrzennej. Opierając się na teorii projektowania ur-banistycznego6, typologii opracowanej przez ideologów „inteligentnego wzrostu” i nowego urbanizmu7 oraz bry-tyjskiej praktyki „dobrego projektowania”8, opracowano zestaw wskaźników, które pozwolą ocenić sytuację po-szczególnych miejscowości. Metodę oznaczania jakości zagospodarowania, stosowaną od początku wieku XXI w Stanach Zjednoczonych, opracowano przy współpracy Amerykańskiej Agencji Ochrony Środowiska9 i Kongresu Nowego Urbanizmu. Po zidentyfikowaniu problemów związanych z rozwojem przestrzennym, z dynamiką pro-cesów zagospodarowywania nowych terenów, z ewolucją determinant poziomu życia, okazało się, że konieczne jest sprecyzowanie mierników jakości przestrzeni życiowej. Sama metoda daje jedynie wytyczne, każda z jednostek prowadzących ocenę sporządza własną listę wskaźników i kryteria oceny dostosowane do indywidualnej sytuacji. Stąd jest możliwe zaczerpnięcie z dorobku amerykań-skich urbanistów i przetłumaczenie ich na warunki euro-pejskie, polskie.

Celem opracowania autorskiej matrycy oceny rozwoju miejscowości jest określenie jakości zagospodarowa-nia przestrzennego. Wskaźniki zestawiono w czterech grupach: – uprawnienia i spójność planowania, – racjonalne gospodarowanie zasobami, – tożsamość lokalna i wizerunek,– funkcjonalność i dostępność. Dotyczą one wszystkich poziomów działalności inwe-stycyjnej od zarządzania i planowania przestrzennego po

6 Na podstawie: Towards an Urban Renaissance, Final Report of the Urban Task Force Chaired by Lord Rogers of Riverside, Int Thomson Publishing Services; Wielka Brytania 1999, s .66; Czarnecki Wł., Planowanie miast i osiedli, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1962; Domański Ryszard, „Podstawy planowania przestrzennego”, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1989; Chmielewski J. M., Teoria urbanistyki, wybrane zagadnienia; Politechnika Warszawska, Warszawa 1996; Design for living Bexley’s residential design guide – Local Development Framework Supplementary Planning Document, 21.01.2006; Strategic Planning And Regeneration Department Bexley, www.bexley.gov.uk; The Edinburgh Standards for Urban Design, The city of Ed-inburgh Council, www.cabe.org.uk; Cuesta Rafael, Cliff Moughtin, Christine Sarris and Paola Signoretta; Urban Design: Method And Techniques, Fowl Press is an imprint of Elscvicr 2004.

7 Duany&Plater-Zyberk Company, Municipal Code Corporation; Smart Code – a Comprehens ive Form-Based Planning Ordinance V.6,5, wiosna 2005; Dua-ny Andrés, William Wright, Sandy Sorlien, Laura Hall, Mike Watkins, Daniel Slone, Gustavo Sanchez Hugalde, Rachel Merson, Smart Code Manuals, New Urban Publications Inc., www.newurbannews.com, ISBN 0-9745021-1-1, Steuteville Robert, The New Urbanism: An alternative to modern, automobile-oriented planning and development, New Urban News, 8 lipca 2004; Aurbach Laurence, TND Design Rating Standards Version 2.2, wrzesień 2005, http://www.tnd-townpaper.com/images/TND_Design_Rating_Standards_2.2.pdf; Fleissig Will, Vickie Jacobsen in Collaboration with the Congress for New Urbanism and the U.S. Environmental Protection Agency, Smart Scorecard For Development Projects, January 2002, http://www.epa.gov/dced/scorecards/Scorecard_ex-pfleissigjacobsen.pdf; Rob Krier: Town Spaces, Contemporary Interpretations in Traditional Urbanism, Krier – Kohl – Architects, Birkhäuser Verlag, Basel, 2003.

8 The value handbook – Getting the most from your building and spaces, CABE, Londyn 2006; The Cost of Bad Design, CABE, Londyn 2006; www.cabe.org.uk.

9 Fleissig Will, Vickie Jacobsen in Collaboration with the Congress for New Urbanism and the U.S. Environmental Protection Agency, Smart Scorecard For Development Projects, January 2002, http://www.epa.gov/dced/scorecards/Scorecard_expfleissigjacobsen.pdf.


��

projektowanie urbanistyczne i architektoniczne. Jakość zagospodarowania przestrzennego określana jest indywi-dualnie dla poszczególnych miejscowości. Zaproponowa-no mieszany system oceny: stosując metodę zero–jeden (sprawdzając czy dany element występuje w danej miej-scowości) oraz określając stopień zaawansowania oparty na indywidualnej skali. Skalę można budować, stosując gradację:− pozytywną – punkty za kolejny stopień zaawansowania,− dwubiegunową – oceny dodatnie za walory i ujemne

za cechy sprzeczne z dobrą praktyką,− negatywną – przyznając ujemne punkty za braki i ce-

chy sprzeczne z dobrą praktyką.Poniżej zaprezentowano mieszaną metodę oceny jakości zagospodarowania przestrzennego przy zastosowaniu skali pozytywnej.

3.2. Uprawnienia i spójność planowania

Czynnikiem determinującym jakość życia jest satysfakcja, zadowolenie jednostki z życia10. Pierwsza grupa wskaź-ników dotyczy procesów planowania i uczestnictwa społecznego. Ich celem jest określenie czy rozwój prze-

10 Na podstawie: Markowski T., Zarządzanie rozwojem miast, Wydawnictwo Na-ukowe PWN; Warszawa 1999 s. 76; jakość życia to – wg Harvooda: odczucie dobrobytu przez jednostkę, zadowolenie jednostki z życia, wg Gillingham i Rice: poziom satysfakcji jednostki w wyniku spożycia dóbr i usług rynko-wych, publicznych, form spędzania wolnego czasu i innych charakterystyk środowiska życia.

strzenny jest zgodny z aspiracjami mieszkańców oraz czy dokumentacja związana z rozwojem gwarantuje trwałość i spójność realizacji ich założeń.

Relacje samorząd – mieszkańcy badane są pod dwoma kątami: czy oczekiwania mieszkańców są badane i mają odzwierciedlenie w działalności rad gminnych oraz czy mieszkańcy artykułują swoje aspiracje w gronach mają-cych władze decyzyjne. Samorząd powinien dysponować na bieżąco wiedzą na temat potrzeb i oczekiwań rozwojo-wych mieszkańców. Wskaźniki dobrej praktyki mogą być oparte na danych z wyborów samorządowych, ale także powinny brać pod uwagę praktykę badań społecznych oraz aktywność własną mieszkańców, taką jak na przy-kład tworzenie organizacji lub stowarzyszeń sąsiedzkich czy tworzenie prywatnych stron i forów internetowych na temat danej miejscowości.

Badane miejscowości mają zwykle niski wskaźnik upraw-nień planowania ze względu na: spadającą frekwencję wyborczą11 oraz będący bezpośrednim tego rezultatem nieodzwierciadlający przekroju społecznego skład rad gminnych. W miejscowościach gminy Kołbaskowo, za-budowanych osiedlami wielorodzinnymi, poziom ak-tywności społecznej zaczął powoli rosnąć. Osiedla wielorodzinne sprzyjają samoorganizacji mieszkańców. Więcej jest wspólnych spraw codziennych. W Przecławiu,

11 Np. w jednym z okręgów wyborczych w Mierzynie, obejmującym w całości nowe osiedla mieszkaniowe, frekwencja w roku 1994 wyniosła niecałe 5%.

cel jakościoWy Miernik Wskaźnik przykładoWa skala pkt

wiarygodna wiedza samorządu na temat potrzeb i oczekiwań rozwojowych mieszkańców

zaangażowanie mieszkańców w sprawy rozwoju miejscowości

frekwencja w wyborach samorządowych w ostatnich 10 latach

powyżej 50% i wzrost w ostatnich latach 3

powyżej 50% 2

wzrost w ostatnich latach 1

liczba lokalnych organizacji i stowarzyszeń zajmujących się sprawami lokalnymi

każde zarejestrowane stowarzyszenie lub organizacja sąsiedzka 1

liczba prywatnych stron i forów internetowych wyłącznie na temat miejscowości

każda strona internetowa lub forum prywatne dedykowane wyłącznie sprawom danej miejscowości

1

reprezentatywny skład społeczny rady gminy

relacja struktury społecznej rady gminy i struktury społecznej mieszkańców: proporcje rdzennych mieszkańców i napływowych (ostatnie 10 lat) w radzie gminy

podział mandatów odzwierciedla rzeczywistą strukturę ludności 1

jest reprezentant ludności rdzennej 1

jest reprezentant ludności napływowej 1

bezpośrednie badania oczekiwań i odczuć mieszkańców

liczba badań społecznych w ostatnich 10 latach

regularnie co roku 3

regularnie co kadencję 2

przy okazji opracowania dokumentów planistycznych 1

Tab. 3.2-1Ocena mandatu społecznego samorządu do planowania rozwoju. [AZ]

��

gdzie proces urbanizacji rozpoczęto już na początku lat 90. XX wieku, frekwencja wyborcza wzrosła w ostatnich wyborach, ponad połowa uprawnionych wzięła w nich udział, nowi mieszkańcy mają silną reprezentację w radzie gminy, działają 3 strony WWW poświęcone wyłącznie sprawom miejscowości. Siłą napędową jest niewątpliwie spółdzielnia mieszkaniowa. W przypadku osiedli indywi-dualnych domów jednorodzinnych aktywność społeczna jest zdecydowanie niższa.

Kolejnym badanym składnikiem jakościowym jest proces planowania rozwoju. Jego celem nadrzędnym jest zago-spodarowanie przestrzenne zgodne z zasadami rozwoju zrównoważonego, wewnętrznie spójne i w pełni kon-trolowane przez samorząd. Kontrola samorządu nad jednostką osadniczą zależy oczywiście od podziału ad-ministracyjnego. Urbanizacja często przebiega w poprzek tych granic. Konglomeraty administracyjne są z jednej

strony w uprzywilejowanej sytuacji, korzystając z dwóch źródeł finansowania inwestycji publicznych i konkurencji międzygminnej, z drugiej – cierpią na bezwład zarządza-nia związany z problemami w koordynacji planowania i realizacji założeń. Jasno określona odpowiedzialność za rozwój danej jednostki osadniczej to warunek wstępny sprawnego zarządzania rozwojem. Przypadki miejscowo-ści połączonych wymagają podjęcia współpracy odpo-wiednich władz lokalnych, najczęściej jest to gmina i duże miasto. W otoczeniu Szczecina, pomimo formalnego istnienia Samorządowego Stowarzyszenia Współpracy Regionalnej12, gminy nie podjęły konkretnej współpracy (inwestycyjnej czy planistycznej) zmierzającej do osiąga-nia celów związanych z jakością zagospodarowania prze-

12 Uchwała RM Nr XLIV/862/05; członkami założycielami Samorządowego Stowarzyszenia Współpracy Regionalnej są: Województwo Zachodniopo-morskie, Gmina Miasto Szczecin, Gmina Dobra, Gmina Goleniów, Gmina Gryfino, Gmina Kobylanka, Gmina Kołbaskowo, Gmina Police, Gmina Sta-re Czarnowo.


zagospodarowanieprzestrzenne kontrolowaneprzez samorząd, wewnętrzniespójne i planowe, zgodnez zasadami rozwojuzrównoważonego

sprawność zarządzania jakością zagospodarowania przestrzennego

czytelność granic jednostki osadniczej

łatwo rozpoznawalne w terenie granice administracyjne i przynależność poszczególnych posesji

1

jasno określona odpowiedzialność za zarządzanie rozwojem przestrzennym w danej miejscowości

istnieje jednostka (np. nadrzędna administracja samorządowa, związek międzygminny) koordynująca rozwój na całym spójnym przestrzennie, ale podzielonym administracyjnie obszarze

1

pełna dokumentacja planistyczna

zatwierdzone przez radę gminy dokumenty

strategia rozwoju1

plan rozwoju lokalnego 1

plany operacyjne 1

studium uwarunkowań kierunków zagospodarowania przestrzennego

1

każde dodatkowe opracowanie studialne, np. studium ruralistyczne, studium krajobrazowe oraz programowe, np. program gospodarki odpadami, program rozwoju turystyki

1

plany miejscowe – procent pokrycia terenów miejscowości za każde 10% 1

wysoka jakość merytoryczna planowania rozwoju

obecność załączników graficznych w dokumentach dotyczących rozwoju

obecność załączników w dokumencie planistycznym: strategia, plany i programy rozwoju lokalnego i rewitalizacji itd.

1

sekwencja zatwierdzenia dokumentów

zgodność uchwał z zasadą od ogółu (strategia – lokalny plan rozwoju – studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego) do szczegółu (plany miejscowe – podziały geodezyjne): za każdy spójny w czasie dokument podrzędny

1

zawartość merytoryczna dokumentacji

spójność zapisów między dokumentami zgodnie z zasadą od ogółu do szczegółu: za każdy spójny merytoryczny dokument podrzędny

1

Tab. 3.2-2 Ocena stopnia kontroli rozwoju przestrzennego przez samorząd. [AZ]


��

strzennego. Dzięki reformie administracji niektóre duże miasta polskie utworzyły wraz z sąsiadującymi gminami powiaty i w ten sposób formalnie budują współzależną sieć osadniczą. Obecnie tworzone obszary metropolitalne zasięgiem i kompetencjami różnią się od nich znacząco.

Ustawa o samorządzie gminnym13 nie określa w sposób bezpośredni zakresu dokumentacji z dziedziny planowa-nia rozwoju. Ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym14 włącza przygotowanie studium uwarun-kowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego w zakres zadań własnych gmin. Jednak generalnie – pla-nowanie rozwoju pozostaje kwestią wyboru. Skuteczność kontroli zagospodarowania przestrzennego związana jest z tym, do jakiego stopnia rozwój jest planowany. Należy więc sprawdzić, jakie dokumenty zostały przygotowane przez gminę oraz jakie treści zawierają. Podstawowy ze-staw to: strategia rozwoju, plan rozwoju lokalnego, pro-gramy rozwoju poszczególnych miejscowości, studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania prze-strzennego, plany miejscowe. Jakość merytoryczna do-kumentacji jest trudna do szybkiej i obiektywnej oceny. Proponuje się skontrolowanie obecności i praktyki nastę-pujących elementów:− załączników graficznych, jako że wszystkie plany roz-

woju dotyczą przestrzeni i powinny się do niej bezpo-średnio odnosić;

− systematycznego monitoringu realizacji (raportowanie);− spójności zapisów, co można wstępnie ocenić na przy-

kład analizując sekwencję zatwierdzenia dokumentów oraz odniesienia merytoryczne.

Wśród badanych gmin obszaru oddziaływania funk-cjonalnego miasta Szczecin wiodące gminy pod wzglę-dem planowania rozwoju to Goleniów oraz Police. Reprezentują one dwa różne podejścia do zagadnienia. W przypadku Goleniowa kluczową rolę przypisano pla-nowaniu strategicznemu. Jest to gmina, która jako pierw-sza w regionie zatwierdziła strategię rozwoju (1999). Po monitoringu realizacji oraz zmianie otoczenia prawne-go (wejście Polski do Unii Europejskiej) przygotowano i zatwierdzono w roku 2004 nowy dokument. Kolejne15 Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego przygotowano z uwzględnieniem wy-tycznych strategii. Warto dodać, iż strategie Golenio-wa zawierają załączniki graficzne wskazujące główne priorytety i obszary rozwojowe. Mimo iż niedoskonałe w formie, doskonale ilustrują podejście władz do pla-nowania. Mimo że pokrycie gminy Goleniów planami miejscowymi nie jest imponujące, jednak wszystkie klu-czowe obszary zostały przygotowane.

Przypadek gminy Police jest nieco odmienny. Wiodącą rolę pełni planowanie przestrzenne. Uchwalone w 2000

13 Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie terytorialnym, tekst jednolity: Dziennik Ustaw z 2001 roku, nr 142, poz. 1591.

14 Ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym z dn. 27 marca 2003 roku, DzU 2003 nr 80 poz. 717.

15 Strategie rozwoju uchwalono w roku 1999 i 2004, Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego: 2002 i 2006.

roku Studium uwarunkowań i kierunków zagospoda-rowania przestrzennego stworzyło podwaliny dla pro-cesu planowania miejscowego. Obecnie ponad 90% powierzchni gminy jest objęte planami, co stanowi ewe-nement nawet w skali kraju16, a tym samym jest przygoto-wane do inwestycji. Strategię rozwoju uchwalono dopiero w roku 2005.

3.3. Racjonalne wykorzystanie zasobów

Rozwój zrównoważony opiera się na zasadzie racjonalne-go wykorzystania zasobów, tak aby nie tylko następne po-kolenia, ale i obecni mieszkańcy mieli zapewniony stały poziom jakości życia. Zasobem podstawowym w rozwoju miejscowości jest ziemia. Zrównoważona struktura funk-cjonalno-przestrzenna zawiera optymalny zestaw użyt-kowania terenów, w tym terenów otwartych i ciekawych przyrodniczo. Racjonalne wykorzystanie zasobów to efektywne wykorzystanie terenów już zainwestowanych i istniejącej infrastruktury oraz zabezpieczenie odpowied-niego do dalszego zrównoważonego rozwoju zasobu te-renów otwartych.

Obecność terenów naturalnych, takich jak: lasy, jeziora, pola, jest jednym z najważniejszych elementów jakości zagospodarowania przestrzennego terenów wsi podmiej-skiej. Bliski kontakt z naturą to podstawowa różnica mię-dzy życiem na wsi a w mieście.

Widocznym symptomem efektywnego wykorzystania terenów jest stan zagospodarowania terenu (np. liczba nieruchomości opuszczonych, ruin, gruntów odłogo-wanych) oraz forma przestrzenna miejscowości. Zwar-te jednostki osadnicze najlepiej wykorzystują potencjał istniejącej infrastruktury. Urbanizacja przyczynia się do zróżnicowania intensywności zagospodarowania. Pier-wotnie małe podmiejskie miejscowości złożone były z podobnych do siebie zagród. Teraz powstają głównie domy jednorodzinne. Nowe inwestycje różnią się od ist-niejącej tkanki wsi stylem i parametrami urbanistycznymi takimi, jak intensywność zagospodarowania czy gęstość zaludnienia. Coraz częściej we wsiach podmiejskich po-jawia się zabudowa szeregowa oraz wielorodzinna. Jest to nowa jakość przestrzenna i ekonomiczna, która czę-sto przeradza się w nowy centralny punkt miejscowości. Wyższa intensywność zagospodarowania pozytywnie wpływa na efektywność ekonomiczną przedsięwzięć go-spodarczych w danym rejonie.

Dobra kompozycja urbanistyczna całej miejscowości pozwala na tworzenie i lepsze wykorzystanie nowych walorów. Wpływa ona nie tylko na odbiór estetyczny, ale i na powodzenie inwestycji komercyjnych (np. handel i usługi) i publicznych (np. transport publiczny). Sukces ekonomiczny wymaga odpowiedniej gęstości zaludnienia. Zurbanizowane miejscowości podmiejskie stoją przed dylematem – ograniczenie wzrostu i zachowanie pierwot-

16 Ministerstwo Budownictwa, Polska Przestrzeń. Raport o stanie zagospo-darowania przestrzennego kraj., Warszawa 2007; s. 157.

��

nych walorów wsi czy budowa miejskich w charakterze i kompozycji jednostek osadniczych na starym korzeniu. Łatwa dostępność (bez użycia samochodu) podstawowe-go zestawu usług pełni zasadniczą rolę w odczuwaniu dobrobytu przez jednostkę oraz przyczynia się do wzro-stu zainteresowania i zaangażowania w sprawy lokalne, do budowania tożsamości lokalnej.

Generalnie wsie podmiejskie w obszarze oddziaływa-nia funkcjonalnego Szczecina nie są przygotowane przestrzennie i kompozycyjnie do zaabsorbowania ani obecnego, ani planowanego wzrostu. Historyczne ukła-dy przestrzenne nie są układami rozwijalnymi – mogą

utrzymać rolę serca, centralnego punktu miejscowości, ale dalsza rozbudowa wymaga zaprojektowania rozwi-jalnej kompozycji sieci ulicznej. Niestety skala, w któ-rej przygotowano studia uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego17 nie jest właściwa dla projektowania urbanistycznego, zaś skala planów miejscowych18 – zbyt dokładna. Ponadto spośród ba-danych miejscowości jedynie Pilchowo może pochwalić się pełnym pokryciem planem miejscowym. Intensyw-ność zagospodarowania w badanych miejscowościach

17 Gmina Kołbaskowo – 1 : 10 000, gmina Dobra – 1 : 15 000, gmina Kobylanka – 1 : 20 000, gmina Goleniów – 1 : 10 000, gmina Police – 1 : 25 000.

18 1 : 500.


zabezpieczenie zasobów terenów naturalnych

prawna ochrona terenów naturalnych przed zabudową

stopień ochrony istniejących zasobów terenów naturalnych

każde 10% istniejących terenów otwartych prawnie wyłączonych z zabudowy w studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego

1

Tab. 3.3-1Ocena stopnia zabezpieczenia terenów naturalnych. [AZ].


efektywne wykorzystanie terenów zainwestowanych i infrastruktury

maksymalne wykorzystanie istniejących terenów budowlanych

rozpoznawalność granic jednostki osadniczej w terenie

zwarta struktura miejscowości, łatwo rozpoznawalne granice administracyjne i przynależność poszczególnych posesji

3

zwarta struktura miejscowości, łatwo rozpoznawalne granice administracyjne i przynależność poszczególnych posesji, rozproszone pojedyncze siedliska

2

zwarta struktura miejscowości, trudno rozpoznawalne granice administracyjne jednostki 1

zwarta forma przestrzenna miejscowości brak odseparowanych osiedli 1

tereny opuszczone, niszczejące, odłogowane w granicach jednostki osadniczej (obręb geodezyjny)

każdy procent wykorzystanych terenów budowlanych powyżej 90% 1

zróżnicowana i komponowana intensywność nowego zagospodarowania

zróżnicowanie intensywności zagospodarowania, form zabudowy mieszkaniowej (np. domy jednorodzinne, zabudowa bliźniacza, szeregowce, małe domy mieszkalne, budynki wielorodzinne)

więcej niż 5 rodzajów intensywności zagospodarowania (w tym wewnątrz terenów mieszkaniowych) w miejscowości

3

4 rodzaje intensywności zagospodarowania (w tym wewnątrz terenów mieszkaniowych) w miejscowości

2

3 rodzaje intensywności zagospodarowania (w tym wewnątrz terenów mieszkaniowych) w miejscowości

1

intensywność zagospodarowania zgodna z hierarchiczną strukturą przestrzenną miejscowości

strefy intensywnego zagospodarowania pokrywają się z wielofunkcyjnym centrum miejscowości 3

Tab. 3.3-2Ocena efektywności wykorzystania istniejących terenów zabudowanych i infrastruktury. [AZ]


��

nie tworzy hierarchicznej i spójnej struktury prze-strzennej. Wyjątkiem może być Bezrzecze, gdzie moż-na zidentyfikować zalążek funkcjonalnego centrum, na które składają się między innymi budynki wielorodzin-ne z usługami w parterach. Mimo wymienionych frag-mentarycznych wyjątków, w chwili obecnej gospodarka zasobami przestrzennymi w najdynamiczniej rozwijają-cych się wsiach podmiejskich w sąsiedztwie Szczecina nie jest racjonalna.

3.4. Tożsamość lokalna i wizerunek

Przywiązanie mieszkańców do miejsca zamieszkania, akceptacja i współtworzenie współczesnego wizerunku wsi to cechy istotne dla jakości zagospodarowania prze-strzennego oraz rozwoju zrównoważonego. Tożsamość lokalna stanowi gwarancję społeczną dla trwałości i ja-kości zagospodarowania. Mieszkańcy identyfikujący się z miejscem zamieszkania są nie tylko skłonni angażować się w sprawy lokalne, dbają o otoczenie, ale i rozumieją konieczność dostosowania się do estetyki miejsca czy ograniczeń terytorialnych. Fundamentem związków z miejscem są wspólne wartości, których nosicielami są zarówno inni ludzie, jak i dorobek materialny charaktery-styczny dla danego miejsca, lokalna kultura19. Wskaźniki jakości zagospodarowania przestrzennego obejmują za-gadnienia dziedzictwa historycznego, kształtowania kra-jobrazu oraz wizerunku.

Dynamiczna urbanizacja wsi marginalizuje znaczenie iloś-ciowe i jakościowe historycznych zasobów materialnych. Ponadto tereny Polski zachodniej, a zwłaszcza Pomorza Zachodniego, przeżyły wiele radykalnych zwrotów poli-tycznych w swojej historii i nie mogą się pochwalić silną tradycją lokalną. Są to obszary, gdzie obecni mieszkańcy są najdalej trzecim pokoleniem urodzonym na miejscu. Zachowały się nieliczne obiekty pochodzące sprzed II wojny światowej, niematerialne składniki kulturowe są mozaiką, a raczej konglomeratem składników z wielu stron Polski i Europy. Wielokulturowość może stać się źródłem dla nowej tożsamości.

Zabytkowe obiekty i otaczające je legendy mogą stano-wić spoiwo dla mieszkańców miejscowości narosłych na korzeniu historycznych wsi. Takim spoiwem mogą być także, przechodzące właśnie do historii, związki z kulturą agrarną. Znaczenie mają zarówno aktywne gospodarstwa nastawione na produkcję (np. plantacje owocowe, warzy-wa ekologiczne), jak i te wykorzystujące zasoby do celów sportu i rekreacji (np. stadniny). Czynnikami wiążącymi mieszkańców są także bieżące przeżycia, takie jak walka z klęską żywiołową czy zmaganie się z budową wspólnej infrastruktury. Przy określaniu jakości zagospodarowania identyfikowane są istotne elementy tożsamości lokalnej, określany stopień ich ochrony prawnej, stan techniczny oraz teraźniejsze użytkowanie.

19 Na podstawie teorii Erica Ericsona, Identity and the Life Cycle. Selected Papers (1959), New York: International Universities Press, Inc., 1959.

Ostatnim zastanym elementem jakości zagospodarowania przestrzennego, a wartym zachowania czy kontynuacji, są związki wizualne miejscowości z otoczeniem. Atrakcyjne panoramy są ilustracją spójności wewnętrznej kompozy-cji zabudowy, a tym samym i społeczności, która potrafi-ła taką spójność wytworzyć. Dominanty w panoramach, czyli elementy wyróżniające się w widokach ze względu na swoją wysokość czy gabaryty, stanowią rodzaj znaku firmowego. I nie są to koniecznie budynki historyczne. Podobnie oddziaływają, ale w skali wewnętrznej, zabu-dowania o charakterze publicznym, obiekty ważne funk-cjonalnie dla mieszkańców. Ich styl to znacznik miejsca, odzwierciedlenie wartości estetycznych i przestrzennych stanowiący składnik tożsamości lokalnej. Elementy eks-pozycji czynnej, czyli punkty z których roztacza się widok na okolicę, stanowią ważny element poczucia wolności (otwarte, malownicze tereny) oraz bezpieczeństwa (struk-tura zabudowana miejscowości). Ważne jest, czy ziden-tyfikowane atrakcyjne zasoby wizualne są chronione, czy będą trwały. Badane powinny być zarówno panoramy, jak i punkty, i ciągi widokowe.

Nie wszystkie wsie mogą pochwalić się historycznym do-robkiem materialnym o wartościach godnych kontynua-cji. Wszystkie wsie podmiejskie muszą się skonfrontować z zupełnie różnym stylem życia oraz, utrwalanym przez związki funkcjonalne, przywiązaniem napływowych mieszkańców do miasta. Podział przebiega wielopłasz-czyznowo: od sfery społecznej po estetykę. Tymczasem przestrzeń wysokiej jakości to spójny wizerunek i styl miejscowości, z którym mieszkańcy chcą się identyfiko-wać. Dynamiczny rozwój stwarza szansę, ale i obowiązek określenia i tworzenia takiego wizerunku współcześnie. Pierwsza decyzja samorządu dotycząca wsi podmiejskich związana jest ściśle z wymiarem przestrzennym. Możli-wych jest kilka opcji, z których podstawowe to:− zachowanie i ochrona tożsamości istniejącej wsi;− połączenie z miastem i kreacja peryferyjnej dzielnicy;− tworzenie nowego miasta poprzez rozbudowę istnieją-

cej wsi;− tworzenie nowego miasta na nowym korzeniu.

W przypadku decyzji o zachowaniu wiejskiego charakteru należy zdecydowanie ograniczać nowe osadnictwo w wy-miarze przestrzennym i demograficznym. Kluczowe jest utrzymanie związków z gospodarką i kulturą rolną oraz nawiązywanie i ochrona zasobów historycznych. Jest to zadanie bardzo trudne i wymaga konsekwencji ze stro-ny władz przy ograniczaniu presji budowlanej oraz przy inspirowaniu mieszkańców podczas prowadzenia działań modernizacyjnych i remontowych.

Miejscowości położone na granicy z miastem stoją przed dylematem, czy walczyć o zachowanie samodzielności i wiejskiego charakteru, czy też zaakceptować przekształ-cenie w dzielnicę miasta. Przyzwolenie na połączenie z miastem oznacza podporządkowanie się zewnętrz-nym związkom funkcjonalnym i kompozycyjnym, ścisłą współpracę między administracjami. Rozwijalne układy

�0


zachowanie zasobówdziedzictwa kulturowegoi specyfiki obszarów wiejskich

bogactwo zachowanych zasobów dziedzictwa kulturowego

zachowane historyczny obiekt / zespół obiektów architektury

dobry stan techniczny, w użytkowaniu odpowiednim do wartości kulturowej 3

zły stan techniczny, w użytkowaniu odpowiednim do wartości kulturowej 2

zły stan techniczny, opuszczony / funkcja nieodpowiednia dla wartości kulturowej 1

zachowany historyczny układ przestrzenny

w pełni zachowany 3

w pełni czytelny, częściowo zachowany, ze współczesnymi uzupełnieniami o odpowiedniej skali i spójnej formie

2

czytelny, ale niepełny – miejsca do uzupełnienia w przyszłości 1

zachowana specyfika obszarów wiejskich

zachowane związki z kulturą agrarną

zachowany krajobraz rolniczy (użytkowane rolniczo pola w sąsiedztwie zabudowy) 2

każde funkcjonujące gospodarstwo rol e 1

atrakcje krajobrazowe

elementy ekspozycji czynnej

otwarcia widokowe na atrakcyjny krajobraz dostępne dla ponad 50% posesji 3

otwarcia widokowe na atrakcyjny krajobraz dostępne dla 30–50% posesji 2

otwarcia widokowe na atrakcyjny krajobraz dostępne dla 20–30% 1

elementy ekspozycji biernej

harmonijna panorama z atrakcyjną dominantą widoczną z dróg wjazdowych (tranzyt) do miejscowości

3

harmonijna panorama (z atrakcyjną dominantą) widoczną z punktów widokowych poza drogami wjazdowymi

2

atrakcyjna dominanta/panorama widoczna z dróg wjazdowych (tranzyt) do miejscowości 1

ochrona zachowanych zasobów

ochrona zasobów dziedzictwa historycznego

wpis do rejestru zabytków 3

wpis do ewidencji konserwatora zabytków 2

inne formy ochrony prawnej 1

ochrona zasobów krajobrazowych

pełna ochrona prawna terenów stanowiących przedpola ekspozycji (tereny wyłączone z zabudowy)

3

ochrona prawna terenów stanowiących przedpola ekspozycji (tereny z ograniczeniami gabarytów i form zabudowy)

2

ochrona prawna dominant krajobrazowych 1

Tab. 3.4-1 Ocena zasobów i ochrony dziedzictwa historycznego oraz specyfiki terenów wiejskich. [AZ]


��

przestrzenne powinny skupiać się wkoło nowego, wspól-nego dla obu części, centrum dzielnicowego powiązane-go w sieć z innymi, podobnymi centrami w mieście.

Urbanizacja wsi, czyli wykształcenie się miasta na rdze-niu dawnej wsi podmiejskiej, wymaga starannego zapla-nowania przestrzeni tak pod względem funkcjonalnym, jak i urbanistycznym. Charakterystyczne elementy kom-pozycji to ulica, plac, pierzeja. Rozwijalny układ zabu-

dowy oraz zróżnicowanie gęstości zabudowy powinny podkreślać formalne i funkcjonalne znaczenie centrum oraz ułatwiać orientację w terenie. System przestrzeni publicznych ma sprzyjać spotkaniom i tworzeniu związ-ków sąsiedzkich.

Jednostki osadnicze na nowym korzeniu, powstałe w ode-rwaniu od istniejących już wsi lub miast, z jednej strony dają urbanistom największe pole do popisu, z drugiej – są


spójny i atrakcyjny dla mieszkańców współczesny wizerunek miejscowości

jasno określony docelowy wizerunek miejscowości

określenie cech wizerunku miejscowości w dokumentach planistycznych

za każdy dokument planistyczny zawierający opis wizerunku miejscowości oraz zasady zagospodarowania przestrzeni

1

powszechna dostępność informacji na temat wizerunku miejscowości i zasad jego tworzenia

za każdy tytuł publikacji popularnej na temat wizerunku miejscowości oraz zasad zagospodarowania przestrzeni

1

za każdy kanał informacji, którym dane na temat wizerunku miejscowości oraz zasady zagospodarowania przestrzeni są upowszechniane

1

dobra urbanistyka całościowa kompozycja przestrzenna miejscowości

istnieje rozpoznawalna nadrzędna struktura kompozycyjna, złożona z osi kompozycyjnych i punktów węzłowych, dla całej miejscowości oraz czytelne zasady komponowania kolejnych fragmentów spójność powiązań funkcjonalno- -przestrzennych

3

istnieje rozpoznawalna nadrzędna struktura kompozycyjna, złożona z osi kompozycyjnych i punktów węzłowych, dla całej miejscowości oraz zespoły komponowanych fragmentów powiązanych strukturą nadrzędną

2

istnieje rozpoznawalna nadrzędna struktura kompozycyjna, złożona z osi kompozycyjnych i punktów węzłowych, dla całej miejscowości

1

rozpoznawalny styl budowania

walory architektoniczne obiektów użyteczności publicznej

dobra współczesna architektura, wkomponowana w otoczenie – znak miejsca, obiekt powstały w czasie obecnej fali urbanizacyjnej

3

obiekt historyczny – tradycyjny znak miejsca, spełniający współczesne standardy użytkowe 2

adaptacja obiektu historycznego nie będącego elementem kompozycyjnie ani formalnie ważnym / obiekt współczesny, wkomponowany w otoczenie (skala + detal) zmodernizowany, spełniający współczesne standardy użytkowe

1

walory architektoniczne zabudowań w miejscowości, z uwzględnieniem lokalnego kontekstu kulturowego

można zidentyfikować elementy lokalnego stylu architektonicznego, styl ten jest kontynuowany w formach współczesnych obiektów

3

nowe budynki są spójne stylistycznie (forma, materiał, skala), styl jest rozpoznawalny na tle innych miejscowości

2

można zidentyfikować elementy lokalnego stylu architektonicznego, spójne dla danej części miejscowości

1

Tab. 3.4-2 Ocena wizerunku przestrzennego miejscowości. [AZ]

��

rozwiązaniami najbardziej ryzykownymi i kosztownymi. Stoją w sprzeczności z zasadą racjonalnej gospodarki za-sobami, szczególnie w przypadku ich jednofunkcyjności – zagospodarowania wyłącznie na cele mieszkaniowe, bez towarzyszących usług. Są również bardzo kosztowne dla inwestorów oraz ryzykowne dla środowiska natural-nego (a tym samym dla mieszkańców), między innymi ze względu na niewielką możliwość kontroli indywidu-alnych systemów wodno-kanalizacyjnych. Bardzo trud-no wykształcić związek mieszkańców z miejscowością, w której przestrzeń dostępna dla nich ogranicza się do drogi dojazdowej i własnego ogrodu. Nie jest to jednak niemożliwe. Podobnie jak w przypadku przekształceń wsi w miasteczka, niezbędna jest całościowa kompozy-cja przestrzenna z miejscem centralnym oraz siecią prze-strzeni publicznych i półpublicznych.

Tożsamość lokalną buduje również estetyka architek-tury. Jednolity styl może być forsowany za pomocą ry-gorystycznych zapisów planów miejscowych, może być efektem zorganizowanej działalności deweloperskiej du-żej skali, może wykształcić się na bazie indywidualnych decyzji inwestorskich. Zawsze ważny jest element dobrej

woli, znajomości i zrozumienia kontekstu miejsca. Zada-niem władz samorządowych jest opisanie pożądanego wizerunku miejscowości w sposób przejrzysty oraz prze-kazanie tych informacji w sposób stanowczy dla inwesto-rów. Jednym z elementów kształtowania współczesnego wizerunku miejscowości są inwestycje publiczne. We wsiach wszelkie budynki użyteczności publicznej są nie-jako automatycznie punktami centralnymi, wyróżnikami miejscowości w skali gminy, bardzo widoczną wizytówką samorządu. Walory architektoniczne i użytkowe takich inwestycji są jednym ze wskaźników jakości zagospoda-rowania przestrzennego i symptomem podejścia władz lokalnych do tej jakości. Forma nowych zabudowań pry-watnych, ich usytuowanie stanowi świadectwo smaku napływowych inwestorów, a także ich zrozumienia i sza-cunku dla zastanej tradycji materialnej.

Generalnie w gminach obszaru oddziaływania funk-cjonalnego miasta Szczecin walory architektoniczne i urbanistyczne nie są postrzegane przez samorządy jako ważny element jakości życia. Zamówienia publicz-ne na budynki użyteczności publicznej na terenach wsi podmiejskich precyzują wyłącznie warunki techniczne


zapewnienie różnorodności dobrze dostępnych funkcji komercyjnych i publicznych na obszarze miejscowości

różnorodnośćfunkcjonalna na obszarzemiejscowości

liczba i różnorodność usług, kategorie: sklepy, gastronomia, rozrywka, edukacja, miejsca kultu, usługi gminne, inne obiekty użyteczności publicznej, biura, usługi rzemiosła, służba zdrowia, prywatne kluby

liczba placówek usługowych o charakterze publicznym: każdy element 1

liczba placówek usługowych o charakterze publicznym dostępnych pieszo w granicach 10 minut spaceru dla ponad 80% mieszkańców: każdy element

1

liczba placówek usługowych o charakterze komercyjnym: każdy element 1

różnorodność istniejących obszarów wielofunkcyjnych

więcej niż 7 funkcji 3

5 lub 6 funkcji 2

3 lub 4 funkcje 1

udział istniejących obszarów wielofunkcyjnych w powierzchni zabudowanej

za każdy % powyżej 10% 1

ciągłość przestrzeni publicznych

tereny zielone

ciągłe wewnątrz miejscowości i powiązane z zewnętrznymi 3

ciągłe wewnątrz miejscowości 2

ciągłe na obrzeżach miejscowości 1

tereny rekreacyjne ogólnie dostępne


ciągłe wewnątrz miejscowości 2

ciągłe na obrzeżach miejscowości 1

Tab. 3.5-1 Ocena różnorodności i dostępności funkcji na terenie miejscowości. [AZ]


��

i finansowe inwestycji, nikt nie pisze o pożądanym prze-kazie wartości estetycznych. Nie są organizowane kon-kursy architektoniczne.

Wyróżnić należy miejscowość Morzyczyn wykorzystu-jącą walory naturalne (jezioro) swojego położenia oraz strategiczne (na trasie między dwoma silnymi ośrodka-mi miejskimi: Szczecinem i Stargardem Szczecińskim). Morzyczyn tworzy swój wizerunek również za pomocą środków architektonicznych. Zabudowa promenady nad jeziorem Miedwie została starannie i z rozmachem zapro-jektowana. Znak miejsca – czyli nowa muszla koncertowa – to przykład dobrej współczesnej architektury20, śmiałej w formie, naturalnej w materiałach.

Lokalny styl zabudowy cechuje różnorodność. Większość realizacji domów jednorodzinnych to domy katalogowe. Jednak niechęć inwestorów do zamawiania indywidual-nego projektu u architekta idzie w parze z wyborem ty-powego domu zupełnie innego od domu sąsiada. Nawet miejscowości zabudowane osiedlami wielorodzinnymi są bardzo zróżnicowane i podzielone. Współczesny wizeru-nek jest w większości trudno rozpoznawalny w terenie, niedookreślony w dokumentach planistycznych.

3.5. Funkcjonalność i dostępność

Ostatnimi z badanych elementów jakości zagospodaro-wania przestrzennego są funkcjonalność i dostępność. Są to jednocześnie składniki najłatwiejsze do obserwacji oraz powszechnie doceniane przez użytkowników. Pod pojęciem funkcjonalności rozumieć należy różnorod-ność funkcji publicznych i komercyjnych na obszarze miejscowości. Wielofunkcyjność jest jednym z motywów przewodnich współczesnej urbanistyki i planowania prze-strzennego21 tak ze względu na poziom życia, jak i na roz-wój zrównoważony. Tereny mieszkaniowe wzbogacone o obiekty usługowe oraz miejsca pracy nieszkodliwe dla środowiska mają większy potencjał gospodarczy i ekolo-giczny. Złożona kompozycja funkcjonalna ma zapewnić żywotność miejscowości poprzez:− sukces ekonomiczny lokalnych inwestycji komercyj-

nych przede wszystkim ze względu na bezpośredni do-stęp do rynku zbytu i rynku pracy, jest to szczególnie istotne dla małych i średnich przedsiębiorstw;

− zwiększenie liczby spotkań mieszkańców, otwarcie ich na kontakty międzyludzkie, a tym samym budowanie ich związków z miejscem;

− przywrócenie typowego dla wsi wysokiego poziomu bezpieczeństwa publicznego związanego ze zwyczajo-

20 Autor: pracownia Metropolis.21 wg European Spatial Development Perspective, raport z konferencji To-

wards Balanced and Sustainable Development of the Territory of the EU, Potsdam, 1999; Rob Krier: Town Spaces, Contemporary Inter-pretations in Traditional Urbanism; Krier – Kohl – Architects, Intro-duction by Michael Graves, Birkhäuser Verlag, Basel, 2003; Shaw R., Colley M., Connell R., Climate change adaptation by design: a guide for sustainable communities, Town and Country Planning Association, Londyn 2007.

wym monitoringiem sąsiedzkim oraz poczuciem przy-należności i odpowiedzialności za sprawy miejscowe, np. czystość;

− ograniczenie konieczności poruszania się samocho-dem w sprawach codziennych, a tym samym obniżenie liczby szkodliwych emisji i polepszenie bezpieczeństwa publicznego.

Stopień wyposażenia miejscowości w usługi to nie wszyst-ko. Istotna jest ich jakość oraz rzeczywista dostępność dla mieszkańców. Jakość usług powinna odpowiadać oczeki-waniom i aspiracjom mieszkańców. W przypadku usług komercyjnych popyt reguluje podaż. Tereny wsi podmiej-skich zamieszkane przez polską klasę średnią są poten-cjalnie dobrym rynkiem dla usług o charakterze bardziej elitarnym. Widać to również po asortymencie na półkach wiejskich sklepików. Głównym problemem jest nakłonie-nie mieszkańców do korzystania z udogodnień na miej-scu zamiast zwyczajowego jeżdżenia do miasta.

Czynnikiem najsilniej wiążącym mieszkańców, a jedno-cześnie katalizującym rozwój innych funkcji, są usługi podstawowe, do których zaliczamy: szkołę podstawową, miejsce kultu (kościół, kaplica), sklep z podstawowymi artykułami spożywczo-przemysłowymi, lekarza pod-stawowej opieki zdrowotnej, miejsce spotkań, takie jak: plac zabaw, lokal gastronomiczny, świetlica środowi-skowa. Znaczenie mają zarówno sama obecność takich elementów, jak i jakość świadczonych usług, standard techniczny i estetyczny obiektu oraz dostępność. Zakła-da się, że izochrona dojścia do tych urządzeń nie powin-na przekraczać kwadransa. Czynnikiem determinującym dostępność w strukturze funkcjonalno-przestrzennej wsi podmiejskich jest ciągłość przestrzeni publicznych umoż-liwiająca płynne i bezkolizyjne poruszanie się bez użycia samochodu.

Ciągłość przestrzeni publicznych i powszechnie dostęp-nych terenów zielonych powiązana jest z kształtowaniem sieci komunikacyjnej. Największą bolączką przedmieść na całym świecie jest uzależnienie mieszkańców od samo-chodu osobowego w każdej dziedzinie życia codziennego. Rośnie liczba pojazdów w pojedynczym gospodarstwie domowym. Wpływa to bezpośrednio na jakość życia mieszkańców poprzez ograniczenie czasu wolnego na rzecz czasu spędzanego w samochodzie (często w stresie wywołanym sytuacją na zatłoczonej drodze). Dlatego też wskaźniki obejmują stan techniczny sieci ulicznej i drogo-wej, kontrolę stanu przepustowości i bezpieczeństwa na drogach, a także dostępność transportu publicznego.

Wsie podmiejskie w sąsiedztwie Szczecina dysponują sła-bo rozwiniętą siecią usługową. Najlepiej pod tym wzglę-dem prezentują się: Przecław w gminie Kołbaskowo oraz Bezrzecze leżące na granicy między miastem a gminą Do-bra. Obie miejscowości mają zróżnicowaną intensywność zagospodarowania, oprócz domów jednorodzinnych znaczne obszary zabudowane są osiedlami wielorodzin-nymi. Przecław może poszczycić się zespołem szkół

��


zapewnienie bezpiecznej i przyjaznej środowisku komunikacji wewnątrz miejscowości, gminy oraz między miejscowością a ośrodkiem miejskim

dogodne warunki do praktykowania przyjaznego środowisku sposobu poruszania się po miejscowości

ciągłość szlaków pieszych


ciągłe wewnątrz miejscowości, częściowo rozłączne z ruchem zmotoryzowanym 2

ciągłe wewnątrz miejscowości, zawsze związane z ruchem zmotoryzowanym 1

ciągłość i bezpieczeństwo tras rowerowych


ciągłe wewnątrz miejscowości, częściowo rozłączne z ruchem zmotoryzowanym 2

ciągłe wewnątrz miejscowości, zawsze związane z ruchem zmotoryzowanym 1

dogodne warunki do bezpiecznejkomunikacji wewnątrz miejscowości

ograniczenie kolizji na drodze głównej

droga główna nie przenosi ruchu tranzytowego 3

rozdział ruchu zmotoryzowanego, pieszego i rowerowego na drodze głównej, chodniki na całym przebiegu, ścieżka rowerowa na osobnym śladzie

2

rozdział ruchu zmotoryzowanego i pieszego na drodze głównej, chodniki na całym przebiegu 1

ciągłość w sieci ulicznej1

powyżej 1,27 skrzyżowań na ha 3

1,12 – 1,27 skrzyżowań na ha 2

9,7 – 1,12 skrzyżowań na ha 1

różnorodność i dostępność wyboru środka transportu w komunikacji między miejscowościąa ośrodkiem miejskim oraz stolicą gminy

sprawność połączeń z głównym ośrodkiem miejskim

kolej / tramwaj 3

miejska linia autobusowa 2

regularna linia autobusowa 1

czas dojazdu do centrum miasta transportem publicznym

do 10 min 3

10–30 min 2

30–60 min 1

dostępność dla mieszkańców - % mieszkańców w zasięgu przystanków

80–100% 3

65–80% 2

50–65% 1

Tab. 3.5-2 Ocena bezpieczeństwa i różnorodności komunikacji wewnętrznej miejscowości oraz połączeń zewnętrznych. [AZ]

1 Do ogólnej liczby skrz yżowań nie wlicza się skrz yżowań ze ślepymi ulicami, sięgaczami; wg Aurbach Laurence, TND Design Rating Standards Version 2.2, wrzesień 2005, http://www.tndtownpaper.com/images/TND_Design_Rating_Standards_2.2.pdf.


��

gminnych, wyposażonych na poziomie wieku XXI, oraz rozwiniętą siecią usług prywatnych, w tym przedszkolem, licznymi gabinetami lekarskimi i sklepami. Bezrzecze ko-rzysta z dwóch źródeł finansowania usług publicznych, jednak żadna z placówek nie prezentuje ani podstawowe-go współczesnego standardu w świetle prawa budowla-nego, ani wysokiego poziomu usług.

Samochód pozostaje podstawowym środkiem lokomo-cji, pomimo rozwoju komunikacji zbiorowej. Najlepiej skomunikowanymi z miastem wsiami podmiejskimi są: Przecław (linia miejskiego autobusu i linii PKS bezpo-średnio łączące ze śródmieściem), Morzyczyn (2 linie miejskie i 3 linie regionalne PKS bezpośrednio łączące ze śródmieściami sąsiednich miast). Przy obecnym zani-ku przestrzeni publicznych, niedorozwoju sieci usług na terenach wiejskich, mieszkańcy nadal będą zmuszeni do podróży między domem a miastem.

3.6. Podsumowanie

Jakość zagospodarowania przestrzennego można mie-rzyć i porównywać. Zaproponowany sposób oceny jest elastyczny, możliwy do rozbudowy i modyfikacji, np. w zależności od potrzebnej szczegółowości. Wprowa-dzenie wskaźników jest konieczne w celu skutecznego zarządzanie przestrzenią oraz komunikacji między przed-stawicielami różnych sektorów i grup interesów. Możliwe jest precyzyjne określanie celów rozwojowych oraz kon-trola ich realizacji.

Ocena jakości zagospodarowania przestrzennego służy do wskazania słabych i mocnych punktów rozwoju danej miejscowości. Pozwala na ogniskowanie działań samorzą-du, a tym samym na efektywne wykorzystanie środków publicznych na rzecz poprawy tej jakości. Dokonywane porównania między miejscowościami pozwalają na wska-zanie najsłabszych ogniw w kontekście gminnym. Pro-ponuje się także przyjęcie jako punkt odniesienia sumy wartości maksymalnych ocen i wyrażenie ocen indywidu-alnych w postaci procentów wartości maksymalnej. Dzię-ki temu można również ocenić jakość zagospodarowania przestrzennego w odniesieniu do stanu idealnego.

Poddane szczegółowym analizom wsie obszaru oddzia-ływania funkcjonalnego miasta Szczecin reprezentują oceny od 27 do 55% wartości maksymalnej. Analizy po-szczególnych grup jakościowych wykazują zróżnicowa-nie nawet czterokrotne. Największe różnice występują w zakresie spójności i uprawnień planowania oraz w dzie-dzinie funkcjonalności i dostępności. Duża rozbieżność w pierwszej grupie jakościowej świadczy o zróżnicowa-niu w przewidywalności i zgodności kierunków dalszego wzrostu z oczekiwaniami mieszkańców. Widać wyraźne zróżnicowanie między gminami. Miejscowości o najwyż-szych ocenach znajdują się na terenach pod administracja

samorządów prowadzących aktywną politykę rozwoju, przyjmujących pozycję lidera, czynnika wiodącego i ak-tywnie kształtującego działania na terenie gminy. Oce-ny najniższe przypadły miejscowościom zarządzanym w sposób bardziej reaktywny, gdzie władze starają się ra-czej odpowiadać na sygnały rynkowe, działania w obrębie sektora prywatnego. Jednocześnie są to gminy, które za-notowały największy przyrost ludności w badanym okre-sie. Wolność (dowolność) inwestowania przełożyła się na wzrost ilościowy, w mniejszym stopniu – jakościowy.

Kolejnymi dowodami na rozwój – przewagę ilości nad jakością w rozwoju wsi podmiejskich – są niskie oceny większości miejscowości w zakresie ich funkcjonalności i dostępności. Najwyższe oceny uzyskały miejscowości silnie zurbanizowane, położone na granicy między mia-stem a gminą. 5 z badanych 12 miejscowości nie osiąg-nęło nawet progu 30%, dalsze 3 przekroczyły tę wartość jedynie o 2%. Potrzeba nowych inwestycji publicznych i prywatnych związanych z obsługą podstawową ludno-ści, takich jak sklepy czy drobne usługi rzemieślnicze, oraz oświata, edukacja, przestrzenie publiczne, kultura i sport. Dotychczasowa skala miejscowości nie uzasad-niała ekonomicznie finansowania takich przedsięwzięć. Obecnie potencjał rynkowy wsi podmiejskich rośnie. Dodatkowym atutem tych miejscowości jest nie tyl-ko ilość, ale i jakość struktury społecznej. Stale rośnie udział bardziej zasobnych grup społecznych, zmieniają się oczekiwania mieszkańców w stosunku do układów funkcjonalno-przestrzennych.

Żadna z badanych wsi nie wykształciła współczesnej tożsamości i wizerunku. Najwyższe oceny uzyskały miejscowości o dobrze zachowanych i kontynuowanych elementach historycznych. Jednocześnie w dziedzinie racjonalnego wykorzystania zasobów prym wiodą prze-de wszystkim miejscowości silnie zurbanizowane, te o zróżnicowanej intensywności zagospodarowania oraz te z miejscowości wiejskich, które chronią przed zabudo-wą choć część terenów otwartych.

Ocena jakości zagospodarowania przestrzennego służy do wskazania mocnych i słabych stron. Dalsze działania powinny koncentrować się na redukcji lub eliminacji zja-wisk niekorzystnych oraz, w miarę możliwości, wzmacnia-niu i ochronie cech pozytywnych. Dobór instrumentów zarządzania zależy zarówno od władz samorządowych, jak i od samych mieszkańców. W Rozdziale 4 przeprowa-dzono przegląd takich instrumentów stosowanych w wy-branych miejscach Europy. Należy dodać, że skuteczność tych instrumentów wymaga dobrego otoczenia prawnego oraz pozytywnego nastawienia do zagadnień jakości prze-strzeni. To środowisko do prowadzenia polityki rozwoju tworzone jest w równej mierze przez centralne władze ustawodawcze i wykonawcze, ale i przez izby zawodowe.

��

rozwój przestrzenny wokół dużych miast…

��

4. rozwój przestrzenny wokół dużych miast – przykłady europejskie

Rozwój miast w drugiej połowie XX w. przyczynił się do szybkiej polaryzacji zespołów miast w strukturze osadni-ctwa, charakteryzującej się wysokim zróżnicowanym pozio-mem rozwoju. Kształtujące się silnie zurbanizowane obszary o wysokim poziomie rozwoju ekonomicznego i społeczno--kulturowego stanowiły istotny przyczynek do tworzenia obszarów metropolitalnych. Metropolizacja stanowi wyraz postępującej globalizacji i jest procesem kształtującym istot-ne zmiany w aspekcie urbanizacji.

Wzrost znaczenia powiązań globalnych implikuje, wg opinii wielu specjalistów, dynamikę rozwoju ośrodków metropolitalnych, powodując zmiany w relacji z regio-nalnym otoczeniem. Jałowiecki1 podkreśla, że „me-tropolizacja to ostatnia faza urbanizacji, polegająca na przekształcaniu się przestrzeni miejskich i zmianie relacji między miastem centralnym i jego bezpośrednim zaple-czem oraz nieciągłym sposobie użytkowania przestrzeni zurbanizowanych”. W aspekcie międzynarodowym są to ośrodki wpływające na główne procesy rozwoju cywili-zacji charakteryzujące się cechami globalnej interakcji. Rozwój gospodarki informacyjnej determinuje w świetle literatury przedmiotu sytuację przeciwstawną – przewagę powiązań miasta metropolitalnego z innymi, funkcjonu-

1 Jałowiecki B., Metropolie. Wydawnictwo Wyższej Szkoły Finansów i Zarządza-nia. Białystok 1999.

jącymi w układzie sieciowym, ośrodkami metropolital-nymi w aspekcie rozwoju środowiska dla transnarodowej działalności, przepływów informacji, kapitałów.

Inne znaczenie w tym układzie pełni otoczenie regio-nalne metropolii, stanowiąc obszar dla rozprzestrze-niania się funkcji metropolitalnych, przy jednoczesnym ograniczeniu eksploatacji regionu. Funkcjonowanie ob-szarów metropolitalnych wiąże się z kształtowaniem układu sieciowego miast pełniących funkcje globalne, wzajemnie powiązanych wyspecjalizowanych obszarów, dla których zaplecze regionalne ze względu na rozwój go-spodarki informacyjnej pełni inną rolę niż w gospodarce przemysłowej.

W skali regionu obszary metropolitalne są złożone z ośrodków miejskich w zasięgu oddziaływania 40 km, wpływających na ich zaplecze regionalne. Otoczenie re-gionalne w gospodarce przemysłowej stanowiło istotne zaplecze dla ośrodka aglomeracji. Relacje między ośrod-kiem aglomeracji a regionem dominowały nad relacjami miasta z gospodarką światową. Kształtowanie obszarów metropolitalnych implikuje wewnątrzregionalne różnice na płaszczyźnie rozwoju gospodarczego, a także zwięk-sza efekt polaryzacji przestrzennej i społecznej związanej z wysokimi kosztami, trudnymi do akceptacji zwłaszcza

��

w krajach Europy Środkowej i Wschodniej. Schemat funkcjonalny wykorzystania przestrzeni regionu metropo-litalnego wg Kunzmanna2 obejmuje trzy typy obszarów:− O znaczeniu globalnym lub silnie powiązane z global-

ną gospodarką (centra międzynarodowych finansów i usług, śródmieście, centra handlowe, dzielnice miesz-kaniowe o wysokim standardzie, technopolie, ośrodki nauki i innowacyjności, kompleksy biurowe).

− O znaczeniu regionalnym silnie powiązane z obsza-rem pełniącym funkcje o znaczeniu globalnym, mię-dzyregionalne centra dystrybucyjne, zurbanizowane korytarze transportowe, obszary rekreacji, tereny mieszkaniowe o standardzie podmiejskim, tereny upraw rolniczych.

− O znaczeniu lokalnym niemające udziału w procesie globalizacji, peryferyjne obszary rolnicze, tereny prze-mysłowe wymagające restrukturyzacji, tereny mieszka-niowe o niskim standardzie.

4.1. Ochrona tożsamości wsi, Wielka Brytania

Polityka planowania w Anglii jest oparta na wielopozio-mowym systemie zarządzania, w ramach którego opra-cowany jest spójny układ dokumentów planistycznych. Brak konstytucyjnego przymusu pozwala w systemie planowania na duży stopień swobodnego postępowania. Samorząd lokalny jest odpowiedzialny za planowanie, jego realizację i za decyzje związane z kontrolą użytko-wania terenu. Istotnym czynnikiem wywierającym wpływ na kształt systemu planowania w odniesieniu do terenów wiejskich jest etyka ochrony gruntów (Land preservation), która znajduje odzwierciedlenie w dokumentach ochro-ny gruntów przygotowywanych przez Zarząd Ochrony Terenów Wiejskich (Council for the Protection of Rural England). Silne stanowisko ochrony terenów wiejskich przed rozprzestrzenianiem się strefy urbanizacji miast znajduje korzenie we wczesnej industrializacji w Anglii.

4.1.1. Charakterystyczne elementy zarządzania rozwojem obszarów podmiejskich: Obszar Wielkiego LondynuPodstawą planistycznych koncepcji, planów strategicz-nych, planów strukturalnych, regionalnych i miejscowych jest zrównoważony rozwój. „Zrównoważony rozwój – lepsza jakość życia dla każdego teraz i dla następnych generacji. Nadszedł czas, aby kształtować nową przy-szłość z angielskiej przeszłości. Konserwacja, planowanie tożsamości nie patrzeniem w przeszłość, lecz oferowa-niem zrównoważonych rozwiązań w zakresie socjalnych, i ekonomicznych, problemów dotykających nasze miasta, miasteczka i wsie3.

Rozwój suburbanizacji na wybranych przykładach jed-nostek osadnictwa wiejskiego w Anglii, znajdujących się

2 Kunzmann K., World city regions in Europe: Structural changee and future chalenges, Tokyo – New York – Paris UN University Press 1998

3 Cullngworth B., Town and Country Planning in the UK. Rotledge Abingdon 2005.

w strefie oddziaływania londyńskiej metropolii, charakte-ryzuje się długotrwałym procesem opartym na kontrolo-wanej ingerencji zarówno w aspekcie przestrzennym, jak i społecznym.

W celu zilustrowania przykładów struktur funkcjonalno-przestrzennych terenów wiejskich poddanych procesowi postępującej urbanizacji w strefie oddziaływania dyna-micznie rozwijających się obszarów wielkich miast doko-nano selekcji jednostek struktury osadniczej (suburban villages) w aspektach oddziaływania obszaru metropoli-talnego Wielkiego Londynu (Greater London).

W podziale administracyjnym Anglii występują 82 hrab-stwa, wśród których 6 hrabstw posiada status obszaru metropolitalnego. Obszar Wielkiego Londynu (Greater London Council) został ustanowiony ustawą Zarządu Londynu 1963 r. Nowa ustawa w 1986 r. zmieniła sta-tus tego obszaru na Region Wielkiego Londyn, którym zrządza autonomiczna władza (Greater London Autho-rity GLA) oraz burmistrz pochodzący z bezpośredniego wyboru.

Region Wielkiego Londynu obejmuje obszar 1579 km2 (32 dzielnice), który zamieszkuje 8,2 mln mieszkańców (gęstość zaludnienia 5102 os./km2). W ramach wewnętrz-nego obszaru Wielkiego Londynu funkcjonuje 12 dzielnic. W skomplikowanym podziale administracyjnym jedynie dzielnice City i Westminster posiadają status miasta.

Rozwój metropolii Londynu w aspekcie kształtowania się stref oddziaływania cech obszaru zurbanizowanego i obszarów wiejskich (urban-rural fringe) wiąże się z dy-namiką procesu urbanizacji i w układzie historycznym wskazuje na występowanie czterech stref (rys. 4.1-2):− T1 – przed okresem wiktoriańskim, − T2 – po okresie ekspansji wiktoriańskiej, − T3 – po okresie ekspansji międzywojennej, − T4 – po okresie ekspansji powojennej.

Obszar metropolitalny funkcjonujący w ramach dzisiejszego Wielkiego Londynu najbardziej dynamiczny rozwój osiągnął w latach 40. XX w. Istotny wpływ na proces obszaru metro-politalnego rozwoju po II wojnie światowej wywarła ustawa dotycząca zielonego pasa (Green Belt Act).

Polityka zielonych stref wokół dużych miast pojawiła się w 1955 r. w związku z wpływem wzrostu urbanizacji i rozbudowanego programu mieszkaniowego charaktery-stycznych cech rozprzestrzeniania (rozlewania) się miast. Obecnie strefy zielonych pasów w Anglii obejmują 1,65 mln ha (12% powierzchni Wielkiej Brytanii). System zarządzania w tych strefach znajduje odzwierciedlenie w Ustawie o rozwoju miast i stanowi optymalne narzę-dzie planistyczne sterujące kontrolowanym procesem suburbanizacji. Podobne przedsięwzięcia, których celem jest zachowanie cech zwartości zabudowy miejskiej, pod-jęto w Danii, Francji, Niemczech i Holandii.


��

planoWanie przestrzenne inne instruMenty planoWania

Europejska perspektywa rozwoju przestrzennego Konwergencja zasad europejskiego rozwoju zrównoważonego

Ponadnarodowe wizje przestrzenne

Strategia zrównoważonego rozwoju Wielkiej Brytanii; jakość powietrza, zasoby wody; bioróżnorodność; zarządzanie odpadami; zmiany klimatyczne; turystyka i inne strategie, plan transportu krajowego

Planowanie krajowe Ramy projektowe planowania przestrzennego Szkocji i WaliiRamy strategii regionalnej Irlandii

Planowanie regionalneEkonomiczna strategia regionalna; Regionalne plany działania w zakresie rozwoju zrównoważonego; regionalne strategie w zakresie kultury

Niemetropolitalne hrabstwa i jednostki samorządowe

Obszary metropolitalne i inne jednostki samorządowe

Plany strukturalne

Jednostkowe plany rozwoju

Plany zarządzania jakością powietrza; Miejscowe plany działania w zakresie bioróżnorodności;Plany zarządzania odpadami;Plany transportu miejscowego;Strategia lokalnej agendy 21Plany miejscowe

Poziom Centralny Departament Transportu, Lokalny Samorząd Regionów

Departament Środowiska, Żywności i Spraw Wiejskich

Departament Kultury i Sportu

Agencje Wykonawcze Inspektorat autostrad Agencja Rolnictwa i Ochrony Gruntów Agencja Królewskich Portów

Pozawydziałowe Urzędy Publiczne

Komisje KontroliKomisje Nowych miastAngielskie PartnerstwoKorporacje Zabudowy MieszkaniowejKomisja Samorządu LokalnegoAgencje Rozwoju Regionalnego

Agencje Ośrodków WiejskichAgencje Środowiska NaturalnegoKomisja Rozwoju Wiejskiego

Rada SportuRada Dziedzictwa AngliiFundacja Dziedzictwa NarodowegoKomisja Architektury i Środowiska ZabudowyWładze Brytyjskiej TurystykiRada Angielskiej TurystykiRegionalne Konsorcjum Kultury

Wydziały Rządowe Rządowe Biura Regionów

Regionalne ZarządzanieRegionalne Urzędy Planowania

Zarząd Wielkiego Londynu

Poziom lokalny

Rada Hrabstwa Londynu Korporacja Miasta Londynu

Rady Metropolitalne

Rady HrabstwRady Samorządów terytorialnych

Rady Dzielnic

Rady Gmin Rady Gmin

Władze Zarządu Parków Narodowych

Tab. 4.1-1 Ramy polityki planowania w Anglii. Źródło: Cullngworth B. Town and Country Planning in the UK.Rotledge Abingdon 2005.

Tab. 4.1-2 Instytucjonalne ramy planowania w Anglii. Źródło: Cullngworth B., Town and Country Planning in the UK. Rotledge Abingdon 2005.

�0

Cele polityki zielonych stref w Anglii4:− kontrola rozprzestrzeniania się silnie zurbanizowanych

obszarów;− ochrona przed łączeniem się obszarów zurbanizowa-

nych małych i średnich miast;− ochrona terenów wiejskich przed niekontrolowanym

procesem suburbanizacji;− ochrona struktury historycznych miejscowości;− wspieranie procesów regeneracji obszarów zdegrado-

wanych miejscowości.Użytkowanie terenów w zielonych strefach:− otwarcie dostępności do otwartych terenów wiejskich

ludności miejskiej;− rozwój funkcji rekreacyjnych, sportowych i turystycz-

nych;

4 Planning Policy (PPG 2). Guidance. Green Belts.

− ochrona wartości fizjonomicznych krajobrazu;− regeneracja zdegradowanych i opuszczonych obsza-

rów przyległych do miast;− zapewnienie zasad ochrony środowiska;− ochrona terenów rolniczych i zalesionych (utrzymanie

charakteru rolniczego).

Londyńska strefa zielonego pasa obejmuje powierzch-nię 512 900 ha. Poza obszarem Wielkiego Londynu znajduje się 90% tego obszaru. Przewidywany wzrost liczby gospodarstw domowych o 4,6 mln do 2016 roku i nałożone przez rząd na poszczególne hrabstwa zobo-wiązanie zapewnienia adekwatnych do potrzeb terenów mieszkaniowych przyczyni się do antropopresji procesu suburbanizacji na obszar zielonego pasa Londynu.

TERENY

ZABUDOWANE

TERENY

PRZEMYSŁOWE

DROGI

KOLEJ

NEW ASH GREEN

MARDENWADHURST

CITY

REGION METROPOLITALNY

GRANICA ZIELONEGO PASA

Rys. 4.1-3 Lokalizacja wybranych jednostek struktury osadniczej w strefie

oddziaływania obszaru metropolii Londynu. [LC]

Rys. 4.1-4 Marden.

Źródło: Marden Parish Council.

LONDYN

WEWNĘTRZNY

REGION

METROPOLITARNY

Rys. 4.1-1 Obszar zewnętrzny i wewnętrzny Wielkiego Londynu.

Źródło: Greater London Authority. www.wikipedia.org

T1 T2 T3 T4RDZEŃMIASTA

EKSPANSJA MIASTAW

OKRESIEM

IĘDZY

WO

JENN

YM

EKSPANSJAMIASTA

WO

KRESIEPO

WO

JENN

YM

PRZESTRZEŃW

IEJSKA

W OKRESIE WIKTO

RIAŃ

SKIM

EKSPANSJAM

IASTA

Rys. 4.1-2 Strefy suburbanizacji w obszarze oddziaływania metropolii Londynu w układzie historycznym; Strefy: T1 – przed okresem wiktoriańskim,

T2 – po okresie ekspansji wiktoriańskiej, T3 – po okresie ekspansji międzywojennej, T4 – po okresie ekspansji powojennej, obszary wiejskie; Źródło: Geocases: Acces to geographical case study for level A; www geocases.co.uk.


��

Dostępność komunikacyjna jest istotnym czynnikiem implikującym rozwój suburbanizacji. Wiejskie jednostki struktury osadniczej w strefie izochrony dostępności 1 godz. (II strefa dostępności) charakteryzują się istotnym wpływem suburbanizacji, której formy regulują restryk-cyjne przepisy prawa miejscowego, utrzymującego sku-teczne formy ładu przestrzennego, ciągłości kulturowej, zachowania wartości krajobrazu. Zasięg oddziaływa-nia procesu suburbanizacji w regionie metropolitalnym Londynu jest najbardziej intensywny na granicy strefy I (Izochrona dostępności 0,5 godz.) i II w wyznaczo-nych jednostkach struktury osadniczej i nie przekroczył dotychczas strefy IV (Izochrona dostępności 2 godz.). Jednostki osadnictwa wiejskiego poza tą strefą nie uległy znacznym przekształceniom, jednak często znajdują się w zasięgu oddziaływania pobliskich miast niezwiązanych z funkcją metropolitalną i charakteryzują się zbliżonym wskaźnikiem migracji do jednostek strefie III (Izochrona dostępności 1,5 godz.).

Istotną rolę w transporcie pełni system transportu pub-licznego. W obszarze regionu Londynu funkcjonują dwa zarządy do spraw transportu: jeden na terenie metropolii londyńskiej, a drugi poza Londynem. Zarząd metropolii na terenie Londynu pełni aktywną rolę w ustalaniu zakresu usług, w wyborze i zatrudnianiu prywatnych operatorów etc. Poza Londynem obowiązują bardziej wolnorynkowe zasady. Operatorzy otrzymują dotacje tylko wtedy, gdy oferowane usługi stworzono w celu zaspokojenia po-trzeb społeczności; w innych przypadkach działa prawo konkurencji. Jak na razie rozwiązanie londyńskie wydaje się przynosić lepsze efekty – wzrosła liczba osób korzy-stających z transportu miejskiego, podczas gdy w innych częściach kraju obserwuje się tendencję spadkową.5

5 Litwin M. Sims L. Uwarunkowania w rozwoju transportu publiczne-go, doświadczenia innych miast. Materiał pokonferencyjny 2005. www.um.warszawa.pl/konferencje

Dla przedstawienia doświadczeń w wybranych do badań struktur funkcjonalno-przestrzennych terenów wiejskich poddanych procesowi postępującej urbanizacji w strefie oddziaływania obszaru metropolitalnego Londynu wy-brano jednostki struktury osadniczej (suburban villages) w aspektach oddziaływania następujących stref:− W strefie oddziaływania istniejących koncentracji

obszarów zurbanizowanych – miejscowość Marden. Unikatowy charakter wsi datującej swe powstanie w X wieku stanowi przykład właściwych działań na rzecz zachowania swojej tożsamości.

− W strefie oddziaływania obszaru metropolitalnego Wielkiego Londynu (Greater London) – miejscowość New Ash Green. Przykład intensywnego rozwoju mieszkalnictwa założonego na tzw. nowym korzeniu na obszarach wiejskich w ramach unikatowego projektu.

− W strefie oddziaływania metropolii Londynu i mia-sta o dużej koncentracji funkcji uzdrowiskowej i tu-rystycznej – miejscowość Wadhurst, zlokalizowana w istotnym węźle komunikacji kołowej i kolejowej.

4.1.2. Zachowanie cech tożsamości wsi: MardenMarden znajduje się w drugiej strefie dostępności komu-nikacyjnej do obszaru metropolitalnego Londynu. Wieś jest zlokalizowana w odległości 40 km od Londynu na trasie Londyn – Ashford i 12 km od Maidston w układzie węzłowym komunikacji drogowej i kolejowej.

Unikatowy charakter wsi datującej swe powstanie w X wieku zachowuje historyczny układ „widlicowy”, w któ-rego ramionach wyznaczono tereny nowej zabudowy mieszkaniowej stanowiącej wyraz procesu kontrolowa-nej suburbanizacji. Równoczesny proces rozwoju funkcji przemysłowo-składowych wzdłuż linii kolejowej impliko-wał zanikanie funkcji rolniczych. Wieś uległa w latach 80. niekorzystnemu procesowi degradacji. Zaniedbaniu uległ historyczny rdzeń miejscowości. W latach 90. Marden

Fot. 4.1-1 Marden. Zabudowa historyczna wzdłuż głównej ulicy . [LC]

Fot. 4.1-2 Marden. Historyczne gospodarstwa. [LC].

��

Fot. 4.1-5 Marden. Wiejskie rezydencje. [LC]

Fot. 4.1-6 Marden. Wiejski charakter zabudowy. [LC].

Fot. 4.1-7 Marden. Historyczne detale zabudowy. [LC]

Fot. 4.1-8Marden. Historyczna zabudowa rdzenia. [LC]

Fot. 4.1-3 Marden. Zabudowa w części centralnej wsi. [LC]

Fot. 4.1-4 Marden. Historyczna tawerna w centrum. [LC]


��

przystąpił do realizacji programu rewitalizacji w szerokim aspekcie miejscowości i przyległych przysiółków określo-nego jako Marden 2000. Celem programu wspieranego przez władze samorządowe Marden, władze samorządo-we gminy Maidstone, władze Habstwa Kent było określe-nie cech charakterystycznych miejscowości wymagających zachowania i utrzymania w procesie nowego rozwoju bę-dącego wynikiem suburbanizacji, przyjęcie zasad rewita-lizacji istniejących zasobów i przygotowanie właściwych zapisów planu miejscowego.

Opracowany plan rozwoju lokalnego zaakceptowanego w 2001 r. i obecna jego realizacja przebiegała przy dużym zaangażowaniu miejscowej społeczności poprzez dzia-łalność Komitetu Sterującego, w skład którego weszli przedstawiciele władz samorządowych, przedstawiciele mieszkańców, deweloperzy.6

6 Marden community Plan. Marden Parish Council 2001.

Główne kierunki przyjętych działań: − Zachowanie tożsamości wsi w aspekcie rewitalizacji

zabudowy historycznej; − Rozwój zanikającej funkcji rolniczej związanej obecnie

z rozwojem sadownictwa na obszarach przylegających do wsi;

− Utrzymanie integralności przestrzennej uniemożliwia-jącej niekontrolowane formy rozproszenia;

− Utrzymanie i wprowadzenie układu zieleni scalającego układ przestrzenny.

Aktywizacja gospodarcza, zwłaszcza w zakresie funkcji sadowniczych przywracająca zanikające formy możli-wości zatrudnienia, kształtowanie i rozbudowanie więzi społecznych mieszkańców, przyczyniła się do istotnych, korzystnych zmian.

Fot. 4.1-9 Marden. Nowa zabudowa obrzeżna w Marden. [LC]

Fot. 4.1-10 Marden. Zabudowa wielorodzinna w centralnej części. [LC]

Fot. 4.1-11 Marden. Związki z kulturą agrarną. Uprawa chmielu. [LC].

Fot. 4.1-12 Marden. Związki z kulturą agrarną. Sady jabłoniowe. [LC].

��

4.1.3. Rozwój wsi w węzłach infrastruktury komunikacji: WadhurstHrabstwo East Sussex znajduje się w bezpośredniej stre-fie oddziaływania metropolii Londynu. Wadhurst stanowi przykład intensywnego procesu suburbanizacji związanej z układem węzłowym komunikacji drogowej i kolejowej, podobnie jak wcześniej przedstawiona wieś Marden. Lo-kalizacja wsi w drugiej strefie dostępności komunikacyjnej z Londynu implikuje rozwój budownictwa mieszkanio-wego, zwłaszcza w okresie lat 1980–1990. Dostępność określa trasa komunikacyjna A22 Londyn – Hastngs oraz linia kolejowa. Rewitalizacją została objęta przede wszyst-kim historyczna część wsi.

Koncepcja rozwoju przestrzennego wsi, związanego z procesem suburbanizacji, jest oparta na restrykcyjnie przestrzeganych zasadach zachowania ładu przestrzen-nego, zachowania ciągłości kulturowej, zrównoważonego

rozwoju. Działania te znajdują odzwierciedlenie w pro-cesie rewaloryzacji historycznego centrum wsi, właściwie kształtowanego systemu przestrzeni publicznych, zieleni wysokiej i niskiej przenikającej historyczny i nowy układ zabudowy mieszkaniowej oraz dbałości o zachowanie cech integralności formy przestrzennej układu wsi.

Wieś jest wyposażona w historycznie ukształtowane i za-chowane przestrzenie publiczne pełniące istotną rolę dla integracji społecznej mieszkańców. W koncepcjach roz-woju przestrzennego zachowano warunek zwartości wsi, który pomimo pewnej rozległości układu jest czytelny.

W większości miejscowości związanych z procesem sub-urbanizacji rozwój ośrodków usługowych jest ograniczo-ny ze względu na korzystanie mieszkańców z możliwości zakupów w miejscu pracy. W przeciwieństwie do tych tendencji usługi handlowe w Wadhurst, ze względu na

Fot. 4.1-13 Wadhurst. Historyczna zabudowa wzdłuż głównej ulicy. [LC].

Fot. 4.1-14 Wadhurst. Detale historycznej zabudowy w Wadhurst. [LC]

Fot. 4.1-15 Wadhurst. Historyczna zabudowa mieszkaniowa. [LC].

Fot. 4.1-16 Wadhurst. Zamek. [LC]


��

rosnącą liczbę mieszkańców, znalazły odzwierciedlenie w ukształtowanym centrum znajdującym się w historycz-nej części wsi.

Osie komunikacyjne stanowią istotny element krystali-zujący układ przestrzenny wsi. Pierwsze osiedla miesz-kaniowe zlokalizowane na obrzeżu wsi miały stanowić uzupełnienie struktury przestrzennej wsi układającej się historycznie w formie „ulicówki”. Zmiany nastąpiły w latach 80., kiedy zdecydowano o lokalizacji nowej za-budowy na terenach wykorzystywanych rolniczo w strefie przylegającej do zabudowy pierzejowej w centrum.

Rozwój budownictwa mieszkaniowego o charakterze socjalnym zainicjowano w latach pięćdziesiątych w po-

łudniowo-wschodniej części wsi. Jego kontynuację sta-nowiła zabudowa w południowo-zachodniej części wsi, a obecnie jest kontynuowana w części północnej7.

Zabudowa mieszkaniowa typu wielorodzinnego jest przeznaczona dla mieszkańców średniej klasy. Wadhurst zamieszkuje obecnie 4000 mieszkańców. Stacja kolejowa zlokalizowana w peryferyjnym układzie w odniesieniu do centrum wsi została wyposażona w dużej pojemności parking zapewniający funkcjonowanie systemu Park & Drive. Wysoki wskaźnik dojeżdżających do pracy (ponad 50%) jest związany zarówno z oddziaływaniem Londy-nu, jak i pobliskiego uzdrowiska Royal Tunbridge Wells oddalonego o 12 km od wsi, oferującego zatrudnienie w sektorze usług turystycznych. z uwagi na łatwą dostęp-

7 Wadhurst Draft Parish Plan, Public Consultation Document 2003.

Fot. 4.1-17 Wadhurst. Historyczny rdzeń wsi. [LC]

Fot. 4.1-18 Wadhurst. Centrum handlowe wsi. [LC]

Fot. 4.1-19 Wadhurst. Fizjonomia krajobrazu wsi. [LC]

Fot. 4.1-20 Wadhurst. Tereny otwarte. [LC]

��

ność komunikacyjną popyt na mieszkania w Wadhurst kształtuje się na wyższym poziomie aniżeli w pobliskich, sąsiadujących z Wadhurst miejscowościach.

Tereny otwarte przylegające do wsi podkreślają jej charak-ter i związki z fizjonomią krajobrazu wiejskiej przestrze-ni. Rozwój funkcji turystycznej oparto na historycznych zasobach wsi, a przede wszystkim na wpisanym w krajo-braz wsi zamku.

4.1.4. Kształtowanie nowych jednostek struktury osadniczejWyrazem poszukiwań nowych rozwiązań w aspekcie kontrolowanego procesu suburbanizacji w obszarze zie-lonego pasa Londynu była w 1960 r. idea budowy 12 wiejskich jednostek struktury osadniczej. New Ash Gre-en jako pierwsza miejscowość realizowana na zasadach budowy wsi na tzw. nowym korzeniu stanowiła mode-lowy przykład realizacji finansowanej ze środków pry-watnych z nieznacznym udziałem środków publicznych. Miejsce lokalizacji wyznaczono ostatecznie w pobliżu miejscowości Ash w Hrabstwie Kent, poza obszarem zielonego pasa, w odległości 40 km od Londynu. Projekt i jego realizację powierzono architektom Leslie Bilsby’go i Erica Lyonsa i architekta krajobrazu Prebena Jacobsona – reprezentujących grupę SPAN8. Wyjątkowy charakter projektu obejmujący nie tylko koncepcje urbanistyczną lecz także architektoniczną, łącznie z projektami wnętrz obejmował szeroki udział zaangażowania społecznego znajdującego wyraz w procesie projektowania, realizacji i zarządzania. Ideą architektów było kształtowanie lokal-nej społeczności, a nie tylko zabudowy mieszkaniowej. Realizacja przedsięwzięcia trwała 15 lat.

8 Simms B., Eric Lyons and San, RIBBA London 2006.

Obszar New Ash Green obejmuje 172 ha i jest zamiesz-kiwany przez 5500 mieszkańców reprezentujących klasę średnią. 45% mieszkańców w wieku zatrudnienia pracuje w Londynie. Koncepcja urbanistyczna zawiera organicz-ny układ zabudowy mieszkaniowej wpisanej w kontekst istniejącego środowiska przyrodniczego.

Układ komunikacji, oparty na segregacji ruchu ko-łowego i pieszego wraz z wyznaczonymi ścieżkami rowerowymi łączącymi centrum wsi z terenami rekrea-cyjnymi i otwartymi, scala integralnie poszczególne jed-nostki mieszkaniowe.

Istotną rolę dla społecznej integracji pełni czytelny sy-stem przestrzeni publicznych i półpublicznych (65 ha) związanych z grupową, w układzie gniazdowym, zabu-dową mieszkaniową. Centrum usługowe (ok. 10 ha) jest oparte na koncepcji ukształtowanej uliczki handlowej łą-czącej wnętrza w układzie sprzężonym i pełni rolę głów-nej przestrzeni publicznej, zawierając szeroki program usług: szkoła podstawowa, biura miejscowego samo-rządu (Parish Council Hall) wraz z biurami architektów, przychodnia lekarska, biblioteka, centrum młodzieżowe, usługi handlowe, bistro, pub, stacja autobusowa. Tereny rekreacyjne i sportowe obejmują ok. 15 ha, które wkom-ponowano głębokimi klinami wcinającymi się w obszar miejscowości od północy i południa. Zieleń stanowi istotny atut zagospodarowania. Poszczególne jednostki mieszkaniowe zostały oddzielone funkcjonalnie zielenią wysoką, zachowując ich funkcjonalną intymność i charak-terystyczną tożsamość miejsca. Architektura zastosowa-nych rozwiązań obiektów mieszkaniowych Erica Lyonsa jest oparta na prostych formach wpisanych w zieleń z za-stosowaniem detalu architektonicznego: klinkieru, drew-na, adekwatnych do rozwiązań lat sześćdziesiątych.

Zabudowasprzed XX w.

Zabudowa z różnychokresów

Zabudowakomunalna

Zabudowaz lat 1980–2005

Rys. 4.1-5 Wadhurst. Zabudowa mieszkaniowa. [LC wg: Waugh D., Georaphy, an integrated approach, Nelson 1995]


��

Ayelands

Millfield

Colt Stead

Penenden

OliversMill

ChapelWood

Bazes Shaw

Capelands

Lambardes

Spring Cross

Manor Forstal

Redhill Wood

Bowes Wood

Westfield

Ayelands

Ayelands

Ayelands

Caling Croft

Farm Holt

Over Minnis

Foxbury

TurnersOak

Jednostki mieszkaniowe

Lasy

Ziele osiedlowań

Tereny otwarte

Centrum

Sportu

Szkola

podstawowa

Centrum

Gimnazjum /

Centrum Sportowe

Rys. 4.1-6 New Ash Green. Zagospodarowanie przestrzenne.Źródło: Sevenoaks District Council

Fot. 4.1-21 New Ash Green. Fotografia lotnicza. Źródło: Parish Council Hall NAG.

��

New Ash Green stanowi rozwiązanie istotne dla proce-su suburbanizacji w drugiej strefie dostępności komuni-kacyjnej miasta metropolitalnego Londynu. Dostępność w układzie powiązań zewnętrznych zapewniają drogi M25, M20, M2, a także regularne połączenia liniami auto-busowymi do stacji kolejowej Longfield (funkcjonującej w systemie Park & Drive) zapewniającej cykliczne (co 20 min) połączenia z Victoria Station w Londynie.

Zarządzanie i kontrola realizowane przez samorząd lo-kalny są oparte na miejscowym akcie prawa i funkcjonują poprzez Radę Wsi, Związek Mieszkańców. Rada utrzy-muje i zarządza terenami całego obszaru z wyjątkiem domów mieszkalnych i ogrodów tylnej części posesji. Po-nadto rada poprzez Komitet Pożytku Publicznego chroni przed niewłaściwą ingerencją w stan istniejący zarówno w aspekcie standardów rozwiązań architektonicznych, jak i zagospodarowania. Jakiekolwiek zmiany o charakterze

rewaloryzacji (zmiany w układzie zieleni przydomowej i innych form zagospodarowania, zmiany kolorystyki lub detalu architektonicznego) można dokonać jedynie za zgodą rady na pisemne zgłoszenie zmian.

New Ash Green zostało wyróżnione jako jedno z najbar-dziej interesujących rozwiązań niekonwencjonalnego roz-woju prywatnego zespołu mieszkaniowego w Europie9. Realizacja projektu poprzez właściwy udział partycypacji społecznej, zaangażowanie mieszkańców w system zarzą-dzania stanowi wyjątkowy przykład rozwiązań budowni-ctwa mieszkaniowego w Wielkiej Brytanii.

4.1.5. WnioskiA. Uprawnienia i spójność planowaniaKoncepcja rozwoju przestrzennego związanego z pro-cesem suburbanizacji wybranych wsi znajdujących się

9 Horticulture Week, 1997.

Fot. 4.1-22 New Ash Green. Zabudowa szeregowa (panele). [LC]

Fot. 4.1-23 New Ash Green. Zabudowa jednorodzinna.[LC]

Fot. 4.1-24 New Ash Green. Zabudowa szeregowa (klinkier). [LC]

Fot. 4.1-25 New Ash Green. Zabudowa jednorodzinna. [LC]


��

w strefie oddziaływania obszaru metropolii londyńskiej jest oparta na restrykcyjnie przestrzeganych zasadach zachowania ładu przestrzennego, zachowania ciągłości kulturowej, zrównoważonego rozwoju, wynikających z założeń planów strukturalnych i miejscowych. Spójny układ dokumentów planistycznych w systemie zarzą-dzania obszarami wiejskimi znajduje wyraz w Ustawie Polityki Planowania (Planning Policy Statement; PPS), a w szczególności w zapisach dokumentu Zrównoważo-nego Rozwoju Obszarów Wiejskich (Sustainable Deve-lopment in Rural Areas; PPS-7). Określone cele dotyczą podnoszenia jakości życia i środowiska w obszarach wiej-skich, kształtowania zrównoważonego społeczeństwa wiejskiego, zrównoważonego ekonomicznego wzrostu i jego zróżnicowania. Zasady promowania określają dzia-łania w zakresie ukierunkowania rozwoju istniejących jednostek sieci osadniczej, ograniczenia rozprzestrzenia-nia się struktury zurbanizowanej miast, działalności go-

spodarczej na rzecz strefy zurbanizowanej miast, głównie w sferze produktów rolnych i turystycznych oraz w za-kresie rozwoju sprawnie funkcjonującego systemu komu-nikacji z transportem publicznym włącznie.

Przyjęta polityka realizacji zielonych stref dużych miast (ujęta w Ustawie Green Belt Act) stanowi właściwe na-rzędzie dla ochrony unikatowych wartości krajobrazu obszarów wiejskich i środowiska przyrodniczego. Re-strykcyjnie egzekwowane zasady ustawy ograniczyły w istotny sposób żywiołowe rozprzestrzenianie się tkanki urbanistycznej w strefie obszarów wiejskich i umożliwiły kontrolowany rozwój urbanizacji w strefie przylegającej do zielonego pasa. Zagadnienia zrównoważonego roz-woju w obszarze stref zielonego pasa ujęte w planach regionalnych i strukturalnych są realizowane poprzez miejscowe plany. Ciężar podejmowania właściwych decy-zji spoczywa w tych obszarach na samorządach lokalnych

Fot. 4.1-26 New Ash Green. Centrum handlowe wsi. [LC]

Fot. 4.1-27 New Ash Green. Przestrzeń publiczna w centrum wsi. [LC]

Fot. 4.1-28 New Ash Green. Fragment „starego” Ash. [LC].

Fot. 4.1-29 New Ash Green. Tereny otwarte wsi. [LC]

�0

świadomie korzystających z zasad spójnego planowania. Idea zielonych stref znalazła zastosowanie w rozwiąza-niach planistycznych wielu miast europejskich.

Zarządzanie i kontrola realizowana przez samorząd lokalny jest oparta na miejscowym akcie prawa i przy dużej partycypacji społecznej i zaangażowaniu funkcjo-nuje poprzez ukonstytuowane formy organizacji społecz-nych. Świadomość zaangażowania społeczności lokalnej w procesie planowania rozwoju miejscowości stanowi podstawową zasadę działalności samorządów lokalnych i jest historycznie uwarunkowana. Budowanie społecz-nych form działania przez samorządy lokalne (rady wsi, związki mieszkańców, komitety pożytku publicznego) inspiruje wyższy poziom integracji i znajduje odzwier-ciedlenie w efektywności realizacji celów przewidzianych w lokalnych planach rozwoju.

B. Racjonalne wykorzystanie zasobówWsie angielskie charakteryzują się dużym stopniem zwar-tości przestrzennej. W zależności od typu fizjonomicz-nego wsi koncentracja strukturalna nasila się w obrębie centrum i łagodnie maleje wzdłuż osi komunikacyjnych krystalizujących układ przestrzenny. Chaotyczne roz-przestrzenianie się stref zabudowy ogranicza ustawa, predestynując zwarty charakter zabudowy. Dbałość o jakość przestrzeni publicznych i ich ciągłość w strefach zabudowy jest czytelna. Przestrzenie publiczne wiążą się z obiektem sakralnym, obiektami użyteczności publicz-nej, strefami handlowo-komercyjnymi oraz obiektami sportu i rekreacji. Angielskie wsie południowo-wschod-niej Anglii są bogate w urządzoną zieleń. Zieleń parkowa, przydrożne skwery, przedogródki, zieleń ogrodowa sta-nowią standardowe wyposażenie wsi. Z uwagi na prze-strzenną zwartość tereny otwarte otaczają wieś i często stanowią charakter sadów, otwartych przestrzeni zieleni niskiej (pastwiska), przecinanych granicami posesji wy-znaczonej szpalerami drzew lub krzewów. Powiązania z terenami otwartymi zapewniają wyznaczone ścieżki publiczne (w odróżnieniu od prywatnych). Racjonalne wykorzystanie terenów zabudowy określa ustawa, wska-zując na bezwzględną konieczność uzupełniania nową zabudową terenów wskazanych w planie miejscowym. Zabudowa poza granicami wsi jest praktycznie niemoż-liwa, zwłaszcza w strefie zielonego pasa (Green Belt).Racjonalność wykorzystania zasobów znajduje szczegól-ne odzwierciedlenie w zagospodarowaniu przestrzennym wsi przedstawionej na przykładzie New Ash Green.

C. Tożsamość lokalna i wizerunekZnacząca historyczna i architektoniczna wartość osiedli wiejskich stanowi podstawę kształtowania lokalnego cha-rakteru opartego na lokalnej tożsamości i regionalnym zróżnicowaniu. Polityka kształtowania zabudowy wiej-skiej jest ściśle określona w Ustawie Polityki Planowa-nia. Jednostki planowania działające przy samorządach lokalnych są bezwzględnie zobowiązane do opracowa-nia zasad lokalnej polityki i jej realizacji w zakresie pla-nowania i projektowania w obszarach wiejskich (PPS-1).

Głównym kierunkiem przyjętych działań, w dużym uproszczeniu, jest zachowanie tożsamości wsi w aspekcie rewaloryzacji zabudowy historycznej i utrzymania cech integralności formy przestrzennej wsi uniemożliwiającej niekontrolowane formy rozproszenia, właściwe kształto-wanie systemu przestrzeni publicznych oraz utrzymanie i wprowadzenie układu zieleni scalającego układ prze-strzenny. Surowej kontroli podlega nowa zabudowa (w tym jednorodzinna) w strefie obrzeżnej wsi lub na tere-nach nieobjętych miejscowym planem w celu zachowania istotnych wartości fizjonomii krajobrazu wiejskiego i śro-dowiska przyrodniczego (PPS-1/4). Priorytetem okre-śla się proces przekształceń istniejących form rozwoju (brownfield) w nowe formy (greenfield) uwzględniające wieloaspektowe zasady zrównoważonego rozwoju10. Sa-morządy lokalne przygotowują raporty dotyczące tere-nów zaniedbanych i opuszczonych, na podstawie których wskazuje się je w planach strukturalnych. Decyzje prze-kształceń są realizowane poprzez plany miejscowe. Prze-pisy zawarte w aneksie E do Ustawy Polityki Planowania PPS-7 wskazują na konieczność stosowania w planach miejscowych zasad zgodności lokalizacji każdej inwestycji z otoczeniem (asymilacji z wartościami krajobrazowymi), stosowania zasad grupowania zabudowy w celu uniemoż-liwiania jej rozpraszania, zasad oddzielenia – sytuowania zabudowy o współczesnych formach od istniejących w celu uniknięcia konfliktu wizualnego, stosowania ma-teriałów, kolorystyki, faktury adekwatnej do lokalnej tra-dycji, stosowania wskaźników zawierających szczegółowe informacje dotyczące lokalnej tradycji i projektowania.

D. Funkcjonalność i dostępnośćAktywizacja gospodarcza, zwłaszcza w zakresie utrzy-mania zanikającej funkcji rolniczej, przyczynia się do przywrócenia zanikających form możliwości miejsco-wego zatrudnienia oraz kształtowania i rozbudowania więzi społecznych mieszkańców. Ustawa Polityki Pla-nowania (PPS1/4) przywiązuje dużą wagę do istotnych przekształceń w strukturze zatrudnienia w obszarach wiejskich. Promowanie zatrudnienia w sektorze usług, zwłaszcza w zakresie turystyki i rekreacji nie eliminu-je ukierunkowanego zatrudnienia w sektorze rolnictwa utrzymującego związek wsi z kultywacją kultury agrarnej. Usługi, zgodnie z dyrektywami tej samej ustawy, powinny spełniać oczekiwania społeczności wiejskiej. Rozbudowa struktury usług, w tym usług o charakterze socjalnym jest promowana i realizowana w każdej jednostce osadnictwa. Układ komunikacji wsi jest elementem scalającym układ przestrzenny, zapewniając dostępność samochodową i pieszą do poszczególnych segmentów zagospodarowa-nia. Niestety, główna droga łącząca elementy struktury osadnictwa bardzo często przebiega przez centrum wsi. Bezpieczeństwo zapewniają różne rozwiązania skutecznie ograniczające prędkość pojazdów. Dostępność komuni-kacji zarówno drogowej, jak i kolejowej w powiązaniach

10 W Wielkiej Brytanii terminem „brownfield” określa się tereny uprzednio użytkowane (PDL Previous Developed Areas). Są to tereny nieużytkowane, opuszczone i niekoniecznie o charakterze postindustrialnym lub ekologicznie zanieczyszczonym. „Greenfield” są terenami przeznaczonymi do funkcji rol-niczej lub na rzecz środowiska.


��

zewnętrznych spełnia optymalne warunki w procesie suburbanizacji. Układ powiązań jest koordynowany w połączeniach komunikacji transportu publicznego (au-tobusowego jak i kolei regionalnych), sterowany głównie przez prywatnych operatorów. Zarządzanie i kontrola realizowana przez samorząd lokalny jest oparta na miej-scowym akcie prawa i przy dużej partycypacji społecznej i zaangażowaniu funkcjonuje poprzez ukonstytuowane formy organizacji społecznych. Świadomość zaangażowa-nia społeczności lokalnej w procesie planowania rozwoju miejscowości stanowi podstawową zasadę działalności samorządów lokalnych i jest historycznie uwarunkowana. Budowanie społecznych form działania przez samorzą-dy lokalne (Rady Wsi, Związki Mieszkańców, Komitety Pożytku Publicznego) inspiruje wyższy poziom integracji i znajduje odzwierciedlenie w efektywności realizacji ce-lów przewidzianych w lokalnych planach rozwoju.

Stosowane rozwiązania PARK & RIDE dopełniają ra-cjonalności w korzystaniu ze środków komunikacji przy-czyniając się do spodziewanych w tym względzie efektów zasad zrównoważonego rozwoju.

4.2. Zarządzanie w obszarze metropolitalnym (Francja)

Nantes jest francuskim miastem średniej wielkości (276 000 mieszkańców w roku 200711), położone na pół-nocnym zachodzie kraju. Aglomeracja Nantes to 577 000, a region metropolitalny Nantes St Nazare to już ponad 880 000 mieszkańców12. Jest to szóste miasto Francji pod względem ludności. Nantes pełni ważną rolę w struktu-rze samorządowej jako stolica:− regionu Pays de la Loire (jednego z 22 regionów Francji),− departamentu Loary Atlantyckiej (jednego z 5 departa-

mentów wchodzących w skład regionu krajów Loary),− gminy miejskiej Nantes (jednej z 221 w departamen-

cie) złożonej z 11 dzielnic.Miasto Nantes pozostaje w międzygminnych związkach w ramach regionu metropolitalnego Nantes St Nazare oraz obszaru metropolitalnego Nantes. Położone nad Oceanem Atlantyckim St Nazare wraz z Nantes tworzą zespół portowy u ujścia Loary, który jest największym portem tzw. fasady zachodniej we Francji. Tradycyjnie podstawami gospodarczymi rozwoju miasta jest gospo-darka morska, przemysł ciężki, handel oraz transport. Miasto o korzeniach sięgających IX wieku p.n.e. przeży-wało kilka okresów rozkwitu. Procesy suburbanizacyjne mają swoje korzenie w epoce industrializacji zapoczątko-wanej w roku 1852 otwarciem linii kolejowej łączącej mia-sto ze stolicą Francji – Paryżem. Tereny nad rzeką zostały zaadaptowane na potrzeby przemysłu ciężkiego, powsta-ły osady przyfabryczne. Rozkwit gospodarczy wymagał nowych przestrzeni. Za datę przełomową uważa się rok

11 Źródło: www.nantes.fr/urbanisme/nantes-metropole.html.12 Źródło: www.nantes.fr/urbanisme/nantes-metropole.html.

1908, kiedy z trzech zaproponowanych gmin sąsiednich dwie: Chantenay i Dulon, zostały włączone do miasta13. Ekspansja przestrzenna ponad granicami była faktem.

Druga fala ekspansji terytorialnej miasta ma większy związek z jakością środowiska zamieszkania i dotyczy głównie terenów mieszkaniowych oraz usług ogólno-miejskich o charakterze endogenicznym. Kolejne próby rozszerzenia zasięgu terytorialnego bezpośredniej admi-nistracji Nantes nie powiodły się ani w roku 1972, ani w 1986. Zarządzanie współzależnym i przenikającym się przestrzennie obszarem metropolitalnym jest realizowa-ne przez dobrowolny związek międzygminny.

4.2.1. Charakterystyczne elementy zarządzania rozwojem obszarów podmiejskich: NantesStruktura samorządu terytorialnego we Francji jest bar-dzo rozdrobniona. Istnieje 36 800 samorządów gminnych i 100 departamentów, które mają swoje korzenie jeszcze w czasach rewolucji francuskiej. Dopiero w roku 1982 przygotowano, a w 1986 wprowadzono podział kraju na 22 regiony. Na przykładzie Nantes można obserwować rozwój form organizacji zarządzania urbanistycznego obszarem powiązanym funkcjonalnie i przestrzennie, ale podzielonym między różne jednostki samorządowe. Współpraca międzygminna była podyktowana faktyczny-mi potrzebami i rozpoczęła się już pod koniec lat 50. XX wieku. Ogólnokrajowe prawodawstwo określające stan-dardowe zasady i źródła finansowania współpracy zo-stało uchwalone dopiero w roku 199914. Gminy uzyskały formalne prawo do delegowania realizacji swoich zadań własnych dla wspólnot, a także mają prawo wyboru spo-sobu finansowania: ze składek budżetowych lub poprzez nakładanie osobnego podatku lokalnego. Pays-de-la-Lo-ire jest jednym z najbardziej zorganizowanych regionów Francji. Współpracujące gminy obejmują 98,5% popula-cji i 96,48% powierzchni15.

Obszar metropolitalny Nantes zaczął się kształtować w latach 60. XX wieku. Powojenna rekonstrukcja Nan-tes trwała całe lata 50. Dekret z 31 grudnia 1958 roku określający kierunki rozwoju przestrzennego urbaniza-cji16 oraz szczegółowe plany urbanizacji17 rozpoczął okres wzrostu. W roku 1961 zatwierdzono pierwszy plan obej-mujący nie tylko miasto, ale i 15 sąsiednich gmin. Tym samym próbowano przygotować się na demograficzny boom lat 60. Niestety, dokument oparto na niedoszaco-wanych danych demograficznych i szybko okazało się, że nie przystaje merytorycznie do rzeczywistości. Pojawił się problem związany z koordynacją planowania oraz zarzą-dzania terenami ponad podziałem administracyjnym. Rok 1967 zapoczątkował formalną współpracę międzygmin-

13 Źródło: Floch J., L’Agglomeration nantaise: récits d’acteurs, l’Aube, Nantes 1996; s. 37.

14 Ustawa o wzmocnieniu i uproszczeniu współpracy międzygminnej z dn. 12 lipca 1999 r. zwana ustawą Chevenement.

15 La France intercommunale au 1er janvier 2006, Assemblée des commu-nautés de France, Paryż 2006.

16 Plan d’urbanisme directeur.17 Plan d’urbanisme de detail.

��

ną. Zawiązano Międzygminne Stowarzyszenie Regionu Nantes18, w którym współpracowało 37 jednostek samo-rządowych. Głównymi zadaniami stowarzyszenia była koordynacja komunikacji publicznej, rozwoju infrastruk-tury transportu oraz spraw społecznych. W roku 1972, jako krok ku integracji obszaru metropolitalnego, podję-to próbę przeprowadzenia kolejnej fuzji administracyjnej: przyłączenia pięciu gmin do miasta. Próba nie powiod-ła się. W zamian – zintensyfikowano działania na rzecz rozszerzenia obszarów współdziałania oraz kompetencji stowarzyszenia międzygminnego. Zacieśnianie współ-pracy rozpoczęto od zawiązania w roku 1972 Syndykatu na rzecz dróg szybkiego ruchu w aglomeracji Nantes19. Dzięki niemu zrealizowano między innymi, projekt au-tostradowej obwodnicy miasta zamykający tak zwaną pierwszą koronę suburbanizacji. Jest to teren między gra-nicami administracyjnymi Nantes a autostradą. Kolejnym krokiem było powierzenie w roku 1975 spraw transportu zbiorowego osobnej, międzykomunalnej instytucji: Syn-dykatowi ds. transportu w aglomeracji Nantes20. Orga-nizacja ta ewoluowała z czasem, wyodrębniając agencje zajmujące się sprawami wspólnej polityki transportowej oraz zarządzaniem przewozami. Przykłady rozwoju ko-munikacji zbiorowej oraz infrastruktury transportu wy-kazały potrzebę prowadzenia stałych badań i analiz na temat rozwoju funkcjonalno-przestrzennego obszaru gmin należących do syndykatu. Obowiązki te powierzono w roku 1978 Agencji ds. studiów urbanistycznych aglo-meracji Nantes21.

Kolejnym etapem integracji zarządzania obszarem me-tropolitalnym Nantes było sformalizowanie szerszej

18 Association communautaire de la region nantaise (Acrn).19 Syndicat intercommunal de la voirie rapie de l’Agglomeration nan-

taise (Sivran) tworzyło 15 gmin.20 Syndicat intercommunal des transports de l’Agglomeration nantaise

(Sitpan).21 Agence D’études Urbaines De L’Agglomération Nantaise (AURAN).

współpracy międzygminnej. Powstałemu w 1982 roku wielozadaniowemu syndykatowi międzygminnemu22 po-wierzono zadania w sześciu obszarach obowiązkowych: planowanie przestrzenne i opracowania studialne, zbioro-wy transport pasażerski, drogi szybkiego ruchu, zakwa-terowanie ludności napływowej, gospodarka odpadami, oraz w pięciu dobrowolnych: służba zdrowia, bezpie-czeństwo publiczne, rozwój gospodarczy w granicach aglomeracji, przestrzenie publiczne, środowisko natural-ne. W dalszych latach listę zadań rozbudowywano. Stwo-rzono osobną strukturę samorządową zwaną DISTRICT, do której przystąpiły pierwotnie 21, a ostatecznie – 24 gminy. Od roku 2000, po uchwaleniu Karty zurbanizowa-nej wspólnoty funkcjonalnej Nantes23, związek oficjalnie nazwano Nantes Metropole.

Nantes Metropole posiada odrębną radę i urząd. Od roku 2000 związek finansuje swoją działalność w sposób bezpośredni z podatku metropolitalnego od firm TPU24, składek celowych gmin (np. transportowa), dotacji i sub-wencji oraz dochodów własnych pochodzących m.in. z koncesji. Wysokość tych dochodów zależy od kombina-cji liczby ludności, oferty usług komunalnych oraz czyn-ników dodatkowych związanych z polityką spójności oraz wspierania współpracy międzygminnej i restrukturyzacji obszarów wiejskich. Związek realizuje obecnie aż 9 zadań obowiązkowych:− zagospodarowanie i rozwój urbanistyczny,− transport i przemieszczanie się po mieście,− przestrzenie publiczne i komunikacja miejska,− środowisko,− wody,

22 Syndicat intercommunal avocation multiple de l’Agglomeration nantaise (Si-man).

23 Charte de fonctionnementde la communaute urbaine de Nantes z 22 grudnia 2000 r.24 Taxe professionnelle unique. Wprowadzony najpierw w ustawie z nr 92-125 z dn.

6 lutego 1992 r. o administracji terytorialnej w Republice Francuskiej, a ujed-nolicony ustawą Chevenement z dn. 12 lipca 1999 r.

ST-HERBLAIN

LA CHAPELLE--SUR-ERDRE

THOUARÉ--SUR-LOIRE

CARQUEFOU

Ste-LUCE--SUR-LOIRE

NANTES

SAUTRON

CUËRON

INDRESt-JEAN-DE--BOISSEAU

St-LÉGER--Les-VIGNES

Le PELLERIN

La MONTAGNEBRAINS

BOUAYE

BOUGUENAIS

St-AIGNAN--de-GRAND-LIEU

REZÉ

St-SÉBASTIEN--SUR-LOIRE

BASSE--GOULAINE

VERTOU

Les-SORINIÉRES

MAUVES--SUR-LOIRE

ORVAULT

SUD-OUEST42 000

PÔLE DU VIGNOBLE34 000

LOIRE-ET-SÉVRE72 000

PÔLE-DE-LAUBINIÉRE50 000

ERDRE-FLEURLAYE37 000

LOIRE-CHÉZINE65 000

CHANTENAY-CHÉZINE60 000

ERDRE et CENS72 000

NANTES-CENS55 000

NANTES-LOIRE68 000

Rys. 4.2-1 Nantes Metropole: związek 24 gmin obszaru oddziaływania

funkcjonalnego Nantes. [AZ]

Rys. 4.2-2 Nantes Metropole: 10 obszarów dostępności usług publicznych wraz

z liczbą obsługiwanej ludności. [AZ]


��

− gospodarka, uczelnie wyższe i badania naukowe,− rozwój społeczny,− pozycjonowanie metropolii na rynkach międzynaro-

dowych,− zarządzanie energią, produkcja i dostarczanie ciepła

(od grudnia 2005).Ponadto, jako zadania fakultatywne: − zakwaterowanie podróżnych;− przygotowanie i zarządzanie programem gospodarki

gruntami;− działania i inwestycje na rzecz osób niepełnospraw-

nych;− schroniska dla zwierząt porzuconych i bezdomnych;− środowisko i jakość życia;− badania i działania koordynujące mające na celu usta-

nowienie i upublicznienie nakazowego schematu de-cyzyjnego dla zapewnienia ochrony środowiska oraz utrzymania lub przywrócenia równowagi naturalnej;

− udział, we współpracy z innymi gminami, w zago-spodarowaniu promenad wzdłuż akwenów wodnych i podniesienie walorów przestrzeni naturalnych prze-znaczonych dla rekreacji i edukacji o ochronie środo-wiska;

− tworzenie, zarządzanie lub udział w strukturach bądź służbach przeznaczonych do monitoringu środowiska oraz dziedzictwa narodowego, a także czuwanie nad ich przekształceniami, walka z zanieczyszczeniami, działania zapobiegające zagrożeniom ze szczególnym uwzględnieniem klęsk żywiołowych;

− udział w budowaniu nowych liceów oraz powiększa-nie liceów już istniejących;

– infrastruktura transportu i telekomunikacji;− szkoły wyższe i badania naukowe;− budowa; – zagospodarowanie i wyposażanie lokali szkół wyż-

szych oraz kontraktowanie badań.

LE PETIT MOULIN

BOIS RAGUENET

ORVAULT BOURG

LA HAUTE VALLEE

LE BOUT DE PAVES

LA MULLONIERE

LE PETIT CHANTILLY

LA BOUGALIERE

LE BIGNON

Rys. 4.2-3 Tereny zurbanizowane na tle podstawowego układu komunikacyjnego w gminie Orvault. [AZ]

Obszar Nantes Metropole podzielono na dziesięć tzw. obszarów dostępności25, o porównywalnych parametrach obszarowo-ludnościowych. To one, a nie tradycyjne po-działy administracyjne są wyznacznikami do planowania rozwoju infrastruktury społecznej czy technicznej.

Przeprowadzona na początku XXI wieku reforma syste-mu planowania rozwoju i planowania przestrzennego26 wprowadziła nie tylko wielostopniowe dokumenty, ale i nakłada obowiązek dostosowania ich treścią zgodnie z hierarchią w ciągu 3 lat, przy czynnym udziale społecz-nym. Dokumentem nadrzędnym jest Projekt zagospo-darowania i trwałego rozwoju (PADD27), który określa cele strategiczne zagospodarowania i rozwoju poszcze-gólnych gmin i całego regionu w perspektywie dziesię-cioletniej. Stanowi on dokument wyjściowy w kwestiach zagospodarowania i urbanizacji, integrujący kierunki po-lityki przestrzennej oraz realizację zadań własnych gmin. Projekt zagospodarowania i trwałego rozwoju określa ramy rozwoju zrównoważonego zgodnie z trzema nad-rzędnymi zasadami wyrażonymi w ustawie dotyczącej so-lidarności i renowacji urbanistycznej28:– zachowanie równowagi między renowacją urbanistycz-

ną, nową urbanizacją, a ochroną przestrzeni natural-nych i krajobrazowych;

– wprowadzanie różnorodności funkcji miejskich i struktury społecznej;

– oszczędne korzystanie z przestrzeni naturalnych, miej-skich i podmiejskich: kontrola i kształtowanie prze-mieszczania się, zachowanie zasobów naturalnych i dziedzictwa narodowego oraz przeciwdziałanie po-wstawaniu zagrożenia ze strony środowiska.

Projekt zagospodarowania i trwałego rozwoju (PADD) zawiera wytyczne do opracowania:− warunków zagospodarowania w kontekście regional-

nym określonych w Schemacie spójności terytorialnej (SCOT29), w przypadku Nantes dotyczy on terenów regionu metropolitalnego Nantes – St Nazaire;

− lokalnych planów urbanizacji (PLU30) uwzględniające sposób zagospodarowania i zabudowy terenów, para-metry środowiskowe oraz potrzeby transportowe;

− dokumentów strukturalnych, takich jak: plan prze-mieszczania się na terenach zurbanizowanych (PDU31), lokalny program zabudowy mieszkaniowej (PLH32), Karta Rozwoju Usług Komercyjnych33), Agenda 21.

Wszystkie dokumenty powstają z udziałem społecz-nym, przy zaangażowaniu zarówno instytucji or-

25 Pôles de proximité.26 La loi à la solidarité et renouvellement urbains, (SRU), Ustawa o współod-

powiedzialności i odnowie miast z dn. 13 grudnia 2000 r.27 Le Projet d’Amenagement et de Dévelopment Durable.28 SRU.29 Schéma CohérenceTerritoriale (SCOT).30 Plan Local d’Urbanisme, który zastąpił w 2003 roku dotychczasowe:

Plan d’Occupation des Sols (POS) – plan użytkowania gruntów i Plan d’Aménagement de Zone (PAZ) – plany zagospodarowania strefy.

31 Plan de Déplacements Urbains.32 Programme local de l’Habitat.33 Charte de Développement Commercial.

��

ganizacji, jak i bezpośrednio – mieszkańców oraz przed-siębiorców. Wszystkie dokumenty są dostępne w formie popularyzatorskiej.

4.2.2. Miejscowość wchłonięta przez miasto: południowe OrvaultGmina Orvault sąsiaduje z Nantes od północnego-za-chodu. Licząca obecnie ponad 23 tysiące mieszkańców przeżywała swój największy rozwój w latach 1962–1975 (ponad 300% wzrostu). Wiek XXI to kolejna fala inwe-stycji, głównie mieszkaniowych. Suburbanizacja w gminie objęła tereny w centrum oraz na południu gminy, gdzie tereny wiejskie stykały się ze sobą przy granicy admini-stracyjnej. Zagospodarowanie przestrzenne poszczegól-nych miejscowości zostało różnorodnie kształtowane, a główną determinantą była dobra komunikacja ze śród-mieściem Nantes. Analizowano cztery przypadki:− jednostki transgranicznej: wsi wchłoniętej przez mia-

sto i stanowiącej obecnie fizycznie i funkcjonalnie Or-vault – dzielnicę peryferyjną Nantes;

− nowej jednostki osadniczej opartej na budownictwie komunalnym: La Bougalliere;

− nowej jednostki osadniczej opartej na prywatnym bu-downictwie jednorodzinnym: Le Bois Raguenet;

− centralnego ośrodka gminnego: Orvault Bourg, samo-dzielnej jednostki osadniczej na starym korzeniu.

Gmina Orvault jest jedną z czterech gmin Nantes Metro-pole o najwyższych dochodach na głowę mieszkańca34. Bilans struktury mieszkaniowej (domy jednorodzinne, mieszkania itd.), mający odzwierciedlenie w intensywności zabudowy, nie zmienia się od lat, pomimo stałego wzro-stu liczby jednostek. Stale ewoluuje rynek pracy. Gmina powoli uniezależnia się od głównego ośrodka (Nantes). Tworzone są nowe miejsca pracy na terenie Orvault, ale też równorzędne ośrodki podmiejskie (np. sąsiad z połu-dniowego zachodu – St Herblain) przyciągają do pracy mieszkańców tej gminy. Gmina nie tylko uwalnia się spod dominacji rynku pracy centralnego ośrodka miejskiego – staje się dla niego konkurencją, co można stwierdzić na

34 Źródło: „Observatoires des modes de vie & des changements socioeconomi-ques”; AURAN 2006.

podstawie znaczącego wzrostu liczby mieszkańców Nan-tes pracujących poza jego granicami administracyjnymi, w tym w dużej mierze w południowym Orvault.

Południowe Orvault to typowy przykład suburbanizacji liniowej – zabudowy kształtowanej wzdłuż głównych szlaków komunikacyjnych, wylewającej się poza grani-ce administracyjne. Nie sposób zidentyfikować przebieg granic administracyjnych dzielących ten obszar na część miejską i gminną. Pierwsza fala inwestycji w tym rejo-nie, z początku lat 60. XX wieku, była skoncentrowana wzdłuż głównej drogi łączącej Nantes i Renes, czyli naj-większe miasta północno-zachodniej Francji. Powstałe na tej bazie osiedla dzielnicowe związane są z ważnymi funkcjonalnie elementami na tej trasie. Na przykład Bout des Paves, miejsce, gdzie brukowana droga przechodziła w szlak bity. Obecnie ukształtowało się tam subcentrum o charakterze forum skupiające wszystkie podstawowe usługi ogólnomiejskie. Okoliczne tereny to prawie 900 jednostek mieszkalnych (ok. 3000 mieszkańców).

Wytworzenie się dwóch nowych osi rozwojowych na po-łudniowym-zachodzie Orvault zawdzięcza w równym stopniu budowie autostrady jak i miejskiej linii tram-wajowej. Dobra dostępność przyczyniła się nie tylko do ekspansji zabudowy mieszkaniowej, w tym średniej i wysokiej intensywności. Obecnie południowo-zachod-nia część gminy to najludniejsza i najbardziej miejska w charakterze część. Na tym obszarze znajduje się prawie 5000 jednostek mieszkalnych. Rozwinęły się tutaj także różnorodne, typowe dla przedmieść, funkcje gospodar-cze. Są to wymagające ekstensywnej zabudowy tereny handlu detalicznego i hurtowego, zespoły biurowe, skła-dy, produkcja. Część zachodnią (na nowym korzeniu) i wschodnią (wzdłuż traktu do Rennes) rozdziela zielony pas doliny niewielkiego dopływu Loary – rzeczki Cens. Ten zielony korytarz ekologiczny, łączący się z terenami naturalnymi poza pierścieniem autostrady, znajduje się pod ochroną. Dolina pełni funkcję naturalnego zabezpie-czenia przeciwpowodziowego, częściowo jest wykorzy-stywana rekreacyjnie.

Fot. 4.2-1 Route de Rennes w Orvault. Zachowana zabudowa przedmieścia Bout des Paves u rogatek Nantes. [AZ]

Fot. 4.2-2 Route de Rennes w Orvault. Nowa zabudowa mieszkaniowo-usługowa w subcentrum dzielnicy. [AZ]


��

Fot. 4.2-3 La Haute Valle w Orvault. Nowa zabudowa jednorodzinna wzniesiona zgodnie z lokalnymi kanonami na skraju doliny rzeki Cens. Na drugim planie: bloki mieszkalne w południowo-zachodniej części Orvault. [AZ]

Fot. 4.2-4 Le Bout de Pave w Orvault. Prywatne ogrody przy budynkach wielorodzinnych. [AZ]

Fot. 4.2-5 Le Bout de Pave w Orvault. Fizyczny rozdział ruchu pieszego, rowerowego i zmotoryzowanego na terenach mieszkaniowych. [AZ]

Fot. 4.2-6 La Haute Valle w Orvault: typowa architektura budynków jednorodzinnych na północ od Loary. [AZ]

Fot. 4.2-7 Le Bout de Pave w Orvault. Nowa zabudowa wielorodzinna w układzie pierzejowym. [AZ]

Rys. 4.2-4 Układ komunikacyjny w południowym Orvault. [AZ]

��

Tereny południowego Orvault są stopniowo dogęszcza-ne. Najpierw wypełnione zostały pierzeje wzdłuż drogi głównej, następnie inwestowano w drugiej i trzeciej linii zabudowy, aż tkanki dzielnic peryferyjnych połączyły się. Poza zabudową plombową i domami jednorodzinnymi powstawały nowe wielorodzinne zespoły mieszkaniowe. Nowością są osiedla zamknięte. Zabudowa jednorodzin-na jest kształtowana na organicznej siatce ulic o licznych krótkich sięgaczach. Budynki wielorodzinne z końca XX wieku otoczone są publicznie dostępnymi terenami rekre-acyjnymi. Współczesne realizacje powstają w przestrzen-nych prywatnych ogrodach. Izolacjonizm jest nowym trendem w rozwoju terenów mieszkaniowych tej okolicy.

Rozwój przestrzenny na granicy między miastem Nantes a gminą charakteryzują takie pozytywne cechy, jak: róż-norodność i bogactwo usług, wielofunkcyjność obsza-rów oraz dobra obsługa transportem publicznym. Warto

podkreślić, że po pierwotnym zachwycie prefabrykowa-nym modernizmem, architektura najnowszych realizacji nawiązuje do tradycji w kolorze, fakturze, materiałach i formach. Charakterystyczne cechy obiektów wznoszo-nych na terenach Pays-de-la-Loire na północ od Loary to: proste formy budynków, białe tynkowane elewacje, mikowe dachy w kolorze grafitowym, dużo zieleni kom-ponowanej i żywopłotów.

4.2.3. Rozbudowa miejscowości na starym korzeniu: Orvault BourgOrvault Bourg to stolica gminy, funkcjonujący od dziesięciu wieków dawny ośrodek obsługi okolicznego rolnictwa, ostoja lokalnego rzemiosła i tradycyjne miejsce postoju na szlaku handlowym. Uprawa roli zorganizowa-na była w wielkich latyfundiach wkoło porozrzucanych po okolicy zamków i wielkich dworów. Do dzisiaj sta-

Rys. 4.2-5 Orvault Bourg. Układ komunikacyjny. [AZ]

Fot. 4.2-8 Orvault Bourg. Zabudowania gospodarcze zaadaptowane na letnie

rezydencje. [AZ]

Fot. 4.2-9Orvault Bourg. Ciągłość typologii form architektonicznych –

historyczna zabudowa mieszkalna. [AZ]

Fot. 4.2-10 Orvault Bourg. Ciągłość typologii form architektonicznych –

współczesna zabudowa mieszkaniowa. [AZ]


��

nowią atrakcję turystyczną, zwłaszcza takie jak piętna-stowieczny Le Château de la Tour czy ponad stuletni la Gobinière.

Napływ nowych mieszkańców z miasta zainicjowały przymusowe przesiedlenia ponad 2500 osób po bom-bardowaniach Nantes w roku 1943. Bourg musiał ob-sługiwać podwójną liczbę ludności praktycznie z dnia na dzień, w trudnych warunkach wojennych. Pierwsza fala suburbanizacji skoncentrowana była głównie na terenach graniczących z miastem. W tym czasie Orvault Bourg rozwijało się przede wszystkim jakościowo. Wzniesiono nowy urząd, nowe szkoły, ośrodek zdrowia, zbudowano dobre drogi, powiązano miejscowość komunikacją au-tobusową z Nantes. Główne inwestycje mieszkaniowe skoncentrowano w samodzielnych jednostkach osadni-

czych na nowym korzeniu. Dzięki temu ochroniono toż-samość Bourg przy jednoczesnym podwyższeniu jakości życia.

Rozwojowi jakościowemu towarzyszyły przekształcenia istniejącej zabudowy. Przeprowadzono wiele adaptacji opuszczonych zabudowań na cele mieszkaniowe, czę-sto na wakacyjne rezydencje. Do lat 90. XX wieku udało się utrzymać rozwój przestrzenny w dawnych granicach miejscowości. Nowe zabudowania i ich mieszkańcy wto-pili się harmonijnie w krajobraz miejscowości.

Rozbudowa połączeń drogowych i komunikacji publicz-nej skróciły czas dojazdu do Nantes oraz do dynamicznie rozwijającej się strefy komercyjnej w południowej czę-ści gminy Orvault. Zmniejszenie się izochrony dostępu miejsc pracy zwiększyło atrakcyjność Bourg jako głów-nego miejsca zamieszkania. Dziś miejscowość dysponuje

Fot. 4.2-11 La Bougalliere. Typowa ulica. [AZ]

Rys. 4.2-6 La Bougalliere. Układ komunikacyjny. [AZ]

Fot. 4.2-12 La Bougalliere. Zabudowa czynszowa. [AZ]

Fot. 4.2-13 La Bougalliere. Sprywatyzowana zabudowa czynszowa. [AZ]

��

dobrą strukturą usług ogólnomiejskich. Poza gminnym przedszkolem i szkołą podstawową znajdują się tutaj: ze-spół szkół prywatnych, kompleks sportowy oraz stadion, świetlice środowiskowe z miejscami do zabaw dla dzieci w różnym wieku, biblioteka. Druga fala inwestycji miesz-kaniowych rozpoczęła się na przełomie wieków i trwa do dzisiaj. Wzrost liczby mieszkańców nie przekracza jednak 2% rocznie35. Obecnie Bourg i okoliczne tereny wiejskie to prawie 1100 jednostek mieszkalnych.

4.2.4. Jednostki osadnicze na nowym korzeniu: La Bougalliere, Le Bois RaguenetGłówny nurt podmiejskich inwestycji mieszkaniowych został skierowany w gminie Orvault na kreowanie nowy-ch jednostek osadniczych. W wówczas obowiązującym Kierunkowym planie zagospodarowania przestrzen-nego36 wyznaczono Strefę skoncentrowanego zagos-podarowania37 o powierzchni 40 ha. Wybudowano osiedle w schemacie finansowania budownictwa socjal-nego HLM38, złożone z budynków jednorodzinnych w zabudowie szeregowej, które obecnie liczy sobie 1300 jednostek mieszkalnych. Miejscowość została doskonale wyposażona w pełen program infrastruktury społecznej: od przedszkola i zespołu szkół poprzez dom kultury i świetlicę środowiskową po halę sportową, stadion i ośrodek zdrowia.

La Bougalliere było eksperymentem rządowym, propozy-cją zapewnienia wysokiej jakości środowiska zamieszkania dla osób o niskich dochodach. Lokalizacja poza miastem, wśród zieleni lasów i pól, jednak na terenach dobrze sko-munikowanych (autostrada, komunikacja autobusowa) z głównymi zasobami miejsc pracy. Początkowo wszyst-kie domy były wynajmowane i miały czynsz regulowany, subsydiowany przez państwo. Stworzono jednostkę osad-niczą złożoną z osób o niskich dochodach, w dużym stopniu uzależnionych od pomocy społecznej.

Architektura w La Bougalliere różni się od lokalnego stylu gminy Orvault, a nawet szerzej – północnego Pays-de-la-Loire. Zachowano regułę prostej formy i wyznaczono re-gularne działki oraz organiczną w charakterze siatkę ulic. Jednak zastosowane materiały i kolorystyka są obce w tych okolicach. Te walory wizualne pogłębiają postrzeganie La Bougalliere jako podmiejskiego, wyizolowanego getta za-równo przez odwiedzających, jak i samych mieszkańców. Dodatkowym elementem pogłębiającym poczucie wyob-cowania i utrudniającym tworzenie lokalnej tożsamości była sama forma zabudowy. Indywidualne domy nie sprzy-jają nawiązywaniu szerokich kontaktów społecznych. Rolę przestrzeni publicznej i wspólnego placu zabaw dla dzieci pełni najczęściej ulica. Bardzo szybko zaczęły się pojawiać

35 http://www.mairie-orvault.fr/36 SDAU: Schéma directeur d’aménagement et d’urbanisme funkcjonował od

1967 roku. Został zastąpiony SCOT w roku 2000 ustawą o współ-działaniu i odnowie terenów zurbanizowanych.

37 ZAC: zone d’aménagement concentré, czyli plan operacyjny dotyczący przede wszystkim działań sektora publicznego, zawierający ele-menty planowania strategicznego i przestrzennego. Funkcjonuje od 1967 r. z kilkoma późniejszymi zmianami.

38 habitation à loyer modéré – mieszkania o czynszu regulowanym.

problemy związane głównie z wandalizmem i drobną przestępczością, co znalazło swoje odzwierciedlenie we wzroście kosztów eksploatacji w budżecie gminy.

Od początku XXI wieku wprowadzono do La Bougallie-re komercyjne budownictwo mieszkaniowe. Dzięki temu zaczęto różnicować strukturę społeczną miejscowości. Dodatkowo umożliwiono prywatyzację zasobów komu-nalnych. Mieszkańcy nabywszy prawa własności rozpo-częli inwestycje zmierzające nie tylko do podwyższenia ich walorów użytkowych, ale i estetycznych. Nowe ele-wacje są odzwierciedleniem kanonów architektury w tym regionie.

Podobnie, jak La Bougalliere, zaczęła się historia Le Bois Raguenet. W roku 1974 wyznaczono nowe tereny rozwojowe we wschodniej części gminy Orvault. ZAC39 Bois Raguenet zlokalizowano na przedłużeniu Route de Rennes – historycznej drogi prowadzącej ku stolicy Bretanii, po zewnętrznej stronie pierścienia autostrad, w sąsiedztwie zagajników leśnych. Miejscowość składa się wyłącznie z zabudowań jednorodzinnych. Funkcjo-nalne centrum w zabudowie pawilonowej wyposażone jest w podstawowe usługi. W pobliżu znajduje się szkoła i przedszkole oraz centrum społeczno-kulturalne. Miej-scowość wyposażona jest w salę gimnastyczną. Obecnie w bezpośrednim jej sąsiedztwie zakończono budowę ze-społu basenowego dla gminy Orvault.

Struktura Le Bois Raguenet została w całości zaprojekto-wana jako skończona i w chwili obecnej została całkowi-cie zrealizowana. Wewnętrzna sieć uliczna tworzy grona skupione wkoło pętli, która jast biegunowo połączona z drogami o znaczeniu regionalnym (do Nantes i Rennes) i gminnym (do Orvault Bourg i Nantes). Miejscowość jest obsługiwana przez linie autobusowe. Szlaki piesze i rowerowe biegną niezależnie od ulic i wraz z powszech-nie dostępnymi zielonymi skwerami tworzą ciągły system przestrzeni publicznych.

Le Bois Raguenet zostało zrealizowane przez prywatnych inwestorów na bazie projektu urbanistycznego przygoto-wanego w ramach zadań własnych sektora publicznego. Utrzymano charakterystyczną dla tego regionu stylistykę zabudowy. Proste formy niskich domów o jasnych ele-wacjach i grafitowych dachach z łupka mikowego usytu-owane są kalenicowo w stosunku do ulicy. Powszechnie stosowane żywopłoty są zwykle zimozielone, jednak o zróżnicowanej szacie roślinnej. Utrzymanie półpublicz-nych placów wewnątrz zabudowy jest współfinansowane przez mieszkańców. Mimo to są to przestrzenie otwarte.

4.2.5. WnioskiA. Uprawnienia i spójność planowaniaOrganizacja zarządzania w obszarze metropolitalnym Nantes jest doskonałą ilustracją procesów integracyjnych w zarządzaniu rozwojem. Współpraca międzygminna rozwinęła się na bazie zadań gminnych wymagających ko-

39 Zone d’aménagement concentré.


��

ordynacji zewnętrznej oraz przekraczających możliwości finansowe i techniczne małych gmin wiejskich. Powołano do życia agencję zajmującą się obserwowaniem zjawisk przestrzennych na terenie metropolii – AURAN040. Dzię-ki połączonym funduszom i zaangażowaniu wszystkich gmin ma ona dostęp do niezbędnych danych oraz może planować najskuteczniejsze rozwiązania uwzględniające

40 Agence d’urbanisme de la region nantaise.

rzeczywiste współzależności w regionie. Ma to zastoso-wanie zarówno do obszarów przeznaczonych pod inwe-stycje, jak i dla ochrony cennych terenów i obiektów.

Interesującym zabiegiem jest podzielenie obszaru metro-politalnego na pola dostępności, które zostały określone na bazie rzeczywistych potrzeb i związków funkcjonal-nych. Pola dostępności wiążą ze sobą gminy (lub ich czę-

Rys. 4.2-7 Le Bois Raguenet. Układ komunikacyjny. [AZ]

Fot. 4.2-14 Le Bois Raguenet. Wewnętrzny skwer na szlaku pieszym. [AZ]

Fot. 4.2-15 Le Bois Raguenet. Typowa zabudowa. [AZ]

Fot. 4.2-16 Le Bois Raguenet. Typowe zakończenie ślepej ulicy. [AZ]

�0

ści, jak w przypadku Nantes) w rynki usług komunalnych. Zapotrzebowania i odpowiednią infrastrukturę projektu-je się więc dla jednostek o odpowiednim potencjale eko-nomicznym. Dzięki temu można uzyskać wyższą jakość tych usług, kumulując środki i koncentrując odbiorców. Obowiązkowe sektorowe opracowania planistyczne po-zwalają na wytyczenie spójnych planów rozwoju dla ca-łego obszaru metropolitalnego. Jednocześnie są bardziej komunikatywne poprzez zawężenie zakresu przekazywa-nej informacji.

Planowanie przestrzenne uwzględnia obecnie dynamikę zachodzących procesów oraz wymogi związane z roz-wojem zrównoważonym. Wszystkie dokumenty są pub-licznie konsultowane, co wydłuża czas ich przygotowania (3–5 lat dla dokumentów strategicznych), a tym samym wymaga monitorowania adekwatności przyjętych zało-żeń. Dane wejściowe mogą znacząco różnić się między momentem rozpoczęcia prac a ostatecznym uchwale-niem dokumentacji.

Fot. 4.2-17 Typowe formy architektury domu jednorodzinnego na północ od Loary. [AZ]

Fot. 4.2-18 Typowe formy architektury domu jednorodzinnego na południe od Loary. [AZ]

Fot. 4.2-19 Typowe formy architektury domu jednorodzinnego diaspory polskiej. [AZ]


��

B. Racjonalne wykorzystanie zasobówNa terenie gminy Orvault można obserwować zarówno rozwój suburbanizacji linearnej, jak i tworzenie nowych, odrębnych jednostek osadniczych oraz wzrost jakościo-wy miejscowości o ograniczonych możliwościach eks-pansji przestrzennej. Tereny otwarte są zabezpieczone w planach zagospodarowania przestrzennego i w planach rozwoju od skali regionalnej po miejscową. Ograniczenie wzrostu i rozczłonkowania miejscowości było możliwe dzięki regionalnej koordynacji rozwoju przestrzennego i konsekwencji w realizacji jej założeń.

Nowe jednostki osadnicze, które powstały na przełomie lat 70. i 80. minionego stulecia, można określić jako umiarko-wany sukces. z jednej strony spójna i całościowa koncep-cja przestrzenna zapewniła podstawy dla wysokiej jakości zagospodarowania przestrzennego. W przypadku realizacji komercyjnej z wymuszonym współfinansowaniem roz-budowanej sieci przestrzeni publicznych można mówić o dobrej urbanistyce. Niestety, homogeniczna zabudowa o niskiej intensywności nie pozwoliła na wytworzenie wi-talnego, wielofunkcyjnego centrum. Usługi o charakterze komercyjnym nie są w stanie się utrzymać ze względu na zbyt płytki rynek lokalny związany z niską gęstością zalud-nienia. Jest to dowód na to, że zróżnicowanie intensywności zabudowy jest ważne nie tylko ze względów formalnych, ale i ekonomicznych dla jakości życia mieszkańców.

C. Tożsamość lokalna i wizerunekW przypadku obszaru metropolitalnego Nantes można łatwo zidentyfikować cechy lokalnej architektury, które są kontynuowane we współczesnych realizacjach na maso-wą skalę. Wyróżniają się budynki będące znakami miejsca, zwykle użyteczności publicznej, zlokalizowane w śród-mieściu lub punktach centralnych miejscowości peryfe-ryjnych. Architektura dnia codziennego jest dyskretna i trzyma się lokalnych reguł. Przestrzeganie zasad w tym zakresie wynika zarówno z konsekwencji i szacunku dla tradycji ze strony urbanistów sporządzających plany lo-kalne, ale też ze strony architektów i inwestorów.

Przykład La Bougalliere ilustruje jak znakiem wyższej wartości jest dostosowanie estetyki budynku zgodnie z podtrzymywaną tradycją. Odstępstwa odczytane zosta-ły jako naznaczenie w sensie negatywnym. Jednocześnie Orvault południowe jest dowodem na to, że nawet obce w charakterze budownictwo wielorodzinna można zreali-zować w poszanowaniu tożsamości lokalnej, przy tym za-chowując cechy nowoczesności i oryginalności projektu.

D. Funkcjonalność i dostępnośćWszystkie analizowane miejscowości były wyposażone w pełen program usług obowiązkowych. Koordynacja regionalna zapewnienia usług komunalnych wymagała określenia stref dostępności. Rozwój usług komercyjnych uzależniony był od gęstości zaludnienia, a więc również od intensywności zabudowy. Jednolite i niskie wartości tych wskaźników na całym obszarze skutecznie uniemoż-liwiały ich prawidłowe funkcjonowanie.

Czynnik dostępności komunikacyjnej był bardzo ważnym katalizatorem rozwoju przestrzennego. Szczególne zna-czenie miały: budowa autostradowej obwodnicy miasta oraz rozszerzenie zasięgu transportu miejskiego na gmi-ny sąsiednie. Wykorzystanie linii autobusowych i tram-wajowych jest najintensywniejsze na obszarach miasta i jego przedmieść, czyli w części gminy wchłoniętej przez miasto. Na terenach peryferyjnych nadal wiodącą rolę w przemieszczaniu się spełnia samochód osobowy.

Całościowe projektowanie miejscowości, a tym samym sieci ulicznej umożliwia realizację wygodnego układu komunikacji. Projektowane w Orvault ścieżki rowerowe i szlaki piesze są zwykle odizolowane od ruchu motoro-wego. Stosowane są fizyczne bariery (zwykle roślinne) albo trasy mają zupełnie inny przebieg niż ulice. Utrzyma-nie ruchu tranzytowego na drodze głównej stanowiącej ważną oś kompozycyjną i komunikacyjną miejscowości powoduje jej fizyczny i funkcjonalny podział. Organiza-cja przestrzeni publicznych z ruchliwą trasą przelotową okazało się na przykładzie Orvault niemożliwe.

Prywatyzacja przestrzeni zwiększa jej bezpieczeństwo i stymuluje właścicieli do utrzymania ładu. Jest to forma pośredniego przeciwdziałania wandalizmowi. Tworzenie zamkniętych, prywatnych ogrodów przy budynkach wie-lorodzinnych otoczonych zabudową jednorodzinną jest formą ochrony jakości przestrzeni wspólnych i zarezer-wowanie ich dla prawowitych właścicieli. Współwłasność terenów publicznych nie musi oznaczać ich wygrodzenia (jak to się dzieje w Le Bois Raguenet). Jednak w rejonach szczególnie mocno upośledzonych pod względem tere-nów rekreacyjnych i naturalnych osoby finansujące jedyne w okolicy place zabaw czy skwery chcą ich zastrzeżenia wyłącznie dla siebie. Stopień izolacjonizmu wydaje się zależeć od stopnia zaspokojenia potrzeb mieszkańców w zakresie dostępu do przestrzeni publicznych i urządzeń rekreacyjnych.

4.3. Ewolucja wsi w osiach rozwojowych, Niemcy

Regiony Hamburga i Monachium są dwoma z 11 for-malnie określonych regionów metropolitalnych w Niem-czech. Hamburg jest miastem prawie dwa razy większym niż Monachium, o liczbie ludności przekraczającej 1,1 mln. Jednak Region Metropolitalny Monachium to ob-szar wielokrotnie bardziej rozległy. Oba regiony są przy-kładem planowania przestrzennego w układzie tzw. osi rozwojowych. Prezentowane miejscowości reprezentu-ją specyficzne cechy różnorodnej ewolucji przestrzeni i funkcji ośrodków wiejskich zlokalizowanych w tych osiach.

4.3.1. Charakterystyczne elementy zarządzania rozwojem obszarów podmiejskich: Region Metropolitalnz HamburgaTerytorialnie obejmuje obszar Wolnego Miasta Hanzea-tyckiego Hamburga i tereny należące do krajów związ-

��

kowych: Dolnej Saksonii (powiaty: Cuxhaven, Harburg Lüchow-Dannenberg, Lüneburg, Rotenburg, Soltau-Falingsbostel, Stade, Uelze), Szlezwik-Holsztyn (Dith-marschen, Herzogtum Lauenberg, Segeberg, Steinburg, Stormarn, Pinneberg). Współpraca w zakresie obszaru aglomeracji i później obszaru metropolitalnego trwa od 1928 r. Decyzją Senatu Hamburga, Rządów Dolnej Sak-sonii i Szlezwiku-Holsztynu w 1991 r. ustalono zasady współpracy oraz wyznaczono granice funkcjonującego dzisiaj obszaru metropolitalnego.

Podstawę nawiązania ścisłej współpracy w Regionie Me-tropolitalnym Hamburga stanowi Koncepcja Rozwoju Regionu Metropolitalnego, która została wykonana na podstawie wcześniejszych opracowań, zwłaszcza w od-niesieniu do pierwszego planu regionalnego z 1971 r. Re-gionalna Koncepcja Rozwoju41, aktualizowana w 2000 r. jest właściwym instrumentem definiującym cele i zasady współpracy w obszarze metropolitalnego regionu Ham-burga, która znajduje odzwierciedlenie w koordynacji planów na szczeblu krajowym poszczególnych krajów związkowych uczestniczących we wspólnej koncepcji rozwoju.

Region Metropolitalny Hamburga obejmuje obszar o powierzchni 19 801 km2, w tym obszar Hamburga jako wydzielonej jednostki w strukturze podziału administra-cyjnego wynosi 755 km2. Liczba ludności zamieszkującej region wynosi 4 246 470, w tym w samym Hamburgu 1 173 483.

41 Regionale Entwicklungskonzept REK.

Proces suburbanizacji w regionie metropolitalnym rozwija się progresywnie i oddziaływaniem sięga terenów dwóch krajów związkowych. Kontrola tego procesu wymaga ścisłej kontroli w zakresie współpracy pomiędzy poszczególnymi gminami przylegającymi do Hamburga. Regionalne plany użytkowania terenów stanowią odzwierciedlenie przyjętych zasad regionalnego planu rozwoju całego obszaru. Osie rozwoju stanowiące impuls dla suburbanizacji wyznaczone są uwarunkowaniami wynikającymi z powiązań komunika-cyjnych, dostępności układu i wskazują na obszary moż-liwej koncentracji struktury zabudowy w wydzielonych

struktura terytorialna

państWa

szczeble planoWania

podstaWy praWne

instruMenty planoWania

przestrzennego

zaWartość Materialna

Federacja Porządek przestrzenny dotyczący całego terenu federacji

Ustawa o porządku przestrzennym

Założenia porządku przestrzennego

Kraje związkowe Porządek przestrzenny dotyczący kraju związkowego

Krajowe ustawy o porządku przestrzennym;

Krajowe prawo planowania przestrzennego

Koncepcje rozwoju przestrzennego

Plan porządku przestrzennego

Częściowe plany przestrzenne

Cele porządku przestrzennego

Planowanie regionalne Plany regionalneRegionalny plan użytkowania przestrzennego

Gminy Planowanie przestrzenne na szczeblu gminy

Kodeks budowlany (BauGB)

Plan użytkowania terenu Wskazanie możliwości użytkowania terenu

Plan zabudowy Wiążące lokalne ustalenia prawne dotyczące wykorzystania terenu

Tab. 4.3-1 System planowania przestrzennego w Niemieckiej Republice Federalnej. [LC]

HAMBURG

KREISDITHMARSCHEN

KREISSTEINBURG

KREISSEGEBERG

KREISPINNEBERG

KREISSTORMANN

KREISHERZOGTUMLAUENBURG

LANDKREISCUXHAVEN

LANDKREISROTENBURG

LANDKREISSTADE

LANDKREISHARBURG

LANDKREISSOLTAU-FALLINGBOSTEL

LANDKREISUELZEN

LANDKREISLUNEBURG

LANDKREISLUHOW-DANNENBERG

LANDKREISLUDWIGSLUST

Rys. 4.3-1 Region Metropolitalny Hamburga. [LC]


��

elementach struktury osadniczej. Stosowane zasady zrów-noważonego rozwoju uniemożliwiają chaotyczną urbani-zację obszarów wiejskich. Rozprzestrzenianie się struktury zurbanizowanej miasta dotyka najbardziej miejscowości znajdujących się bezpośrednio na granicy miasta, które powoli są wchłaniane. Polityka rozwoju terenów miesz-kaniowych w obszarach już zurbanizowanych na zasadzie wypełniania istniejącej struktury jest realizowana. Pomimo stosowanych zabiegów gentryfikacyjnych w Hamburgu proces migracji na tereny przyległe nadal się utrzymuje. Sieć struktury osadniczej Regionu Metropolitalnego Ham-burga obejmuje 800 miejscowości i gmin. Miasto centralne i przyległe powiaty stanowią jednolity obszar gospodarczy kreujący wspólny rynek pracy. Migracja ludności do pracy w Hamburgu sięga obecnie 270 000 osób dojeżdżających codziennie do pracy. Proces polaryzacji rozwoju ośrodków w tym obszarze i przewidywane zmiany w procesie migra-cji zgodnie z założeniami polityki rozwoju regionu powin-ny ulec zmianie.

W niemieckim systemie planowania przestrzennego do-kument porządku (ładu) przestrzennego42 jest narzę-dziem planowania zapewniającym prawidłowy rozwój przestrzenny na szczeblu federalnym i krajowym. Cele porządku (ładu) przestrzennego na szczeblu krajowym określają dokumenty planistyczne, w których istotną rolę pełnią elementy o znaczeniu koncepcyjnym lub instrumentalnym:– kategorie przestrzeni,– system miejscowości pełniących rolę centrum,– osie rozwoju,– funkcje,– wskaźniki, wytyczne, wartości orientacyjne.

Kategorie przestrzeni określają obszary ograniczone wg szczególnych zasad, charakteryzujące się identycznymi właściwościami i strukturą, dla których są realizowa-ne jednakowe cele. Obszary silnie zurbanizowane lub przeznaczone do urbanizacji, obszary podmiejskie cha-rakteryzujące się silną presją rozwojową stanowią jedną z kategorii przestrzeni wymagających szczególnych za-sad. Dla tych obszarów wyznacza się zasięg określany stosunkiem migracji mieszkańców do strefy wyznaczo-nego w trójstopniowej skali centrum (podstawowe, po-średnie, nadcentrum). Celem przygotowywanych dla tych obszarów planów ładu przestrzennego jest opracowanie szczególnych zasad organizacji przestrzennej, aby ogra-niczyć proces dezurbanizacji, a także niekontrolowanego rozwoju suburbanizacji. Realizacją tych zasad jest wy-znaczanie osi rozwojowych koncentrujących świadomie tereny urbanizacji. Obszary pomiędzy wyznaczonymi osiami są objęte ochroną eliminującą proces urbanizacji. Polityka rozwoju terenów mieszkaniowych w obszarach oddziaływania osi rozwojowych jest realizowana głów-nie na zasadzie wypełniania luk w tkance urbanistycznej w granicach administracyjnych jednostek osiedleńczych. Ta zasada ogranicza rozpraszanie zabudowy na terenach wiejskich, zwłaszcza w obszarach rozprzestrzeniania się

42 Raumordnung im Bund.

miast, eliminując zagrożenie destrukcji fizjonomii krajo-brazu wiejskiego i systemu ekologicznego. Ograniczenie jest egzekwowane wieloma przepisami a przede wszyst-kim przepisami Kodeksu budowlanego43.

Osie o znaczeniu wielkoprzestrzennym implikujące zróżni-cowany stopień gęstości zabudowy łączą obszary gęsto za-ludnione pełniące rolę centrum w trójstopniowej hierarchii z peryferiami, zapewniając strukturalne impulsy rozwojowe tym obszarom. Stanowią zarazem liniową infrastrukturę techniczną, w tym transportu i zaopatrzenia. Obszary wiej-skie obejmują przestrzeń poza strefami centrów i obsza-rów podmiejskich. Wyznaczone osie rozwoju ograniczają niekontrolowaną suburbanizację w obszarze nadmiernych tendencji do koncentracji na granicy miasta. Główne osie rozwojowe obszaru metropolitalnego Hamburga w kierun-ku północnym (Szlezwik-Holsztyn) wyznaczają osie:– Hamburg – Elmshorn,– Hamburg – Kaltenkirchen,– Hamburg – Bad Olesloe,– Hamburg – Schwrzenbeck,– Hamburg – Gessthacht.W kierunku południowym (Dolna Saksonia):– Hamburg – Stade,– Hamburg – Buchholz,– Hamburg – Lüneburg.

W skali powiązań lokalnych osie osiedlowe wiążą linio-wo osiedla określone dostępnością publicznych środków komunikacji i służą zabezpieczeniu obszarów niezabu-dowanych przed ingerencją nieplanowanej urbanizacji w obszarach podmiejskich lub w obszarach określonych zasięgiem oddziaływania wyznaczonego centrum.

W celu przedstawienia kształtowania struktury wiejskich ośrodków struktury osadniczej będącej pod wpływem procesu suburbanizacji wzdłuż osi rozwojowych Ham-burga wybrano miejscowości w trzech gminach: − Nenndorf (obecnie Rosengarten) w gminie Rosen-

garten, wieś znajdująca się na osi rozwojowej biegną-cej w kierunku południowym Hamburg – Buchholz w powiecie Harburg w Kraju Związkowym Dolnej Saksonii.

− Prisdorf w gminie Pinneberg, wieś znajdująca się na osi rozwojowej biegnącej w kierunku północno-za-chodnim Hamburg – Elmshorn, w Kraju Związko-wym Szlezwik-Holsztyn.

− Bönningstedt w gminie Pinneberg, wieś znajdująca się na osi rozwojowej biegnącej w kierunku północ-nym Hamburg – Kaltenkirchen w Kraju Związkowym Szlezwik-Holsztyn

Planowanie regionalne, jako wspólne zadanie rządu kraju związkowego i samorządu terytorialnego, obejmuje dwa modele organizacyjne. z organizacyjnego i planistyczne-go punktu widzenia planowanie regionalne jest wspólnym zadaniem rządu kraju związkowego i samorządu teryto-rialnego. Plan regionalny łączy planowanie na szczeblu

43 §35 BauGB.

��

krajowym z planowaniem na szczeblu lokalnym charak-teryzującym się wysokim poziomem autonomiczności praktyce planistycznej Niemiec. Podmiotem planowania regionalnego są regionalne związki celowe utworzone po-przez zjednoczenie się gmin lub urząd administracji pań-stwowej, który wypełnia we własnym zakresie tę funkcję. W skali regionalnej często opracowuje się regionalne plany użytkowania terenu44. Plany tej kategorii mają szczególne znaczenie dla obszarów związków wspólnot samorządo-wych. Związki celowe zawiązane w celu realizacji wspól-nych zadań (proces migracji, system infrastruktury, w tym komunikacji, problemy rozwoju struktury społeczno-go-spodarczej). Powoływanie związków i ich kompetencje reguluje ustawa o związkach celowych45. Zakres opra-cowania łączy przygotowywane plany użytkowania tere-nów w skali miejscowej poszczególnych gmin w jedną płaszczyznę zapisu w skali regionalnej. Stanowi to duże ułatwienie łączenia norm proceduralnych w skali kra-ju związkowego i planowania miejscowego określonego normami Kodeksu budowlanego46.

Ten rodzaj planowania ma szczególne znaczenie dla obszarów oddziaływania dużych miast pełniących rolę nadcentrum47, w których obserwuje się rozwój procesu suburbanizacji. Pozwala na wyższy stopień kontroli tego procesu poprzez ukierunkowane działania wskazane kon-kretnymi rozwiązaniami wiążącymi poszczególne gminy. W obszarach szczególnej interakcji w procesie polaryza-cji jednostek sytemu osiedleńczego w regionie metropoli-talnym taki zakres planowania jest szczególnie pożądany i stosowany. Plany opracowane dla gmin Pinneberg i Ro-sengarten znajdujących się w związku celowym gmin re-gionu metropolitalnego są opracowane w tej skali.

Istotnym celem Regionalnej Koncepcji Rozwoju jest współpraca między samorządem miasta Hamburg i lokal-nymi samorządami gmin granicznych. Występujący nadal deficyt w zakresie dostępności komunikacyjnej w obsza-rach zewnętrznych stanowił podstawę poszukiwania op-tymalnych rozwiązań w ramach programu realizowanego od 2006 r. „Dialog – miasto – obszary zewnętrzne”. Re-alizacją tego programu jest ścisła współpraca z gminami granicznymi na płaszczyźnie planowania w celu ograni-czenia nadmiernej migracji mieszkańców, rozwoju kon-trolowanych inwestycji mieszkaniowych i ukierunkowa-nego kształtowania i rozwoju infrastruktury społecznej.

Planowanie nieformalne jest specyficzną kategorią w sy-stemie planowania i zajmuje znaczące miejsce wśród stosowanych instrumentów planistycznych. Wzrost sto-sowania tego rodzaju planów wystąpił w latach 70. wraz z szerszą identyfikacją konfliktów przestrzennych. Plany o charakterze nieformalnym są opracowywane osiągnię-cia konsensusu w obszarach konfliktowych przed opraco-waniem planu o większej szczegółowości. W odróżnieniu

44 Regionalen Flächennutzungspaln.45 Zweckverbandgesetz.46 Baugesetzbuch.47 Oberzentrum.

od planów określonych ustawą o charakterze wiążącym (krajowe plany rozwoju, plany regionalne, plany miejsco-we) planowanie nieformalne charakteryzuje się brakiem ustawowego przymusu i jest bardzo szeroko stosowane. Są to plany, których zadaniem jest interpretacja celów rozwojowych, kształtowanie tematycznych koncepcji, prezentacja badań w zakresie problematyki przestrzen-nej. Zakres planowania nieformalnego obejmuje regio-nalne koncepcje rozwoju, gminne koncepcje rozwoju, plany rewitalizacji miast i wsi, koncepcje przekształceń tkanki zurbanizowanej w obszarach miejskich i wiejskich, plany ramowe, studia lokalizacji, studia kształtowania fi-zjonomicznego krajobrazu oraz plany wykonywane sto-sownie do tematycznych potrzeb. Szerokie stosowanie materiału ilustracyjnego umożliwia właściwą percepcję przedstawianych do dyskusji publicznych materiałów. Jednym z zadań planowania nieformalnego jest wczesne zaangażowanie zainteresowanych rozwiązaniami i przy-gotowanie podstaw do negocjacji, moderacji i postępo-wania mediacyjnego w sytuacji występowania obszarów konfliktowych. W zależności od skali i rodzaju konflik-tu w prezentacji rozwiązań przy szerokim udziale zain-teresowanych (partycypacja społeczna) stosuje się jedną z form postępowania aby osiągnąć cel na płaszczyźnie porozumienia. Planowanie nieformalne jest również waż-nym narzędziem formułowania podstaw programów po-mocowych. Planowaniem nieformalnym zajmują się biura planowania przestrzennego, planistyczne organa admini-stracji publicznej oraz w dużej mierze stowarzyszenia48.

Planowanie na szczeblu lokalnym realizowane przez wła-dzę planistyczną samorządu lokalnego spełnia obowiązek dostosowania planów do celów i zasad ładu przestrzen-nego, planu krajowego i regionalnego, a także przestrze-ga zasad zrównoważonego rozwoju uwzględniającego aspekty społeczno-ekonomiczne, ekologiczne, kulturowe, prywatne. Plany lokalne wskazują tereny pod ustalone za-gospodarowanie (tereny zabudowy mieszkaniowej, uży-teczności publicznej, produkcji, przestrzeni publicznych, zieleni, rekreacji i sportu). Określają zasady kształtowa-nia tych terenów, ograniczenia (parametry standardów zabudowy, działek, a także szczególne zobowiązania określające predyspozycje charakteru funkcji zabudowy (mieszkania dla szczególnych grup społecznych), zasad ochrony środowiska. Realizacja planów miejscowych jest prowadzona dwustopniowo poprzez:− Plan użytkowania terenu49, który stanowi gminny in-

strument planowania przestrzennego sterujący proce-sem działalności administracji publicznej w obszarze samorządu lokalnego. Plany wykonywane są dla prze-działu czasowego 10–15 lat.

− Plan zabudowy, który jest instrumentem urzeczy-wistnienia rozstrzygnięć planistycznych i jako przepis gminny stanowi podstawę prawną do jego realizacji. Reguluje zasady urbanistycznego ładu przestrzennego,

48 Vereinigung fur Stadt-, Regional- Landesplanung SRL.49 Flächennutzungspaln FNP.


��

sposób i stopień wykorzystania terenów pod zabudo-wę i sposób zabudowy. Podstawą konstrukcji planu jest plan użytkowania terenu (FNP).

W procedurze ustanawiania planów zagospodarowania przestrzennego szczebla lokalnego szczególnie istotne miejsce zajmuje partycypacja społeczna. Koncepcja planu jest prezentowana na organizowanych przez samorządy spotkaniach z mieszkańcami i stanowi promocję opraco-wanych rozwiązań planistycznych. Uwagi mieszkańców mają duże znaczenie w formułowaniu ostatecznej wersji planu, który po uwzględnieniu zastrzeżeń i propozycji jest ponownie prezentowany mieszkańcom. Świadomość możliwości efektywnego oddziaływania na proces plani-styczny stanowi element znaczącej aktywności i integracji społecznej.

4.3.2. Wieś w osi rozwoju metropolia – natura: Rosengarten koło HamburgaGmina Rosengarten obejmuje zespół wsi typu podmiej-skiego w zasięgu oddziaływania obszaru metropolitalne-go Hamburga. Przekształcenia struktury administracyjnej w powiecie Harburg w 1972 r. przyczyniły się do utwo-rzenia nowej jednostki gminy Rosengarten obejmują-cej poprzednio 10 funkcjonujących samodzielnie gmin (Eckel, Ehestorf, Emsen, Iddensen, Klecken, Leversen Nenndorf, Sottorf, Tötensen, Vahrendorf). Gmina znaj-duje się w zasięgu bezpośredniej dostępności z Hamburga w jej północnej części, natomiast miejscowość Rosen-garten znajduje się w dostępności 35 km. Powierzchnia gminy obejmuje 63,67 km2 i jest zamieszkiwana przez 13 246 osób (gęstość zaludnienia 208 mieszkańców na km2). Proces suburbanizacji jest intensywny w północnej części gminy i rozwija się wzdłuż osi równoległej do osi komunikacyjnej A261.

Fot. 4.3-1 Rosengarten. Wiejska idylla. [LC]

Fot. 4.3-2 Rosengarten. Historyczna zabudowa wsi. [LC]

Fot. 4.3-3 Rosengarten. Dom jednorodzinny o cechach historycznych. [LC]

Fot. 4.3-4 Rosengarten. Współczesne budownictwo jednorodzinne. [LC]

��

Fot. 4.3-5 Rosengarten. Historyczny obiekt adaptowany na pensjonat. [LC]

Fot. 4.3-6 Rosengarten. Skansen utworzony na obrzeżu parku. [LC]

Fot. 4.3-7 Rosengarten. Gospodarstwo rolnicze. [LC]

Fot. 4.3-8 Rosengarten. Związek z kulturą agrarną. [LC]

Fot. 4.3-9 Rosengarten. Detal zabudowy ryglowej. [LC]

Fot. 4.3-10 Rosengarten. Detal elewacji klinkierowej. [LC]


��

Miejscowość Rosengarten (dawniej Nenndorf) została ustanowiona ośrodkiem administracyjnym gminy. Zmia-na przyczyniła się do scalenia funkcji administracyjnych i ustalenia wspólnej polityki rozwoju przestrzennego. Plan użytkowania terenu gminy opracowano w aspekcie regio-nalnego planu użytkowania terenu obejmującego zakres regionu metropolitalnego.

Plany użytkowania terenu dla gminy Rosengarten ze względu na nowy podział administracyjny obejmują wszystkie jednostki osadnictwa i stanowią podstawę do ustaleń podejmowanych w planach zabudowy. Lokalne plany użytkowania dla poszczególnych jednostek obej-mują miejscowości w ich granicach administracyjnych. Zapewnia to czytelność i spójność urbanistycznej kon-cepcji w zakresie funkcjonalno-przestrzennej struktury, optymalnych rozwiązań komunikacji, kształtowaniu prze-strzeni publicznych. Poszczególne miejscowości posia-

dają całościowe plany zabudowy uwzględniające zmiany, które wyniknęły zarówno z podziału administracyjnego, jak suburbanizacji.

Rozwój funkcji rekreacyjnej i turystycznej zajmuje szcze-gólne miejsce w rozwoju gospodarczym gminy. Zasoby naturalne stanowią obszar istotnego zaplecza rekreacyj-nego dla mieszkańców Hamburga. Park przyrodniczy Harburger Berge stanowi strefę ekologiczną oddzielają-cą gminę od Hamburga. Najbliżej położony względem rdzenia metropolitalnego park o unikatowych wartoś-ciach krajobrazowych stanowi największą atrakcję gminy. Lokalizacja usług turystycznych (muzea przyrodnicze, skanseny) w zewnętrznym pasie parku jest świadomą koncentracją infrastruktury turystycznej zapewniającą działalność gospodarczą, a z drugiej strony ogranicza intensywną penetrację parku. Wyznaczone piesze trasy turystyczne i trasy rowerowe łączą gminę z silnie zur-

Fot. 4.3-11 Rosengarten. Wiejski współczesny ratusz. [LC]

Fot. 4.3-12 Rosengarten. Zabudowa podmiejska. [LC]

Fot. 4.3-13 Rosengarten. Droga wewnętrzna wsi. [LC]

Fot. 4.3-14 Rosengarten. Droga przecinająca wieś. [LC]

��

banizowaną strefą Hamburga. Sfera gospodarcza wiąże się ściśle z utrzymaniem struktury agrarnej (80 przedsię-biorstw rolniczych). Działalność rzemieślniczą realizuje 75 małych przedsiębiorstw. Gmina nadal rozwija poten-cjał własnej działalności gospodarczej w celu ogranicze-nia dużej migracji (75%) mieszkańców do Hamburga.

Rosengarten (Nenndorf) jest wsią zachowującą czytel-ny, historycznie uwarunkowany (wielodrożnica) układ urbanistyczny zawierający spójnie łączące się przestrze-nie publiczne. Przebiegająca na granicy części wschod-niej autostrada wywiera niekorzystne oddziaływanie na środowisko wsi. Otaczające wieś przestrzenie rolnicze stanowią cenne uzupełnienie fizjonomii wiejskiego kra-jobrazu świadczące o zachowaniu kultury agrarnej. Nowa zabudowa jest właściwie wpisana w istniejącą strukturę urbanistyczną, a wyznaczone pod zabudowę nowe tereny

zlokalizowano w strefie obrzeżnej wsi. Historyczna zabu-dowa podlega ciągłemu procesowi rewitalizacji, tworząc atrakcyjny wizerunek wsi.

4.3.3. Wieś rolnicza i rekreacyjna w osi rozwoju Hamburga: PrisdorfGmina Prisdorf znajduje się w powiecie Pinneberg bezpośrednio łączącym się z granicą Hamburga w jego północnej części. Jest to najbardziej zaludniony powiat w kraju Szlezwiku-Holsztynie – 300 319 mieszkańców. Sieć osadnicza rozłożona równomiernie z większą kon-centracją w południowej części.

Pomimo dużego wskaźnika zaludnienia i gęstości (450 mieszkańców na km2 powiat charakteryzuje krajobraz rolniczy. Tereny rolnicze stanowią 63% obszaru powia-tu (667 km2), natomiast obszar zabudowy i komunikacji stanowi 20%. Najbardziej atrakcyjne tereny pod wzglę-

Fot. 4.3-15 Prisdorf. Obiekty zabudowy historycznej. [LC]

Fot. 4.3-16 Prisdorf. Gospodarstwo przekształcone w obiekt mieszkalny. [LC]

Fot. 4.3-17 Prisdorf. Budownictwo jednorodzinne. [LC]

Fot. 4.3-18 Prisdorf. Budownictwo wielorodzinne. [LC]


��

Fot. 4.3-19 Prisdorf. Związek z kulturą agrarną. [LC]

Fot. 4.3-20 Prisdorf. Przestrzeń publiczna w centrum wsi. [LC]

Fot. 4.3-21 Prisdorf. Pola golfowe. [LC]

Fot. 4.3-22 Prisdorf. Budynek klubu golfowego. [LC]

Fot. 4.3-23 Prisdorf. Nowy obiekt sakralny. [LC]

Fot. 4.3-24 Prisdorf. Dom opieki. [LC]

�0

dem turystycznym znajdują się w części północnej. Część południowa ze względu na atrakcyjność krajobrazu rolni-czego pełni istotną rolę w rozwoju turystyki weekendo-wej mieszkańców Hamburga.

Prisdorf jest rozległą wsią znajdującą się na szlaku ko-munikacji kolejowej i drogowej mającej znaczenie dla powiązań funkcjonalnych północnej części obszaru me-tropolitalnego Hamburga. Wieś znajduje się w odległości 28 km od Hamburga i jest zamieszkiwana przez 2100 osób. Proces suburbanizacji właściwie kontrolowany nie stanowi zagrożenia degradacją środowiska wiejskiego. Ze względu na zmiany organizacji administracyjnej w po-wiecie Pinneberg wieś zawiera w swoich granicach przy-siółki, które w układzie przestrzennym stanowią mniej korzystny, punktowy charakter struktury przestrzennej. Wieś w charakterze typowej ulicówki zachowała tożsa-mość, którą podkreśla charakter większości zabudowy oraz związek z kulturą agrarną. Funkcjonuje kilka gospo-darstw związanych z hodowlą bydła. Nowa zabudowa stanowi enklawy nanizane na sieć komunikacji wewnętrz-nej i rozwija się w wyznaczonych obszarach koncentra-cji. Zabudowa zachowuje standardy tożsamości lokalnej (kształt, kolorystyka elewacji, detale architektoniczne, pokrycia dachowe) pozwalające na czytelność charaktery-stycznego wizerunku wsi. Dominującą jest funkcja miesz-kaniowa, podobnie jak w większości wsi znajdujących się w procesie suburbanizacji.

Centrum wsi stanowi kompleks zabudowy obejmujący ośrodek usługowy, szkołę, halę sportową. Wieś posiada doskonale wyposażone pola golfowe Golf Park Peiner Hoff z centrum zorganizowanym w zespole objętej rewi-talizacją zabudowy jednego niegdyś funkcjonującego go-spodarstwa. Ze względu na łatwą dostępność komunikacji drogowej i kolejowej tereny rekreacyjne stanowią obszar istotnej działalności komercyjnej dla mieszkańców miej-scowych i Hamburga. Strefa Regionu Metropolitalnego należąca do Szlezwiku-Holsztyna wiąże się z kultywacją

i rozwojem funkcji rolniczej. Znajduje to odzwierciedle-nie w charakterze wsi, w której występują gospodarstwa wiążące się z hodowlą. Otaczające wieś pola upraw i pa-stwiska, przenikając w głąb wsi, nadają tej części poczucie związku z kulturą agrarną.

4.3.4. Wieś u bram metropolii Hamburga: BönningstedtWieś Bönningstedt znajduje się w tym samym powiecie Pinneberg i znajduje się w pierwszej strefie dostępności do Hamburga (16 km) na granicy obszaru miasta. Ze względu na lokalizację wieś stanowi przykład rozwoju nowych terenów mieszkaniowych w obszarze dostęp-ności komunikacyjnej miasta powiatowego Pinneberg i obszaru metropolitalnego Hamburga. Rozwój ludności charakteryzuje się dużą dynamiką. W 1925 r. wieś liczyła 449 mieszkańców i w okresie powojennym wzrosła czte-rokrotnie, osiągając liczbę 1962 r. mieszkańców w 1950 r. Proces suburbanizacji przyczynił się do dalszego wzro-stu liczby mieszkańców (w 1976 r. – 3066 mieszkańców). Obecnie wieś zamieszkują 4073 osoby. Powiązania ko-munikacyjne zarówno drogowe, jak i kolejowe sprzyjają dalszemu rozwojowi. Wieś jest wpisana w atrakcyjny cha-rakter krajobrazu. Charakter zabudowy przenika tradycja i współczesność obecnych rozwiązań. Węzłowy charakter komunikacji koncentruje formy zabudowy mieszkaniowej tworzącej charakterystyczny układ podmiejskiej architek-tury. Znaczące obiekty zabudowy dla dziedzictwa i tożsa-mości lokalnej zostały objęte procesem rewitalizacji.

W północnej części wsi występują nieliczne gospodar-stwa. Pola upraw i pastwiska w tej części otwierające kra-jobraz wiejskiej przestrzeni tworzą atrakcyjne powiązania ze strukturą wsi. Przemieszczając się w kierunku połu-dniowym, krajobraz wsi ulega stopniowym przeobraże-niom w podmiejski, nacechowany zabudową tego typu, aby w końcu zderzyć się z cechami krajobrazu miejskie-go. Charakter zabudowy w południowej części stanowi już zabudowę typu miejskiego. Granica przenikania się

Fot. 4.3-25 Bönningstedt. Wiejska uliczka. [LC]

Fot. 4.3-26 Bönningstedt. Zabudowa jednorodzinna. [LC]


��

Fot. 4.3-27 Bönningstedt. Zabudowa gospodarstwa rolnego. [LC]

Fot. 4.3-28 Bönningstedt. Funkcja usługowa w historycznym obiekcie. [LC]

Fot. 4.3-29 Bönningstedt. Nowa zabudowa wielorodzinna. [LC]

Fot. 4.3-30 Bönningstedt. Dom opieki dla ludzi starszych. [LC]

Fot. 4.3-31 Bönningstedt. Przestrzenie publiczne wewnątrz zabudowy. [LC]

Fot. 4.3-32 Bönningstedt. Zabudowa na styku miasta. [LC]

��

form architektonicznych jest nieczytelna. Kompozycja całego obszaru oparta na silnie oddziaływającej osi ko-munikacyjnej implikuje rozwój w kierunku południowym (do Hamburga) i w kierunku północnym. Dominacja kie-runku południowego przyczyni się do połączenia struk-tury zurbanizowanej Bönningstedt i Hamburga.

4.3.5. Chanah – futurystyczne elementy zarządzania rozwojem obszarów podmiejskich: Region Metropolitalny Monachium Inicjatywa powołania do życia Regionu Metropolitalnego Monachium powstała na początku lat dziewięćdziesiątych i została zrealizowana w 1995 r. Region zawiera powia-ty Aichach-Friedberg, Augsburg, Donu-Ries, Landshut, Mühldorf am Inn, Ostallgäu, Rosenheim i Rottal-Inn. Region metropolitalny obejmuje 27 700 km (40% Bawa-

rii) i jest zamieszkiwany przez 6 mln mieszkańców (47% ludności Bawarii). W przedziale lat 1997–2004 wzrost ludności wynosił ok. 5%.

Region charakteryzuje się monocentryczną strukturą przestrzenną, w którym ośrodek centralny pełniący zara-zem funkcję stolicy stolica kraju obejmuje 310 km2 (6% obszaru regionu) i jest zamieszkiwany przez 1,228 mln mieszkańców (50% ludności regionu). Około 60% lud-ności regionu w wieku produkcyjnym znajduje zatrudnie-nie w Monachium50.

Sytuacja w ostatnich latach uległa istotnym zmianom. Gminy i miasta znajdujące się w obszarach koncentracji wyznaczonych osiami rozwoju rozwijają się dynamicznie (zwłaszcza w kierunku wschodnim – osie Monachium

50 www. region muenchen.com

EBERSBERG

LANDSBERG

ERDING

FREISING

STARNBERG

DACHAU

FUERSTENFELDBRUCK

MONACHIUMPOWIAT

MONACHIUM

Rys. 4.3-2 Europejski Region Metropolitalny Monachium. [LC]

Rys. 4.3-3Zasięg oddziaływania Regionu Metropolitalnego Monachium. [LC

wg EIOMM]

Rys. 4.3-4 Monachium 1930 r.

Źródło: Heinritz G., Wiegant C., Wiktorin D., Der Münchner, Atlas.H.J.-Emans, Hamburg 2004.

Rys. 4.3-5Monachium 2004 r.

Źródło: Heinritz G. ,Wiegant C., Wiktorin D., Der Münchner, Atlas.H.J.-Emans, Hamburg 2004.


��

– Fresing, Monachium – Erding, Monachium – Ebers-berg). Procesowi sprzyja rozwój infrastruktury komuni-kacji – trasy szybkiego ruchu, szybka kolej regionalna. Znaczący wzrost popytu na tereny budowlane, rozwój infrastruktury i tereny rekreacyjne znajdują wyraz w sy-stemie planowania. Kontrolowany system umożliwiający zrównoważony rozwój w wyznaczonych koncentracjach zabudowy wzdłuż wyznaczonych osi rozwoju sprzyja za-chowaniu atrakcyjnego środowiska przestrzeni wiejskich. Przyjęte rozwiązania planistyczne skutecznie wiążą gminy znajdujące się w tych obszarach współodpowiedzialnoś-cią za realizacje planów użytkowania obszarów, właściwą jakość środowiska określające jakość życia. Optymalne rozwiązania i realizacje znalazły odzwierciedlenie w na-grodzie przyznanej w krajowym konkursie, w którym Re-gion Monachium został uhonorowany tytułem „Regionu przyszłości”.

Wysoka jakość środowiska jest utrzymana poprzez ukształtowany system zieleni. Kluczowym rozwiązaniem w celu zachowania walorów środowiska i fizjonomii kra-jobrazu otaczającego Monachium jest zielony pas ota-czający obszar centralny51. Są to rozwiązania zbliżone do istniejących w Wielkim Obszarze Londynu. Konstrukcję układu oparto na dwóch programach rozwoju terenów znajdujących się w zielonym pasie: strefa rolnicza i stre-fa tematycznych szlaków. Rozwój ogrodnictwa, farm hodowlanych i agroturystyki w strefie rolniczej stanowi atrakcyjną ofertę dla mieszkańców z miasta. Program rozwoju tego sektora wiąże się z dużym udziałem spo-łecznym i zaangażowaniem farmerów w proces ochrony środowiska, projekty renaturyzacji realizowane według ekologicznych zasad. Strefa tematycznych szlaków wiąże się z aspektami ekstensywnych form rekreacji w obszarze

51 Shaping the future of Munich. Development report. City of Munich Departa-ment of Urban Planning and Building Regulations, Munich 2005.

przyrody, promocją rozwiązań o charakterze ekologicz-nym, integracją i rewitalizacją historycznego wiejskiego krajobrazu kulturowego.

Otaczający Monachium zielony pierścień przecinają w układzie wertykalnym cięciwy ekologicznych korytarzy prowadzone przez miasto dolinami rzek Würm i Isary. Tereny wyznaczonych korytarzy obejmują 15 km2 (pasy szerokości 50–200 m) i łączą zieleń parkową, rezyden-cjalną, unikatowe tereny wzdłuż biegu rzek, stanowiąc gwarancję zrównoważonych form rozwoju miasta i po-wiązania z atrakcyjnymi terenami otwartymi peryferii miasta. Region metropolitalny miasta rozwija się w opar-ciu o wysoki potencjał innowacyjnych licznych szkół wyższych i instytutów badawczych o randze międzynaro-dowej i w powiązaniu z rozwojem gospodarczym zajmuje znaczące miejsce w międzynarodowej konkurencji obsza-rów metropolitalnych.

W strukturze organizacyjnej Regionu Metropolitalnego Monachium w maju 2007 r. została powołana Inicjatywa Europejskiego Obszaru Metropolitalnego Monachium52 (IEOMM) zrzeszająca specjalistów, planistów, przedsta-wicieli samorządów lokalnych. Celem aktywnej działalno-ści zespołu jest kształtowanie na płaszczyźnie współpracy w ramach kumulatywnych projektów w aspekcie wspólnej tożsamości obszarów silnie zurbanizowanych i wiejskich regionu53. Zadania grup roboczych obejmują między innymi:− Opracowanie podstawowej bazy informacyjnej nie-

zbędnej dla gospodarczo zorientowanego marketingu regionu metropolitalnego.

− Wspieranie ilościowego i jakościowego zrównoważo-nego rozwoju regionu.

52 Die Initiative Europäische Metropolregion München (EMM).53 www.metropolregionmuenchen.org

Rys. 4.3-6Osie rozwojowe południowo-wschodniego Regionu Metropolitalnego Monachium. [LC wg Regionalplan München. RPV München 2003]

MONACHIUM

VATERSTETTEN-BALDHAM

EBERSBERG

GRAFING

DACHEN

MIASTOMONACHIUM

OSIEROZWOJOWE

GRANICA REGIONU

Rys. 4.3-7 Vaterstetten i Baldham. [AZ]

��

− Kształtowanie ośrodków kompetencji regionu metro-politalnego na drodze współpracy i sieciowego układu.

− Opracowanie materiału informacyjnego do kształto-wania centrów kompetencji, klastrów innowacji.

Współpraca w zakresie projektów jest realizowana po-przez grupy robocze w zakresie nauki, gospodarki środo-wiska i zdrowia, mobilności.

4.3.6. Restrykcyjne zachowanie tożsamości wsi: Vaterstetten-Baldham k. MonachiumEIOMM funkcjonuje w ramach współpracy przylegają-cych do Regionu Monachium powiatów Aichach-Frie-dberg, Augsburg, Donu-Ries, Landshut, Mühldorf Ro Inn, Ostallgäu, Rosenheim i Rotta-Inn. Gmina Vaterstet-ten-Baldham znajduje się w powiecie Ebersberg w osi rozwoju Monachium – Ebersberg, biegnącej w kierunku południowo-wschodnim.

Dzisiejsze granice gminy zostały ustanowione w 1978 r. i obejmują jednostki administracyjne Baldham, Hergol-ding, Neufarm, Parsdorf, Purfing, Weissenfeld. Nazwę połączonych jednostek Parsdorf, Baldham zamieniono na Vaterstetten-Baldham i ustanowiono siedzibą władz administracyjnych gminy o tej samej nazwie. Powierzch-nia gminy obejmuje 3427,18 km2 i jest zamieszkiwana przez 21 410 mieszkańców (gęstość zaludnienia – 625 mieszkańców na km2).

Gmina rozwija się dynamicznie i jest objęta procesem suburbanizacji. W strukturze przestrzennej gminy tere-ny zabudowy mieszkaniowej stanowią 11% powierzch-ni gminy, tereny działalności gospodarczej 0,8%, lasy – 17,4%, tereny otwarte i rolnicze – 70,8%. Znaczący rozwój gminy wiąże się z budową linii kolejowej z Mona-chium do Rosenheim w 1871 r. Wówczas gminę zamiesz-kiwało 988 osób. Największy przyrost związany z dalszą rozbudową infrastruktury technicznej, w tym komunika-cji, zanotowano w latach 1961–1970 ok. 60%. Przyrost

ludności w stosunku do 1970 r. wynosi obecnie 54%. Układ miejscowości Vaterstetten-Baldham wiąże się z roz-wojem struktury przestrzennej o charakterze suburbiów. W procesie suburbanizacji wieś Vaterstetten, pomimo znacznej kontroli tego procesu, została przekształcona w podmiejską monofunkcyjną miejscowość rozwijającą jedynie funkcję mieszkaniową. Wieś została pozbawio-na dominujących cech tożsamości, bez wykształconego centrum, przestrzeni publicznych, charakteryzująca się postępującym procesem inwestowania w terenach otwar-tych i rolniczych. Spełniająca głównie wymagania dogod-nej dostępności do rdzenia regionu (szybka kolej miejska i regionalna, trasy szybkiego ruchu) i możliwości dalszego rozwoju prowadzącego do tendencji łączenia się ze struk-turą otaczających wsi (Baldham).

Baldham jest wsią o niepowtarzalnych wartościach toż-samości kulturowej zachowującą historycznie uwarun-kowany układ przestrzenny. Wieś nadal zachowuje więzi z rolnictwem pomimo niewielkiej odległości do Vater-stetten (2,5 km). Zielone pola łąk i upraw wypełniają przestrzeń dzielącą Baldham i Vaterstetten. Opracowa-ny kolejny plan użytkowania terenu zakładający dalszy rozwój terenów mieszkaniowych (2002 r.), wynikający z dynamicznego gospodarczego rozwoju Monachium, i określone osie rozwoju oraz koncentrację zabudowy zo-stał poddany dyskusji publicznej.

Duże znaczenie partycypacji społecznej i świadomość społeczna możliwości efektywnego oddziaływania na decyzje planistyczne przyczyniły się do artykułowania istotnych postulatów w formie społecznej inicjatywy54 „Przyszłość lepiej planować”:− ograniczenie rozwoju przestrzennego poza granice

Vaterstetten i Baldham,

54 www.zukunft-besser-plannen.de

Rys. 4.3-8 Baldham Dorf.

Źródło: www.google.com

Fot. 4.3-33 Baldham Dorf. Kościół. [AZ]


��

Fot. 4.3-37 Baldham. Miejsce cotygodniowego targu produktami ekologicznymi. [AZ]

Fot. 4.3-35 Baldham Dorf. Przestrzeń społeczna. [AZ]

Fot. 4.3-34 Baldham Dorf. Zamknięcie kompozycyjne. [AZ]

Fot. 4.3-36 Baldham Dorf. Dom mieszkalny. [AZ]

Fot. 4.3-38 Baldham. Ośrodek jeździecki. [AZ]

Fot. 4.3-39 Baldham. Nowa zabudowa jednorodzinna w części zurbanizowanej. [AZ]

��

− organiczny rozwój poprzez zabudowę terenów we-wnątrz miejscowości,

− ograniczenie nadmiernego rozwoju wewnętrznego układu komunikacyjnego,

− ograniczenie realizacji nowej zabudowy o funkcji uży-teczności publicznej i zabezpieczenie istniejącej struk-tury zabudowy dla tej funkcji,

− zachowanie i ochrona ekologicznych wartości terenów w granicach miejscowości,

− eliminacja w planach inwestycji, których okres eksplo-atacji nie przekracza dziesięcioletniego przedziału cza-sowego,

− wprowadzenie zabudowy usługowej (rzemiosła) we-wnątrz osiedli.

Postulaty zostały zaakceptowane większością głosów mieszkańców. Władze samorządowe wstrzymały obowią-zującą decyzją zamierzenia wnikające z planu użytkowa-nia terenu. W ramach społecznego dialogu i uzyskanego konsensusu opracowano nowe założenia kształtowania modelu rozwoju opartego na zasadach zrównoważone-go rozwoju Vaterstetten – Baldham zawierające w ujęciu syntetycznym zasady:− Analiza kierunków rozwoju koncentrycznego będące-

go szkodliwym dla układu miejscowości Vaterstetten- -Baldham.

− Ograniczenie intensywnego rozwoju budownictwa mieszkaniowego wynikającego z przeświadczenia władz samorządowych, że obowiązkiem gminy ze społecznego punktu widzenia jest konieczność zapew-nienia rozwoju terenów budowlanych.

− Eliminacja rozwoju miejscowości na zasadzie włącza-nia w strukturę zurbanizowaną okolicznych wsi.

− Rozwój miejscowości Vaterstetten-Baldham w aspek-cie zróżnicowania funkcjonalnego (funkcja mieszka-niowa, funkcja tworzenia nowych miejsc pracy, m.in. rzemiosła, funkcje rekreacji i turystyki).

− Rozwój specjalizacji funkcjonalnej nadającej miejscowo-ści specyficzny impuls rozwojowy. Definitywna zmiana infrastruktury usługowej i społecznej (kształtowanie przestrzeni publicznych, przestrzeni parkowych).

− Przywrócenie lub kształtowanie nowych cech tożsa-mości miejscowości.

4.3.7. WnioskiA. Uprawnienia i spójność planowaniaZarządzanie w obszarze Regionu Metropolitalnego Ham-burga i Monachium znajduje odzwierciedlenie w systemie planowania, w którym cechy zależności podporządkowa-nia w hierarchicznym systemie są czytelne. Plany stra-tegiczne i regionalne koncepcje rozwoju wskazują na istotne znaczenie osi rozwoju określonych ciągami in-frastrukturalnymi, które łączą obszar miasta centralnego z zapleczem regionalnym. Restrykcyjne przestrzeganie zasad rozwoju mieszkalnictwa w wyznaczonych centrach umożliwia kontrolowany charakter suburbanizacji. Kon-trowersje związane z tą polityką wiązały się z zastrzeże-

niami w stosunku do obszarów znajdujących się poza osiami rozwoju, w których występowały również centra pośrednie.

Zasady konkurencyjności preferowane w osiach roz-woju mogły niekorzystnie oddziaływać na rozwój cen-trów pośrednich. Problem ten jest rozwiązywany często w ramach polityki subsydiarności w procesie zarządza-nia, w których wyższa instancja może realizować takie zadania w aspekcie zrównoważonego rozwoju regionu. Wyznaczone osie rozwoju i centra są określone dostęp-nością komunikacyjną i wielkością procesów migracyj-nych. Kształtujące się centra są najczęściej dynamicznie rozwinięte i budują w układzie polaryzacji własny zasięg oddziaływania. Stosowany model integracji przestrzennej w planach zarówno w skali planów użytkowania terenu, jak i w planach zabudowy wpływa na kształt przestrzen-ny jednostek struktury osadniczej regionu.

Związki celowe gmin realizowane zgodnie z zasadami określonymi ustawą skutecznie współdziałają w kształ-towaniu spójnej płaszczyzny planowania, zwłaszcza w układach osi rozwojowych regionu metropolitalnego. W strukturze organizacyjnej Regionu Metropolitalnego Monachium w maju 2007 r. została powołana Inicjatywa Europejskiego Obszaru Metropolitalnego Monachium55 (IEOMM) zrzeszająca specjalistów, planistów, przedsta-wicieli samorządów lokalnych.

B. Racjonalne wykorzystanie terenówProblematyka racjonalnego wykorzystania zasobów znaj-duje odzwierciedlenie w planach regionalnych, w regio-nalnych planach użytkowania przestrzennego, w planach użytkowania terenu dotyczących gminy. Kierunki zasad wyznaczania zasad rozwoju struktury osadnictwa są wskazane w planach porządku przestrzennego (osie roz-woju). Standardy wykorzystania obszarów pod zabudowę są oparte na ustaleniach rozporządzenia o użytkowaniu budowlanym, które zawierają ustalenia dotyczące użytko-wania powierzchni wg ogólnych zasad (plany użytkowa-nia terenu) oraz wg szczegółowych zasad wykorzystania terenów pod zabudowę stosowanych w planach miejsco-wych (plany zabudowy).

Plany zabudowy są opracowywane w dwóch skalach szczegółowości: tzw. Zwykłe56 stanowiące proste rozwi-nięcie planów użytkowania terenu oraz kwalifikowany plan zabudowy57 definiujący szczegółowe ustalenia doty-czące wykorzystania terenów pod zabudowę (wskaźniki wykorzystania terenów), zastosowanych gabarytów zabu-dowy i szczegółowych ustaleń wynikających z tożsamości miejsca. Dodatkowe ustalenia określają proces realizacyj-ny i jego uwarunkowania. W treściach planów miejsco-wych podkreśla się zasady zróżnicowania intensywności

55 Die Initiative Europäische Metropolregion München (EMM).56 Einfachen Bebaungsplan.57 Qualifizierten Bebaungsplan.


��

zagospodarowania, zwartości, zgodności z funkcjonalny-mi uwarunkowaniami ze szczególną uwagą w odniesieniu do przestrzeni publicznych i terenów zieleni.

Stosowany model integracji przestrzennej w planach za-równo w skali planów użytkowania terenu, jak i w planach zabudowy wpływa na kształt przestrzenny jednostek struktury osadniczej regionu i jest realizowany priory-tetowo w myśl ustawy w miejscowościach Rosengarten i Bönnigstedt. Negatywny wpływ procesu suburbanizacji w Vaterstetten spowodował zanik przestrzeni społecz-nych i charakteryzuje się postępującym procesem inwe-stowania w terenach otwartych i rolniczych.

C. Tożsamość lokalna i wizerunekTożsamość lokalna i wizerunek znajduje odzwierciedle-nie w uchwałach podejmowanych przez gminę58, które są określane trzech formach: − Uchwała o zachowaniu tożsamości urbanistycznej ze

względu na wartości historycznych układów;− Uchwała o zachowaniu składu mieszkańców59;− Uchwały dotyczące możliwości przekształceń urbani-

stycznych. Uchwały zabezpieczają konieczność zachowania kultu-rowych i historycznych wartości oraz fizjonomicznych cech krajobrazu charakteryzującego tożsamość miejsca. Instrumentem regulującym proces kształtowania tere-nów zieleni jest plan zagospodarowania zieleni60 okre-ślający w części tekstowej i ilustracyjnej zasady spójnego dla miejscowości układu zieleni w aspekcie wynikającym z ochrony środowiska i zasad kształtowania zrównowa-żonego rozwoju. W przypadku szczególnych cech krajo-brazu kształtującego tożsamość lokalną (tereny wiejskie) przygotowuje się plan kształtowania krajobrazu61.Proces rewitalizacji jest normowany kodeksem budow-lanym oraz rozporządzeniami o odnowie terenów za-budowanych. Szczegółowo unormowana procedura obejmuje:− Rozpoznanie przygotowawcze;− Plan socjalnych uwarunkowań wynikających z rewitali-

zacji;− Plan rewitalizacji i jego realizacji ze szczegółowym pla-

nem finansowania procesu uwzględniającego środki wspomagania.

Jednostki wiejskiej struktury osadniczej charakteryzujące się unikatowymi zasobami tożsamości lokalnej opraco-wują plan zawierający specjalne zasady odnowy wsi, które są zawarte w kierunkach odnowy wsi zawierające wskaź-niki rewitalizacji62 (Rosengarten).

Partycypacja i świadomość społeczna z możliwości efek-tywnego oddziaływania na proces planistyczny znajduje odzwierciedlenie w decyzjach samorządu lokalnego re-

58 Erhaltungssatzung.59 Milieuschutzsatzung.60 Grünordnungsplan.61 Landschaftsplan.62 Dorferneuerungsrichtlinien.

alizującego społeczne postulaty dotyczące zachowania niepowtarzalnych wartości wiejskiego krajobrazu wsi Baldham.

D. Funkcjonalność i dostępnośćFunkcjonalność i dostępność jest eksponowana we wszystkich poziomach planowania. Koncepcje zawarte w planach porządku przestrzennego zawierające wy-znaczone osie rozwoju pozawalają na rozwój procesu suburbanizacji rozwijającej się w sposób kontrolowany. Dostępność komunikacyjną określają wyznaczone po-wiązania komunikacji drogowej i kolejowej realizowane w optymalnych izochronach dostępności z szerokim uwzględnieniem środków komunikacji publicznej. W skali miejscowości rozwiązania układu komunikacyjnego wią-żą się ze stosowaniem zasad segregacji ruchu tranzytowe-go od miejscowego, segregacji ruch kołowego i pieszego. Układ komunikacji sprawia wrażenie czytelnego układu krystalizującego funkcjonalne powiązania pomiędzy po-szczególnymi elementami zagospodarowania (zabudowa mieszkaniowa, przestrzenie publiczne z usługami, tereny rekreacji).

Zmiany w planie użytkowania terenu miejscowości Vater-stetten-Baldham określają konieczność realizacji zróżni-cowania funkcjonalnego (funkcja mieszkaniowa, funkcja tworzenia nowych miejsc pracy (rzemiosła), funkcje re-kreacji i turystyki. Układ komunikacji zewnętrznej jest istotnym czynnikiem generującym kontrolowany rozwój przestrzenny w osiach rozwoju.

4.4. Kształtowanie Szczecińskiego Obszaru Metropolitalnego, Polska

Rozwój procesu globalizacji implikuje od ubiegłego wieku kształtowanie europejskich modeli rozwoju prze-strzennego opierających się na ogniskowaniu procesów przekształceń społeczno-gospodarczych w obszarach ściśle związanych z metropoliami. Metropolizacja jest procesem kształtującym istotne zmiany w aspekcie ur-banizacji. Wzrost znaczenia powiązań globalnych im-plikuje, wg opinii wielu specjalistów, dynamikę rozwoju ośrodków metropolitalnych, powodując zmiany w relacji z regionalnym otoczeniem. Jałowiecki63 podkreśla, że „metropolizacja to ostatnia faza urbanizacji, polegająca na przekształcaniu się przestrzeni miejskich i zmianie relacji między miastem centralnym i jego bezpośrednim zapleczem oraz nieciągłym sposobie użytkowania prze-strzeni zurbanizowanych”.

W szeroko pojętej problematyce konkurencyjności, w której innowacyjność współczesnych gospodarek jest podstawą, rozwój obszarów metropolitalnych pełni istotną rolę w układzie egzogenicznym na płaszczyźnie europejskiej i endogenicznej w skali kraju. Znaczenie me-tropolii generujących działania rozwojowe znajduje od-niesienie w Strategii Lisbońskiej.

63 Jałowiecki B., Metropolie, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Finansów i Zarzadza-nia, Białystok 1999.

��

Kształtowanie obszarów metropolitalnych implikuje wewnątrzregionalne różnice na płaszczyźnie rozwoju gospodarczego, a także zwiększa efekt polaryzacji prze-strzennej i społecznej. Polaryzacja rozwoju towarzysząca metropolizacji wpływająca na peryferyzację obszarów poza jej zasięgiem, może przyczynić się przy niewłaści-wie realizowanej polityce intraregionalnej do osłabienia spójności gospodarczej, społecznej i przestrzennej w wa-runkach endogenicznych kraju. Rozprzestrzenianie się funkcji metropolitalnych może także wpłynąć na ograni-czenie eksploatacji regionu.

Schemat funkcjonalny wykorzystania przestrzeni regionu metropolitalnego wg Kunzmanna 64 obejmuje trzy typy obszarów:− Obszary pełniące funkcje o znaczeniu globalnym lub

silnie powiązane z globalną gospodarką (centra mię-dzynarodowych finansów i usług, śródmieście, centra handlowe, dzielnice mieszkaniowe o wysokim stan-dardzie, technopolie, ośrodki nauki i innowacyjności, kompleksy biurowe);

− Obszary pełniące funkcje o znaczeniu regionalnym silnie powiązane z obszarem pełniącym funkcje o zna-czeniu globalnym, międzyregionalne centra dystrybu-cyjne, zurbanizowane korytarze transportowe, obszary rekreacji, tereny mieszkaniowe o standardzie podmiej-skim, tereny upraw rolniczych;

− Obszary o znaczeniu lokalnym, peryferyjne obszary rolnicze, tereny przemysłowe wymagające restruktury-zacji, tereny mieszkaniowe o niskim standardzie.

Zasady szybkiego wzrostu gospodarczego, uwzględ-niające relacje w tendencjach wyrównywania różnic terytorialnych, zawarte w koncepcji przestrzennego za-gospodarowania kraju spełniają ogólne wymagania unij-ne. Aby eliminować potencjalnie możliwą niekorzystną polaryzację w układzie endogenicznym uzasadnione jest wzmocnienie oddziaływania metropolii na jej otoczenie w skali regionu w celu utrzymania cech spójności.

Narodowy Plan Rozwoju na lata 2007–2013 wskazuje na konieczność określenia poszczególnych obszarów me-tropolitalnych jako jednostek planowania przestrzennego i programowania rozwoju poprzez:− nadanie statusu prawnego obszarom metropolitalnym,

określenie ustroju tego podmiotu i wpisanie go w sy-stem prawny RP;

− włączenie obszarów metropolitalnych, jako kompo-nentu, w system planowania przestrzennego bez naru-szenia władztwa planistycznego gminy;

− nadanie obszarom metropolitalnym podmiotowości w systemie programowania rozwoju przez udostęp-nienie instrumentu/ów wsparcia dla funkcji metropo-litalnych.

Badania Europejskiej Sieci Obserwacji Planowania Prze-strzennego (ESPON) w klasyfikacji 76 miejskich ob-szarów funkcjonalnych Unii Europejskiej – Szczecin,

64 Kunzmann K. R., World city regions in Europe: Structural changee and future chal-lenges, Tokyo-New York-Paris UN University Press 1998.

Gdańsk, Kraków, Łódź, Katowice, Wrocław, Poznań – za-szeregowano do tzw. Słabych Metropolitalnych Europej-skich Obszarów Wzrostu (weak MEGAs , Metropolitan European Growth Areas) – podkreślając ich ponadna-rodowe – europejskie znaczenie65. Przyjęcie ustalonych w ESPON European Spatial Planning Observatory Ne-twork kryteriów wyznaczania obszarów metropolitalnych prowadzi do zidentyfikowania w Polsce następujących ośmiu obszarów metropolitalnych: Warszawa, Konur-bacja Katowic, Konurbacja Gdańska, Poznań, Kraków, Wrocław, Łódź, Szczecin66.

Kształtowanie funkcji metropolitalnych jest wskazane w Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju oraz w Narodowej Strategii Rozwoju Regionalnego (cel 2)67. Wyrazem tendencji zmierzających do zdynamizowa-nia rozwoju obszarów metropolitalnych jako biegunów wzrostu są koncepcje i plany rozwoju RP na lata 2007––2013 (Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju oraz Narodowa Strategia Rozwoju Regionalnego), w których obszary metropolitalne postrzegane są jako kluczowe obiekty polityki centralnej państwa.

Forma organizacyjno-prawna w funkcjonowaniu obszaru metropolitalnego oparta na formule związku celowego spełnia istniejące uwarunkowania prawne i jest stosunko-wo najprostszym rozwiązaniem. Jednak w wielu opiniach (Obszar Metropolitalny Gdańska) obszar metropolitalny funkcjonujący jako stowarzyszenie czy związek komunal-ny może charakteryzować się małą samodzielnością co może wpłynąć niekorzystnie na elastyczność działania. Stąd w kształtowaniu struktury racjonalnego zarządza-nia obszarami miast policentrycznych (w odróżnieniu od monocentrycznej metropolii) wskazuje się na powiat metropolitalny. Przeciwnicy metropolizacji obawiają się ograniczenia podmiotowości przystępujących do metro-polii jednostek. Wynika to z braku zrozumienia koniecz-ności kształtowania warunków dla rozwoju metropolii.

Europejskie metropolie jako węzły przepływów w glo-balnej sieci charakteryzują się niezależnością i stabilnym systemem finansowania i rozwoju. Poszukiwanie takich rozwiązań w układzie polskich metropolii jest istotne, jed-nak niedostatecznie ukształtowany system decentralizacji w dużym stopniu będzie wpływał na formowanie ram or-ganizacyjno-prawnych obszarów metropolitalnych.

Raport Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administra-cji wskazuje na istnienie w Polsce rozwiązań prawnych, które umożliwiają współpracę samorządów w oparciu o różne formy. Praktyczne doświadczenia obszarów me-tropolitalnych nie wskazują jednak na ich wykorzystanie. W innych krajach współpraca podmiotów tworzących

65 www.espon.lu66 Narodowy Plan Rozwoju na lata 2007–2010.www.npr.gov.pl67 KPZK z 2001 jest zdezaktualizowany, Projekt KPZK z 2005 r. stanowiący pod-

stawę do tworzenia obszarów metropolitalnych został wycofany z Sejmu RP w październiku 2006 r. Obecnie trwją prace nad nową wersją. Tezy i założe-nia KPZK uzyskały rekomendację Komitetu Stałego Rady Ministrów w maju 2007 r.


��

metropolie w głównej mierze zasadza się na ich inicjaty-wie i dobrowolności. Wątpliwe jest, czy istniejące w pol-skich warunkach rozwiązania systemowe są wystarczające dla wykorzystania tego potencjału. Jedną z zasadniczych kwestii jest bowiem wykorzystanie już istniejących ram prawnych dla zjawisk współfunkcjonowania obszarów miejskich i podmiejskich, w którym udział biorą różne jednostki administracyjne, dysponujące własnymi budże-tami i niejednokrotnie prowadzące odmienne polityki. Tworzenie obszarów metropolitalnych stwarza możli-wość współpracy tych jednostek dla dobra całego obsza-ru, który sformalizowany czy też nie, funkcjonuje jednak w praktyce. Wśród obecnie istniejących form współpra-cy jednostek samorządu terytorialnego (związek celowy, stowarzyszenie i porozumienie) wydaje się, iż najbardziej optymalną formą z uwagi na uwarunkowania prawne (obligatoryjność) i ewentualny zakres zadań obszaru me-tropolitalnego byłby związek celowy68.

Proponowane w nowej Ustawie o planowaniu i zagospo-darowaniu przestrzennym69 określenie organów obszaru metropolitalnego i ich kompetencji jest zbliżone do funk-cjonujących w Europie systemów organizacji obszarów metropolitalnych. Związek Regionalny Ruhry obejmu-je na prawach powiatów 10 jednostek i cztery powiaty ziemskie, których prezydenci i starostowie oraz wybierani proporcjonalnie do liczby mieszkańców przedstawiciele tworzą Zgromadzenie Związku wybierające na 6-letnią kadencję dyrektora. Związek przygotowuje plany zago-spodarowania, zarządza parkiem krajobrazowym, wspie-ra gospodarkę, dba o właściwy marketing inwestycyjny i turystyczny Irlandii, Obszar Metropolitalny Dublina obejmuje stolicę i pięć powiatów, których przedstawiciele wchodzą w skład rady (29 osób). W skład Komitetu Ope-racyjnego wchodzi 20 członków – (City manager i prezesi instytucji publicznych regionu). Do zadań władz regionu należy planowanie przestrzenne, monitoring usług pub-licznych, rozwój gospodarczy.

Założenia dla form organizacyjnych obszarów metropo-litalnych opartych na mechanizmie obligatoryjnego usta-wowego związku metropolitalnego charakteryzującego się osobowością prawną oraz cywilną i administracyjną zdolnością w obrocie publiczno- i cywilnoprawnym są uzasadnione. Zakres podmiotowy projektu ustawy okre-ślający granice ustawowego związku metropolitalnego powinien w dużej mierze uwzględniać kryteria funkcjo-nalnych powiązań, układu grawitacji, specyfikę regio-nalną, które właściwie określą sejmiki poszczególnych województw.

4.4.1. Charakterystyczne elementy zarządzania rozwojem obszarów podmiejskich SzczecinaWarunki naturalne regionu szczecińskiego, położenie geopolityczne, szczególnie biorąc pod uwagę transgra-niczny charakter znacznej części regionu, jak również główne funkcje – gospodarka morska, przemysł, gospo-

68 Raport Ministerstwa spraw wewnętrznych i administracji z 21.01.07 r. www.mswia.gov.pl.69 w przygotowaniu

darka żywnościowa, wypoczynek, nauka i kultura sprzyja-ją rozwojowi przestrzennemu. W jednoczącej się Europie Szczecin pełni rolę nie tylko ośrodka regionalnego, woje-wódzkiego, lecz może także pełnić rolę głównego ośrod-ka Euroregionu w układzie transgranicznym.Elementami predestynującymi Szczecin do roli takiego ośrodka są70:− Położenie na przecięciu głównych komunikacyjnych

osi tranzytowych północ – południe (Multimodalny korytarz transportowy Skandynawia – Europa Połu-dniowa) i wschód – zachód (Łuk Południowego Bał-tyku na osi Via Hanseatica).

− Potencjał rozwoju gospodarczego transgranicznego regionu (Koncepcja Zintegrowanego Regionu Metro-politalnego).

− Potencjał gospodarki morskiej Szczecina.− Centralne położenie w regionie zespołu portów, prze-

widywana marina oraz centrum logistycznego trans-portu.

− Siły napędowe (wzrost znaczenia handlu i usług w układzie transgranicznym, wzrost kwalifikacji za-trudnionych, rozwój szkolnictwa wyższego w ramach programów międzynarodowych, w tym opartego na kształceniu w zakresie transferu innowacyjno-ści, wzmocnienie i modernizacja bazy przemysłowej, wzmocnienie struktury portów bazy, rozwój turystyki motywacyjnej i pobytowej.

− Walory przyrodnicze, unikatowe w strefie nadmor-skiej, pojeziernej z wysokim wskaźnikiem obszarów chronionych i objętych programem europejskim Na-tura 2000.

− Bliskość obszaru metropolitalnego Berlina.

Historycznie ukształtowana sieć osadnicza Pomorza Za-chodniego w okresie przedwojennym charakteryzowała się innym układem grawitacji, w którym Szczecin pełnił rolę silnego ośrodka centralnie usytuowanego w regionie. Wyznaczenie granic państwowych po wojnie znalazło odzwierciedlenie w oderwaniu od ośrodka regionalnego jego naturalnego zaplecza po stronie zachodniej.

Aglomeracja szczecińska w systemie nakazowo-rozdziel-czym stanowiła obszar dynamicznych zmian w sensie zarówno gospodarczym, jak i przestrzennym, w którym procesy przekształceń nie odpowiadały dzisiejszym wy-maganiom zrównoważonego rozwoju. Miejski zespół portowo-przemysłowy został ukształtowany w oparciu o specyficzne położenie geograficzne – ujście Odry i rozwój gospodarczy Szczecina. Struktura przestrzenna aglomeracji charakteryzuje się koncentracją południową, tzw. Szczeciński Zespół Miejski (Szczecin, Police, Gole-niów, Gryfino, Stargard – stanowiące bieguny rozwojo-we i wyznaczające jedyne kierunki ekspansji miasta) oraz północną (Świnoujście, Międzyzdroje, Wolin, Kamień Pom., Golczewo). Wymienione miasta średniej wielko-ści występujące w koncentracji południowej aglomeracji stanowią bieguny polaryzacji w układzie zewnętrznym

70 Czernik L., Integracja regionalna transgranicznego regionu Pomorza Zachodniego, Urba-nistyka nr 3, Akapit DTP, Warszawa 1998.

�0

kształtującego się obszaru metropolitalnego. Plany zago-spodarowania przestrzennego i koncepcje o charakterze strategicznym świadomie ograniczały wówczas proce-sy urbanizacji w kierunku zachodnim z uwagi na układ transgraniczny tych obszarów. Dzisiaj miasto rozprze-strzenia się paradoksalnie właśnie w tym kierunku, w spo-sób wymykający się spod kontroli władz samorządowych. Osiami krystalizującymi układ ciągły jest system komuni-kacji wiążący jednostki osadnictwa wiejskiego (Mierzyn, Bezrzecze, Wołczkowo, Przecław, Dobra), które tracą charakter wiejski, swoją tożsamość, na rzecz form struk-turalnych podmiejskiej zabudowy. Proces ten będzie się pogłębiał71. Aktualny plan zagospodarowania wojewódz-twa wyznacza strefę koncentracji procesów urbanizacyj-nych, której granice stanowią pierwszą formę delimitacji szczecińskiego obszaru metropolitalnego. Strefa obej-muje w rzeczywistości obszar południowej koncentracji dawnej aglomeracji i stanowi obszar węzłowy intensyw-nego rozwoju i przekształceń przestrzennych, strefę podmiejską intensywnego rozwoju przenikającą system osadnictwa wiejskiego.

Obszar oddziaływania funkcjonalnego miasta Szczecin określono w Planie Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Zachodniopomorskiego jako pas szero-kości jednej gminy wkoło miasta wraz z gminą Stargard Szczeciński na wschodzie. Główne ośrodki gminne tego obszaru to miasta położone na wschodzie i północy (Star-gard Szczeciński, Goleniów, Gryfino i Police). Jednak naj-większy przyrost ludnościowy jak i dochodów własnych zanotowały gminy wiejskie położone między miastem a granicą z Niemcami: Dobra oraz Kołbaskowo. Także wiejskie części gmin miejsko-wiejskich: Police, Goleniów, Stargard Szczeciński zanotowały wzrost (różnej skali).

Specyfika procesu suburbanizacji charakteryzuje się znacznym zróżnicowaniem pomiędzy poszczególnymi gminami. Istotnym czynnikiem kształtującym jest loka-lizacja gminy w układzie regionu miasta. Strefa pierw-sza oddziaływania miasta w procesie suburbanizacji bezpośrednio przylega do granic miasta i jest określona najmniejszą izochroną dostępności komunikacyjnej (do 20 min). Druga strefa oddziaływania stanowi szerokie zaplecze wiejskiej przestrzeni, w której jednostki osadni-ctwa charakteryzują się izochroną dostępności do 40 min. Można wyróżnić trzy trendy w rozwoju tego procesu:− Trend dyfuzji struktury zurbanizowanej miejscowości

gmin graniczących z obszarem miasta rdzeniowego. Miejscowości wiejskie graniczące z miastem charakte-

ryzują się wpływem silnej presji miasta i znaczną dy-namiką rozwoju struktury zabudowy mieszkaniowej, która nieuchronnie dąży do połączenia się z tkanką urbanistyczną miasta (Mierzyn, Bezrzecze). Przeni-kanie struktur zurbanizowanych w strefie granicznej miasta staje się coraz mniej czytelne. Oferta gmin wiejskich sprzyja procesowi suburbanizacji ze względu na konkretne korzyści wynikające ze wzrostu docho-

71 Czernik L., Suburbanizacja w procesie przekształceń struktury terenów wiejskich w kształtującym się Regionie Metropolitalnym Szczecina, ULAR 3, Gliwice 2007.

dów budżetowych gminy. Początek lat dziewięćdzie-siątych był okresem nadmiernej euforii, która obecnie przekształciła się w umiarkowany nurt przyzwolenia. Uwarunkowania formalnoprawne procesu rozwoju inwestycyjnego sprzyjają napływającym inwestorom, firmom deweloperskim zmieniających spontanicz-nie strukturę niegdyś wiejskiego krajobrazu w strefę przedmieścia. Narastające ograniczenia wydolności infrastrukturalnych sieci nie ograniczyły tego procesu. Samorząd gminy w dużej mierze zleca miastu usługi komunalne. Dochody gminy okazują się niewystar-czające na pokrycie kosztów niezbędnych inwestycji. Brak całościowej koncepcji przestrzennego rozwoju wsi, który jest oparty jedynie na studium uwarunko-wań i kierunków zagospodarowania przestrzennego w skali gminy oraz fragmentarycznych planach miej-scowych pogłębia brak przestrzennego ładu i rozwój dezintegracyjnej przestrzeni. Społeczność napływowa utożsamia się z miastem, korzystając z jego infrastruk-tury usług.

− Trend rozwoju suburbanizacji w miejscowościach dru-giej strefy oddziaływania miasta rdzeniowego.

Wsie gmin graniczących z miastem pośrednio charak-teryzują się wysokim stopniem ekspansji terenów za-budowanych (Dobra, Dołuje), jednak spontaniczność tego procesu i jego skutki są porównywalne z gminami granicznymi. Wpływ oddziaływania miasta jest czytel-ny ze względu na łatwą dostępność komunikacyjną i świadczone usługi komunalne, których realizację zleca miastu gmina. Zmiany w strukturze zabudowy przy-czyniły się do modernizacji istniejących zaniedbanych obiektów i elementów infrastruktury komunikacji, przyczyniając się do poprawy wizerunku wsi. Chao-tyczny charakter nadal rozwijających się struktur po-głębia problemy infrastruktury technicznej.

Miejscowości gmin drugiej strefy znajdujące się w wę-złach powiązań komunikacyjnych lub w zasięgu od-działywania komunikacji tranzytowej opierają swój rozwój na funkcjach komercyjnych i przemysłowo-składowych, rozwijając własny potencjał gospodarczy (Kołbaskowo). Rozwój funkcji mieszkaniowej po-mimo znaczących inwestycji jest w planach rozwoju ograniczany (Przecław, Warzymice).

Spontaniczność rozwoju miejscowości wiejskich w gminach drugiej strefy oddziaływania miasta po-siadających, umocowany istniejącymi zasobami kul-turowymi charakter lokalnej tożsamości, stwarza nie-bezpieczeństwo deprecjacji istniejących wartości kra-jobrazu wsi (Wołczkowo).

− Trend rozwoju suburbanizacji w miejscowościach poddanych wpływowi dwóch miast.

Gmina Kobylanka znajduje w drugiej strefie oddziały-wania Szczecina oraz w bezpośredniej strefie wpływu suburbanizacji Stargardu. Presja suburbanizacji na te-reny wiejskie jest dwukierunkowa ze względu na atrak-cyjność lokalizacyjną. Specyficzny układ w regionie wsi Morzyczyn implikuje jej rozwój w aspekcie funkcji


��

stra

tegi

a

prl

stud

iuM

plan

y Mi

ejsc

oWe

dokuMenty dodatkoWe

SZCZECIN 2002 nie ma 19982006

20% − Lokalny Program Rewitalizacji− Master Plan Wodno-Ściekowy− Plan Gospodarki Odpadami Miasta Szczecin − Podstawowe tendencje w rozwoju demograficznym na lata 2003–

–2030− Polityka Mieszkaniowa Miasta Szczecin − Polityka Transportowa Miasta Szczecin − Polityka Współpracy Międzynarodowej − Program Ochrony Środowiska Miasta Szczecina− Raporty o stanie Miasta Szczecin 1994, 1998, 2002, 2004, 2006− Raporty pokontrolne Wydziału Kontroli i Audytu Wewnętrznego− Stan Mienia Komunalnego Gminy Miasto Szczecin− Wieloletni Program Inwestycyjny na lata 2005–2008− Założenia do planu zaopatrzenia w energię− Okresowa ocena Planu zagospodarowania przestrzennego

województwa zachodniopomorskiego

DOBRA 24.08.2004 nie ma 30.12.2002 8,3% nie ma

GOLENIÓW 19992004

2003 20022006

5% − Miasto i Gmina Goleniów – Słownik krajoznawczy, Andrzej Przeździecki

− Gmina Goleniów. Studium wartości kulturowych (studium ruralistyczne), Waldemar Witek, Cezary Nowakowski, Szczecin 1999

− Strategia społeczno-gospodarczego rozwoju gminy Goleniów na lata 2000–2009

− Raport o stanie gminy 1996, 1999, 2004− Plany rozwoju lokalnego poszczególnych miejscowości gminnych− Konsultacje społeczne dotyczące przeglądów strategii rozwoju,

przygotowania planów rozwoju lokalnego− Badania ankietowe związane z tworzeniem strategii rozwoju− Protokół zbiorczy ze wszystkich zebrań konsultacyjnych dla

przeprowadzenia analizy funkcjonowania Strategii Społeczno- -Gospodarczego Rozwoju Gminy Goleniów

POLICE 2006 2005 2000 90% − Program rewitalizacji dla Gminy Police− Plan Gospodarki Odpadami− Sprawozdanie z realizacji Planu Gospodarki Odpadami dla Gminy

Police− Plany rozwoju lokalnego wszystkich miejscowości − Program Ochrony Środowiska dla Gminy Police

KOBYLANKA 2002 2004 30.12.2002 3% − Plan gospodarki odpadami− Program ochrony środowiska− Plany rozwoju lokalnego miejscowości

KOŁBASKOWO nie ma 28.02.2005 30.12.2002 3% − Plan zaopatrzenia w ciepło, energię elektryczną i paliwa gazowe− Program realizacyjny rozwoju międzynarodowego systemu dróg

turystycznych, rowerowych i krajobrazowych wraz z infrastrukturą towarzyszącą

Tab. 4.4-1 Stan dokumentacji planistycznej gmin obszaru metropolitalnego Szczecina. [LC][AZ]

��

mieszkaniowej (migracja ludności ze Szczecina i Star-gardu) oraz stanowi znaczące zaplecze rekreacyjne dla obu miast.

Charakterystycznymi cechami rozwoju wsi podmiejskich w obszarze oddziaływania funkcjonalnego miasta Szcze-cin są: duża dynamika wzrostu, rozpoczęcie formalnej organizacji obszaru metropolitalnego oraz kreowanie no-

wej tożsamości na bazie współczesnych walorów. Temu procesowi powinny sprzyjać wskazane w opracowaniach strategicznych cele i misje rozwoju gmin:− Rozwój społeczno-gospodarczy gminy Dobra warun-

kiem rozwoju w UE.− Gmina Goleniów nowoczesna, przyjazna ludziom

i środowisku, stwarzająca warunki dla harmonijnego rozwoju, rosnącej jakości życia i zamożności, sprzyja-jąca realizacji dążeń i aspiracji jej mieszkańców.

− Nowa jakość egzystencji w gminie Kobylanka.

Wyk. 4.4-1Zmiany liczby ludności w gminach obszaru metropolitalnego Szczecina w latach 1997-2003. [AZ]

Wyk. 4.4-2 Udział najdynamiczniej rozwijających się miejscowości w ogólnej liczbie mieszkańców wiejskich części gmin w roku 2005. [AZ]

UDZIAŁ NAJDYNAMICZNIEJ ROZWIJAJĄCYCH SIĘ MIEJSCOWOŚCI W OGÓLNEJ LICZBIE MIESZKAŃCÓW WIEJSKICH CZĘŚCI GMIN

0

2000

4000

6000

8000

10000

12000

GOLENIÓW (6 wsi) DOBRA (5 wsi) KOŁBASKOWO (5 wsi) POLICE (3 wsie) KOBYLANKA

najdynamiczniejsze wsie razem pozostałe miejscowości

-7 000

-6 000

-5 000

-4 000

-3 000

-2 000

-1 000

0

1 000

2 000

3 000

4 000

5 000

Pilc

how

o

Mor

zycz

yn(1

999-

2004

)

Bezr

zecz

e

Dob

ra

Doł

uje

Mie

rzyn

Woł

czko

wo

Prze

cław

War

zym

ice

Rur

zyca

(19

99-

2004

)

Zał

om (

1999

-20

04)

Puci

ce (

1999

-20

04)

Szcz

ecin

-600%

-400%

-200%

0%

200%

400%

600%

przyrost 1995-2005

dynamika 1995-2005


��

− Zrównoważony i zharmonizowany ze środowiskiem naturalnym rozwój społeczno-gospodarczy gminy Kołbaskowo, który umożliwi osiągnięcie zarówno standardów europejskich w działalności gospodarczej, jak i wysoką jakość życia społeczności lokalnej to misja gminy.

− Gmina Police to przestrzeń, możliwości, przyjazne środowisko – tu warto żyć i inwestować.

Ustawa o planowaniu przestrzennym definiuje zakres dokumentacji stosowany w praktyce planistycznej, okre-ślając charakter obligatoryjności dokumentów. W tabeli 4.4-1 przedstawiono zestawienie dokumentacji planistycz-nej stosowane w wybranych gminach znajdujących się w strefie oddziaływania Szczecina.

4.4.2. Dynamika rozwoju obszarów podmiejskichSieć osadnicza województwa zachodniopomorskiego obejmuje funkcjonowanie 3233 jednostek osadniczych, w tym 61 miast, silnie zróżnicowanych pod względem wielkości. Osadnictwo wiejskie w dużej mierze rozpro-szone i w 95% charakteryzujące się niskim stopniem za-ludnienia (poniżej 300 mieszkańców).

Rozwój funkcji metropolitalnych Szczecina w kontekście regionalnym w najbliższym czasie charakteryzować się będzie tzw. procesem wymywania (backwash effect) za-sobów rozwojowych, głównie w aspekcie zasobów ludz-kich, które w powiązaniu z zasobami materialnymi (stan i sposób zorganizowania) jako baza ekonomiczna decydo-wać będą o dynamice procesów rozwojowych miasta me-tropolitalnego. Należy podkreślić, że identyfikacja barier

rozwoju miasta metropolitalnego może wskazać na barie-ry tkwiące w niedostosowaniach strukturalnych właśnie w bazie ekonomicznej. W tym przypadku będą to relacje pomiędzy elementami egzogenicznymi (miastotwórczy-mi) i endogenicznymi, których niewłaściwe funkcjono-wanie może stanowić barierę rozwoju. Wzrost własnego potencjału miasta znajduje odzwierciedlenie w części najbliższej strefy egzogenicznej, która stanowi część po-tencjału demograficznego ośrodka metropolitalnego.

Właściwie funkcjonujące otoczenie ośrodka metropoli-talnego, spełniające kryteria jego zaplecza, z jednej strony eliminuje bariery rozwoju, z drugiej jednak strony może implikować bariery tkwiące w proporcjach między po-ziomem rozwoju bazy ekonomicznej (w tym zasobów ludzkich) a dochodami miejscowego budżetu samorzą-dowego ośrodka. Rozpoznanie kierunków tych przemian ma istotne znaczenie dla kształtowania relacji otoczenia regionalnego.

Niekontrolowana urbanizacja obszarów w strefie peryferii miasta stanowi interpretację bariery zachowania proporcji między poszczególnymi elementami układu przestrzen-nego charakteryzującej się rozprzestrzenianiem się miasta poza strefę zurbanizowaną, określoną granicami miasta. Bezpośrednie motywacje niekontrolowanej urbanizacji w miejscowościach gmin przylegających do obszaru mia-sta, według wstępnego rozpoznania, wiążą się z kilkoma istotnymi czynnikami:− Konkurencyjność warunków inwestowania – inwe-

stor znajduje w obszarach o zdecydowanie mniejszej uciążliwości i praktycznie często niskich wymaganiach

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

Pilchowo Morzyczyn(1999-2004)

Bezrzecze Dobra Dołuje Mierzyn Wołczkowo Przecław Warzymice Rurzyca(1999-2004)

Załom(1999-2004)

Pucice(1999-2004)

1995 przyrost 1995-2005

Wyk. 4.4-3 Proporcje między ludnością zamieszkałą w wybranych wsiach w roku 1995 a przybyłymi do roku 2005. [AZ]

��

planistycznych, niższej cenie terenów budowlanych bardziej dogodne warunki niż w obszarach zurbanizo-wanych w granicach miasta;

− Marginalizacja rolnictwa i ogrodnictwa w strefie pod-miejskiej wynikająca z braku opłacalności, zwłaszcza na obszarach wcześniej funkcjonujących gospodarstw rolnych;

− Wynikające z korzystnej koniunktury predestynowanie dużych obszarów, zwłaszcza po państwowych gospo-darstwach rolnych na cele budownictwa mieszkanio-wego lub usługowego (warsztaty, magazyny itp.);

− Presja właścicieli gruntów do zmiany przeznaczenia dużych obszarów na cele inne niż rolnicze (działki bu-dowlane) z wyżej wymienionych powodów;

− Zwiększenie potencjału mobilności (rozwój moto-ryzacji), zmniejszenie izochrony dostępności drogą pokonywania barier komunikacyjnych (transport pub-liczny).

Wzrost liczby ludności gmin znajdujących się w strefie intensywnego oddziaływania miasta Szczecin trwa od lat osiemdziesiątych, jednak jego nasilenie przyniosły lata dziewięćdziesiąte XX wieku. W latach 90. i na początku XXI wieku w całej Polsce (również w strefie podmiej-skiej Szczecina i samym Szczecinie) daje się zauważyć zahamowanie tempa wzrostu liczby ludności związane niewątpliwie z kryzysem społeczno-gospodarczym, a co za tym idzie spadkiem stopy życiowej, bezrobociem,

PRZYROST LICZBY MIESZKAŃ W LATACH 1995-2005 W WYBRANYCH GMINACH OBSZARU ODDZIAŁYWANIA FUNCJONALNEGO MIASTA SZCZECIN

0

500

1 000

1 500

2 000

2 500

Dobra(Szczecińska)

Goleniów Gryfino Kobylanka Kołbaskowo Nowe Warpno Police StargardSzczeciński -

obszar wiejski

1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005

Wyk. 4.4-4 Przyrost liczby mieszkań w latach 1995–2005 w wybranych gminach obszaru oddziaływania funkcjonalnego miasta Szczecin. [AZ]

DYNAMIKA PRZYROSTÓW ROCZNYCH LICZBY MIESZKAŃ W LATACH 1995-2005 W GMINACH OBSZARU ODDZIAŁYWANIA FUNKCJONALNEGO MIASTA SZCZECIN

-10%

10%

30%

50%

70%

90%

110%

Dobra(Szczecińska)

Goleniów Gryfino Kobylanka Kołbaskowo NoweWarpno

Police StareCzarnowo

StargardSzczeciński

Szczecin

1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005

Wyk. 4.4-5 Dynamika przyrostu liczby mieszkań w latach 1995–2005 w wybranych gminach obszaru oddziaływania funkcjonalnego miasta Szczecin. [AZ]


��

czy też problemami mieszkaniowymi. W miastach stre-fy coraz częściej pojawiały się obszary charakteryzujące się ujemnym przyrostem rzeczywistym ludności. Z kolei na obszarach wiejskich coraz częściej notowano dodat-ni przyrost rzeczywisty. Z pewnością jedną z przyczyn takiego stanu rzeczy był wzrost aktywności na rynku nieruchomości w gminach bezpośrednio sąsiadujących ze Szczecinem, spowodowany m.in. niższymi podatkami i opłatami lokalnymi, tańszą siła roboczą itp. Struktura wieku ludności w gminach objętych procesem suburbani-zacji charakteryzuje się większym procentowym udziałem grup przedprodukcyjnej i produkcyjnej (np. gmina Dobra 27,4% i 63,7%) niż średnie województwa zachodniopo-morskiego (26,9% i 60,9%). Nasilenie napływu ludności

w wieku produkcyjnym i przedprodukcyjnym do tych gmin utrzyma lub zwiększy te tendencje. Prognozy roz-woju ludnościowego przedstawiane w dokumentach pla-nistycznych określa się na podstawie obliczeń chłonności terenów przeznaczonych pod zabudowę mieszkaniową w Studium.

Szczegółowe analizy danych statystycznych pozwoliły na wypracowanie obrazu podszczecińskiej suburbanizacji. Najdynamiczniej rozwijają się wsie przy zachodniej gra-nicy miasta, w klinie między granicą polsko-niemiecką, rzeką Odrą oraz lasami Puszczy Wkrzańskiej. Niewątpli-wie czynnikami aktywizującymi napór inwestycji miesz-kaniowych są: bezpośrednia bliskość struktur miejskich

PRZYROST POWIERZCHNI MIESZKAŃ W LATACH 1995-2005 W WYBRANYCH GMINACH OBSZARU ODDZIAŁYWANIA FUNCJONALNEGO MIASTA SZCZECIN

(mkw)

0

50 000

100 000

150 000

200 000

250 000

300 000

350 000

Dobra(Szczecińska)

Goleniów Gryfino Kobylanka Kołbaskowo Nowe Warpno Police

1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005

Wyk. 4.4-6 Przyrost powierzchni mieszkań w latach 1995–2005 w wybranych gminach obszaru oddziaływania funkcjonalnego miasta Szczecin. [AZ]

DOCHODY BUDŻETÓW GMIN W OKRESIE 2002-2006 W PRZELICZENIU NA 1 MIESZKAŃCA(PLN)

0

500

1 000

1 500

2 000

2 500

3 000

3 500

4 000

4 500

Goleniów Gryfino StareCzarnowo

Dobra(Szczecińska)

Kołbaskowo NoweWarpno

Police StargardSzczeciński -

miasto

Kobylanka StargardSzczeciński -

o.w.

Szczecin

2002 2003 2004 2005 2006

Wyk. 4.4-7 Dochody budżetu gmin w latach 2002–2006 w przeliczeniu na 1 mieszkańca (PLN) w wybranych gminach obszaru oddziaływania funkcjonalnego miasta Szczecin. [AZ]

��

(Bezrzecze, Mierzyn, Pilchowo) oraz drogi o znaczeniu ponadlokalnym (Przecław, Warzymice, Mierzyn, Morzy-czyn, Motaniec).

Zmiany liczby ludności wiążą się nie tylko z rozwojem przestrzennym czy funkcjonalnym, to także zmiana struktury społecznej wsi. Wykres 4.4-2 prezentuje 5 miej-scowości, w których nowi mieszkańcy stanowią połowę lub większość w stosunku do roku 1995. Rozszerzenie cenzusu czasowego o 5 lat wstecz (do roku 1990) włą-cza do grupy miejscowości o przewadze mieszkańców z miejskim rodowodem o kolejne 3 – w sumie 8 w bada-nej grupie 14 wsi.

Przemiany demograficzne znajdują wyraz w zmianach gęstości zaludnienia poszczególnych gmin. Najwyższy wskaźnik gęstości zaludnienia występuje w najdynamicz-niej rozwijającej się gminie Dobra i wynosi 106 osób/km2. Pozostałe gminy: Police – 164,7, Kołbaskowo – 78,9, Goleniów – 73,7, Kobylanka – 45,2. Średnia wojewódzka wynosi 99,2 osób/km2.

Strefy suburbanizacji odzwierciedlają zróżnicowany sto-pień zaawansowania procesów urbanizacyjnych ze wzglę-du na strukturę fizycznego zagospodarowania określanego m.in. gęstością zaludnienia, strukturą mieszkaniową. Nie bez znaczenia jakość standardów zagospodarowa-nia wyrażona dostępnością infrastruktury technicznej,

WYDATKI BUDŻETÓW GMIN W OKRESIE 2002-2006 W PRZELICZENIU NA 1 MIESZKAŃCA(PLN)

0

1 000

2 000

3 000

4 000

5 000

6 000


Dobra(Szczecińska)



miasto


o.w.

Szczecin

2002 2003 2004 2005 2006

DYNAMIKA DOCHODÓW GMIN Z TYTUŁU PODATKU OD NIERUCHOMOŚCI W LATACH 1995-2005

90%

100%

110%

120%

130%

140%

150%

160%

170%

180%

190%


Dobra(Szczecińska)



miasto


o.w.

Szczecin

1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005

Wyk. 4.4-8 Wydatki budżetów gmin w okresie 2002–2006 w przeliczeniu na 1 mieszkańca (PLN). [AZ]

Wyk. 4.4-9 Dynamika dochodów z tytułu podatku od nieruchomości w latach 1995–2005. [AZ]


��

w tym komunikacji stanowi istotny element definiujący proces urbanizacyjny. Niedostosowanie tych elemen-tów do istniejącego popytu dotychczas nie wpłynęło na jego ograniczenie. Stosowanie tzw. zastępczych rozwią-zań umożliwia jego dalszy spontaniczny rozwój. Zmia-ny demograficzne w obszarze suburbanizacji wpływają na przemiany struktury społecznej tworzące odmienną charakterystykę społeczną mieszkańców z uwagi na wy-kształcenie, zatrudnienie. Tempo wzrostu liczby ludności jest adekwatne do wskaźnika dostępności. W strefie pod-miejskiej w miejscowościach graniczących z miastem wy-stępuje najwyższy wskaźnik poziomu urbanizacji i wiąże się z istotnym procentowym udziałem ludności miejskiej (Mierzyn, Bezrzecze, Warzymice, Przecław, Pilchowo,

Dobra). Struktura społeczna mieszkańców bardziej od-dalonych gmin charakteryzuje się dużo mniejszym od-setkiem ludności utożsamiające się z miastem, jednak są to wartości, które w stosunkowo krótkim czasie ulegają gwałtownym przemianom. Przemiany wiążą się z relacja-mi integracji społecznej mającej zupełnie inną specyfikę w odróżnieniu od innych jednostek sieci osadniczej znaj-dujących się poza strefą oddziaływania miasta. z uwagi na kryteria społeczne i jakości standardów zagospodarowa-nia niektóre miejscowości spełniały kryteria zurbanizo-wania obszaru.

Dynamika procesu suburbanizacji jest zróżnicowana w zależności od odległości gminy od miasta. Czynniki

DYNAMIKA DOCHODÓW GMIN Z TYTUŁU PODATKU OD CZYNNOŚCI CYWILNO-PRAWNYCH W LATACH 2004-2006

0%

50%

100%

150%

200%

250%

300%


Dobra(Szczecińska)



miasto


o.w.

Szczecin

2005 2006

DYNAMIKA ZMIAN DOCHODÓW GMIN Z TYTUŁU UDZIAŁU W PODATKU CIT W LATACH 1995-2005

-1200%

-1000%

-800%

-600%

-400%

-200%

0%

200%

400%

600%

800%


Dobra(Szczecińska)



miasto


o.w.

Szczecin

1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005

Wyk. 4.4-10 Dynamika dochodów gmin z tytułu podatku od czynności cywilnoprawnych w latach 2004–2005. [AZ]

Wyk. 4.4-11 Przyrost powierzchni mieszkań w latach 1995–2005 w wybranych gminach obszaru oddziaływania funkcjonalnego miasta Szczecin. [AZ]

��

oddziaływania renty gruntowej i dostępności komuni-kacyjnej przy jednoczesnym wzroście mobilności miesz-kańców – konsumentów i mieszkańców-przedsiębiorców określają różnice pomiędzy dynamiką procesów demo-graficznych i gospodarczych gmin i miejscowości znaj-dujących się w najbliższej, przylegającej do miasta strefie i tych bardzieh odległych. Rozwój gospodarczy w strefie stykowej miasta implikuje w gminach wyższy stopień zurbanizowania.

Proces rozwoju terenów zurbanizowanych w obszarach przylegających do miasta nosi cechy rozprzestrzeniania się miasta. Żywiołowa lokalizacja terenów zainwestowania budownictwa mieszkaniowego w układzie rozproszenia noszącego cechy dezintegracji, kreacja miejsc zatrudnie-nia, usług wiąże się z niedostosowaniem infrastruktury komunikacji (pomimo dogodnej dostępności samochód stanowi dominującą możliwość przemieszczania się), bra-kiem przestrzeni publicznych i związanych z nimi ośrod-ków usługowych.

Poziom wzrostu liczby ludności miejscowości w strefie oddziaływania Szczecina wiąże się z adekwatnym wzro-stem liczby mieszkań. Największy przyrost liczby miesz-kań charakteryzuje Dobrą i Police z uwagi na silniejsze związki powiązań infrastrukturalnych, mniejszym lecz również znaczącym wzrostem charakteryzują się gminy Goleniów i Kołbaskowo, które znajdują się na głównych osiach komunikacyjnych łączących Szczecin z regionem i układem transgranicznym.

Rozwój struktury mieszkaniowej znajduje odzwiercied-lenie w poprawie warunków życia ludności. Wzrost ludności, terenów zabudowy mieszkaniowej i rozwoju infrastruktury usługowej stanowią istotne zmiany jakoś-ciowe nie tylko w poszczególnych jednostkach układu osadniczego ale i w całej strefie obszarów wiejskich bę-dących pod wpływem oddziaływania miasta.

Pomimo korzyści finansowych zarówno w budżecie gminy, jak i prywatnych właścicieli gruntów z rozwoju struktury mieszkaniowej i wzrostu ludności proces cha-rakteryzuje występowanie pól konfliktowych wiążących się z niewspółmiernymi kosztami modernizacji i rozbu-dowy infrastruktury technicznej, w tym komunikacji.

Dynamika wzrostu liczby mieszkań w wybranych miej-scowościach wiąże się z różnymi przedziałami czasowy-mi. Najbardziej dynamiczny okres rozwoju budownictwa mieszkaniowego przypada na lata 2002 i 2003 (Dobra, Police, Goleniów). Ogólnie wzrost rozwoju miejscowo-ści podmiejskich najbardziej efektywny jest w osiach za-chodnich, równie znaczący jest w kierunku północnym. Znacznie mniejszy stopień procesu suburbanizacji można zaobserwować w kierunku wschodnim i południowym.

Wyznaczenie stref mało atrakcyjnych dla rozwoju bu-downictwa mieszkaniowego wiąże się przede wszystkim z dostępnością komunikacyjną Szczecina. Południowe

obszary być może bardziej atrakcyjne pod względem kra-jobrazu, atrakcyjnego środowiska przyrodniczego charak-teryzuje pomimo dostatecznej infrastruktury komunikacji szereg barier ograniczających dostępność w niekorzyst-nych izochronach dojazdu.

Rozwój infrastruktury komunikacji w zakresie budowy obwodnicy szczecińskiej z pewnością wpłynie zasadniczo na rozwój suburbanizacji w kierunku północno-wschod-nim na tereny gminy Goleniów, dotychczas charakte-ryzujące się niskim wskaźnikiem inwestowania, ale już dzisiaj mające wpływ na składane opłaty od czynności cywilnoprawnych określających ruch na lokalnym rynku nieruchomości

Rozwój obszarów podmiejskich znajduje odzwiercied-lenie w dynamice dochodów własnych gmin, która sta-nowiła istotną motywację do akceptacji rozwijającego się procesu suburbanizacji, zwłaszcza w pierwszej jego fazie w latach dziewięćdziesiątych. Największa dynamika do-chodów gmin z tytułu podatku od nieruchomości obej-muje lata 1997–1999.

Wydatki budżetów gmin wiążą się w wybranych gminach z dużym udziałem kosztów modernizacji i rozbudowy infrastruktury technicznej, w tym komunikacji. Wydatki z budżetu znacznie przewyższające możliwości finanso-wania określonych zadań są w dużym stopniu subwencjo-nowane, w tym w ramach funduszy strukturalnych Unii Europejskiej. Umiejętność pozyskiwania tych funduszów wpływa na możliwości realizacji wielu zadań, zwłaszcza w zakresie infrastruktury technicznej. Część dotacji sta-nowią dotacje celowe przeznaczone na realizację zadań rządowych.

Na kształt budżetu gminy wpływają znacząco czynniki:− dodatnie saldo migracji;− wzmożony ruch inwestycyjny budownictwie;− ożywienie gospodarcze, tworzenie przedsiębiorstw

usługowo-produkcyjnych;− wysoki udział sektora prywatnego w sektorze włada-

nia użytkami rolnymi.

Dobrym przykładem umiejętności pozyskiwania dotacji z funduszów europejskich jest gmina Kobylanka (64% – dochody własne, 29% – subwencje, 7% – dotacje ce-lowe). W ciągu 4 lat gmina zrealizowała przedsięwzięcia wartości 20 mln zł przy wysokości budżetu własnego 6,5 mln zł. Większość rozwiązań na rzecz rozwoju infra-struktury rekreacji w Morzyczynie została zrealizowana z funduszów unijnych.

Dane o opłatach od czynności cywilnoprawnych stanowią informację o ruchu na lokalnym rynku nieruchomości. Spodziewać się należy ruchów w Nowym Warpnie i koło Stargardu. Police powinny w następnym roku rozpocząć intensywne budowanie, ponieważ w roku 2005 właścicieli zmieniło prawie dwa i pół raza więcej nieruchomości niż w roku 2004.


��

Zmiany w strukturze społecznej, przede wszystkim jej odmłodzenie oraz zmiana struktury pracujących. Po roku 1990 nastąpiło dramatyczne zmniejszenie liczby i udzia-łu osób zatrudnionych w rolnictwie w ogólnej liczbie mieszkańców. Najsilniej zurbanizowane gminy – Dobra i Kołbaskowo już w roku 1995 miały minimalną liczbę ak-tywnych zawodowo farmerów. Ponadto w gminach tych wyraźnie dominuje prywatna własność kapitału, to sektor prywatny daje zatrudnienie większości mieszkańcom.

Nowi mieszkańcy starają się korzystać z dobrodziejstw życia na wsi (własny dom z ogrodem, bliskość terenów otwartych, spokój) przy jednoczesnym zachowaniu po-ziomu i stylu życia charakteryzującego duże ośrodki miej-skie. Owe związki funkcjonalne bardzo dobrze obrazuje współczynnik skolaryzacji netto. Wybór miejsca kształ-cenia dziecka na poziomie szkoły podstawowej świad-czy o dostępności odpowiednich placówek na terenie gminy oraz o ich jakości. Stale zmniejszający się udział dzieci uczęszczających do szkół podstawowych na tere-nie gminy Dobra czy Stare Czarnowo świadczy o silnych związkach zewnętrznych mieszkańców, którzy dowożą dzieci do szkół zlokalizowanych poza gminą, najczęściej w Szczecinie.

Znacznie gorzej przedstawia się sytuacja na poziomie gimnazjalnym – są obszary wiejskie wkoło Szczecina, gdzie dzieci skazane są na dojazdy. Jest to zjawisko na-turalne w przypadku obszarów luźno zabudowanych, typowo rolniczych. Jednak w przypadku tak gęsto zalud-nionej gminy jak Dobra – wskaźnik skolaryzacji netto na poziomie poniżej 20% pokazuje, iż gmina nie radzi sobie z tym zadaniem. Dalszych badań wymaga okre-ślenie, czy w przypadku uczniów gminnego gimnazjum mówimy o grupie dzieci uprzywilejowanych czy też wykluczonych.

4.4.3. Tworzenie zrębów współpracy w obszarze metropolitalnymSzczeciński Urząd Marszałkowski podjął w 2006 r. decy-zję o przygotowaniu „Koncepcji zagospodarowania prze-strzennego Szczecińskiego Obszaru Metropolitalnego z uwzględnieniem obszarów potencjalnych dla rozwoju gospodarczego”. Decyzja została podjęta w ramach ist-niejących zapisów ustawy o planowaniu przestrzennym dotyczących obszarów metropolitalnych i jest realizowana na etapie delimitacji obszaru metropolitalnego w aspekcie uwarunkowań egzogenicznych i endogenicznych.

Utworzenie Szczecińskiego Obszaru Metropolitalnego (SOM) wiąże się z podjęciem działań, które w konse-kwencji doprowadzą do wzmocnienia związków między Szczecinem a obszarami przyległymi. Działania zmierza-ją do wypracowania i wdrożenia spójnego systemu ur-banizacji, zintegrowania sieci transportowej i łączności, wzmocnienia kapitału społecznego, wzrostu gospodar-czego, zmniejszenia negatywnych skutków migracji oraz uruchomienia procesu zapobiegania peryferyzacji Szcze-cina i regionu.

Forma organizacyjna obszaru metropolitalnego wyma-ga szczegółowego uregulowania zagadnienia w zakresie prawnie zdefiniowanych obszarów metropolitalnych. Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospo-darowaniu przestrzennym zawiera ogólną interpretację obszaru metropolitalnego – ustalonego w koncepcji za-gospodarowania przestrzennego kraju, stanowiącą de-finicję dla podejmowanych decyzji w dotychczasowych analizach planistycznych poszczególnych obszarów. Można zaobserwować brak uwzględnienia głęboko zróż-nicowanej specyfiki poszczególnych obszarów metropo-litalnych. Sejmik, podejmując decyzję określającą obszar metropolitalny jako jednostkę przestrzenną (planistycz-ną) powinien uwzględnić jego specyfikę. Szczeciński

Wyk. 4.4-12 Skolaryzacja netto, szkoły podstawowe na terenach wiejskich gmin otoczenia Szczecina oraz w mieście. Źródło: GUS.

0,00

20,00

40,00

60,00

80,00

100,00

120,00

2003 2004 2005 2006

Dobra Goleniów Gryfino

Kobylanka Kołbaskowo Police

0,00

20,00

40,00

60,00

80,00

100,00

120,00

2003 2004 2005 2006

Dobra Kobylanka

St. Czarnowo

Kołbaskowo

Szczecin

Wyk. 4.4-13 Skolaryzacja netto, gimnazja w gminach wiejskich otoczenia Szczecina oraz w mieście. Źródło: GUS.

�00

2003 poWierzchnia:

poWierzchnia W kM2

soM 1788

szczecin 301

2003 ludność:

ludność

Wiek przedpr.0-14

Wiek prod.15-64

Wiek poprod.65+

Mężczyźni kobiety ogółeM

soM 116751 409418 89581 295751 319999 615750

szczecin 71719 274512 67801 197028 217004 414032

prognoza ludności W tys.:

2003. 2005. 2010. 2015. 2020.

WojeWództWo 1696,1 1696,3 1688,2 1675,8 1656,2

szczecin 414 413,6 405,8 393,9 377,8

2003 pracujący:

ogółeMsektor rolnictWo,

łoWiectWo i leśnictWo,

ryboł. i rybactWo

przeMysł i bud. usługi

publ. pryW.

soM 132153 68660 63493 1896 44051 87566

szczecin 105277 54256 51021 523 28348 76406

2003 zasoby MieszkanioWe:

Mieszkania przeciętna liczba osób na Mieszkanie

soM 216532 2,94

W tyM Miasto szczecin 151835 2,73

2003 opieka społeczna, kultura:

szpitale kina biblioteki Muzea teatry

soM 14 12 89 7 5

szczecin 9 7 41 5 5

2003 edukacja i WychoWanie:

szkoły podst. giMnazja przedszkkola uczelnie

soM 113 78 185 7

szczecin 63 54 117 7

Rys. 4.4-2 SOM – Szczeciński Obszar Metropolitalny: dane statystyczne.

Źródło:Koncepcja zagospodarowania przestrzennego strefy V Szczecińskiego Obszaru Metropolitalnego z uwz ględnieniem obszarów potencjalnych dla rozwoju gospo-darczego, RBGPWZ Szczecin 2005


�0�

Obszar Metropolitalny charakteryzuje się szczególnymi uwarunkowaniami zarówno w układzie egzogenicznym, jak i endogenicznym odróżniającym go od pozostałych obszarów metropolitalnych Polski.

Transgraniczny charakter Regionu Metropolitalnego Szczecina w tym układzie ma istotne znaczenie. Dotych-czasowe opracowania wskazują na znaczące oddziały-wanie Szczecina w układzie sieci osadniczej w polskim obszarze i jego roli w uwarunkowaniach egzogenicznych dla komunikacyjnych powiązań i oddziaływania dużych ośrodków miejskich (w osiach Hamburg – Kaliningrad oraz Ystad – południe Europy. Te złożenia znalazły odzwierciedlenie w strefowym układzie oddziaływania metropolii, w którym pierwszą strefę stanowi obszar za-mknięty granicami miasta Szczecin. Drugą strefę – bez-pośrednią stanowi obszar aglomeracji, a trzecią strefę – pośrednią obszar powiatów przylegających do aglome-racji po stronie polskiej i nieokreślony obszar po stronie niemieckiej. Tak przyjęte wstępnie zasięgi stref znajdują uzasadnienie w oficjalnych dokumentach planistycznych (Projekt zagospodarowania województwa zachodniopo-morskiego) i nie zawierają odniesienia do istniejących, opracowanych i prezentowanych w różnych gremiach dokumentach pozaustawowych (koncepcje strukturalne).

Przewidywany scenariusz72 dla obszaru pogranicza okre-śla właściwie koncentracje przestrzenne, których proces wiąże się ściśle z procesem metropolizacji, przy równo-czesnym uwzględnieniu tendencji europejskiej polity-ki regionalnej łagodzącej prymat konkurencyjności na rzecz intensyfikacji procesu kooperacji między obsza-rami metropolitalnymi i tendencji wynikających z me-chanizmu procesu metropolizacji – dynamiki rozwoju miast w układzie policentrycznym i regresu rozwoju obszarów określonych peryferyjnością. W tym układzie autorzy podkreślają znaczenie relacji miast metropolital-nych w obszarze pogranicza Berlina, Drezna, Wrocławia, Poznania i Szczecina jako istotne i konstruktywne dla rozwoju transgranicznego obszaru Europy Środkowej. Założenia rozwoju strategii dla tego obszaru określone w propozycjach działań łączą tendencje wzmocnienia procesów sprzyjających konkurencyjności, innowacyjno-ści i paradygmatu zrównoważonego rozwoju na drodze kooperacji transgranicznej. Próba konstrukcji modelu jako teoretycznych zamierzeń w obszarze polsko-niemie-ckiego pogranicza wymaga długotrwałej pracy nad anali-zą możliwości jego realizacji znajdującej odzwierciedlenie w procesie decyzyjnym polityki regionalnej73.

Koncepcja zintegrowanego regionu Szczecina o cha-rakterze metropolitalnym w układzie transgranicznym jako świadome i aktywne działanie w sferze politycznej, gospodarczej, socjalnej i kulturowej pozwoli na wzmoc-

72 Polsko-niemiecki obszar pogranicza w roku 2020 – scenariusz rozwojowy i zalecenia. Hamburgisches Welt-Wirtschaft-Archiv (HWWA). Hamburg 2005.

73 Czernik L. Koreferat do Polsko-niemiecki obszar pogranicza w roku 2020 – scenariusz rozwojowy i zalecenia. Urząd Marszałkowski Województwa Zachodniopomorskiego Szczecin 2006.

Rys. 4.4-1 Szczeciński Obszar Metropolitalny. [LC]

Rys. 4.4-2 Szczeciński Obszar Metropolitarny = Szczecin + 8 gmin (Goleniów, Gryfino, Stare Czarnowo, Police, Dobra, Kołbaskowo, Stargard Szczeciński, Kobylanka). Źródło:Koncepcja zagospodarowania przestrzennego strefy V Szczecińskiego Obszaru Metropolitalnego z uwz ględnieniem obszarów potencjalnych dla rozwo-ju gospodarczego, RBGPWZ Szczecin 2005.

�0�

nienie i właściwe wykorzystanie predyspozycji Szczecina do pełnienia ponadnarodowego ośrodka. Transgranicz-ny region metropolitalny Szczecina może pełnić istot-ną rolę w systemie polaryzacji układu policentrycznego Europy Środkowej i Wschodniej i globalnych powiązań istniejących i kształtujących się obszarów metropolital-nych Warszawy, Gdańska, Poznania, Wrocławia, Berlina i Hamburga. Opracowanie i realizacja koncepcji wymaga intensywnej współpracy stron zaangażowanych w kształ-towanie i funkcjonowanie ram instytucjonalnych.

Zadania i kompetencje obszarów metropolitalnych pro-jektowanej ustawy ujmującej zagadnienia obszarów me-tropolitalnych, wymienione w materiale informacyjnym, a także ich realizacja w zakresie zadań własnych poszcze-gólnych gmin są uzasadnione. Wyeksponowanie realizacji wspólnych dla obszaru metropolitalnego przedsięwzięć o znaczeniu ponadlokalnym, zwłaszcza dla rozwiązań in-frastruktury transportu, jest istotne i wskazuje na koniecz-ność modyfikacji aktualnie obowiązujących koncepcji rozwoju sieci infrastruktury transportowej i komunikacyj-nej. Dla województwa zachodniopomorskiego korytarz multimodalny Północ-Południe w układzie wertykalnym, Via Baltica w układzie horyzontalnym stanowią rozwią-zania dla kształtującego się Obszaru Metropolitalnego Szczecina, dostosowane do potrzeb gospodarki narodo-wej, a także potrzeb innych członków Unii Europejskiej w ramach tendencji rozwojowych związanych z integra-cją europejską, uzyskaniem efektów synergii w procesie powiązań i szeroko pojętą globalizacją.

Działaniem w ramach struktur lokalnych jest powoła-nie Samorządowego Stowarzyszenia Współpracy Regio-nalnej, którego intencją jest włączenie i aktywny udział samorządów gminnych w proces tworzenia planu zago-spodarowania przestrzennego dla Szczecińskiego Ob-szaru Metropolitalnego. Przyjęty zakres prac zespołu obejmuje:− opracowanie trybu postępowania zespołu przy tworze-

niu zapisów planu zagospodarowania przestrzennego województwa zachodniopomorskiego i Szczecińskie-go Obszaru Metropolitalnego (SOM);

− uczestnictwo w pracach opracowania planu SOM w tym grup branżowych;

− powołanie grup branżowych odpowiadających za in-frastrukturę obszaru SOM, w tym sieć wodnokanali-zacyjną, drogi, energetykę;

− inicjowanie konieczności opracowania dokumentów branżowych wykorzystywanych później w opracowa-niu planu SOM;

− inicjowanie spotkań roboczych w zakresie gospodarki przestrzennej z partnerami z Niemiec;

− jako ciało doradcze dla samorządów lokalnych uczest-ników SSWR dla inwestycji stanowiących o rozwoju SOM;

− rozwiązywanie wspólnych problemów w zakresie in-westycji publicznych, infrastruktury technicznej, ko-munikacji i transportu, w tym transportu publicznego.

W październiku 2006 r. zostało zawarte porozumienie partnerskie w sprawie Szczecińskiego Obszaru Metro-politalnego pomiędzy reprezentantami: województwa zachodniopomorskiego, gminy miasto Szczecin, miasta Stargard Szczeciński, powiatami: stargardzkim, polickim, gryfińskim, gminami: Police, Goleniów, Gryfino, Stargard Szczeciński, Kołbaskowo, Dobra, Kobylanka, Stare Czar-nowo, Nowe Warpno.

Związki i porozumienia prawne stanowiące publiczno-prawne formy współpracy jednostek samorządu teryto-rialnego podobnie jak stowarzyszenia jako cywilnoprawne formy współpracy są oparte na dobrowolności udziału. To założenie wiąże się z koniecznością zrozumienia i świadomości samorządów opartych nie na źle interpreto-wanej konkurencji, lecz na współdziałaniu o charakterze synergicznym. Ten problem także w województwie za-chodniopomorskim jest istotny i wymaga korzystnego rozwiązania.

4.4.4. Nieciągłość kulturowaWsie, które posiadają historyczne i kulturowe zasoby kształtujące tożsamość lokalną są nieliczne. Dbałość o zachowanie wartościowych cech zabudowy jest zdomi-nowana koniecznością unowocześniania i podnoszenia standardu bez możliwości właściwej oceny rozwiązań. Brak rewitalizacyjnej ustawy i możliwości finansowania procesu odnowy pozostawia starą część wsi w stanie wymagającym pilnej interwencji. Pełniące niegdyś rolę przestrzeni publicznych miejsca zostały zdegradowane układem komunikacji. Sytuacja społeczno-ekonomicz-na minionych 50 lat pozostawiła w wiejskim krajobrazie znaczące piętno „dynamicznego” rozwoju sprzecznego z zasadami zrównoważonego rozwoju. Zabudowa wiej-skich osiedli wielkopłytowym budownictwem, rozwój struktury państwowych gospodarstw rolnych na terenach byłych folwarków przyczyniły się do przerwania fizycznej ciągłości kulturowej. Nieciągłość kulturową kontynuuje dzisiaj zjawisko przenikania w strukturę wsi nowych form zabudowy zupełnie odmiennych od istniejącej, będącej najczęściej w stanie wtórnej rewaloryzacji. Ekspansja no-wej zabudowy kształtuje nową formę tożsamości lokal-nej, która zdaje się być przypadku wielu wsi dominująca.

Właściwe dostosowanie rozwiązań architektonicznych do istniejących form zabudowy jest trudne do wyegzekwowa-nia i praktycznie niemożliwe ze względu na stosowanie dla wszystkich rozwiązań projektowych tych samych ogólnych standardów umożliwiających szeroką interpretację inwe-stora. Utrzymanie ogólnych gabarytów zabudowy w skali jest jedyną cechą pozwalającą na poszukiwanie spójno-ści w ogólnym wizerunku stref nowej zabudowy. Brak świadomości konieczności właściwego wpisania zabudo-wy w koloryt i środowisko miejsca umacnia właściciela w przekonaniu o słuszności podjętych decyzji. Zastrze-żenia budzą także rozwiązania w skali wielorodzinnych osiedli chaotycznie wszczepionych w organizm wsi.


�0�

4.4.5. WnioskiA. Uprawnienia spójność planowaniaDotychczasowe zaawansowanie koncepcji kształtowania szczecińskiego obszaru metropolitalnego wiąże się z pro-cesem przygotowania zmiany dotychczasowego planu zagospodarowania przestrzennego województwa zachod-niopomorskiego z 2002 r. Okresowa ocena planu prze-prowadzona w 2006 r., Strategia rozwoju województwa zachodniopomorskiego do 2020 r. oraz 11 pozostałych dokumentów o charakterze strategicznym opracowanych na szczeblu wojewódzkim stanowi podstawę do aktuali-zacji planu. Podjęta uchwała Sejmiku Województwa Za-chodniopomorskiego w sprawie przystąpienia do zmiany planu zagospodarowania przestrzennego województwa z uwzględnieniem szczecińskiego obszaru metropolital-nego została obecnie pozbawiona możliwości jej pełnej realizacji. Wycofanie z Sejmu RP w październiku 2006 r. Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju określającej uwarunkowania, cele i zasady kształtowa-nia obszarów metropolitalnych ogranicza dalsze prace w zakresie konstruowania SOM. Trwają prace nad nową wersją KPZK. Przewidywany termin zakończenia prac i uchwalenia zmiany planu przewiduje się w 2010 r.

Na poziomie gminy praktyka planistyczna koncentruje się na studium uwarunkowań i kierunków zagospoda-rowania przestrzennego i planie miejscowym. Niejasne interpretacje ustawy o planowaniu przestrzennym są wy-korzystywane dla rozwiązań implikujących nadmierny i niekontrolowany proces suburbanizacji. Określone ustawą zasady kształtowania polityki przestrzennej w za-kresie wymagań ładu przestrzennego, wymagań dotyczą-cych walorów architektonicznych, ochrony dziedzictwa kulturowego, które powinny spełniać opracowania pla-nistyczne nie są poparte możliwością ich egzekwowania. Materiał planistyczny podlega praktycznie ocenie jedynie pod względem spełnienia wymogów formalnych.

Nieważność planów zagospodarowania uchwalonych przed 1995 r. i brak nowych planów oraz ustalenia for-malnoprawne oraz wydawanie decyzji o warunkach zabu-dowy bez planów miejscowych umożliwiają spontaniczną działalność inwestorską. Ograniczona partycypacja spo-łeczna w procesie planowania ze względu na obojętność mieszkańców i świadomość małego wpływu na decyzje planistyczne nie spełnia warunków efektywności skutecz-nego procesu planistycznego.

B. Racjonalne wykorzystanie zasobówWprowadzenie w obszar wsi struktury nowej zabudowy wymaga uwzględnienia aspektu intensywności zagospo-darowania i zwartości układu przestrzennego. Intensyw-ność regulowana zapisami uwarunkowań planistycznych nie ogranicza dezintegracji przestrzennej wywołanej spontanicznym nabywaniem ziemi nowych potencjalnych mieszkańców. Niespójna lokalizacja enklaw zabudowy w często atrakcyjnym środowisku pogłębia odczucie bra-ku ładu przestrzennego. Ten problem jest najtrudniejszy do rozwiązania dla władz samorządowych.

Nowi mieszkańcy, spełniając swoje zamierzenia nie po-strzegają niekorzystnych aspektów chaotycznej lokaliza-cji. Wizerunek całej wsi zamyka się na ich posesji. Stosowanie zasad wykorzystania do zabudowy w pierw-szym rzędzie terenów niezainwestowanych lub opuszczo-nych w granicach miejscowości nie jest stosowane.

Ograniczona wielofunkcyjność wsi ze względu na do-minację zabudowy mieszkaniowej stwarza niekorzyst-ne powstawanie monostruktur. Zmiana tej sytuacji wymaga przede wszystkim całościowych koncepcji rozwoju miejscowości. Skala szczegółowości studium, zgodna z formalnymi wymogami jest zbyt ogólna. Brak planów miejscowych i w wielu przypadkach zastępowa-nie ich decyzjami zabudowy prowadzi do pogłębiania się nieprawidłowości. Brak wykształconych przestrzeni publicznych pogłębia proces społecznej dezintegracji. Ciągłość systemu zieleni przenikająca wieś kształtowana już teraz mogłaby wpłynąć na konsolidację elementów zagospodarowania. Problemy braku integracji społecznej uniemożliwiają dialog, który mógłby wpłynąć na popra-wę już zaistniałej sytuacji.

C. Tożsamość lokalna i wizerunekKształtowanie tożsamości lokalnej jest oparte na ist-niejących zasobach dziedzictwa kulturowego. Dbałość o właściwy standard rewitalizacji istniejących elementów zabudowy historycznej wzmacnia związek emocjonal-ny mieszkańców z miejscem zamieszkania. Właściwym przykładem w wielu miejscowościach jest adaptacja hi-storycznej zabudowy na cele publiczne.

Czytelne elementy kompozycji przestrzennej ułatwiają percepcję układu. Stosowanie osi kompozycyjnych w no-wych założeniach zabudowy mieszkaniowej przy geode-zyjnych koncepcjach tworzenia planów jest praktycznie niemożliwe. Związki z kulturą agrarną tworzą charakte-rystyczne cechy tożsamości lokalnej wsi. Struktura wiej-skiego krajobrazu otaczająca wieś wizualnie dostępna mieszkańcom uczytelnia właściwy wizerunek i tożsamość miejsca.

Biorąc pod uwagę mały potencjał ziemi rolnej, niską jakość gleb, a tym samym niski poziom uzyskiwanych dochodów z działalności rolniczej, ziemia poddana do-tychczas uprawom, a leżąca w rejonach graniczących z aglomeracjami miejskimi, zbywana była często za cenę minimalną, stając się w istocie jedynym źródłem utrzy-mania rodziny władającego nią rolnika. Szczególnie in-tensywnie prowadzone działania inwestycyjne w latach 1990–2001 doprowadziły do trwałych już przekształceń istniejących terenów rolnych w rejonach podmiejskich w tereny przeznaczone pod ekskluzywną zabudowę mieszkaniową, stanowiąc niejako naturalne zaplecze „sy-pialniane” ośrodków miejskich74.

74 Szymski A., Rzeszotarska-Pałka M., Ignaczak-Felińska J., Pawłowski W., Wieś pomorska wczoraj i dziś. Walkowska wydawnictwo, Szczecin 2006.

�0�

Intensywny rozwój budownictwa mieszkaniowego w ob-szarze wsi wymaga poszukiwań w rozwiązaniach cech tożsamości pozwalających użytkownikom na identyfika-cję z miejscem zamieszkania. Współczesna architektura może tworzyć takie miejsca pod warunkiem postrzegania cech architektury lokalnej. Kształtowanie nowej tożsa-mości nie będzie wówczas utożsamiane z przerwaniem ciągłości kulturowej.

D. Funkcjonalność i dostępnośćStopień wyposażenia w usługi wsi nie spełnia cech róż-norodności. Łatwa dostępność komunikacyjna ułatwia mieszkańcom zaspokajanie popytu w mieście, które ofe-ruje już na granicy miasta szeroki zakres usług. Zmiana tego trendu jest możliwa poprzez rozbudowę infrastruk-tury usługowej o konkurencyjnym w stosunku do miasta poziomie usług. Usługi wpływają na kształtowanie się

przestrzeni publicznych. Rozwój innych funkcji o charak-terze rekreacyjnym wzmacnia aktywność miejscowości także w układzie egzogenicznym.

Dostępność komunikacyjna jest czynnikiem determinu-jącym rozwój suburbanizacji. Układ drogowy większo-ści miejscowości nie spełnia warunków segregacji ruchu tranzytowego od wewnętrznego, kołowego od pieszego i rowerowego. Komunikacja drogowa jest elementem krystalizującym i scalającym układ przestrzenny. Czytel-ność tego układu i jego ciągłość poprawia funkcjonalność miejscowości. Wiele gmin przystąpiło do modernizacji sieci ulicznej, jednak koszt, a najczęściej budowa, przekra-cza możliwości finansowe budżetu gminy. Rozwój moto-ryzacji w znacznej mierze ograniczył podróże środkami masowej komunikacji. Zmiana tego trendu jest konieczna w aspekcie zrównoważonego rozwoju.

Fot. 4.4-1 Publiczna Szkoła Podstawowa w Mierzynie. [LC]

Fot. 4.4-2 Publiczna Szkoła Podstawowa w Dobrej. [AZ]

Fot. 4.4-3 Publiczna Szkoła Podstawowa w Przecławiu. [AZ]

Fot. 4.4-4Miejskie przedszkole w Bezrzeczu. [AZ]


�0�

fitnes klub / solariumbasenboisko

obiekty sportoweplac zabaw

rekreacja / miejsca spotkańobiekty dla dzieci i młodzieży

bank / bankomatstacja paliw

pocztasklep specjalistyczny / usługi

tani skleppermarket / centrum handlowe

duży sklepwięcej sklepów

kawiarniarestauracja

pub / bardyskotekarozrywka

teatrkinoklub

bibliotekaośrodek kultury

kościół

szkoła wyższaliceum

szkoła podstawowaświetlica

przedszkole

przychodniaposterunek policji

miejsca pracy

pojemniki na śmiecipubliczne toalety

asfaltowe ulicechodniki

ścieżki roweroweszybki dojazd do miasta

lepsza komunikacja z miastem

park / zieleń publiczna

Rys. 4.4-3 Potrzeby funkcjonalne mieszkańców wsi podmiejskich w otoczeniu Szczecina. [AZ]

Wyk. 4.4-14Lokalizacja lekarza rodzinnego wg mieszkańców wybranych wsi podmiejskich otoczenia Szczecina. [AZ]

SZCZECIN55%

WŁASNA MIEJSCOWOŚĆ

14%

INNEWSIE20%

INNE MIASTO

11%

SZCZECIN WŁASNA MIEJSCOWOŚĆ

INNE WSIEINNE MIASTO

SZCZECIN46%

WŁASNA MIEJSCOWOŚĆ

38%

INNEWSIE3%

INNEMIASTO

12%

NIEMCY1%

WŁASNAMIEJSCOWOŚĆ

INNE WSIE

SZCZECIN

INNE MIASTO

NIEMCY

Wyk. 4.4-15 Miejsce codziennych zakupów wg mieszkańców wybranych wsi podmiejskich otoczenia Szczecina. [AZ]

Wyk. 4.4-16 Najważniejsze miejsce we wsi wg mieszkańców. Wynik badań ankietowych. [AZ]

nie ma

własna posesjapraca

świetlicaszkołaprzedszkoleklubbiblioteka

jezioroparklas

plac zabawośrodek sportowyboisko / strzelnica

skleppocztaaptekabankhotel / pensjonatremiza

kościół

przystanek autobusowygłówna ulica / skrzyżowanieznaki miejsca(np. wiatrak, zabytkowy budynek)urząd gminy

WŁASNA POSESJAI SPRAWY OSOBISTE

21 %

OŚWIATA, EDUKACJAKULTURA

7 %

TERENYNATURALNE

8 %

SPORTI REKREACJA

5 %

HANDEL, USŁUGI16 %

MIEJSCAKULTU14 %

MIEJSCA WAŻNEFORMALNIE

9%

NIE MA24%

�0�

podmiejskie transformacje

�0�

5. podmiejskie transformacje

5.1. Korzystne zmiany

Przemiany lat dziewięćdziesiątych charakteryzuje dyna-miczny, lecz chaotyczny rozwój obszarów podmiejskich wpisujący się w scenariusz procesu suburbanizacji, nie-kontrolowanego rozprzestrzeniania się miast dużych aglomeracji. W układzie przestrzennym sieci osadniczej występują coraz silniejsze powiązania między obszarem węzłowym aglomeracji, a obrzeżem – jego strefą zurba-nizowaną. Strefa ta pełni w coraz większym stopniu nie tylko funkcje mieszkaniowe, rolniczo-zaopatrzeniowe, lecz także przemysłowo-produkcyjne i kooperacyjne. Właściwe wyważenie tych funkcji i struktur zainwestowa-nia jest zagadnieniem priorytetowym dla planistycznych i decyzyjnych rozwiązań inspirowanych przez samorządy lokalne. Proces suburbanizacji jest wynikiem gwałtow-nych zmian w sferze konsumpcji. Zaspokojenie potrzeb obecnych i przyszłych generacji, czyli wzrost jakości i poziomu życia w aspekcie zrównoważonego rozwoju realizuje się w sferze konsumpcji. „Kształtowanie mode-lu konsumpcji, a – szerzej – stylu życia, wywiera istotny wpływ na rozwój zrównoważony. Przecież istotne zna-czenie ma to, czy konsumenci preferują zamieszkiwanie w wysokiej czy niskiej zabudowie, czy wolą posługiwać się transportem prywatnym czy publicznym, czy stosu-ją recykling czy nie. Konsekwencje tej sfery konsumpcji

określają obecnie coraz częściej strukturę osadnictwa, co prowadzi do »rozlewania się« miast i zwiększania popytu na wolną przestrzeń”1.

Proces suburbanizacji w najczęściej kreowanej ocenie urbanistów postrzegających skutki tego procesu w więk-szych przedziałach czasowych ma charakter pejoratywny. Transformacja obszarów wiejskich wiąże się także z po-zytywnymi aspektami, dostrzeganymi przez miejscową społeczność, a także władze samorządowe zwłaszcza w początkowej fazie tego procesu. Pomijane lub margina-lizowane w świetle negatywnych ocen pozytywne aspek-ty suburbanizacji stanowiły najczęściej podstawę decyzji planistycznych podejmowanych przez samorządy lokal-ne. Postrzeganie pozytywnych skutków jest istotne nie tylko dla charakterystyki genezy tego procesu, lecz także dla rozwoju właściwie ukierunkowanej transformacji ob-szarów podmiejskich.

5.1.1 Budżety gminZmiany demograficzne – stanowiące rezultat przekształ-ceń strukturalnych podmiejskich jednostek osadniczych – są korzystnie postrzegane przez władze samorządowe, szczególnie w okresie nasilenia inwestycyjnego w latach dziewięćdziesiątych. Wzrost liczby mieszkańców prze-kłada się na wzrost wpływów do budżetu gminy z tytułu

1 Toczyski W., Zaucha J., Profile rozwoju zrównoważonego, Ośrodek Badań Regio-nalnych; Uniwersytet Gdański; http:\\panda.bg.univ.gda.pl.

�0�

udziału w podatku PIT. Przemiany w strukturze demo-graficznej wiążą się ze zmianami w strukturze społecznej. Wzrost dochodów z tytułu sprzedaży przekwalifikowa-nych gruntów wzmacnia status materialny rdzennych mieszkańców – właścicieli gruntów. Restrukturyzacja w gospodarce rolnej, przekształcanie zasobów inwesty-cyjnych po byłych państwowych gospodarstwach rolnych stanowiło impuls rozwoju małej przedsiębiorczości, naj-częściej w sektorze usług.

5.1.2. Infrastruktura technicznaRozwój nowych terenów zabudowy mieszkaniowej wy-magał zmian w istniejącym standardzie infrastruktury technicznej. Modernizacja istniejącej sieci, nowe linie infrastrukturalne wyposażane najczęściej w najnowo-cześniejsze dostępne technologie w pierwszym okresie suburbanizacji stanowiły cenny wkład w modernizację wiejskich jednostek osadniczych. Okres przedakcesyjny i akcesyjny umożliwił w wielu gminach objętych procesem suburbanizacji skuteczne działanie na rzecz pozyskiwania unijnych środków dla finansowania sieci kanalizacyjnej, budowy i rozbudowy oczyszczalni. W zasadzie środki unijne w większości przypadków były wykorzystywane za pomocą różnych programów głównie dla rozwoju infra-struktury technicznej. Korzystanie ze źródeł zastępczych przez inwestorów w przypadku braku pełnego uzbrojenia stanowiło podstawę do podjęcia przez samorządy niektó-rych gmin właściwej decyzji bardziej restrykcyjnej kon-troli tego procesu w obszarach nadmiernej koncentracji zabudowy.

5.1.3. Infrastruktura komunikacyjnaPartycypacja w kosztach rozwoju infrastruktury (w tym drogowej) nowych mieszkańców stanowiła korzystny aspekt gospodarczy gminy. Istotny zwrot w rozwoju połą-czeń komunikacyjnych w oparciu o komunikację publicz-ną, pomimo rosnącego wzrostu ruchu samochodowego, postrzegano jako korzystne rozwiązania w powiązaniach zewnętrznych jednostek osadniczych. Modernizacja dróg, ciągów pieszych finansowana zarówno ze środków publicznych, jak i prywatnych, a także nowe rozwiązania poprawiające stan zagospodarowania terenów posesji wpływały korzystnie na ogólny wizerunek wsi. Możliwość rozwoju funkcji rekreacyjnej w oparciu o wspomaganie funduszami unijnymi została wykorzystana w niektórych gminach posiadających potencjał rozwoju tej funkcji dla rozbudowy systemu powiązań komunikacyjnych w za-kresie kształtowania atrakcyjnych ciągów komunikacji pieszej, segregacji ruchu pieszego i kołowego a także segregacji ruchu tranzytowego i miejscowego. Również rozbudowa tras rowerowych i ich powiązań z systemem europejskim stanowiła korzystny aspekt zmian.

5.1.4. Infrastruktura usługowaWzrost liczby mieszkańców kształtujący wzrost atrak-cyjności komercyjnej lokalizacji przyczynił się do zwięk-szenia zakresu usług podstawowych oraz usług o zasięgu ponadlokalnym. Oferta nowych usług nie zawsze speł-niała oczekiwania mieszkańców, a ponadto ich lokalizacja związana najczęściej z charakterem adaptacji istnieją-cych obiektów nieuwzględniająca istotnych potrzeb dla kształtowania przestrzeni publicznych stawiała właści-

Fot. 5.1-1 Szczecińskie suburbia. [CS]


�0�

Fot. 5.1-2 Ulica w Wołczkowie. [LC]

Fot. 5.1-3Promenada w Morzyczynie. [LC]

Fot. 5.1-4 Usługi w Bezrzeczu. [LC]

Fot. 5.1-5 Usługi w Bezrzeczu. [LC]

Fot. 5.1-6 Gminny Ośrodek Sportu i Rekreacji w Pilchowie. [LC]

Fot. 5.1-7 Stadnina w Dobrej. [LC]

��0

Fot. 5.1-8 Budynek Urzędu Gminy w Dobrej. [AZ]

Fot. 5.1-9 Publiczna Szkoła Podstawowa w Pilchowie. [LC]

Fot. 5.1-10 Budynki zagrodowe w Bezrzeczu. [LC]

Fot. 5.1-11 Zabudowania gospodarcze w Rurzycy. [LC]

Fot. 5.1-12 Odnowiony dom w Dobrej. [LC]

Fot. 5.1-13 Odnowiony dom w Bartoszawie. [LC]


��

cieli nowych urządzeń usługowych w trudnej sytuacji ekonomicznej. Mieszkańcy znajdowali poza miejscem zamieszkania pełniejszą ofertę, z której korzystali. Loka-lizacja wielkopowierzchniowych obiektów usługowych w miejscowościach znajdujących się w strefie stykowej z obszarami zurbanizowanymi miasta spełnia oczekiwa-nia mieszkańców terenów przedmieść i mieszkańców rdzennych w miejscowościach znajdujących się w strefie stykowej, najbardziej dynamicznych przemian w rozwoju podmiejskiej urbanizacji. Impuls dla rozwoju usług pod-stawowych pozytywny i korzystny, jednak wymagający dalszych zabiegów programowo-przestrzennych. Roz-wój usług komercyjnych o charakterze ponadlokalnym najczęściej wiąże się z sektorem budowlanym. Niemniej gminy są otwarte na inwestorów w każdej branży.

Rozwój urządzeń rekreacji, w tym komercyjnych o zasię-gu ponadlokalnym ze względu na wzrost liczby miesz-kańców, a tym samym wzrost atrakcyjności komercyjnej lokalizacji znalazł odzwierciedlenie w realizacji wielu obiektów pełniących rolę nie tylko dla mieszkańców lo-kalnych, lecz często głównie dla mieszkańców miasta. Atrakcyjny charakter fizjonomii krajobrazu, powiązania z kulturą rolniczą, a także często powiązania transgranicz-ne sprzyjają dalszemu rozwojowi funkcji rekreacyjnych. Nie wszędzie ten potencjał jest właściwie wykorzysty-wany ze względu na bardziej atrakcyjne i oczekiwane, z punktu widzenia władz samorządowych, inwestycje związane z działalnością gospodarczą (tereny przemy-słowo-składowe) warunkowane dogodną dostępnością ruchu tranzytowego, inwestycje promujące innowacje i rozwój technologiczny.

5.1.5. Infrastruktura społecznaKorzystne zmiany w dynamicznie rozwijających się ośrodkach osadnictwa wiejskiego wiążą się z budową nowych urządzeń infrastruktury społecznej, np. szkół, lub modernizacją ośrodków służby zdrowia, opieki spo-

łecznej, a także kultury. Większa liczba mieszkańców uza-sadnia je ekonomicznie, a przybysze z miasta wymuszają wyższe standardy projektu i realizacji.

Realia rozwoju społecznego intensywnie rozwijających się wsi podmiejskich wskazują na większą integrację spo-łeczną rdzennych mieszkańców. Natomiast pozytywnym zjawiskiem jest dyfuzja grup społecznych w szkołach wiejskich. Integracja na tym poziomie jest budująca i istotna dla procesu rozwoju społecznego w ośrodkach wiejskich.

5.1.6. Struktura zatrudnieniaWsie o dużej intensywności rozwoju przestrzennego cha-rakteryzują się bardziej korzystnymi wskaźnikami wzro-stu zatrudnienia. Zwiększony popyt na pracę w zakresie usług oraz w sektorze budownictwa sprzyja ograniczeniu poziomu bezrobocia nękającego zwłaszcza wsie popege-erowskie. Czynnik zwiększonego popytu na usługi w sze-rokim zakresie sprzyja rozwojowi szarej strefy w zakresie prac nieformalnych, porządkowych, ogrodniczych, opie-ki nad dziećmi.

5.1.7. Struktura agrarnaIstotnym składnikiem tożsamości wsi podmiejskich są związki z kulturą agrarną. Wzrost popytu nie tylko lokal-nego na produkty rolnictwa ekologicznego przyczynia się do utrzymania i rozwoju tego sektora gospodarczego.Badania wykazały, że obok bliskości dużego miasta, jakość i atrakcje środowiska naturalnego są jednym z głównych motywów wyprowadzania się na tereny wsi podmiej-skich. Działalność rolnicza w formach skierowanych na nowych mieszkańców, np. uprawy owocowo-warzywne i roślin ozdobnych, rekreacja i edukacja ekologiczna, po-zwala na przetrwanie wiejskiego charakteru miejscowości, ale i na tworzenie więzi nowych mieszkańców z miejscem zamieszkania, rozsmakowania w wiejskim stylu życia.

Fot. 5.1-14 Morzyczyn: śmiała i nowoczesna architektura muszli koncertowej. [LC]

��

5.1.8. Struktura zabudowy mieszkaniowej i publicznejWizerunek miejscowości, postrzeganie cech charaktery-stycznych pozwalających identyfikować się mieszkańcom z miejscem zamieszkania kształtuje tożsamość lokalną. Obserwowany udział mieszkańców w procesie moderni-zacji, podwyższania standardu i estetyki istniejącej zabu-dowy charakteryzuje korzystny wpływ na kształtowanie wizerunku wsi. Pozyskiwanie środków ze sprzedaży grun-tów było najczęstszym korzystnym impulsem moderniza-cji. Degradacja obiektów użyteczności publicznej uległa również korzystnym zmianom. Dbałość o estetykę tych obiektów jest wyrazem eksponowania gospodarności samorządów lokalnych i efektywności wykorzystania publicznych środków finansowych. Umiejętność pozyski-wania środków unijnych na cel rewaloryzacji poza kilko-ma wyjątkami jest jeszcze znikoma. Równie korzystnym procesem jest rewaloryzacja zabytków oraz zabytkowych założeń z funduszy prywatnych i publicznych. Obiekty historyczne, zazwyczaj są to średniowieczne kamienne kościoły, są najczęściej jedynym śladem zamierzchłej hi-storii i stanowią tradycyjny znak miejsca w kompozycji przestrzennej wsi. Dbałość o ich rewaloryzację charakte-ryzuje większość miejscowości.

5.1.9. Świadomość ekologicznaNa uwagę zasługuje obserwowana większa świadomość i praktyka ekologiczna mieszkańców. Stosowanie przyja-znych środowisku technologii budowlanych i eksploata-cyjnych w nowych budowach i przy remontach, większa skłonność do segregacji odpadów, alarmowanie w przy-padku dzikich wysypisk nie są może powszechne ale zauważalne. Wzrost atrakcyjności wsi polskiej zwłaszcza tych znajdu-jących się w transgranicznym układzie zwiększa możli-wości współpracy z zagranicą.

5.2. Rosnące problemy

Rozprzestrzenianie się struktury zurbanizowanej w obrę-bie miast i na terenach wiejskich w sposób niekontrolowa-ny, deprecjonujący wartość środowiska przyrodniczego, ładu przestrzennego charakteryzuje brak planowej działal-ności będącej rezultatem spontanicznej i nieskrępowanej rynkowej spekulacji i dominacji środowiska inwestor-skiego. Władze gminne formalnie odpowiedzialne za decyzje lokalizacyjne, kierując się korzystną koniunkturą w bilansie wpływów z rozwoju inwestycyjnego budowni-ctwa mieszkaniowego, przyjmują taktykę przyzwolenia na spontaniczność tego procesu sankcjonowanego formal-noprawnymi uwarunkowaniami. Sytuację niekorzystną pogłębia brak planów miejscowych wobec unieważnie-nia opracowań planistycznych uchwalonych przed 1995 rokiem. Najczęstszym trybem działania w takich przy-padkach jest wydawanie decyzji o warunkach zabudowy stanowiących podstawę do działalności inwestycyjnej. Ustawa nie określa precyzyjnie w przypadku braku planu miejscowego wymogu zgodności decyzji o warunkach za-budowy ze studium uwarunkowań i kierunków zagospo-

darowania przestrzennego. Takie postępowanie daje dużą swobodę decyzyjną na korzyść inwestora. Dynamiczny, lecz pozbawiony racjonalnego wykorzystania przestrze-ni, charakter rozwiązań planistycznych jest sprzeczny z zasadami zrównoważonego rozwoju, kulturowej toż-samości wiejskich jednostek osadniczych. Koncepcje podziałów nieruchomości wynikające z formalnych przepisów geodezyjnych są akceptowane pomimo braku merytorycznej kontroli poprawności programowej pla-nów zagospodarowania. Zasady kształtowania polityki przestrzennej zawarte w ustawie o planowaniu i zago-spodarowaniu przestrzennym nie wiążą się z możliwością ich egzekwowania. Formalna poprawność dokumentacji stanowi podstawę do wydania decyzji znajdujących od-zwierciedlenie w konsekwencjach prowadzących do nie-odwracalnych skutków sprzecznych z wymaganiami ładu przestrzennego.

Struktura osadnicza gmin znajdująca się w strefie oddzia-ływania koncentracji procesów urbanizacyjnych Szczeci-na uległa w ostatnim dziesięcioleciu głębokim zmianom. Transformacji ulegają struktury gospodarcze, społeczne i krajobrazowe, związane zarówno ze zmianami struk-turalnymi w rolnictwie, jak i gwałtownymi procesami suburbanizacji. Procesy te mają charakter spontaniczny i są słabo kontrolowane przez władze samorządowe. Jed-nostki osadnictwa typu wiejskiego znajdujące się w strefie oddziaływania dużych miast tracą swoją tożsamość spo-łeczną, ekonomiczną, krajobrazową i charakteryzują się zerwaniem ciągłości kulturowej układów przestrzennych i form architektury.

Rozwój struktury osadniczej w obrębie dużych miast wią-że się z procesem żywiołowego nabywania nieruchomo-ści w obszarach wiejskich, którego intensywność wzrosła wraz z początkiem lat dziewięćdziesiątych, po okresie przemian społeczno-ekonomicznych. Brak uwzględnie-nia tego procesu w opracowaniach strategicznych, które raczej wskazywały na regres w procesie urbanizacji ze względów demograficznych, wywołał trudne do rozwią-zania problemy, przed którymi stanęły samorządy gmin. Z uwagi na brak środków możliwej kontroli proces ten przybierał na sile, której presja nie została opanowana. Specyfika aglomeracji szczecińskiej wskazywała na roz-wój przestrzenny obszaru węzłowego Szczecina i bie-gunów rozwoju przestrzennego miast – miast średniej wielkości, określanych dzisiaj jako bieguny polaryzacji. Przestrzeń wyznaczona układem powiązań między tymi biegunami i obszarem węzłowym stanowiła kierunek możliwej urbanizacji (pólnocno-wschodni goleniowski, wschodni stargardzki, południowy gryfiński). Ta hipoteza nie uwzględniała rozwoju urbanizacji terenów wiejskich w kierunku zachodnim, charakteryzującym się obecnie najwyższym wskaźnikiem.

Rozwój suburbanizacji wiejskiej przestrzeni podbudo-wany euforią spodziewanych korzyści charakteryzuje się nawarstwianiem się w ciągu ostatnich kilkunastu lat prob-lemów, których pomijanie lub marginalizacja pogłębia ich


��

eskalację. Najistotniejsze, które bezpośrednio wpływają na jakość środowiska zabudowanego, dotyczą rozwoju przestrzennego.

5.2.1. Gospodarka nieruchomościamiStan formalnoprawny wyrażony obowiązującymi usta-wami umożliwia realizację najczęściej stosowanych zasad spontanicznego nabywania nieruchomości w procesie suburbanizacji:− Sprzedaż działek rolnych i działek siedliskowych, któ-

re stanowiły działki pod budynkami wchodzącymi w skład gospodarstwa rolnego. Jeżeli nabywca zakupił działkę rolną bez zamiaru prowadzenia na niej gospo-darstwa rolnego, działkę poddano przekwalifikowaniu na działkę budowlaną. W przypadku braku miejscowe-go planu zagospodarowania przestrzennego zmiana zagospodarowania przestrzennego wymagała ustale-nia w drodze decyzji warunków zabudowy. Taka sytu-acja była najczęstszą, a uzyskanie decyzji o warunkach zabudowy dla budynku mieszkalnego nie stanowiło trudności.

− Zmiany przeznaczenia gruntu określa Ustawa o ochronie gruntów rolnych i leśnych z 3.02.1995 r. Przeznaczenie gruntów rolnych na cele nierolnicze dokonuje się w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego, przygotowywanym w trybie określo-nym w przepisach o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym. Właściciel gruntów rolnych przezna-czonych do sprzedaży lub nabywca w procedurze prze-klasyfikowania działki rolnej na cele nierolnicze (gleby IV, V, VI klasy użytków rolnych) składa do właściwego organu pisemny wniosek o zmianę klasyfikacji gruntu, łącznie z wyrysem z mapy ewidencji gruntów. Wyraże-nie zgody wojewody w formie decyzji administracyjnej następuje na wniosek wójta (burmistrza, prezydenta miasta).

− Mimo wygaśnięcia planów sprzed 1995 roku utrzyma-na zostaje możliwość odrolnienia, a następnie zabudo-wania na podstawie decyzji o warunkach zabudowy. Podział nieruchomości dokonuje się, jeżeli jest on zgodny z ustaleniami planu zagospodarowania prze-strzennego lub w przypadku braku planu – z decyzją o warunkach zabudowy i zagospodarowaniu terenu. Właściciel gruntów rolnych dzieli grunty przeznaczo-ne do sprzedaży na działki (ok. 30 arów). Geodeta na aktualnej mapie przygotowuje wstępny projekt podzia-łu i mapy orientacyjne, które po zatwierdzeniu przez właściwy ośrodek geodezyjno-kartograficzny przy urzędzie powiatowym lub miejskim stanowią podsta-wę do uzyskania aktualnego odpisu z księgi wieczy-stej. Dokumenty o podział zostają złożone w urzędzie gminy z wnioskiem o podział. W pierwszym etapie podziału musi zostać określona zgodność propono-wanego podziału z ustaleniami planu. Od tej zasady ustawa o gospodarce nieruchomościami przewiduje kilka wyjątków. Dopuszcza się podział w celu:ozniesienia współwłasności nieruchomości zabudo-

wanej, co najmniej dwoma budynkami, wzniesiony-mi na podstawie pozwolenia na budowę;

owydzielenia działki, jeżeli budynek został wzniesio-ny na niej przez samoistnego posiadacza w dobrej wierze (czyli tego, który włada nieruchomością jak właściciel i jest przekonany, że przysługuje mu takie prawo);

owydzielenia części nieruchomości, której własność lub użytkowanie wieczyste zostały nabyte z mocy prawa (np. poprzez zasiedzenie);

owydzielenia części nieruchomości objętej decyzją o ustaleniu lokalizacji drogi krajowej;

owydzielenia działki budowlanej.− Postanowienie o zgodności z planem umożliwia przy-

gotowanie projektu podziału, który stanowi podstawę do wydania decyzji zatwierdzającej podział. W przy-padku braku obowiązującego planu zagospodarowania pozwolenie na budowę wydawane jest na podstawie decyzji o warunkach zabudowy po spełnieniu warun-ków:oco najmniej jedna działka sąsiednia dostępna z tej

samej drogi publicznej jest zabudowana (zasada są-siedztwa). Ustawa zwalnia z tego warunku inwesto-ra, który chce wybudować np. dom siedliskowy, jeśli gospodarstwo rolne związane z tą zabudową prze-kracza średnią powierzchnię gospodarstwa rolnego w danej gminie;

o teren musi posiadać dostęp do drogi publicznej;o istniejące lub projektowane uzbrojenie działki ma

być wystarczające do rozpoczęcia budowy.− W procesie sprzedaży nieruchomości brak jest prak-

tycznych ograniczeń pozwalających na większą kontro-lę lokalizacji zabudowy z punktu widzenia możliwości sprawnego funkcjonowania infrastruktury technicznej. Ustawa zezwala w przypadku braku pełnego uzbroje-nia terenu na korzystanie ze źródeł zastępczych (agre-gat prądotwórczy, szambo, studnia). To odstępstwo otwiera drogę do dalszego spontanicznego rozwoju suburbanizacji. Nowe enklawy zabudowy mieszka-niowej przyłączane są do istniejącej niewydolnej sieci infrastrukturalnej. Najbardziej dotkliwy jest problem instalacji kanalizacyjnej odprowadzającej wody desz-czowe. Stosowanie źródeł zastępczych (zbiornik chłonny) jest niewystarczające. Stosowane obecnie wymagania badań geologicznych dla zbiornika chłon-nego stanowią jedyną formę obostrzenia przepisów i kontrolę dalszego spontanicznego rozwoju struktury zabudowy mieszkaniowej.

− Do lipca 2006 r. obowiązywała ustawa umożliwiająca zrzeczenia się działek na rzecz gminy (art. 179 kc.). Właściciele, którzy nabyli działki najczęściej zrzekali się działek drogowych, które wchodziły w skład ich nieruchomości. Gmina była pozbawiona prawa odmo-wy. Trybunał konstytucyjny zakwestionował konstytu-cyjność ustawy i zgodnie z wyrokiem art. 179 ustawy utracił moc obowiązującą z dniem 15 lipca 2006 r.

5.2.2. Dezintegracja przestrzennaZagadnienie charakteryzuje większość jednostek osad-nictwa wiejskiego znajdujących się w strefie oddziaływa-nia Szczecina. Najczytelniej ten problem dostrzega się

��

w Mierzynie – wsi bezpośrednio stykającej się z miastem oraz w Dobrej. Istotną cechą jest rozczłonkowanie wsi na pojedyncze, jednolite w sposobie zabudowy i jednorodne funkcjonalnie enklawy jednostek przestrzennych związa-nych drogą główną.

Brak atrakcyjnej i spójnej wizji rozwoju struktury wsi jako całości w połączeniu ze słabą kontrolą nad zagospodaro-waniem przestrzennym ze strony władz gminy stanowi jedną z głównych przyczyn dezintegracji przestrzennej. Koncepcje strategiczne, opracowywane w ostatnich la-tach, jak również plany rozwoju lokalnego, oparte na kierunkach określonych w studium uwarunkowań i kie-runków rozwoju przestrzennego gmin, wyznaczają ogólne cele dotyczące przekształceń gmin z funkcji rolniczej na tworzące się pasma osadnicze, rekreacyjno-wypoczynko-we i usługowe, współinwestowania w zakresie infrastruk-tury technicznej. Istniejące do 1995 r. plany miejscowe zagospodarowania przestrzennego straciły ważność, na-tomiast nowe plany wykonuje się w większości gmin sporadycznie lub w niewystarczającym stopniu na ich za-potrzebowanie. Sytuacji sprzyja istniejący system formal-noprawny nieokreślający precyzyjnie koniecznej spójności ze studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego wydawanych decyzji o warunkach zabu-dowy. Struktura wsi budowana jest w tych warunkach na podziale geodezyjnym, zgodnym z procedurą wydawania decyzji, w formie wyizolowanych obszarów zabudowy mieszkaniowej, co prowadzi w konsekwencji do margi-nalizacji zrównoważonego rozwoju i ładu przestrzenne-go. Nieprawidłowym następstwem takich rozwiązań jest brak ciągłości struktury zabudowy wpisywanej chaotycz-nie w nieciągły system sieci ulicznej i drogowej tworzącej układ, w którym ruch tranzytowy i wewnętrzny jest rea-lizowany na osi tej samej drogi głównej. Niewielka liczba dróg zbiorczych w intensywnie rozwijających się jednost-kach osadnictwa wiejskiego umożliwia niekorzystną dyfu-

zję ruchu lokalnego i tranzytowego. Należy stwierdzić, że tak realizowany proces rozwoju następuje w rytm indywi-dualnych strategii właścicieli gruntów, co jest sprzeczne z zasadami budowania ciągłości przestrzennej jednostek osadniczych.

Dla władz samorządowych wielu gmin dotkniętych dez-integracją przestrzenną istotnym problemem są trudno-ści finansowe związane z dostosowaniem infrastruktury technicznej do istniejących form rozproszonej zabudowy. Infrastruktura społeczna charakteryzuje się już dzisiaj trudnościami organizacyjnymi jak i finansowymi. Ponad-to niechęć mieszkańców do zameldowania się w nowym miejscu zamieszkania ogranicza wpływ podatków od dochodów na rzecz gminy. W przyszłości ze względu na progresywny charakter tak ukształtowanych zmian należy przewidywać zwiększenie się kosztów zarówno obsługi infrastruktury technicznej, jak i kosztów infrastruktury społecznej, które wpłyną negatywnie na jakość życia. Trudne do zaakceptowania przez mieszkańców jest wy-muszanie uczestnictwa finansowego w uzbrajaniu tere-nów, co z punktu widzenia władz gminy stanowi jedyną rozsądną formę możliwości realizacji przyjętych przed-sięwzięć. Znaczne opóźnienia w realizacji infrastruktury w stosunku do realizacji zabudowy mieszkaniowej oraz dodatkowe utrudnienia wynikające z realizacji indywidu-alnych (obsługujących pojedyncze jednostki lub grupy obiektów) urządzeń infrastrukturalnych, a także jakość istniejącej gminnej infrastruktury społecznej stanowią istotne problemy mieszkańców. Ze względu na realiza-cję większej części zapotrzebowania na usługi realizowa-ne poza terenem wsi należy przewidywać w przyszłości wzrost kosztów zamieszkania wywołana kosztami trans-portu zarówno publicznego, jak i prywatnego. Zwiększe-nie się w przyszłości poziomu zanieczyszczeń środowiska środkami komunikacji, a także wywołana dezintegracją

Rys. 5.2 1 Dezintegracja przestrzenna w miejscowości Mierzyn. [AZ]


��

przestrzenną nieciągłość terenów zieleni i niedostępność sprywatyzowanych terenów zieleni pogłębią problemy ja-kości życia mieszkańców.

5.2.3. Masowa urbanizacjaSuburbanizacja wsi podmiejskich znajdujących w bezpo-średniej strefie stykowej z miastem, jako efekt rozprzestrze-niania się zurbanizowanej struktury miasta, charakteryzuje się dużo wyższym stopniem urbanizacji (Mierzyn, Bez-rzecze) w porównaniu z pozostałymi jednostkami wiej-

skimi znajdującymi się w strefie oddziaływania miasta. Wyższy stopień urbanizacji daje się również zaobserwować w miejscowościach zlokalizowanych w węzłach powiązań komunikacyjnych. Sprawność tych powiązań i izochrona dostępności komunikacyjnej nieprzekraczająca 0,5 godz. sprzyjają większej mobilności potencjalnych inwestorów – mieszkańców (Dobra, Dołuje). W miejscowościach cha-rakteryzujących się masową urbanizacją wielkość terenów przeznaczonych pod zabudowę wielokrotnie przewyższa obszar obecnie zabudowany.

Fot. 5.2-1 Masowa urbanizacja w Bezrzeczu. [CS]

Rys. 5.2-2 Zestawienie obszarów zurbanizowanych w roku 2006 i obszarów z możliwością zabudowy według odpowiednich dokumentów studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego. [AZ]

��

Bezpośrednie przyczyny wynikają z recesji funkcji rol-niczej i ogrodniczej oraz presji właścicieli gruntów do przeznaczania pod zabudowę terenów, których wiel-kość przekracza potrzeby i możliwości inwestowania. W związku z tym, że gmina popiera działaniami w zakre-sie planowania przestrzennego dążenia właścicieli grun-tów do przekształcania ich w grunty budowlane, plany inwestycyjne gminy skupiają się na finansowaniu infra-struktury technicznej umożliwiającej zabudowę kolejnych terenów. Problem masowej urbanizacji będzie generował w najbliższej przyszłości wysokie koszty dla budżetu wynikające z konieczności rozbudowy infrastruktury społecznej. Również wzrost kosztów koniecznego kon-traktowania usług komunalnych poza gminą obciąży dodatkowo budżet gminy. Trudności finansowe i organi-zacyjne związane z rozwojem i utrzymaniem infrastruk-tury technicznej i społecznej w danych miejscowościach oraz spory o kompetencje zwykle opóźniają realizację postulowanych przez mieszkańców udogodnień. Spon-taniczna eskalacja terenów zurbanizowanych przy braku całościowych dla miejscowości koncepcji rozwoju wpły-wa drastycznie na zmniejszanie się terenów otwartych, cennych i charakterystycznych dla fizjonomii krajobrazu wiejskiego w strefie granicznej obrzeża miasta, a także te-renów publicznych pełniących często rolę ponadlokalną. Ponadto zwiększenie natężenia ruchu na drogach zbior-czych i głównych stanowi źródło emisji zanieczyszczeń.

Gwałtownie wzrastający wskaźnik urbanizacji terenów wiejskich zlokalizowanych na granicy z miastem impliku-je fizyczne łączenie się struktur przestrzennych wiejskich jednostek osadniczych ze strukturą podmiejskich dzielnic miasta. Dla władz samorządowych gminy problem wiąże się także z ciążeniem funkcjonalnym w kierunku Szcze-cina wraz z fizyczną jednorodnością, które może prowa-dzić do dążeń mieszkańców (w większości szczecinian korzystających ze szczecińskiej infrastruktury społecz-

nej i miejsc pracy) i Szczecina ze względu na wzrastające koszty komunalne, do przesunięcia granic administracyj-nych miasta, a tym samym także do zmniejszenia bazy podatkowej gminy. Dla władz samorządowych Szczeci-na problemem są na rosnące koszty rozwoju i funkcjo-nowania infrastruktury społecznej i usług komunalnych w danych miejscowościach przy jednoczesnym zmniej-szaniu się liczby mieszkańców (płatników). Sytuację de-terminują niekorzystne proporcje między konsumentami a płatnikami. Przyczyny łączenia się struktury miasta i wsi występuje w miejscowościach: Bezrzecze, Mierzyn (gmi-na Dobra), Pilchowo (gmina Police), Warzymice (gmina Kołbaskowo). Głównym źródłem tych przyczyn jest gra-witacja funkcjonalna wsi w kierunku miasta, znajdująca odzwierciedlenie w przyzwoleniu władz samorządowych gminy na rozwój terenów przylegających do granic miasta. Ciążenie funkcjonalne wiejskich jednostek osadniczych i ograniczenie kosztów rozwoju w przypadku kreowania nowych dzielnic miejskich pozwala na stwierdzenie, że absorpcja zewnętrznych terenów zurbanizowanych przez miasto w formie linearnego rozwoju podmiejskiej subur-banizacji wydaje się nieunikniona.

Wśród bezpośrednich przyczyn niekontrolowanej urbani-zacji w miejscowościach gmin przylegających do obszaru miasta można wymienić takie czynniki jak2:− Konkurencyjność warunków inwestowania – inwe-

stor znajduje w obszarach o zdecydowanie mniejszej uciążliwości i praktycznie często niskich wymaganiach planistycznych, niższej cenie terenów budowlanych bardziej dogodne warunki niż w obszarach zurbanizo-wanych w granicach miasta;

− Korzystna dostępność komunikacyjna;

2 Czernik L., Rozwój terenów osadnictwa wiejskiego w strefie transgranicznego regionu me-tropolitalnego Szczecina. Białystok 2006.

Fot. 5.2-2Punktowa lokalizacja osiedla w Mierzynie. [CS]


��

− Marginalizacja rolnictwa i ogrodnictwa w strefie pod-miejskiej wynikająca z braku opłacalności, zwłaszcza na obszarach wcześniej funkcjonujących gospodarstw rolnych;

− Wynikające z korzystnej koniunktury predestynowanie dużych obszarów, zwłaszcza po państwowych gospo-darstwach rolnych na cele budownictwa mieszkanio-wego lub usługowego (warsztaty, magazyny itp.);

− Presja właścicieli gruntów do zmiany przeznaczenia dużych obszarów na cele inne niż rolnicze (działki bu-dowlane) z wyżej wymienionych powodów.

5.2.4. Punktowy rozwój przestrzennyŻywiołowo powstająca zabudowa w formie punktowej jest niespójna z istniejącą tkanką wsi. Problem dotyczy miejscowości Dobra, Mierzyn, Wołczkowo (gmina Do-bra), Warzymice (gmina Kołbaskowo).

Przyczyny tego problemu tkwią w udostępnianiu terenów pod zabudowę w sposób kontrolowany głównie przez prywatnych właścicieli gruntów realizujących swoje in-dywidualne zamierzenia inwestycyjne. Istotną przyczynę stanowi również przyzwolenie w planach miejscowych, a w większym stopniu w decyzjach o warunkach zabudo-wy do tworzenia nowych jednostek osadniczych, niepo-wiązanych z istniejącą strukturą terenów zabudowanych, bez wyodrębnionych funkcji publicznych. Dla władz sa-morządowych gminy problem wiąże się z trudnościami w efektywnym planowaniu i realizacji sieci infrastruktury społecznej. Koszty realizacji zadań własnych władz sa-morządowych na terenach objętych punktową urbaniza-cją są wysokie. Punktowy rozwój przestrzenny sprzyja tworzeniu się wyizolowanych formacji społecznych (gett społecznych), co w sposób nieunikniony sprzyja po-wstawaniu patologii, konfliktów związanych z planami społecznego rozwoju oraz obniżeniu aktywności obywa-telskiej mieszkańców.

Problem dotyczy mieszkańców ze względu na izolację przestrzenną i wynikające z tego problemy związane z bezpieczeństwem publicznym, brak programu usług publicznych i ze względu na dystans koniecznością użyt-kowania samochodu osobowego praktycznie w każdej sprawie. Uroki życia na wsi stanowiące jedną z głównych motywacji osiedlania się zostają prozaicznie ograniczone do zasobów własnej działki. Występujący w tej sytuacji niedorozwój infrastruktury technicznej, w tym komuni-kacji drogowej, a także konieczność finansowania infra-struktury o charakterze publicznym, takich jak media czy ulice pogłębia charakter problemu.

5.2.5. Marginalizacja rdzennej wsiWsie Pomorza Zachodniego uległy w XX wieku nieko-rzystnym przeobrażeniom. Zabudowa zagrodowa pod-dana stopniowej modernizacji traciła historyczne cechy. Rozwój uprzemysłowionego rolnictwa w latach pięćdzie-siątych i sześćdziesiątych pogłębił ten proces. Zmiany w układzie przestrzennym niejednokrotnie z uwagi na ko-nieczność modernizacji tras komunikacyjnych przyczynia-ły się do destrukcyjnych przekształceń fizjonomicznego układu wsi. Intensywna urbanizacja ostatnich kilkunastu lat proces ten pogłębiła. Istnieją wsie, w których histo-ryczna struktura na skutek przeobrażeń i marginalizacji istnieje jedynie w szczątkowych formach (Przecław, Bezrzecze). Degradacja funkcjonalna, techniczna i prze-strzenna rdzennej wsi szczególnie znajduje wyraz we wsiach Dobra, Dołuje, Mierzyn (gmina Dobra).

Istniejąca zabudowa w historycznie ukształtowanej struk-turze przestrzennej wielodrożnicy lub owalnicy w ob-szarach centralnych wsi stanowi w większości wtórnie zdewaloryzowaną zabudowę, która wymaga obecnie pro-cesu odnowy. Obiekty sakralne w dużym stopniu poddane rewaloryzacji stanowią często jedyne miejsce określające tożsamość wsi. Ich lokalizacja w centralnym miejscu pod-

Fot. 5.2-3 Blokowa zabudowa w Dobrej. [CS]

Fot. 5.2-4 Nowa zabudowa wielorodzinna w Dobrej. [CS]

��

kreśla znaczenie historycznie ukształtowanego otoczenia, które w procesie odnowy zostało w wielu przypadkach uzupełnione nowymi obiektami konkurującymi ze skalą i formą wiejskiego kościółka. Marginalizacja zasad zacho-wania tożsamości miejsca, jego cech charakterystycznych znajduje odzwierciadlenie w budowaniu nowej tożsa-mości lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych w postaci nowych obiektów administracji i użyteczności publicznej – urzędów gminy, ośrodków zdrowia, gminnych sklepów. Zabudowa typowa w formie prostopadłościanów zwień-czonych żelbetowym, płaskim stropodachem stanowiła w wiejskim krajobrazie wsi dysonans, który przetrwał do dzisiaj. Zatarcie historycznie ukształtowanej struktury przestrzennej pogłębia postępująca degradacja większo-ści budynków usytuowanych wzdłuż głównych ciągów komunikacyjnych. Większość zespołów parkowo-pałaco-wych, zabudowy folwarcznej została zaniedbana i znisz-czona. Stan istniejący w sąsiedztwie terenów objętych strefą konserwacyjną wymaga uporządkowania zarówno w aspekcie przestrzennym, jak i architektonicznym. Po-sadowione obiekty infrastruktury gminnej oraz pawilony usługowe wymagają przekształceń.

Przyczyn należy upatrywać w splocie społeczno-ekono-micznych przemian i marginalizacji czynników kształ-tujących status wiejskich jednostek osadniczych nie znajdujących odzwierciedlenia w płaszczyźnie finanso-wych możliwości umożliwiających racjonalne kształ-towanie przemian w aspekcie ładu przestrzennego i zrównoważonego rozwoju. Obecna ingerencja w struk-turze wsi objętych procesem suburbanizacji nadal ulega zderzeniu z tymi samymi przyczynami niewydolności finansowej i organizacyjnej zarówno władz samorzą-dowych, jak i prywatnych właścicieli nieruchomości. Wzrost czynnika urbanizacji umocnił priorytet adaptacji istniejącej infrastruktury wsi na potrzeby rosnącej licz-by mieszkańców nad rewaloryzacją zasobów wiejskich

i kompleksowym rozwojem (np. przystosowanie układu drogowego do przenoszenia większego natężenia ruchu, co znakomicie przekształciło serce wsi – miejsce spotkań i wydarzeń lokalnych w ruchliwe skrzyżowanie / trasę przelotową w Dobrej).

Dla obecnych władz samorządowych gminy problem de-gradacji walorów rdzennej wsi wiąże się z trudnościami w kształtowania ładu przestrzennego, wrażeń estetycz-nych centrum miejscowości wynikającymi ze złego sta-nu technicznego w sercu wsi, a także z negatywnym oddziaływaniem na otoczenie – wizualne i estetyczne zabudowy przylegającej do centrum stanowiącej genera-tor zachowań patologicznych (np. popegeerowskie blo-kowiska). Równie istotnym zagadnieniem o charakterze społecznym jest widoczne pogłębianie się podziału na wieś nową i starą, bogatą i biedną, ładną i brzydką, wille i przerabiane czworaki, co rodzi konflikty społeczne i za-chowania patologiczne. Wymienione problemy pozostały ze względu na zanik wartości lokalnych, na których moż-na budować związki lokalnej społeczności z miejscem i zaangażowanie w społeczne w sprawy wsi.

5.2.6. Przestrzenie publiczneTereny wiejskich przestrzeni publicznych zachowane w historycznych materiałach kartograficznych uległy w większości wiejskich jednostek osadniczych degradacji i przekształceniom wywołanym przemianami społecz-no-ekonomicznymi wsi. Określone indywidualne cechy zagospodarowania ukształtowane w czasoprzestrzeni zostały zastąpione nowymi rozwiązaniami pogłębiający-mi deprecjację kulturowych i społecznych uwarunkowań. Nowe relacje funkcjonalne i formalne, niewykształcone przestrzenie publiczne wewnątrz układu przestrzenne-go lub ich utrata dotyczą wsi Dobra, Dołuje, Bezrzecze, Mierzyn (gmina Dobra Szczecińska), Pilchowo (gmina Police), Warzymice (gmina Kołbaskowo). Koncentracja

Fot. 5.2-5 Sieć uliczna w Dobrej. [CS]


��

Fot. 5.2-6Mierzyn: trwała samowola mieszkańców w postaci zazielenienia pasa drogowego. [CS]

Fot. 5.2-7 Mierzyn: kolejna trwała samowola mieszkańców w postaci zazielenienia pasa drogowego. [CS]

Fot. 5.2-8 Szkoła podstawowa w Bezrzeczu zlokalizowana przy drodze głównej będącej jednocześnie drogą tranzytową ku innym, szybko rozwijającym się miejscowościom podmiejskim. [AZ]

Fot. 5.2-9Orvault Bourg (Francja), droga przy gminnej szkole: ruch spowolniony, bezpieczny chodnik i ścieżka rowerowa. [AZ]

Fot. 5.2-10Bezrzecze: fikcyjny przystanek autobusowy jako pretekst do sąsiedzkich spotkań oraz spełnienie snu mieszkańców o dostępie do komunikacji zbiorowej. [AZ]

Fot. 5.2-11 Boeningstedt (Niemcy), stacja kolejowa we wsi podmiejskiej w obszarze metropolitalnym Hamburga. [LC]

��0

nowych obszarów mieszkaniowych i trend do jej fizycz-nej izolacji względem istniejących form zagospodarowa-nia przyczynia się do dezorganizacji życia społecznego w kontekście kontaktów społecznych i alienacji „nowej” społeczności lokalnej, które znajdują wyraz w zaniku znaczenia funkcji publicznych specyficznych miejsc wsi. Niekorzystną sytuację pogłębia dekapitalizacja dotych-czasowych przestrzeni i obiektów użyteczności publicz-nej. Istotna przyczyna jednak tkwi w bardzo szerokich i nieprecyzyjnych określeniach w formach decyzji i kontroli planistycznej dotyczących kształtowania przestrzeni pub-licznych i inwestowaniu na rzecz obiektów użyteczności publicznej. Usługi pełni określona w planie zagospoda-rowania zabudowa infrastruktury gminnej - pawilony sklepowe odbiegające kubaturowo i architektonicznie od pierwotnego charakteru zabudowy. Kształtujący się natomiast trend remontowania substandardowej infra-struktury publicznej nie spełnia ani obecnych standardów technicznych ani aspiracji mieszkańców (w przeważającej części napływowej).

Dla władz samorządowych gminy problem wiąże się z niską aktywnością społeczną mieszkańców tworzących spolaryzowane, zindywidualizowane społeczeństwo cha-rakteryzujące się nikłą partycypacją w życiu społecznym wsi. Alienacja i obojętność wobec spraw lokalnych no-wych mieszkańców, znacznie przewyższających liczbowo rdzennych mieszkańców, wynika z ich behawioralnych zachowań hołdujących ograniczeniu użytkowanej prze-strzeni do własnej działki. Brak wykształconego związku z danym miejscem zamieszkania, ale i ogólnie z życiem społecznym, zainteresowaniem sprawami lokalnymi do-tyczą zarówno dorosłego jak i młodego pokolenia no-wych mieszkańców. Ten istotny problem stanowi przejaw pogłębiającej się transplantacji zachowań na pokolenie, które już w niedalekiej przyszłości będzie decydować o kształcie przestrzeni publicznej.

5.2.7. Układ sieci ulicznejProblem dotyczy układu drogowego opartego na wyko-rzystaniu drogi głównej zarówno dla ruchu tranzytowego, jak i lokalnego. Proces suburbanizacji został oparty na ist-niejącym systemie komunikacji spełniającym wymogi dla zupełnie innych uwarunkowań. Wzrost ruchu drogowego przy małej przepustowości tras komunikacyjnych wynika-jący z kształtowania nowych zespołów jednorodzinnego budownictwa przyczynił się do koniecznej modernizacji układu, który został oparty na fragmentarycznym pla-nowaniu rozwoju sieci ulicznej wsi. Dominacja rozwią-zań wynikająca ze studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego zapewniająca po-wiązania w systemie osadnictwa wiejskiego nie znalazła odzwierciedlenia w rozwiązaniach w skali miejscowej. Priorytet uzdatniania podstawowego układu drogowe-go (inwestycje publiczne + współpraca międzygminna) nad jego kształtowaniem wewnątrz poszczególnych jed-nostek. Najczytelniej ten problem można zaobserwować w gminie Dobra (miescowości: Dobra, Bezrzecze, Mie-rzyn, Wołczkowo). Promienisty układ sieci drogowej gminy Dobra zebrany w Szczecinie bez alternatywnych powiązań. Taki układ sprzyja rozwojowi suburbanizacji ze względu na łatwą dostępność i dogodną izochronę do-jazdu do poszczególnych miejscowości, jednak z drugiej strony ze względu na brak rozwiązań w szerszym kon-tekście stwarza zagrożenie w sytuacjach krytycznych. Sa-morządy lokalne muszą się liczyć ze stałą koniecznością zwiększania przepustowości drogi głównej przebiega-jącej przez centrum wsi (będące sercem wsi), w terenie o najwyższym wskaźniku gęstości zabudowy. Brak se-gregacji ruchu lokalnego i tranzytowego oraz łączenie drogi głównej z bezpośrednio wcinającymi się wyjazdami z posesji i częste włączenia dróg lokalnych o charakterze sięgaczy stanowią stałe zagrożenie bezpieczeństwa. Ros-nące natężenie ruchu na drodze głównej stwarza uciąż-liwości dla mieszkańców związane z hałasem i emisją zanieczyszczeń.

Fot. 5.2-12Wyalienowana zabudowa wielorodzinna w Bezrzeczu. [LC]

Fot. 5.2-13Wyalienowana zabudowa wielorodzinna w Bezrzeczu. [LC]


��

Fot. 5.2-17Bezrzecze: zamknięte osiedle domów jednorodzinnych zlokalizowane w części wiejskiej jest dostępne wyłącznie z drogi znajdującej się w części miejskiej. [CS]

Fot. 5.2-18 Mierzyn: domy w zabudowie szeregowej obsługiwane drogami z dwóch stron. [CS]

Fot. 5.2-16 Harmonijna forma zabudowy przy jednej z ulic w Dobrej. [LC]

Fot. 5.2-15 Nadmierne zróżnicowanie form zabudowy przy jednej z ulic w Dobrej. [LC]

Fot. 5.2-14Domy szeregowe na jednym z pól w Dobrej. Ciasna zabudowa, konieczność korzystania ze schodów w każdych okolicznościach, wąski ogród od strony północnej, to tylko niektóre z negatywnych cech jakościowych tej realizacji. [AZ]

��

5.2.8. Wielorodzinna zabudowa mieszkaniowaZabudowa o charakterze osiedla mieszkaniowego śred-niej intensywności jest obca strukturze przestrzennej wsi i wiejskiemu stylowi życia, stanowi zaczątek miasta – podmiejskiej dzielnicy. Problem dotyczy nie tylko wsi bezpośrednio związanych z obrzeżnymi dzielnicami mia-sta, lecz także wsi znajdujących się poza tą strefą. Czytelną ilustrację tego problemu stanowi Bezrzecze (ul. Koralo-wa), Mierzyn (ul. Granitowa, ul. Pawła, Za Wiatrakiem, ul. Spółdzielców), Dobra (ul. Szczecińska, ul. Graniczna) w gminie Dobra, Warzymice oraz Przecław w gminie Kołbaskowo. Struktura przestrzenna nowych osiedli w strefie granicznej z miastem jest wyposażona w mini-malnym zakresie w infrastrukturę społeczną i stanowi formę linearnego rozwoju terenów zurbanizowanych miasta. Zabudowa osiedlowa o charakterze miejskim, za-siedlona przez mieszkańców prowadzących (pod) miejski styl życia implikuje wymóg większej uwagi pod względem zapewnienia usług publicznych. Odrębny problem sta-nowią osiedla poza tą strefą. Polityka przestrzenna gmin dopuszcza tworzenie wielorodzinnych osiedli mieszka-niowych ze względu na wysoki priorytet dla inwestorów. Tak przyjęta polityka rozwoju miejscowości pozwala na zmiany w planach zagospodarowania przestrzennego umożliwiające wyższą intensywność zabudowy. W efek-cie tej polityki, zgodnej z formalnoprawnymi wymogami, powstają kuriozalne enklawy zabudowy wielorodzinnej degradujące środowisko obszarów wiejskich implikujące alienację społeczną i przestrzenną ze struktury wsi. Ko-nieczność dostosowania nowej sieci infrastruktury tech-nicznej do zupełnie innych parametrów stanowi istotny problem dla władz samorządowych.

Istotny dylemat stwarza alienacja społeczna i przestrzen-na osiedli ze struktury wsi przy jednoczesnej dużej sile reprezentacji mieszkańców (przewaga liczebna) umożli-wiającej forsowanie projektów marginalizujących część typowo wiejską. Odrębne zagadnienie stanowi wieloro-dzinna zabudowa związana z funkcjonowaniem PGR stanowiąca problem społeczny i estetyczny, odbiegająca jakością w sposób dramatyczny od nowej zabudowy oraz tworząca środowisko generujące problemy społeczne związane z sytuacją ekonomiczną mieszkańców.

Dotkliwym problemem dla mieszkańców budynków wie-lorodzinnych jest niewielka ilość dostępnych przestrzeni publicznych, stały brak miejsc parkingowych oraz lokalne zasoby infrastruktury społecznej i usług niezaspokajające potrzeb mieszkańców, nikłe zasoby rekreacji dziennej nie tylko w obrębie osiedla powodujące wzrost liczby wykro-czeń wandalizmu młodocianych. Dla mieszkańców bu-dynków jednorodzinnych, zwłaszcza tych o charakterze wiejskim, rezydencjonalnym na dużych działkach prob-lem wiąże się ze spadkiem wartości nieruchomości po-łożonych w sąsiedztwie osiedli wielorodzinnych oraz ze zwiększonym zagrożeniem patologiami społecznymi.

5.3. Rozwój zrównoważony w planowaniu

Model zrównoważonego rozwoju łączy aspekty ekono-miczne, społeczne w harmonijnym związku ze środowi-skiem naturalnym. Ten związek znajduje odzwierciedlenie w definicji Komisji Bruntland kształtującej ramy Agendy 21, obejmującej rekomendacje dla działań na rzecz eko-rozwoju: „Rozwój zrównoważony to taki rozwój, który zaspokaja potrzeby współczesności, nie odbierając przy-szłym pokoleniom zdolności do zaspokojenia ich włas-nych potrzeb”3. Literatura anglosaska podkreśla znaczenie cech trwałości rozwoju zrównoważonego (Sustainable development). Zasady zrównoważonego rozwoju są w literaturze przedmiotu utożsamiane z ekorozwojem. Często pojęcie ekorozwoju jest zawężane jedynie do dzia-łania w zakresie ochrony środowiska. Fragmentarycznie ujmowane zagadnienie nie definiuje istotnych dla zrów-noważonego rozwoju elementów.

W polskim ustawodawstwie stosowane pojęcie zrówno-ważonego rozwoju stanowi istotną zasadę konstytucyj-ną (art. 5 Konstytucji4) określającą ochronę środowiska poprzez zrównoważony rozwój. Ustawa o ochronie śro-dowiska (art. 3 ust. 3a) definiuje zrównoważony rozwój, przez który rozumie się „taki rozwój społeczno-gospo-darczy, w którym w celu równoważenia szans dostępu do środowiska poszczególnych społeczeństw lub ich obywa-teli – zarówno współczesnego, jak i przyszłych pokoleń – następuje proces integrowania działań politycznych, gospodarczych i społecznych z zachowaniem równowa-gi przyrodniczej oraz trwałości podstawowych procesów przyrodniczych”.

Zintegrowane działania w zakresie polityki rozwoju o charakterze trwałym, oparte na tych zasadach, zapew-nią dostępność do zasobów środowiska obecnym i na-stępnym generacjom.

Główne bariery rozwoju zrównoważonego, wskazane przez W. Toczyskiego i J. Zauchę5, to:– wyczerpywalność tzw. zasobów nieodnawialnych,

przede wszystkim środowiska naturalnego;– niedostateczna reprodukcja zasobów trudno lub wol-

no odnawialnych, takich jak kapitał ludzki łącznie z kulturą i systemem wartości, przestrzeń i jej zago-spodarowanie, tj. infrastruktura techniczna, sieć osad-nicza i jej rozwój,

– większe niż społecznie akceptowalne napięcia wynika-jące z nierówności w zaspokojeniu potrzeb i niezaspo-kajaniu potrzeb wyższego rzędu w procesie wzrostu gospodarczego (alienacja społeczna, społeczne wyklu-czenie, etc.).

Merytoryczny zakres Agendy 21 ujmuje zagadnienia rozwoju społecznego i jego programu w aspekcie samo-

3 Earth Summit Agenda 21, UN 1992.4 Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej DzU 1997 Nr 78 p.483.5 Toczyski W., Zaucha J., Profile rozwoju zrównoważonego, Ośrodek Badań Regio-

nalnych; Uniwersytet Gdański; http\\panda.bg.univ.gda.pl.


��

rządności w kontekście ochrony i zarządzania zasobami naturalnymi. W praktyce w skali gmin Agenda 21 jest dokumentem programowym, który przedstawia sposób opracowania i wdrażania programów zrównoważonego rozwoju w środowisku lokalnym. Powiązanie struktur przyrodniczych ze strukturami osadnictwa i gospodarki w ujęciu kompleksowym jest adekwatne zarówno do ska-li regionalnej, jak i lokalnej. Stąd opracowanie Agendy 21 w formie strategii ekorozwoju dla każdej jednostki tery-torialnej jest możliwe i wskazane. Kształtowanie strategii ekorozwoju oparte na zasadach Agendy 21 umożliwia identyfikację indywidualnych cech obszaru, jego uwarun-kowań i kierunków rozwoju. Specyfika obszarów gmin wiejskich zajmujących 62% powierzchni kraju wymaga szczególnego działania władz samorządowych, na któ-rych ciąży odpowiedzialność za kształtowanie przestrzeni w aspekcie ekorozwoju.

Dotkliwe zmiany związane z regresem w gospodarce rol-nej znajdującym odzwierciedlenie w sytuacji społeczno-gospodarczej mieszkańców wsi, niekontrolowany proces suburbanizacji umożliwiają deprecjonowanie znaczenia zrównoważonego rozwoju. Przestrzenny chaos, brak zin-tegrowanego ładu, degradacja środowiska przyrodnicze-go prowadzą do destrukcji harmonijnego układu, który wymaga planowych działań. Zintegrowany ład jest kre-owany poprzez system celów strategicznych określonych sferą ekologiczną, społeczno-ekonomiczną, przestrzen-ną, które definiują reguły Agendy 21.

Niewiele gmin zdecydowało się na opracowanie Agendy 21. Stosowane opracowania planistyczne o charakterze strategicznym ujmują proekologiczne działania, jednak ich realizacja w dużej mierze nie jest adekwatna do zamierzeń. Obecny stan zagospodarowania terenów wiejskich wobec problemów suburbanizacji budzi niepokój. Niewłaściwe przekształcanie środowiska przyrodniczego, wzrastający stopień niekontrolowanej urbanizacji sankcjonowanej istniejącym stanem prawnym, utrata związków z kulturą agrarną, zanikająca więź społeczna i brak aktywnego włą-czenia się mieszkańców w proces zarządzania, zanikająca tożsamość kulturowa to główne problemy rozwoju dzisiej-szej wsi podmiejskiej. Ich eliminacja pozwoli na zachowa-nie szczególnych wartości tych terenów i zmiany w jakości życia mieszkańców. Zróżnicowanie obszarów wiejskich

i miejskich implikuje poszukiwania nowych rozwiązań w układzie modelowych rozwiązań. Zrównoważony roz-wój terenów zurbanizowanych w relacjach miasto – wieś zapewniający harmonijny rozwój społeczeństwa jest możliwy poprzez długookresowe zarządzanie przestrze-nią oparte na zasadach partnerstwa w aspekcie projektów związanych z planowaniem przestrzennym uwzględniają-cym specyfikę procesu suburbanizacji, charakter rolniczy i środowiskowy przestrzeni i ochronę środowiska oraz problematykę zmniejszania nierówności pomiędzy ob-szarami zurbanizowanymi i wiejskimi. Planowanie prze-strzenne w aspekcie zrównoważonego rozwoju stanowi istotę tego procesu dla realizacji funkcjonowania, utrzy-mania, zachowania i ochrony zasobów naturalnych, ob-szarów zurbanizowanych i obszarów wiejskich.

5.4. Praktyka planowania i projektowania

Planowanie przestrzenne jest jednym z najbardziej istot-nych instrumentów polityki przestrzennej gminy. Stanowi narzędzie celowego i świadomego oddziaływania na roz-wój przestrzenny społeczeństwa, gospodarki, środowiska przyrodniczego i antropogenicznego w obszarze gminy. Poprzez właściwe i racjonalne wykorzystanie naturalnych i nabytych cech środowiska w celu zapewnienia aktual-nych i przyszłych potrzeb planowanie spełnia warunki zrównoważonego rozwoju. Kompleksowe działania wy-nikające z zakresu planowania przestrzennego decydują o prawidłowym zagospodarowaniu przestrzennym gmi-ny. Celem nadrzędnym zagospodarowania przestrzen-nego jest ład przestrzenny decydujący o harmonijnym uporządkowaniu przestrzeni gminy w odniesieniu do uwarunkowań i kierunków określających wymagania społeczno-gospodarcze, funkcjonalne, środowiskowe, kulturowe i kompozycyjno-estetyczne. Podstawowe do-kumenty planistyczne w systemie planowania przestrzen-nego są realizowane na trzech poziomach: krajowym, regionalnym lokalnym. Niefunkcjonująca od przeło-mu przemian społeczno-gospodarczych lat dziewięć-dziesiątych w kraju hierarchizacja systemu planowania pozwala na właściwe stosowanie zasad określających kom-petencje gminy w zakresie gospodarowania przestrzenią i stanowienia prawa miejscowego, które wynikają z kon-stytucyjnej pozycji gminy. System planistyczny kształtują-cy planowanie społeczno-gospodarcze i przestrzenne jest

Rys. 5.4-1Model planowania zagospodarownia przestrzennego w Polsce. [AZ]

DECYZJA OWARUNKACHZABUDOWY I

ZAGOSPODAROWANIATERENU

MIEJSCOWE PLANYZAGOSPODAROWANIA

PRZESTRZENNEGO

zmiana użytkowania - wyłączenie z zabudowywielkość działki - intensywność zabudowy - drogi główne

wielkość działki - scalanie i wtórny podział - sieć uliczna

podziały do 30 arów - indywidualna decyzja właściciela

indywidualna decyzja właściciela - zmiana użytkowania

użytkowanie terenów - ochrona wybranych elementów - kierunki rozwoju przestrzennegolokalizacja funkcji publicznych - obszary promocji rozwoju gospodarczego i mieszkalnictwa

lokalizacja funkcjicelu publicznego

lokalizacja obiektówcelu publicznego

wielkość działkiintensywność zabudowy

użytkowanie terenudrogi główne

ochrona wybranych elementów przestrzeniwskazanie terenów do rewitalizacji

kierunki rozwoju infrastruktury i funkcji publicznychobszary promocji rozwoju gospodarczego

STUDIUMUWARUNKOWAŃ I

KIERUNKÓWZAGOSPODAROWANIA

PRZESTRZENNEGO

PODZIAŁYGEODEZYJNE

DZIAŁEK ROLNYCH

PLANROZWOJU

LOKALNEGO

STRATEGIAROZWOJU

��

oparty na układzie koordynacji i uzgodnień w układzie poziomym między poszczególnymi poziomami planowa-nia. Wzajemne zależności planistyczne w układzie piono-wym wymagają koordynacji w skali województwa i gminy (plan zagospodarowania przestrzennego województwa i studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy). W układzie poziomym koordy-nacja i uzgodnienia znajdują odzwierciedlenie we wza-jemnych powiązaniach gminnych planów przestrzennych i programów społeczno-gospodarczych.

Podstawowe dokumenty planistyczne na poziomie gminy są uzupełniane opracowaniami diagnostycznymi zawiera-jącymi analizy zmian zagospodarowania przestrzennego, oceny zaawansowania wykonania planów miejscowych oraz opracowania programowe i koncepcyjne obejmu-jące większe przedziały czasowe. Opracowania niemające charakteru obligatoryjnego i opracowania pozaustawo-we są wykonywane niezmiernie rzadko. Uwarunkowania formalnoprawne procesu planistycznego w kwestiach podstawowych reguluje znowelizowana ustawa z dnia 27 marca 2003 r. oraz szeroki zakres bardziej szczegółowych przepisów odnoszących się do zagadnień rozwoju prze-strzennego. Celem nowelizacji obowiązującej ustawy było przede wszystkim uproszczenie procedur planistycznych i w związku z tym skrócenie czasu sporządzania planów i wprowadzenie zmian w zakresie ustalania warunków zabudowy. Uproszczeniu uległy niektóre elementy usta-wy w zakresie proceduralnym, a najbardziej radykalnym jest eliminacja możliwości składania zarzutów i zaskar-żania uchwały planu miejscowego. Zmiany dotyczące przepisów w sprawie ustalania warunków zabudowy w przypadku braku planów miejscowych stały się w pro-cesie chaotycznego procesu urbanizacji wsi podmiejskich znaczącą praktyką. Ustawa o charakterze sprzyjającym inwestorom, która miała przyczynić się do zmiany jako-ści planów budzi do dzisiaj kontrowersje i zmotywowała inwestorów i Izbę Urbanistów do opracowania kolejnej nowelizacji.

5.4.1. Planowanie rozwojuRozwój struktur przestrzennych określają czynniki uwa-runkowań i strategiczne cele wymagające wzmocnienia spójności w aspekcie społecznym ekologicznym ekono-micznym i przestrzennym dla osiągnięcia paradygmatu zrównoważonego rozwoju. Stopień złożoności rozwoju wymaga poszukiwania rozwiązań synergicznych umożli-wiających efektywne kształtowanie polityki przestrzennej. Analiza uwarunkowań rozwoju przestrzennego obejmuje głównie sferę społeczną (przemiany społeczne), sferę gospodarczą, sferę struktur środowiskowo-terytorialnych (system osadniczy i jego przemiany, środowisko przyrod-nicze, spójność przestrzenna) i sferę struktur organizacji społeczeństwa.

Polityka rozwoju stanowi istotny element systemu zarzą-dzania samorządów lokalnych obejmujący szeroko poję-te zasady planowania. Poprzez właściwie ukształtowaną politykę rozwoju wzrasta aktywność gminy drogą prowa-

dzenia inwestycji publicznych i wzrostu sprawności funk-cjonowania usług publicznych podnoszących jakość życia mieszkańców oraz zachowania wysokiego poziomu stan-dardu środowiska. Efektywne i konsekwentne wdrażanie w życie planów i programów umożliwia kształtowanie właściwej polityki rozwoju.

Stabilność i przejrzystość polityki przestrzennej gwa-rantują dokumenty, z których część ma charakter ob-ligatoryjny, sporządzane przez adekwatne do poziomu zarządzania władze. Dokumenty mające znaczenie dla kształtowania polityki rozwoju gminy na szczeblu woje-wództwa uchwalane są przez sejmik samorządowy woje-wództwa i obejmują:− Strategię rozwoju województwa;− Plan zagospodarowania przestrzennego wojewódz-

twa;− Wieloletnie programy wojewódzkie;− Priorytety współpracy zagranicznej województwa.

Dokumenty te nie naruszają uprawnień gmin ze względu na brak statusu aktów prawa miejscowego. Dokumen-ty o charakterze analiz i studiów w zakresie planowania przestrzennego wykonywane w skali powiatu pełnią rolę koordynacji polityk przestrzennych gmin objętych zasię-giem powiatu.

Dokumenty strategiczne w skali gminy nie mają charak-teru obligatoryjnego. Wszystkie gminy objęte badaniem oddziaływania procesu suburbanizacji w zasięgu miasta Szczecin opracowały strategie rozwoju przestrzennego oraz plany rozwoju lokalnego, które są sporządzone do 2013 lub 2020 r. Pod względem merytorycznym strate-gie zawierają zbliżoną do poszczególnych gmin proble-matykę, którą przedstawia syntetyczne ujęcie w formie wniosków.

5.4.1.1. Wnioski dotyczące sporządzonych dokumentów strategii rozwoju przestrzen-nego w gminach znajdujących się w zasię-gu oddziaływania miasta SzczecinA. Uprawnienia i spójność planowania Strategie zawierają podstawowe kierunki rozwoju gmi-ny określone priorytetowymi obszarami przedsięwzięć infrastrukturalnych, społecznych i instytucjonalnych w podziale na cele strategiczne i działania przewidziane do realizacji określonym horyzontem czasowym. Istotą prac nad przygotowaniem jest kompleksowość, ciągłość i uspołecznienie dokumentu przy zastosowaniu metod partycypacyjnych. Wskazana w zasadach opracowywania konieczność uspołecznienia dokumentu często ogranicza się do działań w sferze współpracy z przedstawicielami samorządu, przedstawicielami podmiotów gospodar-czych, przedstawicielami organizacji społecznych, lo-kalnych liderów i szerokiego grona ekspertów z nikłym udziałem społeczności lokalnych. W zakresie racjonal-nego wykorzystania zasobów podstawowym założeniem strategii jest planowanie zrównoważonego rozwoju oraz stworzenie podstaw do długotrwałej poprawy konkuren-


��

cyjności gmin w oparciu o wyznaczone priorytety, cele i działania możliwe do zrealizowania w przewidzianym terminie.

Głównym celem planowanych działań jest pobudzanie i stymulowanie współpracy środowisk lokalnych na rzecz zrównoważonego rozwoju społeczno-gospodarczego.

B. Racjonalne wykorzystanie zasobówWyznaczane w dokumentach cele strategiczne w zakresie racjonalnego wykorzystania zasobów dotyczą:− Stworzenia lepszych warunków do harmonijnego roz-

woju budownictwa mieszkaniowego. − Wykorzystania miejscowych zasobów rozwojowych –

ziemi, zainwestowania infrastrukturalnego, posiadane-go majątku, ludności z jej kwalifikacjami, istniejącego potencjału gospodarczego i poziomu zurbanizowania i zagospodarowania przestrzennego.

− Wykorzystania czynników rozwoju, jakimi są bliskość Szczecina i możliwość współpracy o charakterze kom-plementarnym lub kooperacyjnym.

− Wykorzystania gruntów rolnych do produkcji ekolo-gicznej.

− Wzmocnienia rozwoju zasobów ludzkich w gminie.− Zwiększenia atrakcyjności obszarów wiejskich dla

inwestorów lokalnych i inwestorów zewnętrznych oraz tworzenia przyjaznego środowiska dla mikro-przedsiębiorstw.

− Tworzenia warunków rozwoju nowoczesnej gospo-darki i aktywizacji terenów wiejskich.

− Wykorzystania atrakcyjności terenów wiejskich do sty-mulacji rozwoju funkcji turystycznych.

Strategie określają ramy celowe w długich przedziałach czasowych dla Studium uwarunkowań i kierunków za-gospodarowania przestrzennego. Postulowane w wielu strategiach nadmiernie rozbudowane cele są irrealistycz-ne. Stymulowanie współpracy środowisk lokalnych na rzecz strategicznych rozwiązań w aspekcie zrównoważo-nego rozwoju jest wobec małego udziału społeczności lokalnych w procesie kształtowania strategii trudne do realizacji. Postulaty wykorzystania gruntów rolnych do produkcji agroekologicznej nie znajdują odzwierciedlenia w procesie suburbanizacji, w dużym stopniu eliminującej utrzymanie i rozwój funkcji rolniczej.

C. Tożsamość lokalna i wizerunekWyznaczane w dokumentach cele strategiczne w zakresie tożsamości lokalnej dotyczą:− ochrony dóbr kultury, zasobów przyrodniczych;− ochrony zabytków;− rewitalizacji terenów centralnych;− rewitalizacji i ochrony walorów przyrodniczych i kra-

jobrazowych gminy.Specyfika dóbr kultury, ich prewencja przed postępującą destrukcją, a także ochrona zasobów krajobrazu kulturo-wego mają niewielkie odzwierciedlenie w postulowanych celach strategicznych.

D. Funkcjonalność i dostępnośćWyznaczane dokumentach cele strategiczne w zakresie zrównoważonej struktury funkcjonalno-przestrzennej dotyczą:− Poprawy opieki zdrowotnej i społecznej oraz kształto-

wania adekwatnej do potrzeb infrastruktury społecznej.− Stworzenia warunków bazowo-organizacyjnych sze-

rokiej oferty kulturalno-oświatowej dla zaspokojenia potrzeb mieszkańców.

− Rozwoju przedsiębiorczości i turystyki.− Rozwoju gmin o charakterze ekologicznym odpowia-

dającym wymaganiom mieszkańców.− W zakresie rozwoju budownictwa mieszkaniowego:

wyznaczania w pierwszej kolejności terenów budow-lanych w obrębie istniejącego zainwestowania i wy-znaczania kierunków rozwoju wsi w celu koncentracji układów osadniczych.

− Rozbudowy i modernizacji infrastruktury służącej wzmacnianiu konkurencyjności gmin.

− Budowy ścieżek rowerowych.− Wsparcia gminnych i wiejskich centrów, wpływających

na ekonomiczną i społeczną aktywność terenów.− Wykorzystania potencjału turystycznego, kulturowe-

go, historycznego i przyrodniczego poprzez rozwój i poprawę stanu infrastruktury turystycznej, wypo-czynkowej, a także obiektów kulturowych.

− Budowy i poprawy infrastruktury technicznej.− Kompleksowego działania na rzecz ochrony środowiska.− Poprawy istniejących warunków i bazy do zaspokaja-

nia potrzeb społecznych (edukacja, zdrowie, kultura, sport i rekreacja).

Cel strategiczny wskazujący na konieczność realizacji zabudowy w obrębie istniejącego zainwestowania jest niezwykle trafny i wobec obecnego działania zarów-no inwestorów, jak i samorządów lokalnych w procesie suburbanizacji zupełnie nierespektowany. Postulowany cel wsparcia gminnych i wiejskich centrów wzmacniają-cy także proces integracji społecznej, niezwykle istotny z punktu widzenia socjologicznego, dotychczas nie znaj-duje odniesienia w realizacji. Negatywne skutki procesu suburbanizacji nie znajdują odniesienia w żadnej strategii. Preferencja intensyfikacji rozwoju terenów mieszkalnych w jednostkach wiejskich przejawiająca się w wielu strate-giach nie uwzględnia konsekwencji rozwoju monofunk-cyjnych obszarów wpływających negatywnie na jakość zagospodarowania przestrzennego.

5.4.1.2. Wnioski dotyczące sporządzonych do-kumentów planów rozwoju lokalnegoPlany rozwoju lokalnego zostały sporządzone we wszyst-kich gminach. Niektóre gminy opracowały plany rozwoju lokalnego dla wybranych wsi. Są to jednostki osadnictwa wiejskiego charakteryzujące się dużą dynamiką przewidy-wanego rozwoju. A. Uprawnienia i spójność planowania W celu skutecznej realizacji zadań przypisanych gminie samorząd lokalny przygotowuje i wprowadza w życie plan rozwoju lokalnego wyznaczający zakres działań

��

w określonym przedziale czasowym. Plan rozwoju lokal-nego stanowi narzędzie wspierające zarządzanie na pozio-mie samorządu, określa strategię społeczno-gospodarczą gminy, wskazuje cele i kierunki zaangażowania środków z funduszy strukturalnych, krajowych i własnych gminy. Opracowania planu rozwoju lokalnego wynikają z wy-mogów Zintegrowanego Programu Operacyjnego Roz-woju Regionalnego przyjmującego aplikacje do realizacji określonych zadań. Plan rozwoju lokalnego określa pa-kiet celów możliwych do realizacji zadań, a także terminy ich realizacji oraz sposoby finansowania w określonych przedziałach czasowych. Właściwie przygotowany plan umożliwia koncentrację inwestycji i zwiększa szybkość ich realizacji.

Plan rozwoju lokalnego jest dokumentem utworzonym na bazie opracowanych wcześniej dokumentów gminy o charakterze strategicznym – studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy i strategii rozwoju przestrzennego oraz planów inwesty-cyjnych o ile takie zostały sporządzone. Struktura planu rozwoju lokalnego obejmuje: obszar i czas realizacji pla-nu, aktualną sytuację społeczno-gospodarczą na obsza-rze objętym wdrażaniem planu, zadania polegające na poprawie sytuacji na danym obszarze, realizację zadań i projektów, powiązanie projektów z innymi działaniami realizowanymi na terenie gminy/powiatu/województwa, oczekiwane wskaźniki osiągnięć planu rozwoju lokalne-go, plan finansowy na określony przedział czasowy (obli-gatoryjnie) i na następne planowane lata (fakultatywnie), system wdrażania i monitoringu.

Plan rozwoju lokalnego ze względu na nieobligatoryjny charakter nie jest przygotowywany przez wszystkie samo-rządy gmin. Brak opracowanego programu rozwoju lokal-nego uniemożliwia składanie aplikacji w Zintegrowanym Programie Operacyjnym Rozwoju Regionalnego. Brak właściwych i rzetelnych opracowań w zakresie planów inwestycyjnych eliminuje przydatność planów rozwoju lokalnego do celów aplikacyjnych.

B. Racjonalne wykorzystanie zasobówW dotychczas opracowanych planach rozwoju lokalnego obserwuje się właściwą ekspozycję kierunków rozwoju opartych na analizie istniejących uwarunkowań ujmujących dodatkowe opracowania obejmujące studia ruralistyczne i krajobrazowe, podkreślając możliwość racjonalnego wy-korzystania zasobów. Wyznaczone główne cele w opra-cowaniach planu lokalnego rozwoju wielu gmin dotyczyły przekształcenia funkcji gminy, z dotychczasowej rolniczej, na tworzące się pasmo osadnicze, rekreacyjno-wypoczyn-kowe i usługowe aglomeracji szczecińskiej, inwestowania lub współinwestowania gmin w infrastrukturę technicz-ną, inwestowania gmin w zakresie rozwoju infrastruktury oświatowej, kultury, kultury fizycznej i sportu, bezpie-czeństwa oraz społeczno-samorządowej. Nieprecyzyjnie określone cele inwestycyjne uniemożliwiające właściwą realizację wykorzystania potencjału istniejących zasobów i nie poparte skrupulatną podbudową analiz finansowych,

planów inwestycyjnych eliminują możliwości kształtowa-nia planu rozwoju lokalnego stanowiącego podstawę do procedur ubiegania się o udział w przyznawaniu fundu-szów strukturalnych.

C. Tożsamość lokalna i wizerunek W zakresie tożsamości lokalnej i wizerunku niektóre gminy w planach inwestycyjnych PRL wskazywały na konieczność inwestowania w zakresie Ochrony Dziedzi-ctwa Narodowego. W ramach Programu Rozwoju Ob-szarów Wiejskich na lata 2007–2013 – Odnowa i rozwój wsi przewiduje się udzielenie pomocy z tytułu inwestycji w zakresie zakupu obiektów zabytkowych, charaktery-stycznych dla tożsamości lokalnej oraz ich adaptację na cele publiczne oraz dla odnawiania, eksponowania lub konserwacji lokalnych pomników historii, obiektów ar-chitektury sakralnej, a także w zakresie remontu, prze-budowy i wyposażania obiektów promujących obszary wiejskie w zakresie zachowania dziedzictwa kulturowego. Pomimo szerokiej ekspozycji trwałych wartości zaso-bów historycznych, pozyskiwanie wsparcia z funduszów strukturalnych na cel rewitalizacji nie było realizowane.

D. Funkcjonalność i dostępnośćGminy korzystające z funduszów strukturalnych zachę-cone udanymi inwestycjami realizowanymi w oparciu o PRL ubiegają się o możliwość kontynuacji dalszych programów inwestycyjnych zwłaszcza w zakresie funk-cjonalno-przestrzennej struktury. W ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007–2013 – Od-nowa i rozwój wsi przewiduje się udzielenie pomocy z tytułu inwestycji w zakresie remontu przebudowy i wyposażenia obiektów pełniących funkcje publiczne, społeczno-kulturalne, rekreacyjne, sportowe. Większość inwestycji wspieranych za pomocą programów ZPORR funduszami strukturalnymi związana była z inwestycjami modernizacji infrastruktury transportowej i infrastruktu-ry technicznej.

Niektóre gminy opracowały równolegle dokumenty o charakterze programów dotyczące gospodarowania odpadami, ochrony środowiska. Programy zostały po-parte dokumentami zawierającymi plany inwestycyjne dla tego samego przedziału czasowego. Materiały o charak-terze studialnym (studium kulturowe) sporządzane były tylko w nielicznych przypadkach. Większość inwestycji wspieranych za pomocą programów ZPORR fundu-szami strukturalnymi związana była z inwestycjami mo-dernizacji infrastruktury transportowej i infrastruktury technicznej.

Należy podkreślić, że dokumenty zawierające szeroki pa-kiet konkretnych rozwiązań strategicznych popartych planem inwestycyjnym opracowały gminy, które były be-neficjentami funduszów strukturalnych Unii Europejskiej. Mały procent gmin potrafi korzystać z tych możliwości, zwłaszcza w zakresie innym niż poprawa stanu infrastruk-tury technicznej. Opracowania o charakterze strategicz-nym przedstawia się zgodnie z wymogami formalnymi


��

jedynie w formie opisowej. Jest to uzasadnione zwłaszcza w strategiach dotyczących rozwoju gospodarczego. Strate-gia rozwoju przestrzennego poparta częścią ilustracyjną by-łaby łatwiej zrozumiała dla uczestników planowania spoza kręgu specjalistów, o których zaangażowanie i partycypację w sprawy rozwoju powinniśmy zabiegać.

5.4.2. Planowanie przestrzenne Planowanie miejscowe jest określone ścisłymi proce-durami postępowania umożliwiającymi sprawny prze-bieg procesów inwestycyjnych i realizację konkretnych celów społeczeństwa szczebla lokalnego. Na szczeblu gminy są opracowywane dwa dokumenty o charakterze obligatoryjnym: studium uwarunkowań i kierunków za-gospodarowania przestrzennego gminy oraz miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego, który obejmuje całą gminę lub jej część. Stosowana dotychczas prakty-ka opracowywania planów miejscowych w sposób frag-mentaryczny jest ukierunkowana obecnie na całe obręby geodezyjne. Status prawa miejscowego posiada jedynie miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego. Stu-dium stanowi istotny dokument kształtujący politykę przestrzenną gminy, w którym określa się lokalne zasady zagospodarowania przestrzennego.

5.4.2.1. Wnioski dotyczące sporządzonych do-kumentów studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego w gminach znaj-dujących się w zasięgu oddziaływania SzczecinaA. Uprawnienia i spójność planowania Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego jako dokument o charakterze strategicz-nym zawiera przyjęty przez samorząd program realizacji wizji i celów gminy i formułowany ustaleniami określają-cymi kierunki rozwoju przestrzennego. Realizacja studium jest oparta na konsekwentnym przestrzeganiu przyjętych zasad w podejmowaniu wielokierunkowych działań w ra-mach skoordynowanej polityki przestrzennej w dłuższym przedziale czasowym. Studium zawiera zbiór wytycz-nych do opracowań planów miejscowych, programów inwestycyjnych i operacyjnych oraz innych przedsięwzięć związanych z zarządzaniem przestrzenią. Instrumentem realizacji przyjętych w studium kierunków polityki prze-strzennej gminy jest plan miejscowy.

Regres gospodarki przestrzennej, którego uosobieniem jest rozprzestrzenianie się zabudowy w strefie przestrze-ni wiejskiej, a także brak przestrzegania zasad ochrony walorów środowiska przyrodniczego są zjawiskami po-twierdzającymi brak rygorów regulujących wprowadze-nie i utrzymanie ładu przestrzennego, artykułowanego w ustawie o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzen-nym, a tym samym w studium. Nadmierny wpływ środowiska inwestorskiego na decyzje lokalizacyjne i ustępliwość władz gminnych wobec stawianych oczeki-wań pogłębia regres.

Deklaracja obowiązku uwzględniania w planowaniu i gospodarowaniu przestrzenią szeregu wymagań okre-

ślonych ustawą nie jest poparta możliwością pełnego ich wyegzekwowania. Plany uchwalane przez władze samo-rządowe podlegają kontroli przez władze wojewódzkie jedynie pod względem ich formalnej poprawności, a nie w zakresie merytorycznej prawidłowości rozwiązań. No-welizacja ustawy wprowadza rozszerzenie prawa kon-trolowania w odniesieniu tylko do studium. Odrębny problem stanowi brak właściwej partycypacji społecznej zarówno w procesie konstruowania studium, jak i jego uprawomocnienia.

Warunkiem koniecznym do oceny aktualności i postępu realizacji studium jest spełnienie warunków ciągłego monitoringu zachodzących w obszarze gminy zmian i stanowiących skutek realizacji celów studium, a także zmian wynikających często z innych procesów nieobję-tych uwarunkowaniami studium. Podstawę do aktualizacji studium stanowić powinny zagadnienia i rozwiązania bę-dące wynikiem monitoringu związanego z oceną realiza-cji planów miejscowych. Prowadzona analiza umożliwia określenie zasadności zmian polityki i stosowanych do jej realizacji instrumentów.

Proces suburbanizacji i brak właściwego monitoringu może stanowić szczególną koincydencję wpływającą nie-korzystnie na układ rozwoju przestrzennego gminy.Brak właściwego i ciągłego monitoringu dla gmin obszaru metropolitalnego wpływa na duży stopień partykularno-ści decyzji planistycznych i uniemożliwia podejmowanie spójnych decyzji planistycznych w procesie zrównoważo-nego rozwoju. W procesie dynamicznych, często niekon-trolowanych zmian w układzie przestrzennym obszarów metropolitalnych identyfikacja zmian i ocena ich zależno-ści od polityki określonej w studium jest niezwykle istot-na, jednak w praktyce marginalizowana.

B. Racjonalne wykorzystanie zasobówKierunki zmian w strukturze przestrzennej gminy oraz w przeznaczeniu terenów znajdują wyraz w wyznacze-niu jednostek strukturalno-przestrzennych o określonej dominującej funkcji (budownictwa mieszkaniowego o zróżnicowanej intensywności w zależności od lokali-zacji, funkcji komercyjnych i publicznych, rekreacyjnych i sportu oraz terenów chronionych) i ogólnych powiązań funkcjonalnych z miastem metropolitalnym. Kierunki i wskaźniki dotyczące zagospodarowania oraz użytko-wania terenów w głównej mierze dotyczą terenów zabu-dowy mieszkaniowej. Kierując się zasadą peryferyjności, zarówno w relacjach miasto – wieś, jak i w relacjach sa-mej wsi przeciętna wielkość działek w granicach 1000 m2 wyklucza integrację przestrzenną zwłaszcza na terenach centralnych jednostek wiejskich.

Problematyka negatywnych skutków suburbanizacji nie znajduje odzwierciedlenia w uwarunkowaniach studium poza pojedynczymi przypadkami. Studium w powiąza-niach z miastem metropolitalnym uwzględnia ogólnie możliwości funkcjonalnych zmian w strukturze wsi znaj-dujących się w strefie jego oddziaływania, nie wskazując

��

na konieczność kontrolowania tego procesu. Przyjęte za-sady intensywności w studium stanowią z jednej strony instrument ograniczający liczbę jednostek mieszkalnych, a tym samym liczbę mieszkańców, lecz z drugiej strony w większości rozwiązań powodują niekontrolowane, wy-wołane zarówno popytem, jak i podażą rozprzestrzenia-nie struktury terenów mieszkaniowych.

Wskazania w studium dotyczące możliwości realizacji zabudowy mieszkaniowej wielorodzinnej w obszarach o przewadze zabudowy jednorodzinnej i zagrodowej im-plikuje dowolność rozwiązań w planach miejscowych dla terenów o niskiej intensywności zabudowy znajdujących odzwierciedlenie w często kuriozalnych decyzjach, wpły-wających negatywnie na jakość zagospodarowania prze-strzeni wiejskiej. Studium w małym stopniu uwzględnia rozwój infrastruktury technicznej, której stan w obsza-rach suburbanizacji w dużym stopniu ogranicza możli-wości zaspokojenia potrzeb dynamicznie rozwijających się struktur.

C. Tożsamość lokalna i wizerunekZasady ochrony dziedzictwa kulturowego dotyczą głównie konieczności zachowania zabytków lub ich zespołów jako elementów określających walory krajobrazu kulturowego. Istotnym elementem tożsamości lokalnej jest właściwa ekspozycja walorów określających wizerunek miejscowo-ści, z którym identyfikuje się miejscowa społeczność. Nie wskazuje się konieczności rewitalizacji tej struktury oraz możliwości jej przekształceń zwłaszcza w obszarach wsi charakteryzujących się unikatowymi strukturami tkanki historycznej. Wynika to głównie z braku wprowadzenia w życie ustawy o rewitalizacji. Tereny obszarów wiejskich rozwijających się na styku deprecjacji istniejących war-tości kulturowych i kształtowania nowych wartości nie zawsze mają odniesienie w planach miejscowych jako in-strumentach realizacji studium. Studium nie określa zasad kształtowania i postrzegania elementów fizjonomii krajo-brazu w aspekcie ekspozycji czynnej i biernej.

D. Funkcjonalność i dostępnośćStudium posługuje się wskaźnikami do realizacji progra-mu infrastruktury społecznej wpływającej na poprawę jakości życia mieszkańców. W odniesieniu do wskaźni-ków dotyczących zabudowy mieszkaniowej uwypuklenie tej problematyki jest zasadne zwłaszcza w odniesieniu do ustaleń dotyczących obszarów, na których rozmieszczone będą inwestycje celu publicznego o znaczeniu lokalnym. W kierunkach rozwoju programu infrastruktury spo-łecznej nie wskazuje się na zasady koniecznej realizacji tych programów, zwłaszcza w odniesieniu do kreowania przestrzeni publicznych, czynników integracji zarówno przestrzennych, jak i społecznych określających jakość za-gospodarowania przestrzeni. Zasady ochrony środowiska i jego zasobów, ochrony przyrody, krajobrazu kulturowe-go obszarów wiejskich są ujmowane ogólnie i zawierają istotne dla kierunków rozwoju przestrzennego ustalenia.

Odczuwa się brak artykułowania w uwarunkowaniach konsekwencji wynikających z negatywnych skutków gwałtownej urbanizacji terenów wiejskich wpływających zarówno na istniejące wartości krajobrazu kulturowego, jak i zasoby środowiska przyrodniczego. Kierunki roz-woju systemów komunikacji i infrastruktury technicznej uwzględniają plany wyższego rzędu dotyczące powiązań w skali powiatu i województwa. Mobilność mieszkańców nowych obszarów wiejskich znajduje odzwierciedlenie w potrzebie adekwatnych do popytu rozwiązań infra-strukturalnych. Nie wszystkie rozwiązania spełniają aktu-alne potrzeby lokalne w zakresie komunikacji, zwłaszcza w odniesieniu do miejscowości charakteryzujących się wzrastającym wskaźnikiem urbanizacji.

Studium wskazuje obszary, dla których obowiązkowe jest sporządzenie miejscowego planu zagospodarowa-nia przestrzennego na podstawie przepisów odrębnych w tym obszary wymagające przeprowadzenia scaleń i podziału nieruchomości zwłaszcza, dla których gmina zamierza sporządzić miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego i które z reguły wymagają zmian prze-znaczenia gruntów rolnych i leśnych na cele nierolnicze i nieleśne.

Opracowane dokumenty studium dla gmin znajdują-cych się pod presją rozwoju suburbanizacji wynikających z wpływu miasta o potencjale metropolitalnym nie zawie-rają uszczegółowienia tej problematyki. Kierunki i zasady kształtowania rolniczej i leśnej przestrzeni produkcyjnej są zgodne z koncepcjami planu zagospodarowania prze-strzennego województwa, mające odniesienie do ogólnie przyjętych rozwiązań europejskich. Proces suburbanizacji w obszarach wiejskich wymaga wskazania w studium ob-szarów problemowych, dla których decyzje planistyczne powinny znaleźć odzwierciedlenie w planach miejsco-wych. Specyfika obszarów miejscowości wiejskich wyma-ga jednak szczególnych rozwiązań w zakresie zachowania ciągłości tożsamości w aspekcie funkcji rolniczej. W prze-ciwnym razie proces przekształceń przestrzeni wiejskiej w podmiejską strukturę zabudowy mieszkaniowej jest nieuchronny.

Wskazane w kierunkach studium tereny rekreacyjne uwzględniają potencjał gminy w tym zakresie. Są to obsza-ry pełniące funkcje ponadgminne. W niewielkim zakresie studium ujmuje problematykę terenów rekreacyjnych, ich ciągłości w kształtowaniu przestrzeni publicznych i ich powiązań z terenami przyległymi w poszczególnych jednostkach osadniczych, wskazując na konieczność ta-kich opracowań w planie miejscowym. Wskazania wy-magające przekształceń, rehabilitacji lub rekultywacji dotyczą głównie obszarów pod przyszłe inwestycje go-spodarcze. W zakresie kształtowania usług preferuje się grupowanie usług obsługi ludności w celu wykształcenia zespołów usługowych. Studium wyznacza tereny zieleni ogólnodostępnej i izolacyjnej, wskazuje na konieczność zachowania i tworzenia nowych korytarzy ekologicznych. Sformułowania dotyczące kształtowania zieleni w kie-


��

runkach rozwoju zabudowy mieszkaniowej lub usługo-wej są najczęściej ujmowane jako zieleń towarzysząca ze wskazaniem na konieczność opracowań szczegółowych w planach miejscowych.

5.4.2.2. Wnioski dotyczące jakości zago-spodarowania w aspekcie planów miejsco-wych zagospodarowania przestrzennego A. Uprawnienia i spójność planowaniaPlan miejscowy jest instrumentem realizacji przyjętych w studium kierunków polityki przestrzennej gminy. Spój-ność tych dokumentów jest obligatoryjna. Dokument planu miejscowego stanowiący akt prawa miejscowego jednoznacznie i precyzyjnie określa przeznaczenia tere-nów (w tym dla inwestycji celu publicznego) oraz para-metry zagospodarowania przestrzennego i zabudowy na obszarze objętego opracowaniem, które w formie ustaleń zawiera tekst uchwały (regulacje, ustalenia w formie naka-zów i zakazów, dopuszczeń i ograniczeń). Rysunek planu stanowi graficzną interpretację ustaleń w zakresie relacji i rozwiązań przestrzennych. Plany miejscowe wykonuje się na podstawie podjętych uchwał rady gminy dotyczą-cych obligatoryjnego opracowania planów miejscowych wskazanych przez studium uwarunkowań i kierunków za-gospodarowania przestrzennego gminy oraz konkretne-go zapotrzebowania wynikającego z konieczności zmiany planu zagospodarowania przestrzennego uchwalonego przed obowiązującą ustawą o planowaniu przestrzen-nym. Partycypacja społeczna w procesie opracowywania planów miejscowych jest wskazana przez ustawodawcę w zapisie obligującym do organizacji dyskusji publicznej nad przyjętymi w projekcie planu rozwiązaniami.

Plany miejscowe wykonuje się w zależności od potrzeb dla wybranych fragmentów obrębów geodezyjnych. Pod-stawowym i jedynym dokumentem ujmującym całościo-wo koncepcję rozwoju przestrzennego do opracowania

planów miejscowych poszczególnych jednostek osied-leńczych jest studium. Studium jako dokument o innej skali szczegółowości nie zawsze jest wystarczającym do-kumentem do podejmowanych decyzji w opracowaniach planów miejscowych. W praktyce opracowanie planów miejscowych ma charakter fragmentaryczny dotyczący terenu określonego granicami opracowania i przyjęte ustalenia, adekwatne pod względem merytorycznym do wymogów ustawy nie zawsze spełniają warunki wynika-jące z konieczności kształtowania ładu przestrzennego i spójności oraz zwartości zagospodarowania.

Zróżnicowanie skali opracowań graficznych planów umożliwiłoby właściwą, stosowną do konkretnych roz-wiązań, realizację opracowań planów i ich ekspozycji. Niewystarczająca dbałość o poprawność programową planów zagospodarowania znajduje odzwierciedlenie w niedostrzeganiu obowiązku wyznaczania przestrze-ni publicznych, które dla dynamicznie rozwijających się obszarów suburbanizacji są niezwykle istotne. Efektem niekorzystnych rozwiązań są plany terenów zabudowy mieszkaniowej stanowiące rozrzucone w przestrzeni en-klawy, których podstawowym elementem zagospodarowa-nia był podział geodezyjny nieuwzględniający wymogów zasad kompozycji przestrzennej i ochrony krajobrazu kulturowego, mających szczególne odniesienie do jakości zagospodarowania.

Odrębny problem stanowi brak konieczności nadzoru nad merytoryczną prawidłowością rozwiązań planistycznych niegwarantowanych ustawą, która nie ogranicza popraw-nej działalności, ale nie stanowi uzasadnienia do wyeg-zekwowania poprawności opracowań planistycznych. Sytuację poprawności rozwiązań pogarsza brak standar-dów urbanistycznych konkretyzujących obowiązujące wymagania użytkowe, programowe i funkcjonalne. No-welizacja ustawy przewiduje opracowanie i wprowadze-

Fot. 5.4-1Charakter wsi rustykalnej w Wołczkowie. [LC]

��0

nie tych standardów. Partycypacja społeczna najczęściej ogranicza się do zgłaszania uwag do przyjętych w planie rozwiązań przez wąskie grono zainteresowanych.

B. Racjonalne wykorzystanie zasobówUstalenia dotyczące przeznaczenia terenów objętych opracowaniem planu miejscowego wynikają z ich loka-lizacji w poszczególnych strefach określonych w stu-dium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego.

Stosowane w planach ustalenia:− Lokalizacja terenów zabudowy jednorodzinnej i wie-

lorodzinnej wynika z ustaleń studium i opracowanego do celów planu miejscowego podziału geodezyjnego. Przyjmowany wskaźnik zabudowy – 1,2. Powierzchnie zabudowy w granicach działki zgodnie z ustaleniami nie powinny przekraczać 15–30%.

− W niektórych obszarach dopuszcza się lokalizację pla-ców zabaw dla dzieci.

− Ustalenia zasad parcelacji terenu określają w zależno-ści od lokalizacji terenu objętego planem minimalną powierzchnię działki budowlanej: 300–2000 m2.

− Dla zabudowy szeregowej ustala się min. 300–350 m2, dla bliźniaczej 500 m2, wolno stojąca min. 600 m2, czte-rorodzinna 800 m2. Minimalną szerokość działki dla zabudowy szeregowej wyznacza się szerokość 8 m.

− Najczęściej stosowanym zakazem w zakresie parce-lacji jest zakaz wtórnej parcelacji. W scalaniu działek w niektórych przypadkach dopuszcza się taką moż-liwość z zachowaniem ustalonej dla danego obszaru minimalnej wielkości działki.

− Dla realizacji programu usług dopuszcza się lokaliza-cję usług w parterze lub drobnych usług na wydzielo-nej działce.

− Ustalenia dotyczące urządzeń sportowych i rekreacyj-nych dopuszczają ich lokalizację w niektórych tere-nach mieszkaniowych.

− W planie wyznacza się tereny sportowe i urządzeń rekreacyjnych w predestynowanych do tej funkcji miejscach. Tereny urządzeń sportowych zgodnie z ustaleniami nie powinny przekraczać 15% całości terenu.

Plany geodezyjne dla nowych obszarów zagospodarowania stanowią najczęściej główną podstawę do opracowywania planu miejscowego. Układ wynikający z podziału i z zasto-sowania najprostszych rozwiązań w zakresie komunikacji nie uwzględnia istotnych dla jakości zagospodarowania elementów kompozycji urbanistycznej kształtującej spe-cyfikę, tożsamość miejsca i jakość zagospodarowania. Przyjęte niewłaściwie założenia podkreślają niekorzystne zmiany krajobrazu kulturowego. Brak możliwości mery-torycznej kontroli rozwiązań skutkuje przyjęciem ustaleń planów miejscowych w formie deprecjonującej założenia przyjęte najczęściej w ustaleniach ogólnych w zakresie ładu przestrzennego. Powiązania przestrzeni publicznych z terenami rekreacyjnymi i terenami zieleni są określane sporadycznie. Inwestor jest zainteresowany jedynie okre-śloną działką budowlaną i dostępnością komunikacyjną.

Lokalizacja urządzeń rekreacyjnych, placów zabaw dla dzieci traktowana jest marginalnie, ponieważ nie wynika z opracowanych wcześniej programów rozwoju prze-strzennego. Przyjęte do realizacji rozwiązania wskazują-ce na ustalenia wielkości działek powyżej 800 m2 i braku możliwości wtórnej parcelacji ugruntowuje nadmierny proces rozproszenia terenów zabudowy mieszkaniowej, wpływając zarazem niekorzystnie na racjonalne wykorzy-stanie przestrzeni.

C. Tożsamość lokalna i wizerunekUstalenia zasad ochrony dziedzictwa kulturowego, za-bytków oraz dóbr kultury współczesnej obejmują wy-znaczenie obiektów objętych strefą konserwatorską, ich otoczenia i nakazów wynikających z ustaleń konserwa-torskich adekwatnych do występującej w planie strefy. Ustalenia dotyczące zasad kształtowania przestrzeni publicznych określają zasady umieszczania w tej prze-strzeni obiektów małej architektury, kształtowania zie-leni, umieszczania nośników reklamy oraz stosują zakaz lokalizacji reklam stojących. Dopuszcza się realizację nośników reklamy w powiązaniu z małą architekturą oraz umieszczanie reklamy w formie słupów do wysokości 6 m. Ustalenia dotyczące przestrzeni publicznej określają zasady kompozycji obiektu usługowego, który powinien stanowić harmonijną całość z otaczającą zabudową. Wy-sokość takiej zabudowy dopuszcza się do dwóch kon-dygnacji przy zachowaniu parametrów terenu zabudowy określonej wielkością 30% działki i uciążliwością usług zamkniętą w granicach własnej działki.

Ustalenia nie wskazują na konieczność rewitalizacji te-renów historycznych założeń urbanistycznych, co jest wynikiem braku ustawy o rewitalizacji. Postępująca de-gradacja, często cennych obiektów determinujących tożsamość wymaga interwencji zawartych planach miej-scowych. Konkretne zapisy ograniczają się do zakazów chroniących obiekty przed dewastacją, zmianami powodu-jącymi destrukcję wartości historycznych kształtujących tożsamość miejsca. Plany miejscowe nie uwzględniają konieczności stosowania rozwiązań w aspekcie percepcji walorów krajobrazu kulturowego. Kształtowanie prze-strzeni publicznych w aspekcie ciągłości powiązań nie znajduje odzwierciedlenia w poszczególnych fragmenta-rycznych rozwiązaniach planów miejscowych, ze wzglę-du na nieprecyzyjne założenia określone w studium. Przestrzeń publiczna ogranicza się do ustaleń w zakresie obiektów usługowych.

D. Funkcjonalność i dostępnośćRealizowana zabudowa mieszkaniowa zgodnie z ustale-niami powinna posiadać zharmonizowane formy zabu-dowy, kolorystyki elewacji, rodzaj i kolorystykę pokrycia dachowego oraz stolarki drzwiowej i okiennej. Zabudowa bliźniacza bezwzględnie symetryczna w formie zewnętrz-nej o jednakowej wysokości. Istotny zapis dotyczy zakazu grodzenia terenów z prefabrykowanych elementów beto-nowych (ustalenia od 2005 r.) określający wysokość ogro-dzenia (maks. 1,8 m).


��

Ustalenia kompozycji, form zabudowy i zagospodaro-wania terenu dotyczą formy przykryć dachowych, dla których wskazuje się konieczność stosowania dachów symetrycznych dwu- lub wielospadowych o kącie nachy-lenia 30°–50°, z zaleceniem zachowania układu kalenico-wego w stosunku do linii drogi. Dopuszcza się lukarny o łącznej szerokości nieprzekraczającej 50% szerokości elewacji frontowej. Wskazana wysokość zabudowy dla obiektów jednorodzinnych wynosi przeciętnie 1,5–2,5 kondygnacji (8,5–13 m). Dla zabudowy wielorodzinnej dopuszcza się wysokość trzech kondygnacji. Odległość nieprzekraczalnej linii zabudowy wyznacza się w grani-cach 3-5 m od linii ciągu pieszego.

Ustalenia dotyczące układu komunikacyjnego znajdują wyraz w stosowanej klasyfikacji ulic i adekwatnych para-metrach (drogi dojazdowe szerokości 5,5–12 m w liniach rozgraniczających, ciągi piesze szer. 6 m). Określenie warunków powiązań układu komunikacyjnego z ukła-dem zewnętrznym zawiera podstawowe zasady łączenia projektowanych dróg wskazanych w obszarze objętym opracowaniem z drogami głównymi. Stosowany wskaź-nik miejsc postojowych – 1,5 miejsca na 1 mieszkanie, dla usług handlowych – 5 miejsc na 100 m2 powierzchni sprzedaży.

Ustalenia planu miejscowego nie uwzględniają, poza sporadycznymi przypadkami, rozwiązań w zakresie ele-mentów powiązanych z obiektem kubaturowym, detalu architektonicznego, materiałów elewacyjnych, kolorystyki fasad, co w przypadku zabudowy w strefie występujących obiektów historycznych ma istotne znaczenie. Brak usta-leń akceptuje zupełną dowolność, co znajduje odzwier-ciedlenie nie tylko w miejscach szczególnie określających tożsamość, ale i w obszarach spontanicznie rozwijającej się zabudowy mieszkaniowej, tworzącej nowy rodzaj toż-samości, często o kuriozalnym charakterze.

Ustalenia dotyczące kształtowania terenów zieleni są traktowane w sposób niewystarczający, ograniczający się do zachowania istniejącej zieleni oraz zieleni izolacyjnej wzdłuż ciągów komunikacji kołowej i niezbędnych na-sadzeń w miejscach przestrzeni publicznych. Ustalenia dotyczące rozwiązań układu komunikacji w małym stop-niu uwzględniają konieczność segregacji ruchu kołowego i pieszego i jego powiązań z dostępnymi terenami zieleni i przestrzeni publicznych oraz z terenami otwartymi. Ko-munikacja stanowi element scalający, wiążący się z osia-mi krystalizującymi układ przestrzenny stąd jej logiczny i czytelny system pogłębia percepcję ładu przestrzennego i jakości zagospodarowania.

5.4.3. Projektowanie architektoniczneWiejska przestrzeń będąca w strefie funkcjonalnego od-działywania miasta charakteryzuje się występowaniem trzech typów jednostek osadnictwa wiejskiego:− wieś rustykalna,− wieś podmiejska,− wieś miejska.

Wieś rustykalna Wsie rustykalne, najczęściej znajdujące się w dostępno-ści komunikacyjnej określonej stosunkowo największą izochroną. Ich położenie decyduje o nieporównywalnie mniejszym stopniu urbanizacji. Wieś zachowuje elementy tożsamości wiejskiej i utrzymuje powiązanie z gospodarką i kulturą rolną (Bartoszewo, Motaniec, Rurzyca, Pucice). Zachowane elementy kompozycji przestrzennej są zwią-zane z układem historycznym i walorami krajobrazowymi i nie uległy deformacji lub destrukcji. Decyzje związane z przyszłością rozwoju wsi powinny uwzględniać ko-nieczność procesu rewitalizacji istniejących zasobów. Preferuje się dalszy rozwój związków wsi z gospodarką rolną. Odrębne możliwości stanowi rozwój funkcji re-kreacyjnych i turystycznych związanych z potencjałem zasobów krajobrazowych i środowiska naturalnego. Ar-chitektura zagrodowa jest typem dominującej zabudowy, która w dużym stopniu została poddana wtórnej rewalo-ryzacji. Zabiegi modernizacyjne i rozbudowy nie zawsze wpłynęły korzystnie na całokształt architektury. Istnieje jednak wiele przykładów właściwie prowadzonej rewitali-zacji przez indywidualnych nowych nabywców nierucho-mości. Ekspozycja konstrukcji ryglowej, zmiany przekryć dachowych, wymiana stolarki drzwiowej i okiennej, a przede wszystkim zachowanie podstawowych form przestrzennych jest korzystna. Dbałość o zachowanie ciągłości tożsamości kulturowej w tych obiektach zasłu-guje na uwagę. Zmiany restrukturyzacyjne w rolnictwie przyczyniły się do zmian w funkcjach gospodarczych. Reorientacja w kierunku rozwoju funkcji turystycznej i rekreacyjnej przyczyniła się również do prowadzenia za-biegów rewitalizacyjnych istniejących obiektów spełniają-cych warunki adaptacji. Nieliczne jeszcze gospodarstwa agroturystyczne, pensjonaty, obiekty stadnin w tych miej-scowościach stanowią pozytywne przykłady właściwej drogi modernizacji i jej związków z kulturą agrarną wpi-sanych w fizjonomię krajobrazu wiejskiego. Nowe obiek-ty zabudowy mieszkaniowej są mniej liczne i najczęściej mają charakter rezydencjonalny. Niestety, forma archi-tektoniczna tych obiektów pomimo swojej atrakcyjności jest obca w strukturze wsi. Proces suburbanizacji w ciągu najbliższych lat z pewnością przyczyni się do mniej ko-rzystnych zmian.

Wieś podmiejska Wieś podmiejska charakteryzuje się istotnym wpływem suburbanizacji znajdującym wyraz w spontanicznym nie-kontrolowanym rozwoju budownictwa mieszkaniowego usankcjonowanego przyzwoleniem natury formalnopraw-nej (Dobra, Dołuje, Morzyczyn, Wołczkowo, Załom). Niewiele pozostało z dorobku materialnego minionych wieków. Współczesność natomiast odciska kolejne pięt-na szybko przemijających wzorców funkcjonalnych i estetycznych. W niektórych wsiach zachowały się za-budowania gospodarskie oraz historyczne domy wiej-skie – małe, jednokondygnacyjne z ceglanymi elewacjami i prostym detalem z użytkowym poddaszem przykrytym dwuspadowym dachem. Są to istotne zasoby lokalnej za-budowy tworzące znak tożsamości miejsca, wśród któ-

��

rych zachowane obiekty sakralne stanowią kulturową dominantę. Niektóre obiekty pełnią funkcje użyteczności publicznej. Rozwój procesu suburbanizacji przyczynił się do znacznych przemian. Powstające enklawy zabudowy jednorodzinnej zostają chaotycznie wpisane w strukturę wsi. Zabudowa jednorodzinna jest realizowana zgod-nie z opracowanymi planami miejscowymi lub według ustaleń warunków zabudowy. O ile plany miejscowe precyzują charakter, formy zabudowy, parametry jej wy-sokości, kształtu dachów, to ustalenia warunków zabudo-wy pozwalają na większą inwencję inwestora. Ta ostatnia forma stosowanych procedur w niektórych miejscowoś-ciach jest przeważająca. Nowa architektura to interpre-tacja wielkiej różnorodności znajdującej odzwierciedlenie w stosowanych formach, detalach, fakturach, kolorysty-ce oraz stosowanych technologii i materiałów budowla-nych. Stosowane w realizacjach projekty mają głównie charakter katalogowy, żadnych refleksji i odniesienia do potrzeb lokalnej architektury. Powstają często kuriozalne rozwiązania, które są wyrazem upodobań lub akceptowa-nych przez inwestora wzorców (od pseudoarchitektury dworków, domów z wieżami po domy z drewnianych bali). Można odnieść wrażenie, że poprzez stosowany detal inwestor za wszelką cenę pragnie wyróżnić swój dom. Niemniej zastrzeżeń budzi stosowana kolorystyka oraz konieczne ogrodzenia (prefabrykowane, kamienne, klinkierowe) podkreślające stopień odrębności i dystansu do otoczenia. Właściwą cechą współczesnej zabudowy jest utrzymanie skali – do dwóch i pół kondygnacji oraz podobny kąt przykrycia dachowego. Utrzymanie tej ce-chy pozwala na korzystne zachowanie spójności obrazu wsi. Wśród nowych inwestycji stosunkowo często poja-wiają się zabudowania rezydencjalne charakteryzujące się znacznie większymi kubaturami i działkami. Stanowią formę posiadłości podmiejskich o zupełnie innej skali, zastosowanego standardu i intensywności.

Budynki wielorodzinne to nie tylko zabudowa substan-dardowa stanowiąca pozostałość po państwowych go-spodarstwach rolnych, ale także świadomie lokalizowana, zgodnie z ustaleniami planów obecnie. Są to najczęś-ciej zespoły spełniające współczesne standardy domów w osiedlach podmiejskich z ogrodami i wizualnym kontaktem z krajobrazem wiejskim. Pojawiają się tak-że obiekty zabudowy wielorodzinnej rażąco negatywnie kształtujące środowisko antropogeniczne wsi (dominują-ca na wzniesieniu tasiemcowa zabudowa wielorodzinna w jaskrawej pomarańczowej kolorystyce).Powstałe wielorodzinne osiedla w podmiejskich wsiach to typowe miejskie osiedla stanowiące zupełną odrębność. Pięciokondygnacyjna zabudowa w technologii prefabry-kowanej ze spadzistymi dachami i o dużej różnorodności zastosowanej kolorystyki elewacji także detalu jest wpi-sana w nowe nieukształtowane historycznie środowisko znajdujące się w strefie obrzeżnej wsi. Najnowsze osiedla wykonane w nowoczesnych technologiach i zawierając większą różnorodność typów budynków wywołują wra-żenie stylistycznej spójności. Są to najczęściej osiedla zamknięte stanowiące zarazem enklawy wyizolowanej społeczności.Budynki użyteczności publicznej, administracji lokalnej najczęściej stanowią obiekty powstałe w latach sześćdzie-siątych, których ponurą estetykę poprawiono zabiegami rewaloryzacyjnymi.

Wieś miejska Wieś miejska wiąże się z procesem linearnej suburbaniza-cji rozwijającej się dynamicznie (Bezrzecze, Mierzyn, Pil-chowo). Główny dylemat rozwojowy związany jest z tym, czy walczyć o zachowanie samodzielności i cech wiejskie-go charakteru, czy też przyzwolić na przekształcenie się w dzielnicę miasta. Cechą charakterystyczną współczes-nej architektury wsi o charakterze miejskim jest jej wiel-ka różnorodność. Intensywna zabudowa wielorodzinna

Fot. 5.4-2Charakter wsi podmiejskiej w Bezrzeczu. [LC]


��

w Bezrzeczu rozpoczęta w latach dziewięćdziesiątych stanowiła inicjację czytelnej urbanizacji na granicy mia-sta i wsi. Osiedle mieszkaniowe charakteryzujące się róż-norodnością zostało usytuowane wzdłuż głównej drogi prowadzącej do centrum wsi. Pięciokondygnacyjna zabu-dowa pierzejowa z usługami w parterze stanowi typowe osiedle pozbawione czytelnych przestrzeni publicznych. Jego kontynuacja wzdłuż drogi przekształca się w zabu-dowę jednorodzinną tworzącą wnętrza ukształtowane uliczkami. Zwieńczenie czytelnej kompozycji wzdłuż głównej osi stanowi atrakcyjna wielorodzinna zabudowa niskiej intensywności zlokalizowana w miejscu historycz-nego folwarku. Różnorodność zabudowy jednorodzinnej charakteryzuje się ogólnie spójnością tradycyjnej kon-strukcji z cegły ceramicznej, prostym wyrazem architek-tonicznym podkreślanym nieskomplikowanym detalem, spadzistymi dachami krytymi dachówką ceramiczną, w większości zadbanym otoczeniem. Istnieje wiele intere-sujących przykładów architektury łączącej wiejski klimat ze środowiskiem miejskim. Bezpośrednia dostępność ko-munikacyjna implikuje dalszy rozwój struktury zabudowy mieszkaniowej jednorodzinnej w formie enklaw odizolo-wanych niezdefiniowaną przestrzenią. Architektura tych zespołów oparta na typowych katalogowych projek-tach kształtuje zagęszczającą się strukturę podmiejskiej zabudowy.

Mierzyn – wieś również rozwijająca się na granicy miasta. Zabudowa podmiejskich dzielnic miasta łączy się z osied-lami, które obecnie pod względem charakteru trudno zidentyfikować jako wiejskie. Rozbudowany układ komu-nikacji zmieniający fizjonomię centralnego miejsca wsi – nawsia, pełniący rolę osi rozwoju, nie charakteryzuje się cechami krystalizacji zwartego układu. Ze względu na brak czytelnej nadrzędnej koncepcji rozwoju przestrzen-ną dezintegrację podkreśla niespójna lokalizacja zabudo-wanych różną intensywnością enklaw zabudowy. Cechą

charakterystyczną współczesnej architektury Mierzyna jest jej wielka różnorodność. Nawet w jednym zespole przestrzennym można zidentyfikować przykłady zarówno architektury mieszkaniowej wielorodzinnej, jak i jedno-rodzinnej, gęstej zabudowy i przestrzennych rezydencji, budynków parterowych i wielokondygnacyjnych. Nawet sąsiadujące ze sobą osiedla wielorodzinne, wznoszone przez różnych inwestorów, cieszą się diametralnie różną estetyką. Rozwój suburbanizacji odmiennie kształtuje się w przypadku Pilchowa. Wieś jest oddzielona praktycznie od zurbanizowanej struktury miasta terenami zieleni leś-nej (nie licząc zabudowy, którą włączono ze względu na powiązania infrastrukturalne z miastem). Istniejące zabu-dowania gospodarskie i zabudowa jednorodzinna tworzą zasoby lokalnej architektury, łączonej ze współczesnymi rozwiązaniami nowej zabudowy, w której dominują domy parterowe realizowane w tradycyjnych formach konstruk-cji i formy nawiązujące do lokalnego wizerunku miejsco-wości. Rozwój przestrzenny daje się określić łagodną formą suburbanizacji. Zabudowa mieszkaniowa powinna stanowić spójną jedność w formie i kolorze. Większość domów w procesie suburbanizacji to obiekty katalogo-we. Inwestorzy oszczędzają na projektach, wychodząc z założenia, że ich potrzeby nie są na tyle oryginalne, aby zatrudnić architekta. Jednocześnie bardzo często wybie-rają projekty diametralnie różne od wszystkich w okolicy. Tymczasem podobieństwo budynków – zastosowanych form, materiału, koloru – tworzy harmonię estetyczną oraz składa się na lokalny styl. Wyróżniać powinny się miejsca ważne, miejsca, które są często i powszechnie odwiedzane. Forma nowych zabudowań, urbanistyka no-wych zespołów stanowi świadectwo zarówno poczucia estetyki napływowych inwestorów, ale ich postrzegania, zrozumienia i szacunku dla zastanej tradycji materialnej.

Fot. 5.4-3Charakter wsi miejskiej w Mierzynie. [LC]

��

kształtowanie wysokiej jakości zagospodarowania…

��

6. kształtowanie wysokiej jakości zagospodarowania przestrzennego wsi podmiejskich

Ładem przestrzennym nazywamy takie ukształtowanie przestrzeni, które tworzy harmonijną całość oraz uwzględ-nia w uporządkowanych relacjach wszelkie uwarunkowa-nia i wymagania funkcjonalne, społeczno-gospodarcze, środowiskowe, kulturowe oraz kompozycyjno-estetycz-ne1. Pojęcie jakości zagospodarowania przestrzennego jest bliskoznaczne z pojęciem ładu przestrzennego. Po-zwala na mierzenie i porównywanie sposobów ukształ-towania przestrzeni. Tym samym umożliwia stawianie konkretnych celów w działaniach na rzecz wprowadza-nia i zapewniania trwałości ładu przestrzennego.

Samorządy gminne wkoło dużych miast, w odróżnieniu od innych terenów wiejskich, mają za zadanie odpowied-nio kształtować istniejący ruch inwestycyjny na rzecz podwyższania jakości zagospodarowania przestrzennego. Szybki wzrost ilościowy, tak przestrzenny jak i demogra-ficzny, wymaga kontroli, a w niektórych przypadkach – zdecydowanych ograniczeń.

6.1. Czynniki sprawczeRozwój przestrzenny zachodzi w wyniku interakcji stron aktywnych i koordynatorów. Stronami aktywnymi są przede wszystkim przedstawiciele sektora prywatnego, tacy jak mieszkańcy i przedsiębiorstwa, ale także inwe-storzy publiczni prowadzący działalność inwestycyjną.

1 Rozdział 1 Art. 2 Ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym z dn. 27 marca 2003 r. DzU z 2003 r. Nr 80 z późniejszymi zmianami.

Od nich zależy ostateczny kształt przestrzeni i dynami-ka jej rozwoju. Indywidualne inwestycje mają niewielką, w porównaniu do terytorium miejscowości czy gmi-ny, skalę. Jednocześnie wpływ pojedynczych inwestycji, zwłaszcza w masie, jest ogromny i wykracza poza obręb posesji. Rozwój w strefie podmiejskiej jest właśnie takim masowym zjawiskiem.

Koordynatorem zagospodarowania przestrzennego są samorządy. To one mają instrumenty, możliwości i obo-wiązek szerokiego spojrzenia na rozwój przestrzenny oraz zabezpieczenie interesu publicznego w szerokim horyzoncie czasowym. Samorządy w Polsce, na szczeb-lu wojewódzkim i gminnym2, zobowiązane są ustawowo do zapewnienia ładu przestrzennego oraz, na wszystkich szczeblach, do monitorowania i analiz zagospodarowania przestrzennego3. Trudności w definicji ładu przestrzen-nego, która nie pojawia się w ustawach samorządowych, a w ustawie o planowaniu i zagospodarowaniu prze-strzennym ma bardzo ogólne, cytowane powyżej brzmie-nie, powodują dezorientację organów wykonawczych. W praktyce sprawy ładu przestrzennego zawężane są do

2 Rozdział 2 Art. 11, Ustawy o samorządzie województwa z dnia 5 czerwca 1998 r., DzU 1998 Nr 91 poz. 576, Rozdział 2 Art. 7 Ustawy o samorządzie gminnym z dnia 8 marca 1990 r., DzU 1990 Nr 16 poz. 95, Rozdział 1 Art. 3 Ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym z dn. 27 marca 2003 r. DzU z 2003 r. Nr 80 z późniejszymi zmianami.

3 Rozdział 1 Art. 3 Ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym z dn. 27 marca 2003 r. DzU z 2003 r. Nr 80 z późniejszymi zmianami.

��

prawnie umocowanych obowiązków z zakresu planowa-nia rozwoju i planowania przestrzennego. Prezentowane wyniki badań dowodzą, iż stosowane instrumenty nie są wystarczające w kreowaniu wysokiej jakości przestrzeni w Polsce.

Wsie podmiejskie absorbują liczbę pojedynczych inwe-stycji przewyższającą dotychczasowe terytorium i zwie-lokrotniającą liczbę ludności. Uwarunkowania prawne związane z zarządzaniem gruntami rolnymi pozwalały i nadal pozwalają na dużą dowolność zarówno w zakre-sie wtórnych podziałów geodezyjnych, jak i zagospoda-rowania (działki siedliskowe). Taki system sprawdzał się w przypadku naturalnego rytmu życia na wsi, związa-nego z działalnością rolniczą. Niewielkie ograniczenia związane z inwestowaniem są atutem obszarów wiej-skich ogarniętych recesją, strukturalnym bezrobociem. W przypadku wsi podmiejskich taka wolność jest za-grożeniem dla rozwoju zrównoważonego, jakości życia mieszkańców obecnych i napływowych. Mowa tutaj nie tylko o zachowaniu zasobów dla przyszłych pokoleń, ale o utrzymaniu istniejących wartości dla obecnie gospoda-rującego pokolenia.

Dobre zagospodarowanie przestrzenne jest kluczowym, obok zachowań konsumpcyjnych ludności, warunkiem wysokiej jakości życia. Skutki działań inwestycyjnych w przestrzeni trwają na tyle długo, że trzeba je starannie

planować i projektować – od planowania rozwoju po ar-chitekturę obiektów. Jedyną instytucją władną oddziały-wać na te procesy w Polsce są samorządy gminne. Mają one do dyspozycji trzy grupy instrumentów wpływu na jakość przestrzeni i życia w urbanizowanych wsiach podmiejskich:− działania inspirujące tworzące dobre nastawienie

i zrozumienie społeczne oraz warunki do działania sektora prywatnego;

− działania kontrolno-koordynujące tworzące ramy praw-ne do działań sektora publicznego i prywatnego;

− działania bezpośrednie: inwestycje i rozwiązania orga-nizacyjne, zapewniające składniki przestrzenne jakości życia.

Każdy samorząd może wybrać narzędzie odpowiednie do swojej skali i możliwości. Korzyści z wysokiej jako-ści zagospodarowania przestrzennego są zawsze długo-falowe. Częste zmiany w ustawodawstwie związanym z planowaniem i zagospodarowaniem przestrzennym ograniczają jego skuteczność. Dodatkowo mają negatyw-ny wpływ na morale samorządowców, którzy w obliczu wysokich wymagań wolą raczej lobbować o ich rozluź-nienie niż podporządkować się im. Wielokrotnie można w Polsce zaobserwować jak państwo przychyla się do opinii opornych, przekładając kolejne terminy lub podej-mując prace nad zmianami niedawno uchwalonego pra-

Wyk. 6.1-1 Siły i działania w procesach zagospodarowania przestrzennego. [AZ]


��

wa4. Tymczasem obowiązki ustawowe są konieczne, ale niewystarczające do skutecznego kształtowania wysokiej jakości zagospodarowania przestrzennego. Kluczem do sukcesu jest równoległe podejmowanie działań kształtu-jących codzienne zachowania i postawy.

6.2 Działania inspirująceO rzeczywistym rozwoju przestrzennym decydują przede wszystkim pojedynczy inwestorzy. Nawet najdoskonalsze plany bez realizacji pozostają tylko rysunkiem i słowem. A podstawową siłą napędową inwestycji jest sektor pry-watny. Ze swej natury osoby prawne i prywatne widzą przede wszystkim własny interes i cenią sobie możliwość realizacji własnych zamierzeń. Zawsze na pierwszym planie stoją indywidualne korzyści i zysk. Wynika to nie tylko z ogólnej komercjalizacji życia, ale przede wszyst-kim z nieświadomości długofalowych rezultatów włas-nych działań. Wydaje się, że małe odstępstwo od reguł albo brak odzewu na przyjazne środowisku inicjatywy nie czyni szkody. Tymczasem takie niepozorne działania, po-mnożone przez liczbę pojedynczych naśladowców, stano-wią rzeczywiste zagrożenie dla jakości życia wszystkich.

Ponadto, często jest tak, że sprawca negatywnych skutków nie odczuwa ich. I deweloperzy, i rolnicy zajmujący się obrotem gruntami korzystają z koniunktury w danym momencie – wszystkie problemy i korzyści powstałe w trakcie i po zakończeniu budowy są udziałem nabyw-ców. Rzadko który z nich ma wiedzę na temat planowa-nych i możliwych zmian przestrzennych w przyszłości, a związanych z daną nieruchomością. Ograniczony zakres podaży na rynku nieruchomości w połączeniu z nieświadomością inwestorów i wolnością podziałów gruntów rolnych tworzą wyjątkowo niekorzystną kombi-nację dla długofalowego myślenia i działania o rozwoju przestrzennym na terenach wsi podmiejskich.

Sektor prywatny jest bardzo ważnym dostawcą skład-ników wysokiej jakości życia, np. sklepów, rzemiosła i usług, miejsc pracy. Obowiązki gmin w zakresie ele-mentów struktury funkcjonalnej to obiekty użyteczności publicznej i infrastruktura. Tymczasem bogactwo usług o charakterze komercyjnym, w tym dublujące funkcje publiczne5, jest istotnym składnikiem jakości zagospoda-rowania przestrzennego. Władze nie mają bezpośrednie-go wpływu na działania przedsiębiorców, jednak mogą tworzyć przyjazne inwestycjom środowisko.

Samorząd może i powinien pośrednio oddziaływać na zachowania i postawy lokalnej społeczności, firm i in-stytucji. Działania inspirujące innych do działania, akcje informacyjne uważane są za mniej skuteczne, przede wszystkim ze względu na dobrowolność oraz długi czas obserwacji pozytywnych efektów. Tymczasem zakazy

4 Np. wielokrotne przekładanie terminów unieważnienia planów przygoto-wanych przed rokiem 1995, otwieranie furtek dla inwestycji na terenach bez aktualnych miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, podjęcie prac nad nową ustawą o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym w dwa lata po wprowadzeniu poprzedniej (2003).

5 Np. prywatne przedszkole, szkoła, gabinety lekarskie, kluby sportowe.

i regulacje prawne w środowisku negatywnego nasta-wienia do przepisów i przekonania o ich nietrwałości, nie są skuteczne. Planowanie rozwoju stało się popularne w momencie, gdy okazało się, iż jest niezbędne do pozy-skania wsparcia finansowego ze środków Unii Europej-skiej. Wszystkie strategie w gminach i miastach obszaru oddziaływania funkcjonalnego miasta Szczecin powstały w wieku XXI, z miastem Szczecin włącznie. Dokumen-ty6 traktowane jako klucz do pieniędzy przygotowywane są zgodnie z zaleceniami. Nie jest to wystarczające do dobrej komunikacji ani z mieszkańcami, ani nawet mię-dzy decydującymi o przyszłości gminy radnymi. Bran-żowe schematy lokalizacji proponowanych inwestycji, obszarów wsparcia czy ochrony, są elementem nie tylko informacji, ale też wsparciem oceny realności zamierzeń.

Dodatkowo dokumenty z zakresu planowania prze-strzennego (jedyne posiadające załączniki graficzne) postrzegane są głównie jako zło konieczne. Tymczasem problem rodzi się w zrozumieniu istoty planowania przestrzennego. Przestrzeń zaplanowana daje gwarancje prawne uzyskania i utrzymania określonej jakości zago-spodarowania przestrzennego. Plany miejscowe powinny stanowić dokument informacyjny o warunkach zabudo-wy i gwarancję trwałości tego stanu dla inwestora. Po-dobnie powinno być w przypadku wszystkich planów dotyczących rozwoju. Informacja na ten temat powinna być nie tylko szeroko dostępna, ale i podana w sposób komunikatywny dla odbiorców. Przekaz graficzny wydaje się być najbardziej uniwersalny.

Instrumenty takie jak:− szeroka i łatwo dostępna informacja,− szkolenia,− programy edukacyjne w gminnych szkołach.Działania inspirujące są wykorzystywane do osiągania celów we wszystkich czterech obszarach jakościowych: uprawnienia i spójność planowania, racjonalne wyko-rzystanie zasobów, tożsamość lokalna i wizerunek oraz funkcjonalność i dostępność.

Żyjemy w dobie społeczeństwa informacyjnego, stąd In-ternet powinien być podstawowym narzędziem komuni-kacji. Wszystkie gminy mają już swoje strony, co najmniej w zakresie narzuconym standardami Biuletynu Informa-cji Publicznej7. Ustawowe minimum spełnia oczekiwania administracji rządowej, ale nie mieszkańców i firm. Po-trzebne są strony dedykowane poszczególnym grupom społecznym – zawierające interesujące je ogłoszenia i in-formacje. Dla odbiorcy wewnętrznego ważne jest również wyodrębnienie i indywidualne potraktowanie poszczegól-nych miejscowości. Dla odbiorców zewnętrznych, którzy są potencjalnie zainteresowani inwestycjami lub którzy są

6 Ministerstwo Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej, Zintegrowany program operacyjny rozwoju regionalnego 2004–2006, Warszawa 2004; Ministerstwo Go-spodarki, Pracy i Polityki Społecznej, Podręcznik procedur wdrażania ZPORR, Warszawa 2004; www.zporr.gov.pl.

7 www.bip.gov.pl

��

istotni dla kreowania wizerunku gminy i miejscowości, należy zapewnić informacje bardziej ogólne i o charak-terze opisowym.

Ciekawe, że w dobie komunikacji szybkiej, lapidarnej i opartej na piktogramach, w przypadku planowania rozwoju i planowania przestrzennego gminy posługują się przede wszystkim słowem. W badanych gminach jedynie jedna posiadała (bardzo skromny i nieefektowny graficz-nie) załącznik mapowy do strategii rozwoju. Tymczasem komunikatywne schematy graficzne mogą być doskona-łym sposobem na przekazanie informacji tak dla miesz-kańców i radnych, jak i potencjalnych inwestorów.

6.2.1. Uprawnienia i spójność planowaniaJednym z celów wysokiej jakości planowania rozwoju jest trafne określenie potrzeb i oczekiwań związanych z jakością życia i zagospodarowaniem przestrzennym miejscowości. Kluczowymi zagadnieniami są tutaj:− dotarcie do możliwie szerokiej reprezentacji miesz-

kańców wymaga dostosowania sposobu komunikacji do stylu życia,

− obserwacja i definiowanie potrzeb mieszkańców,− aktywne kreowanie wizerunku gminy gwarantującej

trwałość i stały wzrost jakości życia.Tradycyjne sposoby kontaktu mieszkańców z władzami poprzez informacje na tablicach ogłoszeń w często od-wiedzanych punktach wsi oraz przekazy ustne są obec-nie nieskuteczne w przypadku wsi podmiejskich. Nowi mieszkańcy, liczbą przewyższający rdzennych, mają inne ścieżki (jeżeli w ogóle spacerują poza własną posesją), inne kanały komunikacji do nich docierają. Niewątpliwie, zwłaszcza w pierwszym okresie po przeprowadzce, są biernymi obywatelami gminy. Nie zwalnia to samorzą-dów od obowiązku informowania i konsultowania pla-nów rozwoju z nimi. Znalezienie odpowiednich kanałów komunikacji ułatwia również informowanie i narzucanie lokalnych zasad.

Internet jest obecnie medium dającym najszersze moż-liwości dwustronnej komunikacji. Otwarcie forum dys-kusyjnego, monitowanie prywatnych forów dotyczących gminy i miejscowości są źródłem informacji dla samorzą-dów na temat nastrojów oraz najbardziej palących prob-lemów. Oczywiście nadal skuteczne są klasyczne formy upowszechniania informacji jak np. ogłoszenia i lokalne gazetki. Jednak jest to informacja jednostronna, bez moż-liwości reakcji, komentarza, wniosku, co umożliwia In-ternet. Druk gazetki jest kosztowny. A słabym punktem jest bardzo ograniczony charakter przekazywanych mate-riałów. Mimo że nadal spotyka się na stronach gminnych Biuletynów Informacji Publicznej notki: Strategia Rozwoju Lokalnego Gminy (…) znajduje się w pokoju nr 7 Urzędu Gmi-ny8, to jedynie Internet daje możliwość zasięgnięcia pełnej informacji źródłowej oraz reakcji na nią.

Najskuteczniejsze – z punktu widzenia natychmiastowej reakcji w kontaktach z mieszkańcami – są spotkania

8 http://bip.dobraszczecinska.pl/strony/menu/31.dhtml

bezpośrednie. Aby były efektywne, muszą odbywać się regularnie (niekoniecznie często, ale co najmniej dwa razy w roku), na terenie danych miejscowości, w powszechnie znanym i dostępnym miejscu, o powszechnie znanym czasie. Regularność pozwoli na stopniowe wygaszanie emocji i ograniczenie jałowych dyskursów, które zawsze pojawiają się na styku władzy z mieszkańcami i przed-stawicielami lokalnych firm podczas dyskusji na temat kierunków rozwoju i inwestycji publicznych. Podobnie jest z ankietami. Badania ankietowe prowadzone regular-nie są dobrym źródłem wiedzy na temat subiektywnych pragnień i odczuć mieszkańców. W obu przypadkach przedstawiciele samorządu muszą podkreślać, iż zebrane informacje nie są formą zbiorowego podejmowania de-cyzji na temat rozwoju. Są jedynie źródłem opinii dla je-dynych uprawnionych do podejmowania decyzji na temat rozwoju gminy i dysponowania środkami publicznymi, czyli wybranych w demokratycznych wyborach radnych. Pozwala to uniknąć choć części nieporozumień.

Cennym źródłem informacji na temat oczekiwań spo-łecznych są dzieci. Szkoły gminne powinny budować związki mieszkańców z miejscem zamieszkania, między innymi zachęcając dzieci do zastanowienia się nad włas-ną wsią. Coroczne ankiety na temat wizerunku miejsco-wości (najważniejsze miejsce we wsi, miejsca które lubię, jakie miejsca są niebezpieczne) oraz na temat rozwoju (co się zmieniło od minionego roku, jak wyobrażam sobie moją wieś w przyszłości) mogą być źródłem nieocenio-nej wiedzy dla urzędu przy jednoczesnym rozbudzeniu patriotyzmu lokalnego i zaangażowania obywatelskiego. Ankiety mogą być częścią normalnych zajęć dydaktycz-nych, w tym jako ćwiczenie zbierania danych (przepro-wadzenie ankiety wśród mieszkańców) oraz ich analiz (wykresy prezentujące wyniki, wyciąganie wniosków).

Skuteczność działań wykorzystujących szkoły gminne jako instrument kształtowania lokalnej tożsamości i promo-wania zachowań sprzyjających jakości zagospodarowania przestrzennego jest ograniczona poziomem skolaryzacji. Gminy podmiejskie skwapliwie korzystają z bliskości in-frastruktury społecznej dużego miasta, i nie doceniają wartości dodanej wynikającej z prowadzenia własnych instytucji edukacyjnych i oświatowych. Szkoła jest roz-wojowym elementem budowania związków z miejscem. W interesie gmin wiejskich jest perspektywiczna i ofen-sywna polityka oświatowa.

Poza interaktywnym kontaktem z mieszkańcami oraz firmami i instytucjami lokalnymi ważne jest dostarcza-nie informacji na temat planowanego rozwoju i budo-wanie wizerunku gminy stabilnej, gwarantującej ciągłość rozwoju i wysoką jakość życia na tak zwanych rynkach zewnętrznych, czyli wśród potencjalnych inwestorów. Ta-kim forum są media regionalne i lokalne w dużym mie-ście, pod którego wpływem znajdują się wsie. Publikacje dotyczące planów rozwoju, zasad gospodarowania (najle-piej na przykładach praktycznych), stylu i jakości życia, walorów naturalnych i kulturowych w mediach o za-


��

sięgu regionalnym są nie tylko sposobem na budowanie wizerunku, ale i na pozyskanie partnerów do współpracy międzygminnej i wymiany doświadczeń.

6.2.2. Racjonalne wykorzystanie zasobówRozwój zrównoważony, racjonalne wykorzystanie lokal-nych zasobów wymagają aktywnego udziału wszystkich jednostek ulokowanych na terenie wsi oraz gminy. Dzia-łania pośrednie samorządów powinny mieć na celu:− uświadomienie mieszkańcom i przedsiębiorcom bez-

pośredniego związku między ich działaniem a lokalną jakością życia;

− przekazanie wiedzy i umiejętności umożliwiających proekologiczne zachowania;

− promocję przyjaznego środowisku stylu życia.Główne wyzwania stojące przed władzami lokalnymi w tym kontekście to pozytywny wizerunek przyjaznego środowisku stylu życia w oczach mieszkańców i przed-siębiorców (równoważny: zdrowie, radość, nowoczes-ność) oraz powszechność przyjaznego środowisku stylu życia jako wyróżnika gminy i miejscowości. Wrażliwość na walory środowiska naturalnego i zasady działania na rzecz rozwoju zrównoważonego mogą stanowić istotny element wiążący wspólnotę lokalną. Publikacje drukowa-ne, zwłaszcza o szerszym odbiorze, w skali regionalnej, na temat praktyk sprzyjających środowisku naturalnemu są ważnym elementem budowania takiego wizerunku.

Internet daje tutaj praktyczne możliwości dostarczenia nie tylko informacji ogólnych, ale i szczegółowych na temat:− walorów środowiska naturalnego i zabudowanego,

w tym infrastruktury umożliwiającej korzystanie z nich (np. punkty widokowe, szlaki piesze i rowero-we) dla poszczególnych miejscowości i w szerszym kontekście: gminy, regionu (w porozumieniu z innymi jednostkami samorządowymi);

− lokalizacji, zasad zagospodarowania oraz zachowania się związanych z terenami i obiektami chronionymi dla poszczególnych miejscowości i w szerszym kon-tekście: gminy, regionu (w porozumieniu z innymi jednostkami samorządowymi);

− zasad przyjaznego środowisku stylu życia, np. sposoby ograniczenia i zagospodarowania odpadów domo-wych, technologie budowlane, sposobów zagospoda-rowania posesji;

− infrastruktury niezbędnej dla przyjaznego środowisku stylu życia, np. rozkłady jazdy komunikacji publicznej, lokalizacje przystanków i parkingów rowerowych, adresy punktów zbiórki materiałów wtórnych, możli-wości rekreacji w poszczególnych miejscowościach.

Dodatkowo, w porozumieniu między gminami regionu oraz z przedstawicielami sektora prywatnego, można umieścić stronę na temat przyjaznych środowisku rozwią-zań technologicznych i materiałowych wraz z linkami do lokalnych dostawców produktów i usług skierowa-nych do projektantów, wykonawców i inwestorów.

Informacje wymienione powyżej powinny posłużyć jako materiał edukacyjny w szkołach gminnych. Dzięki temu

nowe pokolenie będzie bardziej świadome, co więcej – jest szansa, że zmienią zachowania rodzin. Dodatkowo znajo-mość walorów własnej miejscowości jest źródłem dumy i przyczynia się zawsze do ograniczenia wandalizmu.

6.2.3. Tożsamość lokalna i wizerunekPunktem wyjścia do kształtowania wizerunku i tożsamo-ści lokalnej powinno być określenie promowanych cech w warstwie kultury materialnej i niematerialnej. Kolejnym krokiem jest powszechna znajomość tych cech i zasad działania przez lokalne środowisko. Kluczem do sukce-su zaś – pozytywne nastawienie i podporządkowanie się mieszkańców i lokalnych przedsiębiorców.

Określenie cech lokalnych związane jest zarówno z este-tyką, jak i priorytetami rozwojowymi. Poszczególne miejscowości w gminie powinny funkcjonować jako ze-spół jednostek o rozpoznawalnym charakterze tak funk-cjonalnym, jak formalnym. Wzorcem może być praktyka brytyjska, gdzie przygotowywane są Zasady projektowa-nia wsi9, przygotowywane dla podstawowych jednostek samorządowych10, co najbliżej odpowiada polskim sołe-ctwom. Dokumenty są przygotowywane wspólnie przez władze, zaproszonych ekspertów i mieszkańców. Pozycja eksperta jest równoważna z doradcą i pomocą technicz-ną. Zasady publikowane są w Internecie oraz w formie drukowanej. Prostym językiem oraz poprzez prezentacje graficzne konkretnych przykładów praktycznych prze-kazują informacje na temat istniejących zasobów oraz dają wskazówki dla inwestorów: nowych i już osiadłych, a planujących modernizację.

Strategie rozwoju oraz studia uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego zawierają wskazów-ki dotyczące zróżnicowania roli i hierarchii ważności w sieci osadniczej gminy. Jednak, z powodu ogólne-go charakteru i zadań związanych przede wszystkim z dalszym planowaniem finansów publicznych, nie są dokumentami komunikatywnymi. Ponadto najczęściej są traktowane jako specjalistyczne, a przez to niedostępne poza urzędem lub publikacją na stronach internetowych. Tymczasem ograniczenie chaosu przestrzennego, zapew-nienie wysokiej jakości zagospodarowania wymaga:− określenia cech lokalnego wizerunku, cech wyróżnia-

jących gminę i poszczególne miejscowości, takich jak: funkcje, kompozycja przestrzenna, formy architek-toniczne, chronione i cenne elementy przyrodnicze i kulturowe;

− określenia zasad kształtowania przestrzeni w poszcze-gólnych miejscowościach będących popularyzatorskim zestawieniem uwarunkowań prawnych wynikających z prawa miejscowego oraz promowanego wizerunku;

− przygotowania wskazówek dla inwestorów przygoto-wujących się do podziałów geodezyjnych działek, do modernizacji swoich posesji, do zakupu lub budowy nowych nieruchomości;

9 Village Design Statement; http://www.countryside.gov.uk/LAR/Land-scape/CC/landscape/village/introduction.asp.

10 parish

��0

− przygotowywania i upowszechnienia komunikatyw-nych, atrakcyjnych i przejrzystych w formie graficznej i słownej materiałów na temat składników lokalnego wizerunku do użytku edukacyjnego i promocji gospo-darczej.

Elementem wspomagającym są zajęcia szkolne na temat: rozpoznawania charakterystycznych elementów archi-tektury i urbanistyki we własnej wsi, znajomość nazw ulic i charakterystycznych miejsc, poszukiwanie śladów historycznych (w tym z drugiej połowy XX wieku), spi-sywanie lokalnych legend, podań i historii rodzinnych. Prowadzona dokumentacja stanowi nie tylko ćwiczenie dla uczniów, ale i źródło wiedzy dla następnych pokoleń oraz samorządu.

W przypadku wsi podmiejskich dynamika przyrostu lud-ności jest bardzo duża. Najczęściej też miejscowości takie nie mogą się pochwalić znaczącym dorobkiem material-nym. Z jednej strony można powiedzieć, że nie ma zbyt wielu elementów, do których można nawiązać. Z drugiej zaś – daje to szansę na ukształtowanie współczesnego wi-zerunku, odnoszącego się w większym stopniu do przy-szłości. Oderwanie od korzeni historycznych na terenach Pomorza Zachodniego jest faktem, choćby z powodu radykalnej wymiany społecznej i dużych zniszczeń po II wojnie światowej. Analizy dokumentacji planistycznej w badanych gminach pokazują, że okres powojenny nie jest uznawany za źródło dumy czy dorobku kulturowe-go. Części strategii, studiów uwarunkowań czy lokalnych planów rozwoju poświęcone historii kończą się na roku 1945. Współczesność zaczyna się w czasie rzeczywistym powstawania dokumentacji. W takich okolicznościach trzeba powiedzieć jasno – wsie podmiejskie obecnie two-rzą historyczne dziedzictwo materialne dla przyszłych pokoleń. To wielka odpowiedzialność zarówno dla władz, jak i inwestorów.

Z rozmów przeprowadzonych w lokalnych urzędach i instytucjach oraz z badań ankietowych wyłania się obraz społeczności świadomej potrzeb funkcjonalnych, obojętnej wobec formy przestrzennej zaspokojenia tych potrzeb. Konieczne jest zwrócenie uwagi na spra-wy estetyczne i dostarczenie w sposób sugestywny pełnej informacji na temat lokalnych zasad budowania. Ponadto potrzebne są materiały ogólne z dziedziny ja-kości zagospodarowania przestrzennego skierowane do mieszkańców oraz osób zainteresowanych zakupem nie-ruchomości. Takie informatory, publikowane na szczeblu ogólnokrajowym, powinny przyczynić się do ograniczenia popytu na źle zaprojektowane nieruchomości w niefunk-cjonalnie zaplanowanych miejscach. Dzięki nim możliwe jest również pośrednie zachęcenie deweloperów do po-lepszenia jakości oferowanych produktów.

6.2.4. Funkcjonalność i dostępnośćBogactwo funkcjonalne obszarów podmiejskich jest za-leżne w dużej mierze od aktywności sektora prywatne-go. Wiele gmin wykorzystuje sąsiedztwo dużego miasta oraz głównych szlaków komunikacyjnych do budowania

siły gospodarczej. Niewątpliwie położenie może być ogromnym atutem dla rozwoju stref produkcyjnych oraz handlu wielkopowierzchniowego. Są to jednak elementy niewystarczające do osiągnięcia wysokiej jakości zago-spodarowania przestrzennego, zwłaszcza przy dużej skali inwestycji mieszkaniowych. Podstawowymi narzędziami w oddziaływaniu na przedsiębiorców są: planowanie przestrzenne, informacja publiczna, promocja gospo-darcza, inwestycje w obiekty o charakterze publicznym, kształtowanie systemu transportowego. Do działań sty-mulujących rozwój placówek usługowych na terenie miej-scowości należą:− wspieranie powstawania nowych placówek:

○ wspieranie rozwoju lokalnej przedsiębiorczości;○ tworzenie w planach stref wielofunkcyjnych umoż-

liwiających budowę obiektów usługowych na tere-nach mieszkaniowych, adaptacje części budynków na cele działalności gospodarczej itp.;

− zapewnienie dopływu klientów dla lokalnych usług:○ tworzenie stref pieszych,○ tworzenie atrakcyjnych przestrzeni publicznych za-

chęcających mieszkańców do spacerów i korzysta-nia z lokalnych usług.

Dzięki planowaniu przestrzennemu samorządy gwaran-tują trwałość warunków zewnętrznych inwestycji. Doty-czy to zarówno możliwości zabudowy konkretnej działki, jak i dostępności do rynków zbytu na towary i usługi. Mowa tutaj zarówno o dostępności komunikacyjnej, jak i o promowaniu określonych wskaźników gęstości zaludnienia. Ważne są zarówno potencjał rynkowy, jak i potencjał rynku pracy. Tereny zamieszkane przez oso-by o dochodach wyższych niż średnia krajowa mogą być dobrym generatorem popytu na towary i usługi, ale także źródłem siły roboczej dla projektów wymagających wyż-szych kwalifikacji.

Informacja publiczna skierowana do przedsiębiorców, potencjalnych inwestorów z branż pozamieszkaniowych, to przede wszystkim szczegółowe dane o miejscowości:− komunikatywna i obrazowa prezentacja wizerunku

i priorytetów rozwojowych;− informacja na temat promocji wybranych form dzia-

łalności przez władze lokalne, linki do właściwych in-stytucji i dokumentów;

− opis zasobów ekonomicznych w danej wsi, takich jak: dostępne grunty budowlane, średnie ceny nierucho-mości, wysokość podatków lokalnych, liczba ludności, liczba gospodarstw domowych, wyposażenie w usłu-gi, profil wykształcenia mieszkańców, przybliżony stopień zamożności i zmotoryzowania, transport publiczny, lista aktywnych firm itp.;

− prezentacja uwarunkowań zewnętrznych: komunikacja, prezentacja dostępnego rynku pracy i edukacji itp.

Ważnymi grupami docelowymi są mieszkańcy – zarówno obecni, jak i potencjalni. Stanowią oni znaczący poten-cjał rynkowy i również należy zapewnić im odpowiednio przygotowaną co do zakresu i formy informację. Obecni mieszkańcy powinni być informowani o:


��

− sprawach bieżących dotyczących w pierwszej kolejno-ści własnej wsi, następnie całej gminy oraz regionu;

− walorach gminy i poszczególnych miejscowości: cha-rakterystyczne cechy budujące związki i dumę z miej-sca zamieszkania;

− zasadach funkcjonowania gminy i trybie postępowa-nia w przypadku pomysłów czy zażaleń;

− linkach do istniejących stron i forów internetowych na temat miejscowości;

− rozkłady jazdy transportu publicznego z mapkami;− planach rozwoju w formie popularyzatorskiej.Mieszkańcy przyszli (potencjalni nabywcy gruntów lub domów i mieszkań na terenie gminy) powinni:− jakości życia w gminie i w poszczególnych miejsco-

wościach, w tym: opis dostępnych usług publicznych i komercyjnych;

− charakterystycznych cech lokalnej kultury, w tym: za-sad kształtowania zabudowy;

− rozkład jazdy i lokalizacji przystanków transportu publicznego;

− linkach do innych instytucji publicznych na terenie miejscowości (np. szkoły);

− linkach do firm budujących na terenie gminy;− planach rozwoju w formie popularyzatorskiej.

Samorząd, pełniąc rolę inwestora i planisty, jest odpo-wiedzialny za kształtowanie lokalnego systemu transpor-towego, a tym samym jest w stanie promować przyjazne jakości zagospodarowania przestrzennego zachowania oraz lokalizację inwestycji prywatnych. Obiekty uży-teczności publicznej stanowią dobry katalizator rozwoju drobnego handlu i usług jako miejsca uczęszczane. Po-dobnie jest w przypadku przystanków i stacji. Samo-rząd, promując komunikację publiczną, poruszanie się pieszo czy rowerem po terenie miejscowości, promuje nie tylko ekologiczny transport i wspiera ochronę środo-wiska. Tym sposobem przyczynia się do wzrostu opłacal-ności małych usług lokalnych. Człowiek bez samochodu łatwiej poddaje się impulsowi wstąpienia po drodze do sklepu czy zakładu usługowego, chętniej też robi drobne sprawunki koło domu. Ciągłość i bezpieczeństwo po-ruszania się po wsi oraz między miejscowościami może przyczynić się do ograniczenia użytkowania samochodu na trasach wewnętrznych.

6.3. Koordynacja rozwoju i planowanie przestrzenneTradycyjne rozumienie koordynacji rozwoju i planowa-nia przestrzennego przez samorządy ogranicza się do obowiązków ustawowych. Wszelkie furtki umożliwiające uwolnienie się od kosztów przygotowywania dokumenta-cji są skwapliwie wykorzystywane. Niskie pokrycie tere-nów podmiejskich gmin wiejskich planami miejscowymi to podstawowa przyczyna spontanicznej formy suburba-nizacji. Chaos przestrzenny wynika głównie z niskiego stopnia kontroli i koordynacji rozwoju ze strony władz lokalnych.

Analizy dokumentów planistycznych przeprowadzone w ramach pracy badawczej wykazują, iż głównymi bolącz-kami procesów koordynacji i planowania rozwoju, a tym samym nieskuteczności samorządu przy zapewnianiu wy-sokiej jakości zagospodarowania przestrzennego, są:− proceduralne traktowanie opracowań planistycznych

i wynikająca z tego ich nikła wartość merytoryczna;− system prawny umożliwiający zagospodarowanie prze-

strzenne bez planów (które uwzględniają interes publicz-ny), a także wbrew studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego (wbrew interesowi publicznemu określonemu tym dokumentem);

− brak planów miejscowych;− niespójność merytoryczna założeń dokumentów

z zakresu planowania rozwoju i przestrzennego;− niespójność oznaczeń, nomenklatury planów miej-

scowych przygotowywanych przez zleceniobiorców zewnętrznych;

− niszowy charakter wiedzy na temat założeń planów rozwoju, kierunków i planów miejscowych zagospo-darowania przestrzennego wynikająca z hermetycznej formy i niskiej dostępności dokumentów.

Skuteczna koordynacja i kontrola w dziedzinie jakości zagospodarowania przestrzennego wymagają od samo-rządu takich działań, jak:− skuteczne i konsekwentnie realizowane planowanie

rozwoju;− komunikatywne informacje na temat rozwoju miejsco-

wości i gminy skierowana do społeczności lokalnej;− komunikatywne informacje na temat rozwoju miejsco-

wości i gminy skierowane do inwestorów;− przygotowywanie planów miejscowych dla całych miej-

scowości, ze szczególnym uwzględnieniem terenów wsi znajdujących się pod silną presją inwestycyjną oraz tych wskazanych jako priorytetowe w strategii rozwoju;

− regularne konsultacje i debaty;− monitoring realizacji planów.Warunkiem wstępnym jest pozytywne nastawienie i prze-konanie samorządów co do skuteczności i pozytywnych efektów kontroli zagospodarowania. Działania izb za-wodowych powinny zmierzać w kierunku zmiany po-strzegania planowania jako listy wymagań i ograniczeń, a jako gwarancji na osiągnięcie i trwałość odpowiedniej jakości przestrzeni.

6.3.1. Uprawnienia i spójność planowaniaW obszarze planowania rozwoju samorządy powinny dą-żyć do zapewnienia:− rzeczywistej przejrzystości i uczestnictwa społeczne-

go w procesie planowania (rozwoju i zagospodaro-wania przestrzennego);

− powszechnej dostępności i znajomości podstawo-wych założeń planów rozwoju i zasad kształtowania rozwoju przestrzennego;

− kontroli spójności i realizacji planów rozwoju oraz ja-kości zagospodarowania przestrzennego;

��

Rys. 6.3-1Model zapisu planistycznego poprawiającego skuteczność koordynacji i kontroli rozwoju przestrzennego przez samorządy. [AZ]

− monitorowania zgodności planów rozwoju oraz za-gospodarowania przestrzennego z zasadami rozwoju zrównoważonego oraz oczekiwaniami mieszkańców.

Konieczne jest przejęcie przez samorząd roli aktywnej, przywódczej w rozwoju przestrzennym. Wśród bada-nych gmin zaobserwowano w tym zakresie różne po-stawy – od silnej roli wiodącej11, poprzez traktowanie planowania jako narzędzia w służbie szerszych progra-mów rozwojowych i politycznych12, po marginalizację planowania w zarządzaniu gminą13. Zmiana postawy z biernej na aktywną może być obecnie oparta o wymia-nę doświadczeń, konkretną wiedzę i obserwacje skutków polityki prowadzonej od roku 1995 przez samorządy.

Uczestnictwo społeczne w procesach planowania jest utrudnione na terenach wsi podmiejskiej ze względu na początkową bardzo niską aktywność i zainteresowanie napływowych mieszkańców sprawami lokalnymi. Obo-jętność i brak związków z miejscem zamieszkania może zostać utrwalona w przypadku bierności samorządu wobec kontaktów z wyborcami. Kontakty i budowanie relacji ze społecznością lokalną powinny być oparte na następujących fundamentach:

11 Police: 90% pokrycia planami miejscowymi, pierwsze studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego uchwalono w roku 2000, strategię dopiero w 2004.

12 Goleniów: pierwsza strategia rozwoju uchwalona w roku 1999, nowa (po-wstała po monitoringu realizacji) uchwalona w 2004 roku; Plan Rozwoju Lo-kalnego z 2003 roku; Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego 2002 i 2005 r.

13 Dobra: Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzenne-go uchwalone 30.12.2002 roku, strategia rozwoju w 2004 r. pokrycie planami miejscowymi ok. 5% powierzchni.

− szeroka informacja na temat daty, miejsca i tematu spotkania;

− obustronna wiedza na temat dyskutowanych zagad-nień oraz kompetencji w tym zakresie;

− regularne spotkania w celu monitorowania realizacji wcześniej przyjętych założeń oraz zebrania informacji na temat potrzeb.

Dyskusje z mieszkańcami, zwłaszcza prowadzone okazjo-nalnie i interwencyjnie, często zamieniają się w polityczną debatę. Regularność spotkań powinna ograniczyć liczbę przypadkowych wypowiedzi. Kanały informacji o spot-kaniach powinny zostać zrewidowane. Zmieniają się one w rytm naturalnych przemian w każdej miejscowości, a we wsiach podmiejskich – bardzo szybko. Tradycyjne miejsca spotkań, takie jak przystanek PKS czy lokalny sklep, nie mają już tak wielkiego znaczenia dla nowych mieszkańców, uzależnionych od samochodu, komórki i Internetu w życiu codziennym. Niska frekwencja na spotkaniach wiejskich wynika więc nie tylko z bierności, ale także z niedoinformowania. Nowoczesne środki tech-niczne umożliwiają prowadzenie forum internetowego, ale także śledzenie opinii na forach prywatnych dotyczących gminy i miejscowości, forach szkół gminnych. Pozyska-ne informacje stanowią źródło informacji o nastrojach i aspiracjach niektórych grup społecznych.

Partycypacja wiąże się z przejęciem części odpowiedzial-ności za rozwój. Konieczna jest świadomość co do obec-nych planów rozwoju oraz konsekwencji proponowanych rozwiązań. Stąd, i nie tylko, wynika konieczność zapew-nienia przez samorządy komunikatywnej w przekazie informacji na temat zagospodarowania przestrzennego i planów rozwoju. Dokumenty w formie wymaganej


��

prawem są bardzo hermetyczne w warstwie językowej jak i graficznej. Można je opracować w formie popularnej. Załączniki graficzne są uniwersalnym sposobem przeka-zu, zwłaszcza informacji, które są związane z przestrze-nią lub ogólnie mówiąc – trzecim wymiarem. Dostęp do dokumentów planistycznych w formie uproszczonej po-winien być powszechny (Internet, publikacje drukowane) dla mieszkańców i przedsiębiorców oraz potencjalnych inwestorów. Popularyzatorska, atrakcyjna i przejrzysta w formie graficznej i językowej, informacja publiczna powinna obejmować następujące zagadnienia:− wizje i priorytety rozwoju gminy,− wizje i priorytety rozwoju dla poszczególnych miej-

scowości,− zasady kształtowania zabudowy w danych miejsco-

wościach,− formy promocji i wsparcia dla priorytetów inwestycji

publicznych w najbliższych latach.

W warstwie merytorycznej samorządy powinny dążyć do wypracowania jednolitej i określonej w sposób czytelny wizji rozwoju, która będzie znajdowała odzwierciedlenie we wszystkich dokumentach planistycznych. Misje roz-woju powinny dawać wskazówki co do ogólnego kie-runku rozwoju. Należy je więc formułować w sposób zrozumiały. Misja jest decyzją co do wspierania i elimina-cji pewnych form zagospodarowania. Dlatego musi być sformułowana precyzyjnie14. Cele w rodzaju: „rozwój”, czy „nowa jakość” są tak ogólne, że żaden z mieszkań-ców nie będzie w stanie powiedzieć, jaki wpływ mogą mieć na jego życie i odwrotnie. Podobnie jest ze specja-listami, którzy opierając się na ogólnikach tworzą ogól-nikowe dokumenty o wartości praktycznej ograniczonej do spełnienia formalnego wymogu posiadania odpowied-niej dokumentacji. Wizerunek powinien być precyzyjnie określony, a następnie przełożony na cele i zadania oraz zagospodarowanie przestrzenne we wszystkich do-kumentach planistycznych: od strategii, planu rozwoju lokalnego, programów sektorowych po studia uwarun-kowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego i plany miejscowe.

W przypadku gmin podmiejskich bardzo ważnym aspek-tem rozwojowym są uwarunkowania zewnętrzne, w tym szczególnie relacje z miastem. Praktyka gmin podszcze-cińskich pokazuje, że planują one rozwój w oderwaniu od kontekstu regionalnego, pomimo korzystania z np. zewnętrznej infrastruktury społecznej. Wsie podmiejskie, przejmując kolejne rzesze podatników, stanowią coraz sil-niejszą konkurencję dla miasta w wymiarze finansowym. Jednocześnie są źródłem kosztów związanych z obsługą

14 Misje rozwoju badanych gmin: Rozwój społeczno-gospodarczy gminy Do-bra warunkiem rozwoju w UE. Gmina Goleniów nowoczesna, przyjazna ludziom i środowisku, stwarzająca warunki dla harmonijnego rozwoju, ros-nącej jakości życia i zamożności, sprzyjająca realizacji dążeń i aspiracji jej mieszkańców. Nowa jakość egzystencji w gminie Kobylanka. Zrównoważo-ny i zharmonizowany ze środowiskiem naturalnym rozwój społeczno-gospo-darczy gminy Kołbaskowo, który umożliwi osiągnięcie zarówno standardów europejskich w działalności gospodarczej, jak i wysoką jakość życia społecz-ności lokalnej to misja gminy. Gmina Police to przestrzeń, możliwości, przy-jazne środowisko – tu warto żyć i inwestować.

mieszkańców intensywnie korzystających z udogodnień miejskich, w tym z infrastruktury transportu. Wobec powyższego zarówno miasto, jak i wieś mają powody, aby podjąć współpracę na poziomie planowania rozwo-ju i planowania przestrzennego. Planowanie powinno uwzględniać:− strategie i plany rozwoju uwzględniające rzeczywiste

powiązania przestrzenne i funkcjonalne z sąsiednimi gminami i miastem;

− plany rozwoju miejscowości identyfikujące i odnoszące się do związków zewnętrznych życia mieszkańców i ich rzeczywistego oraz promowanego stylu życia, który wpływa na rozwój zrównoważony i jakość życia;

− studia uwarunkowań uwzględniające istniejące funk-cjonalne powiązania zewnętrzne koordynowane i spójne studia uwarunkowań i plany miejscowe do-tyczące miejscowości podzielonych granicami admini-stracyjnymi;

− plany miejscowe obejmujące obszary całych jednostek strukturalnych;

− jednolity (co najmniej spójny) i zrozumiały słownik pojęć i oznaczeń graficznych stosowany przez auto-rów wszystkich opracowań.

Ze względu na fakt, iż duże miasta w Polsce posiadają własną jednostkę sporządzającą plany, zaś gminy zleca-ją to zadanie wielu firmom prywatnym, mogą być one źródłem wzorca jednolitego słownictwa i podstawowych oznaczeń graficznych. Jednak ostateczna decyzja należy do porozumienia międzygminnego. Ważne jest, aby ter-minologia i grafika opracowań była jednolita na obszarze gminy i spójna w obszarze metropolitalnym. Należy za-znaczyć, iż powierzenie monopolu na planowanie, zwłasz-cza planowanie przestrzenne jednej firmie, jest co prawda gwarancją takiej spójności formalnej, jednak (zwłaszcza ze względu na skalę opracowań), jest rozwiązaniem bar-dziej kosztownym finansowo i czasowo. Konieczność przestrzegania ustaleń formalnych związanych z opraco-waniami planistycznymi powinny znaleźć się każdorazo-wo w specyfikacji istotnych warunków zamówienia.

6.3.2. Racjonalne wykorzystanie zasobówPlany zagospodarowania przestrzennego poszczegól-nych wsi powinny korespondować z ich wizjami rozwo-ju. Powoduje to następujące implikacje w planowaniu przestrzennym:− Zachowanie wiejskiego charakteru wymaga radykal-

nych środków ograniczających rozwój ilościowy i ekspansję przestrzenną. Konieczne jest utrzymanie korzystnych dla rdzennej ludności proporcji ilościo-wych oraz wyłączenie z zabudowy terenów okala-jących, co ma zapewnić czytelność granic jednostki osadniczej.

− Rozwój masowy wymaga decyzji rewolucyjnych w stosunku do istniejącej struktury sieci osadniczej, czyli budowy nowych miast. Planowanie zespołów mieszkaniowych wielkości przerastającej ludnościo-wo i powierzchniowo wszystkie inne miejscowości wymaga myślenia o nich nie w kategorii osiedla, ale

��

jednostki osadniczej wraz z właściwym poziomem rozwoju usług podstawowych, hierarchiczną strukturą przestrzenną oraz rozbudowanym systemem trans-portowym (wewnętrzna sieć uliczna i zewnętrzne po-wiązania komunikacyjne).

− Rozwój na granicy z miastem wiąże się z koniecz-nością wspólnego planowania rozwoju i finansowania infrastruktury. Proces scalania miejscowości wiejskich z dzielnicami miast powinien inicjować współpracę, ale także jest krokiem ku scaleniu nie tylko fizycznemu i funkcjonalnemu, ale i administracyjnemu z mia-stem. Rozbudowa dzielnicy miasta na terenach gminy faktycznie pozbawia gminę jej nadrzędnej roli w za-rządzaniu. Jest to jednocześnie szansa na uzyskanie wysokiej jakości zagospodarowania przestrzennego ze względu na dostępność dwóch źródeł finansowa-nia oraz szansa na chaos przestrzenny ze względu na rozmycie się odpowiedzialności za ostateczny kształt konglomeratu administracyjnego.

Jasna i znana mieszkańcom wizja rozwoju pozwoli na kształtowanie pozytywnego nastawienia co do koniecz-nych ograniczeń związanych z racjonalnym gospodaro-waniem zasobami oraz przyjaznym środowisku stylem życia. Materiały poglądowe powinny w sposób komu-nikatywny, umożliwić powszechne zrozumienie polityki rozwoju gminy oraz wpływu indywidualnych działań na jakość zagospodarowania przestrzennego, a tym samym jakość życia mieszkańców. Kluczowe zagadnienia, które powinny się znaleźć w takich publikacjach:− omówienie strategii: ilustracja priorytetów rozwojo-

wych w poszczególnych miejscowościach gminy, kie-runki rozwoju i obszary chronione (z ograniczeniami dla inwestycji);

− prezentacje planów rozwoju lokalnego i miejscowości: lokalizacja i wielkość przestrzeni potrzebnej na reali-zację wyznaczonych zadań, kierunki rozwoju, miejsca szczególnie ważne (np. centralne miejsce spotkań, lo-kalizacja cennych obiektów i obszarów, sieci komuni-kacyjne) oraz obszary chronione (z ograniczeniami dla inwestycji).

Racjonalne gospodarowanie zasobami można osiągnąć wyłącznie poprzez planowanie rozwoju i konsekwentną realizację założeń. Rozproszenie inwestycji powoduje konkretne zagrożenia dla jakości przestrzeni. Nadmierna zabudowa terenów naturalnych oraz rozproszenie zabu-dowy mają negatywny wpływ na środowisko, ponadto wiążą się z kosztami inwestycyjnymi rozwoju infrastruk-tury technicznej oraz utratą kontroli nad emisjami. Z tego względu gminom powinna opłacać się skuteczna kontro-la rozwoju, co jest zadaniem o przewadze korzyści nad kosztami ze względu na wysoki popyt na nieruchomości w strefie podmiejskiej.

Monitorowanie stanu zagospodarowania, w tym dzia-łań inwestycyjnych, w porozumieniu z powiatowymi inspektoratami nadzoru budowlanego, jest wskazane nie tylko ze względu na wykrywalność samowoli budowla-nych, ale też ze względu na identyfikowanie nieruchomo-

ści opuszczonych, obserwację zachowań inwestycyjnych na terenie miejscowości i gminy. Wiele zidentyfikowa-nych w trakcie badań nieprawidłowości powstało w wy-niku niewiedzy tak po stronie prywatnych inwestorów, jak i pracowników samorządowych.

6.3.3. Tożsamość lokalna i wizerunekTożsamość lokalna we wsiach podmiejskich jest bardzo niewielka. Znakomita większość mieszkańców nie za-uważa we własnej miejscowości nic istotnego poza włas-ną posesją. Brak związków z miejscem wynika w dużej mierze z braku lokalnego charakteru i ubogości funkcji. Jest to szczególnie widoczne we wsiach o małym dzie-dzictwie materialnym oraz tam, gdzie skala nowego za-gospodarowania wielokrotnie przewyższa stan sprzed fali urbanizacji.

Własna posesja bardzo rzadko postrzegana jest w szer-szym kontekście urbanistycznym. Inwestorzy pozbawieni wiedzy i informacji z zakresu lokalnych form architekto-nicznych kierują się zasadą wolności. Powszechne stoso-wanie projektów katalogowych nie jest tak szkodliwe dla ładu przestrzennego jak brak reguł i indywidualizm. Na-bywcy gruntów, myśląc o postawieniu własnego domu, starają się oszczędzać na projekcie (katalog), jednak nigdy nie skąpią na indywidualizmie. Decyzje o wyborze roz-wiązań architektonicznych, czy zakupie nieruchomości podejmowane są przy bardzo ograniczonej wiedzy na te-mat jakości zagospodarowania przestrzennego.

Tworzenie związków z miejscem możliwe jest przy za-stosowaniu instrumentów planowania rozwoju i koor-dynacji zagospodarowania. Działania inspirujące splatają się z kontrolnymi. Podstawowa sprawa to sprecyzowanie spójnego i indywidualnego w skali gminy wizerunku wsi, jego ochrona i promocja. Materiały informacyjne, będące popularną wersją zapisów w dokumentach, po-winny zawierać między innymi:− strategie i plany rozwoju: wskazówki techniczne

i ilustracje głównych składników tożsamości lokalnej, istniejących i kreowanych: lokalizacje i formy prze-strzenne;

− plany rozwoju lokalnego i miejscowości: uwzględnie-nie wykorzystania obiektów zabytkowych do współ-czesnych celów, w tym na cele publiczne, określenie form wsparcia dla lokalnych przedsięwzięć z zakresu konserwacji obiektów prywatnych, a stanowiących o tożsamości lokalnej;

− studium uwarunkowań i kierunków zagospodaro-wania przestrzennego: określenie ogólnych zasad kształtowania form zabudowy, zasady kształtowania wewnętrznej sieci ulicznej, zasady kształtowania i eks-pozycji elementów fizjonomii krajobrazu, wskazanie terenów publicznych – wizytówek miejscowości;

− plany miejscowe: ilustrowane przedstawienie zasad kształtowania form zabudowy, np. forma, materiał i kolor właściwy dla lokalnego wizerunku, usytuowa-nie budynków, kształtowanie przestrzeni publicznych oraz wynikających z tego walorów użytkowych;


��

− przewodnik dla inwestorów i projektantów po miej-scowościach na temat: lokalnego stylu i wizerunku, promowanych funkcji, działalności gospodarczej oraz form urbanistycznych i architektonicznych, możli-wości wsparcia promowanych inwestycji ze środków publicznych.

Analizowane przykłady dynamicznie rozwijających się miejscowości pokazują, że większość obiektów i roz-wiązań kreujących przestrzeń o niskiej jakości powstała zgodnie z obowiązującym prawem. Najczęściej w oko-licznościach braku planu miejscowego, na mocy decyzji o warunkach zabudowy, ale także na terenach objętych planami. Wśród przyczyn można wymienić:− brak planów miejscowych,− wysoki popyt na domy poza miastem,− kluczowe znaczenie ceny i funkcji na niekorzyść walo-

rów estetycznych i funkcjonalnych,− niepełna wiedza nabywców na temat rozwoju prze-

strzennego w otoczeniu nabywanej nieruchomości,− niepełna wiedza nabywców na temat rzeczywistych

walorów użytkowych i ich wpływu na jakość życia w długim okresie,

− brak związków emocjonalnych z miejscem zamiesz-kania.

Regulacje prawne są koniecznym, ale nie jedynym ani wy-starczającym instrumentem do tworzenia wysokiej jakości zagospodarowania przestrzennego. Potrzebna jest infor-macja i związki mieszkańców z miejscem, aby część obowiązków kontrolnych mogli przejąć sami obywatele. Cechą społeczną wsi jest samokontrola. Ten mechanizm zanika wraz z obojętną na sąsiadów ludnością napływo-wą. Te więzi z miejscem warto kreować, choćby w celu ograniczenia aktów wandalizmu.

6.3.4. Funkcjonalność i dostępnośćTworzenie więzi z miejscem to kreowanie konkretnych związków funkcjonalnych odnoszących się do życia co-dziennego mieszkańców. W zakresie kontroli rozwoju wiodącą rolę pełni planowanie obszarów wielofunkcyj-nych oraz zabezpieczenie terenów pod inwestycje pub-liczne na terenie miejscowości. Celem nadrzędnym planowanej struktury funkcjonalno-przestrzennej, poza jakością przestrzeni, jest tworzenie warunków do budo-wania związków mieszkańców z miejscem zamieszkania. Ludność napływowa pozostaje przez długi czas związa-na w większy sposób z miastem, jako że podstawowe potrzeby są realizowane w dotychczasowych miejscach. W badanych miejscowościach usługi handlu powoli od-zyskują swoją pozycję. Jednak bliższe spojrzenie na dane pokazuje, że głównie dzięki lokalizacji handlu wielko-powierzchniowego. Dane na temat miejsca korzystania z usług lekarza rodzinnego pokazują, że bez pomocy samorządu, mieszkańcy będą zmuszeni do kosztownych i czasochłonnych dojazdów.

W przypadku usług o charakterze komercyjnym powsta-ją one zgodnie z mechanizmami rynkowymi. Głównym czynnikiem katalizującym rozwój usług podstawowych jest wielkość popytu zależna od takich czynników prze-

strzennych, jak: gęstość zaludnienia, obecność przestrze-ni publicznych, koncentracja pokrewnej działalności gospodarczej. Samorząd wpływa na te czynniki poprzez uwzględnianie w studium i planach miejscowych:− stref wielofunkcyjnych, − centrum miejscowości o wielofunkcyjnym zagospo-

darowaniu oraz wyższej niż otoczenie intensywności zagospodarowania,

− wyznaczanie lokalizacji inwestycji celu publicznego w miejscach centralnych lub połączonych z centrum ciągłymi w formie przestrzeniami publicznymi,

− planowanie ciągłych przestrzeni publicznych, np. ciągi piesze, rowerowe, w kontekście struktury przestrzen-nej miejscowości, ale także gminy i regionu.

Są to wskazówki natury podstawowej z dziedziny do-brego projektowania urbanistycznego15, a jednak nie znajdują odzwierciedlenia w planach rozwoju. Na te-renach wsi podmiejskich dzieje się tak ze względu na niedostosowanie skali i zakresu opracowania studium oraz brak planów miejscowych obejmujących zakresem całe miejscowości, a w przypadku szczególnie rozle-głych − obszar centralny. Istnieje rozdźwięk pomiędzy planowanymi wskaźnikami wzrostu a szczegółowością rozwiązań przestrzennych. Umożliwiany jest maksymal-ny rozwój miejscowości, faktyczne przekształcenie ich w miasta, jeśli brać pod uwagę składnik demograficzny. Tymczasem opracowanie zagospodarowania pozostaje w formie i skali typowej dla terenów wiejskich. Może to wynikać tak z niewiedzy, jak i mechanizmu polityczne-go wyparcia. Wzrost skoncentrowany jest na rubieżach gmin, tworzenie nowych miast to, w przypadku gmin wiejskich, radykalna zmiana struktury i hierarchii sieci osadniczej. W konsekwencji możliwe jest nawet odłącze-nie się najsilniej zurbanizowanych, fizycznie połączonych z miastem, miejscowości na rzecz aglomeracji miejskiej. W celu zapewnienia ciągłości i sprawności zewnętrznych powiązań komunikacyjnych, zarówno infrastruktury, jak i transportu zbiorowego konieczna jest współpraca pla-nistyczna w kontekście regionalnym, z udziałem samo-rządu miasta oraz gmin pozostających pod jego wpływem funkcjonalnym.

Odzwierciedleniem silnego ciążenia funkcjonalnego w kierunku miasta jest układ komunikacji wewnętrznej w gminach podmiejskich, który pogłębia uzależnienie mieszkańców od miejskich usług. Planowanie rozwoju wewnętrznej sieci komunikacji umożliwiającej szybki dojazd do stolicy gminy przyczynia się do odciążenia dróg tranzytowych oraz do zwiększenia dostępności oferowanych przez gminę usług publicznych. Syste-my komunikacji wewnętrznej we wszystkich badanych wsiach podmiejskich oparte są na osi drogi (dróg) głów-nej oraz gronowych lub sieciowych układach miniosiedli

15 Chmielewski Jan M., Teoria urbanistyki, wybrane zagadnienia, Politechnika War-szawska, Warszawa 1996; Czarnecki Władysław, Planowanie miast i osiedli, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1962; Llewelyn-Davies, Ur-ban Design Kompendium, English Partnerships, Londyn 2005; Towards an Urban Renaissance, Final Report of the Urban Task Force Chaired by Lord Rogers of Riverside; Int Thomson Publishing Services; Wielka Brytania 1999.

��

mieszkaniowych. W każdym przypadku droga główna pełni rolę zarówno trasy przelotowej, jak i drogi zbior-czej z ruchu wewnętrznym. Rosnące natężenie ruchu powoduje systematyczne pogorszenie się bezpieczeń-stwa poruszania się wewnątrz wsi. Nowe inwestycje w ścieżki i chodniki skoncentrowane są wzdłuż dróg głównych. Są chwilowym polepszeniem sytuacji, jednak nie wnoszą nowej jakości. Podziały geodezyjne gruntów rolnych bez ogólnej wizji wewnętrznej sieci ulicznej do-prowadziły do powstania kuriozalnych i kosztownych sytuacji, w których:− posesje z domami jednorodzinnymi obsługiwane są

z dwóch, a nawet trzech stron;− ślepe ulice nie mają wydzielonych placów manewro-

wych do zawracania;− nieciągłość struktury ulicznej.Polepszeniu dostępności wewnątrz miejscowości sprzyjają:− szczegółowe wskazania obszarów o charakterze

publicznym w studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego oraz planach miej-scowych;

− kształtowanie systemu przestrzeni publicznych dos-tępnych pieszo lub rowerem, miejsc niezobowiązują-cych spotkań mieszkańców w powiązaniu z systemem ogólnodostępnych terenów rekreacyjnych oraz zieleni (lasy, parki, skwery);

− działania z zakresu integracji społecznej ujęte w stra-tegii i planach rozwoju lokalnego;

− całościowe kształtowanie sieci ulicznej na terenie wsi, co wymaga dodatkowego opracowania na poziomie studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowa-nia przestrzennego;

− minimalizacja liczby oraz długości ślepych ulic w pla-nach miejscowych;

− ograniczenie możliwości tworzenia osiedli zamkniętych;− rozdział ruchu pieszego i zmotoryzowanego zarów-

no w zapisach planów miejscowych, studium, jak i w planach rozwoju przy projektowaniu inwestycji z zakresu infrastruktury transportowej;

− przeprowadzanie scaleń gruntów koniecznych do rea-lizacji sprawnego i ciągłego systemu sieci ulicznej.

Fizyczne zatrzymanie mieszkańców na terenie wsi, za-interesowanie ich otoczeniem, zachęcenie do realizacji podstawowych potrzeb życiowych w miejscu zamiesz-kania jest ściśle związane z obecnością niezbędnych elementów funkcjonalnych, ale także ze stworzeniem wa-runków do uniezależnienia się od samochodu. Mieszkań-cy wsi podmiejskich najczęściej korzystają z własnych pojazdów w codziennych sprawach, takich jak dojazd do pracy, szkoły czy na zakupy. Promocja przyjaznego środowisku sposobu przemieszczania się może przyczy-nić się nie tylko do obniżenia szkodliwych emisji, ale też zmniejszenia się natężenia ruchu na drogach głównych i rozwoju lokalnych usług.

Całościowa, aktywna polityka transportowa powinna być uwzględniona we wszystkich dokumentach plani-

stycznych. Ponadto polityka ta powinna być prowadzona wspólnie w całym obszarze oddziaływania dużego mia-sta, ze względu na współzależności funkcjonalne i or-ganizacyjne oraz wysokie koszty inwestycyjne rozwoju infrastruktury. W otoczeniu Szczecina funkcjonuje obec-nie jedno międzygminne przedsiębiorstwo transportowe, między miastami Szczecin i Police, obsługujące także tereny podmiejskich wsi. Jest to działanie w dobrym kierunku, jednak niewystarczające. Samorządy powinny wykorzystywać swoją nadrzędną pozycję oraz szeroką wiedzę na temat gminy w celu prowadzenia pełnej po-lityki transportowej, od wyboru środków transportu, po-przez działania edukacyjne i informacyjne zachęcające do ekologicznych form przemieszczania się, po działania inwestycyjne i organizacyjne zmierzające do rentowności podejmowanych przedsięwzięć.

6.4. Inwestycje publiczneInwestycje publiczne są jedynymi bezpośrednimi dzia-łaniami samorządów polepszającymi jakość zagospo-darowania przestrzennego. Są więc najskuteczniejsze, ale jednocześnie – najbardziej kosztowne. Gminy, spo-rządzając plany rozwoju, podejmują decyzje o swoich priorytetach, wpływając na czas i sposób realizacji zadań inwestycyjnych. Analizy dokumentów gmin w obszarze oddziaływania funkcjonalnego miasta Szczecin wykazały, iż zadania inwestycyjne rozpatrywane są głównie kwoto-wo i funkcjonalnie. Nigdy pod kątem pożądanej jakości przestrzeni czy formy i estetyki obiektu.

Inwestycje publiczne pełnią funkcję katalizatorów dłu-gotrwałych procesów poprawy jakości zagospodarowa-nia przestrzennego. Obecność infrastruktury społecznej i infrastruktury transportu podwyższają atrakcyjność ko-mercyjną lokalizacji. Tym samym działają inspirująco na sektor prywatny. We wsiach podmiejskich tereny miesz-kaniowe rozwijają się obecnie praktycznie bez aktywnego udziału władz. Zdeterminowani inwestorzy są skłon-ni ponosić koszty infrastruktury technicznej, budować własne generatory i indywidualne oczyszczalnie ścieków. Wbrew chwilowej obniżce kosztów rozwoju dla samorzą-dów, nie są to zjawiska korzystne dla jakości przestrzeni. Utrata kontroli nad kształtem rozwoju infrastruktury oraz nad jej eksploatacją stanowi również problem dla rozwo-ju zrównoważonego, ze względu na ograniczone możli-wości kontrolowania emisji do środowiska (np. zbiorniki bezodpływowe na nieczystości) oraz poboru zasobów naturalnych (np. studnie).

Dzięki inwestycjom publicznym samorządy przejmują przywódczą rolę w rozwoju przestrzennym. W tej chwili gminy korzystają z ogromnego popytu na tereny miesz-kaniowe. Jak każde zjawisko rynkowe – nie jest ono stałe. Walory jakościowe zaczną mieć znaczenie. Przekładają się one również (pośrednio) na dochody budżetów lokal-nych. Wzrost liczby zamożnych, wymagających, miesz-kańców czy dobrze prosperujące lokalne firmy to wyższe kwoty z udziału w podatkach od dochodów. Inwestycje na terenach wiejskich, zmierzające do podwyższenia jako-


��

ści życia i zróżnicowania gospodarki, znajdują się od lat w kręgu inwestycji wspieranych z budżetu Unii Euro-pejskiej. Tereny wsi podmiejskich są uprawnione do ko-rzystania z nich. Wsparcie w latach 2007–201316 dotyczy inwestycji, takich jak:− remont, przebudowa i wyposażenie obiektów peł-

niących funkcje publiczne, społeczno-kulturalne, rekreacyjne i sportowe, w tym obiektów zabytko-wych;

− remont, przebudowa i wyposażenie obiektów służą-cych promocji obszarów wiejskich, w tym propago-waniu i zachowaniu dziedzictwa kulturowego, tradycji, sztuki lub kultury;

− kształtowanie przestrzeni publicznej;− budowa lub remont, przebudowa publicznej infra-

struktury związanej z rozwojem funkcji turystycz-nych, sportowych i społeczno-kulturalnych;

− zakup obiektów zabytkowych lub charakterystycznych dla tradycji budownictwa w danym regionie oraz ich adaptację na cele publiczne;

− odnawianie, eksponowanie lub konserwacje lokalnych pomników historii, obiektów architektury sakralnej i miejsc pamięci.

Inwestycje powinny być ujęte w szeroki Program Roz-woju Lokalnego i uwzględnione w dokumentach z za-kresu planowania przestrzennego.

6.4.1. Uprawnienia i spójność planowaniaPrzejęcie przez samorząd silnej i przywódczej roli w rozwoju przestrzennym jest konieczne do zapewnie-nia wysokiej jakości zagospodarowania przestrzennego. W warunkach silnej presji inwestycyjnej oraz regularnego napływu nowych (również w sensie grup społecznych) mieszkańców, potrzebne są jasne i silnie zakomunikowa-ne zasady działania. Wymaga to od samorządów inwe-stycji w:− plany rozwoju i zagospodarowania przestrzennego

o najwyższej jakości merytorycznej, spójne w formie i treści, zgodne z zasadami zrównoważonego rozwo-ju, uwzględniające aspiracje mieszkańców;

− plany miejscowe obejmujące zakresem tereny całych wsi;

− regularne badania odczuć i aspiracji społecznych związanych z jakością życia i zagospodarowania przestrzennego;

− rozbudowę strony internetowej samorządu w spo-sób umożliwiający stałą debatę na temat jakości życia i rozwoju poszczególnych miejscowości w gminie;

− popularne publikacje książkowe na temat rozwoju gminy z uwzględnieniem poszczególnych miejscowo-ści, prezentujące: istniejące walory zagospodarowania przestrzennego, składniki promowanego wizerunku poszczególnych miejscowości, zasady inwestowania, promowane cechy urbanistyki i architektury.

16 Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007–2013 (PROW 2007-2013), Warszawa 2007

6.4.2. Racjonalne wykorzystanie zasobówRacjonalne gospodarowanie zasobami wymaga przede wszystkim określenia obszarów ograniczenia działalno-ści inwestycyjnej (i ścisłe tego przestrzeganie), określenia i promocji rozwiązań organizacyjnych i technologicz-nych. Działalność samorządów powinna objąć działania w następujących grupach tematycznych:− tworzenie środowiska prawnego dla inwestycji,− monitoring przestrzegania założeń planistycznych,− inwestycje infrastrukturalne jako katalizator rozwoju

na wybranych terenach,− wsparcie finansowe i organizacyjne prywatnych

przedsięwzięć służących wspólnym celom poprawy i ochrony jakości zagospodarowania przestrzennego,

− działania edukacyjne na rzecz przyjaznego środowisku stylu życia.

Inwestycje infrastrukturalne były dotychczas używane jako element wsparcia rozwoju w wybranych obszarach. Nie jest to rozwiązanie do końca skuteczne w środo-wisku dużej swobody inwestycyjnej i przyzwolenia na budowę indywidualnych systemów zaopatrzenia w me-dia i odprowadzania nieczystości. Dlatego i w tym obszarze pierwszą i podstawową inwestycją samorzą-du powinno być przygotowanie planów rozwoju i za-gospodarowania przestrzennego o najwyższej jakości merytorycznej, spójnych w formie i treści, zgodnych z zasadami zrównoważonego rozwoju, uwzględniających aspiracje mieszkańców oraz sporządzenie planów miej-scowych obejmujących tereny całych wsi.

Nie spotkano się w trakcie badań z przykładem in-westycji w infrastrukturę transportu jako środkiem na skanalizowanie zainteresowania inwestorów wybranym obszarem. Tymczasem, poza silnym bodźcem zachęca-jącym do inwestowania, jakim jest dostępność obszaru, układ sieci ulicznej jest jednym z czynników najsilniej determinujących jakość przestrzeni. Obecna sytuacja, gdy sieć ulic wewnętrznych powstaje praktycznie bez kontroli władz, wpływa negatywnie na funkcjonalność struktury miejscowości, powodując nadmierne obciąże-nia dróg zbiorczych, zmniejsza bezpieczeństwo porusza-nia się, utrudnia życie mieszkańcom. Planując, a potem realizując sieć uliczną w miejscowościach, władze mogą skutecznie kształtować jakość zagospodarowania prze-strzennego. Wartością dodaną może być wzrost wartości gruntów komunalnych przygotowywanych do sprzedaży. Jednak w badanych miejscowościach dominuje obecnie własność prywatna oraz Skarbu Państwa.

Aspektem związanym z inwestycjami infrastrukturalnymi jest promocja przyjaznego środowisku stylu życia, zwią-zanego również z budowaniem związków mieszkańców z miejscem zamieszkania. Budowa atrakcyjnych estetycz-nie i funkcjonalnie przestrzeni publicznych sprzyja reali-zacji tych celów. Problemem jest utrzymanie przestrzeni wspólnych w dobrym stanie technicznym przez lata. Jako że przyczyna tkwi zwykle w braku poczucia przyna-

��

leżności do lokalnej wspólnoty mieszkańców w połącze-niu z nudą i bezczynnością, metoda działania mogą być partnerstwa publiczno-prywatne lub wsparcie finansowe ze środków publicznych przedsięwzięć realizowanych przez grupy sąsiedzkie.

Ostatnią grupą inwestycji zmierzających do racjonalne-go wykorzystania zasobów na terenach podmiejskich są działania edukacyjne skierowane do wszystkich grup mieszkańców, w tym do dzieci (gminne szkoły). Wyko-rzystanie Internetu jest tutaj kluczowe. Ale i drukowane materiały takie jak broszury skierowane do przedsiębior-ców, nowych mieszkańców, osób rejestrujących działal-ność gospodarczą, wręczane w urzędzie i stanowiące przewodnik po miejscowości, gminie, zasadach działa-nia i zachowania, możliwościach kontaktu z władzami, o planach rozwoju. Programy i akcje edukacyjne nie muszą być kosztowne. Zwłaszcza te skierowane do dzieci w szkołach. Wystarczy, aby nauczyciele realizo-wali ogólny program w oparciu o lokalne przykłady. Wymaga to oczywiście większego przygotowania, ze-brania dodatkowych materiałów poglądowych. Korzy-ści z takiego działania będą rozwojowe: od refleksji nad własnym otoczeniem, poprzez wiedzę na temat miej-sca zamieszkania po dumę i zmianę zachowań życia codziennego.

6.4.3. Tożsamość lokalna i wizerunekDziałalność inwestycyjna gminy ma ogromny wpływ na kształtowanie wizerunku miejscowości zarówno na ryn-kach zewnętrznych, jak i wśród mieszkańców. Niestety badania dowodzą, iż zauważalny jest polityczny rezultat ilościowy, sprawy jakościowe, zwłaszcza w aspekcie toż-samości lokalnej, zazwyczaj nie są rozpatrywane. Inwe-stycje publiczne, czyli zgodne z lokalnymi priorytetami rozwoju projektowanie architektoniczne i urbanistyczne, realizacja oraz późniejsza eksploatacja obiektów, takich jak:− adaptacje obiektów zabytkowych na cele użyteczności

publicznej,− budowa i modernizacja obiektów użyteczności pub-

licznej,− budowa i modernizacja przestrzeni publicznych,− modernizacje obiektów i urządzeń gminnych obni-

żające szkodliwe emisje i generowanie odpadów oraz konsumpcję energii,

− spójność wizualna elementów małej architektury, przestrzeni publicznych i innych elementów wyróż-niających miejscowość,

są podstawowymi składnikami wizerunku, a jednocześ-nie stanowią znaki miejsca, wizytówki, z którymi powin-ni identyfikować się mieszkańcy.

Podejmując decyzje o podjęciu inwestycji, samorządy powinny zwracać uwagę, poza kosztami i czasem wy-konania, także na walory technologiczne i estetyczne. Obecnie obserwuje się rosnącą przepaść między ja-kością architektury i przestrzeni nowo budowanych domów a istniejącą we wsiach siecią usługową. Trud-

no o identyfikowanie się mieszkańców z miejscem, w którym estetyka i walory funkcjonalne obiektów użyteczności publicznej tak daleko odbiegają nie tylko od ich aspiracji, ale i od ich codziennego standardu ży-cia. Wsie podmiejskie to są miejscowości, w których średni standard wyznaczają nowi mieszkańcy. Samo-rząd, prowadząc działalność inwestycyjną, powinien narzucać styl.

6.4.4. Funkcjonalność i dostępnośćBudowanie społeczności lokalnej zainteresowanej spra-wami miejscowości, spędzającej czas wolny i zaspokajają-cej większość podstawowych potrzeb życiowych wymaga zapewnienia jej urządzeń do realizacji tych potrzeb. Część elementów niezbędnej struktury funkcjonalnej pozostaje w gestii sektora prywatnego, Podstawowy zestaw usług znajduje się w zakresie zadań własnych gminy. Często inwestycje publiczne są katalizatorem dla przedsięwzięć prywatnych, np.:– odpowiedni do wielkości miejscowości podstawowy

zestaw usług publicznych, takich jak: szkoła podsta-wowa, klub wiejski przyczyniają się do powstawania w okolicy sklepów i lokali usługowych ze względu na zapewniony regularny dopływ klientów;

– kierowane wsparcie organizacyjne i finansowe przy-czynia się do powstawania prywatnych placówek ope-rujących w zakresie zadań własnych gmin, np.: sport i rekreacja (korty tenisowe, basen, kluby jeździeckie), oświata (przedszkole) czy edukacja (szkoła, kursy języ-kowe);

– organizacja inkubatora przedsiębiorczości ożywia lo-kalny rynek nieruchomości komercyjnych, w tym re-monty i adaptacje;

– organizacja publicznie otwartych parków ożywia dzia-łalność inwestycyjną w sąsiedztwie, np.: mieszkania, handel, usługi sportu rekreacji;

– wsparcie dla rozwoju transportu zbiorowego przyczy-nia się do ogniskowania rozwoju komercyjnego wkoło punktów przesiadkowych, także przystanków;

– budowa chodników i ścieżek rowerowych ułatwiają-cych dostęp do lokalnych usług wzmacnia ich rentow-ność;

– budowa ogólnodostępnej sieci ulicznej o układzie przestrzennym, a także nawierzchniach odpowiada-jących wizerunkowi miejscowości i priorytetom roz-wojowym wspiera rozwój wybranych lokalizacji oraz branż.

Gminy, realizując zadania własne, przyczyniają się do polepszenia jakości zagospodarowania przestrzennego, między innymi zapewniając odpowiednie nasycenie miej-scowości usługami. Wsie podmiejskie stanowią specy-ficzne wyzwanie inwestycyjne, jako że szybkość rozwoju w obrębie sektora prywatnego przewyższa zdolności finansowe i techniczne reakcji władz lokalnych. Jednym z możliwych rozwiązań są przedsięwzięcia partnerskie oraz wspieranie prywatnych inicjatyw oferujących roz-budowę infrastruktury społecznej czy transportowej.

podsumowanie

��

7. podsumowanie

Świadome kształtowanie przestrzeni wsi podmiejskiej jest zadaniem niezbędnym ze względu na konieczność zapewnienia długotrwałego wysokiego poziomu życia ich mieszkańcom oraz rozwoju zrównoważonego w ob-szarach wkoło dużych miast. Niekontrolowana suburba-nizacja rodzi długotrwałe problemy, których rozwiązanie jest zadaniem dużo trudniejszym, a nawet niemożliwym. Korzystając z doświadczeń światowych w tym zakresie, oraz z doświadczeń ostatniego dziesięciolecia w Polsce, można określić trzy poziomy wymaganych interwencji:− poziom krajowy, gdzie tworzone są uwarunkowania

prawne oraz mogą być prowadzone ogólne akcje edu-kacyjno-informacyjne,

− poziom obszaru metropolitalnego, gdzie powinny być realizowane i koordynowane zadania wpływające na tworzenie się efektów zewnętrznych i efektu skali wy-nikające ze współzależności terytoriów podzielonych administracyjnie,

− poziom gminny, gdzie spektrum działań jest najszer-szej i najbardziej bezpośrednio oddziaływujące.

Praktyka gmin z obszaru oddziaływania funkcjonalnego Szczecina jest przykładem szerokiego spektrum działań zmierzających do koordynacji rozwoju, który przyspie-szył w związku z trendem suburbanizacji. Generalnie, lepiej i skuteczniej o jakość zagospodarowania prze-strzennego dbają gminy miejsko-wiejskie. Wynika to z dwóch podstawowych przyczyn: lepszego potencjału technicznego, czyli większej liczby kompetentnych pra-

cowników samorządowych, oraz większego potencjału finansowego, czyli możliwości podejmowania większych zadań inwestycyjnych.

Kształtowanie wysokiej jakości przestrzeni wymaga sko-ordynowanych działań nie tylko na szczeblu gminnym, ale także na regionalnym i krajowym. Zadania szczebla centralnego można zawęzić do dwóch podstawowych:− stabilne i spójne prawodawstwo,− pozytywny wizerunek planowania rozwoju i prze-

strzennego.Stabilność otoczenia prawnego zagospodarowania prze-strzennego, w tym ogólna skuteczność wykonania, są pierwszym warunkiem umożliwiającym planowanie rozwoju. Działania w przestrzeni są planowane, reali-zowane i trwają latami i dekadami. Prawo o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym powinno tę trwałość uzewnętrzniać. Otwieranie ścieżek prawnych dla niekon-trolowanego rozwoju, czy to poprzez ustawy o gruntach rolnych, czy też wprost – poprzez rozporządzenia sank-cjonujące inwestycje bezplanowe i sprzeczne z dokumen-tami nadrzędnymi, pozbawiają samorządy kontroli nad zagospodarowaniem przestrzennym. Innymi słowy – po-zbawiają je wpływu na realizację zadania własnego, jakim jest zapewnienie ładu przestrzennego. Podobny efekt mają: słaba pozycja prawna studium oraz brak rozporzą-dzeń regulujących planowanie przestrzenne na obszarach metropolitalnych.

��0

Drugie zadanie szczebla centralnego, w tym wypadku nie tylko władzy ustawodawczej, ale i rządu, stowarzy-szeń i organizacji zawodowych i samorządowych, to pozytywny wizerunek planowania rozwoju i planowania przestrzennego. W chwili obecnej zbiegają się trzy nieko-rzystne dla tego wizerunku elementy:− regularne i częste, jak na prawo dotyczące zagospoda-

rowania przestrzennego, zmiany i uchylenia zapisów prawnych1;

− postrzeganie planowania, zwłaszcza planowania prze-strzennego, jako zbioru ograniczeń i procedur ograni-czających wolność osobistą (inwestycje i dysponowanie własnością);

− hermetyczność zapisów planistycznych dotyczących danej lokalizacji (sposób prezentacji oraz trudny do-stęp do pełnej dokumentacji).

Plany są postrzegane nie jako gwarancja poziomu i trwa-łości zagospodarowania przestrzennego, a tym samym uwarunkowań ekonomicznych prowadzenia działalno-ści gospodarczej oraz jakości życia, ale jako przeszkoda w swobodnym dysponowaniu nieruchomościami. Takie

1 Obowiązująca Ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym we-szła w życie w roku 2003. Już dwa i pół roku później powołano Międzyre-sortowy Zespół ds. Koordynacji Zadań dotyczących Wprowadzenia Zmian w Systemie Planowania Przestrzennego: MP nr 10 poz. 138.

nastawienie w połączeniu z nieumiejętnością czytania zapisów, trudnym dostępem do dokumentacji wzmac-nia pozycję lobby inwestorów dążących do zniesienia maksymalnej liczby ograniczeń w procesie budowlanym. Twarde stanowisko władz na temat konieczności kontro-lowania zagospodarowania przestrzennego w połączeniu z działalnością edukacyjną izb zawodowych związanych z budownictwem oraz stowarzyszeń zawodowych i samo-rządowych mają obecnie coraz więcej praktycznych argu-mentów za taką polityką. Dwanaście lat i dwie ustawy dają możliwość do podsumowań liczbowych i jakościowych.

Działalność edukacyjna powinna w równym stopniu skupiać się na przekazie informacji i jej zrozumieniu, jak i na kształtowaniu umiejętności obserwacji i oceny prze-strzeni. Naukę analizy przestrzeni można zacząć już na etapie szkoły podstawowej, wprowadzając przykłady lo-kalne na lekcjach nauczania zintegrowanego, ale także na powiązanych przedmiotach2. Kolejną grupą dobrze zmo-tywowaną do takiej edukacji są nabywcy nieruchomości i deweloperzy. Publikacje, które w sposób przystępny będą prezentowały jakościowe czynniki wyboru lokaliza-cji, powinny być przygotowane na szczeblu centralnym, jako że są to dane uniwersalne. Praktyka dobrego pla-

2 Np. geografia, plastyka, przyroda, wychowanie obywatelskie.

Rys. 7-1 Zadania poszczególnych szczebli administracji i przedstawicieli sektora prywatnego w procesie kształtowania wysokiej jakości przestrzeni wsi

podmiejskich. [AZ]

podsumowanie

��

nowania i projektowania powinna być upowszechniona i skierowana nie tylko do grona zainteresowanych pro-fesjonalistów, ale także do grup kształtujących popyt na rynku nieruchomości.

Umiejętność czytania dokumentacji planistycznej oraz fizyczny do niej dostęp jest bardzo ograniczony, nie tylko w Polsce. Duże miasta powoli zaczynają udostęp-niać dokumenty planistyczne (zwłaszcza w Internecie3) oraz publikować materiały w formie popularyzatorskiej. Jest to nadal działalność prekursorska, niepraktykowana w gminach wiejskich. Szansą jest połączenie sił i środ-ków w ramach obszarów metropolitalnych. Warto tutaj korzystać z doświadczeń francuskich oraz niemieckich w zakresie współpracy międzygminnej4.

Tereny wkoło dużych miast są ze sobą powiązane funkcjo-nalnie i fizycznie. Większość administracji wojewódzkich przeprowadziła już delimitację obszarów metropolital-nych5. W celu skutecznego kształtowania wysokiej jako-ści zagospodarowania przestrzennego potrzebna jest tak koordynacja planów i działań, jak i konkretna współpraca w obszarze realizacji zadań własnych przez organy samo-rządowe. Pierwszoplanowe obszary współpracy to: plano-wanie przestrzenne, ochrona środowiska, infrastruktura transportowa i komunikacja zbiorowa. W tych obszarach współdziałanie jest koniecznością a nie wyborem, a gmi-ny są sobie równe bez względu na wielkość. Inne obszary, takie jak infrastruktura techniczna czy społeczna – to bar-dziej kwestia wyboru i sprawiedliwego podziału kosztów.

Podstawowymi zadaniami gmin w kontekście jakości za-gospodarowania przestrzennego są:− czytelne określenie celów, priorytetów, cech wizerunku

oraz wskaźników jakościowych dla tej jakości;− upowszechnienie wiedzy na temat jakości zagospoda-

rowania przestrzennego i sposobów jej podwyższania, w tym poprzez indywidualne decyzje inwestycyjne;

− kształtowanie tożsamości lokalnej;− konsekwencja w realizacji założeń planów rozwoju,

w tym realizowanie inwestycji.Dzięki takim działaniom mogą skuteczniej nie tylko kon-trolować jakość zagospodarowania przestrzennego w gra-nicach swojej administracja, ale i zachęcać przedstawicieli sektora prywatnego (osiedlonych lokalnie i nowych) do działania. Silna przywódcza rola władz gminy oraz spraw-na administracja są kluczami do sukcesu. Słaba kontrola zagospodarowania i jego pogarszający się stan w niektó-rych wsiach podmiejskich nie wynikają z niewłaściwych

3 Np. Gdańsk: http://www.gdansk.pl/category.php?category=590&history=; Wrocław: http://www.wroclaw.pl/m82951/p82517.aspx; http://gisserver.um.wroc.pl/mapa/index.aspx?lng=pl&zid=27842; Bydgoszcz: http://www.mpu.bydgoszcz.pl/; Poznań: http://www.mpu.pl/plany.php

4 Trzeba nadmienić, że możliwe są też rozwiązania totalne, takie jak zastosowa-no w Wielkiej Brytanii, gdzie portal internetowy www.planningportal.gov.uk zawiera zunifikowane dane planistyczne z całego kraju. Jednak względy finan-sowe, a przede wszystkim merytoryczne planowania przestrzennego w Polsce powodują, iż jest to rozwiązanie nierealistyczne.

5 Na podstawie Rozporządzenia Ministra Środowiska z dn. 22 grudnia 2004 r. w sprawie sposobu wyznaczenia obszaru i granic aglomeracji, DZU Nr 283, poz. 2841.

zapisów planów miejscowych. Wynikają z braku tych planów. Należy stosować i lepiej zarządzać z użyciem istniejących i praktykowanych instrumentów prawnych i planistycznych. Potrzebne są dobre merytorycznie do-kumenty planistyczne, ze szczególnym uwzględnieniem określenia wartości wskaźników jakościowych, ilustracji przestrzennej planów rozwoju6, jednolitej struktury me-rytorycznej i pojęciowej planów oraz stały monitoring realizacji założeń planów.

Kształtowanie przestrzeni wsi podmiejskich jest wyzwa-niem dla samorządów, które stawiając przed inwestorami wyższe wymagania z pozoru działają wbrew własnemu interesowi. Jednak wieś potrzebuje przede wszystkim przekształceń jakościowych, a nie – ilościowych. Kon-trast między zagospodarowaniem indywidualnych pose-sji między nieruchomościami rdzennymi a napływowych mieszkańców między nasyceniem usługami podstawowy-mi na wsiach i w mieście jest tak duży, że wymaga reakcji ze strony władz. Samorządy powinny podjąć wyzwanie celowego kształtowania przestrzeni wsi podmiejskich nie tylko ze względu na ustawowy obowiązek zapewnienia ładu przestrzennego, ale także dlatego, że masowa sub-urbanizacja rodzi nowe jednostki osadnicze – powstają nowe miasta, nowe dzielnice miast. Dzisiejsze działania mają wpływ na jakość życia wielu następnych pokoleń.

6 Np. strategie i programy rozwoju lokalnego.

��


��

Bibliografia

Agglomeration nantaise plan de deplacements urbains 2000-2010; AURAN 2000Anusz S., Samsel A., Zawiślak S., Dąbrowska-Taczalska G.; Raport o stanie zagospodarowania

przestrzennego w Polsce wykonany na podstawie monitoringu planowania przestrzennego 2001/2002r.; Instytut Gospodarki Przestrzennej i Mieszkalnictwa; Warszawa grudzień 2002

Arbeitskries “Verkehr” der lokalen Agenda 21 Vaterstetten, www.vaterstetten.de,Aurbach L., TND Design Rating Standards Version 2.2, wrzesień 2005, www.tndtownpaper.

com/images/TND_Design_Rating_Standards_2.2.pdf;Bachtler, Downes, Gorzelak; Transition, Cohesion and regional policy in Central

and Eastern Europe, Aldershot, Ashgate 2000;Baranowski A., Koncepcja Partnerstwa Miasto-Wieś; Wydział Architektury Politechniki Gdańskiej; Gdańsk 2002Barredo J. I., Lavalle C., Demicheli L., Kasanko M., Mc Cormick N., Sustainable urban and regional planning:

European Commission Joint research centre EUR 20673 EN, The MOLAND activities on urban scenario modeling and forecast, Luxembourg: Office of Official Publications of the European Communities, 2003

Bialecka E., Volkwein M., Dusza P., Life In The Urban Landscape, One process, four moments in time: a fresh look at urban changes in the globalised world. Four European examples., artykuł z konferencji maj 29 – czewiec 3, 2005; International Conference for Integrating Urban knowledge & Practice; Gothenburg, Sweden.

Biuro Studiów i Dokumentacji Konserwatorskiej w Szczecinie, Dokumentacje konserwatorskie: katalog dworów i pałaców, karty ewidencyjne zabytków architektury i budownictwa, karty adresowe, karty cmentarzy − ewidencja ogólna dendrologiczno-techniczna parków, Szczecin

Bodenschatz H., New Urbanism and the European Perspective – Presumption, Rivalry or Challenge?, rozdział w publikacji Rob Krier: Town Spaces, Contemporary Interpretations in Traditional Urbanism; Krier – Kohl – Architects, Introduction by Michael Graves, Birkhäuser Verlag, Basel, 2003, s. 266 – 279

Bodenschatz H., Perspectives of Urban Development; architektur.aktuell, 06.2003, Borsa M., Gospodarka i polityka przestrzenna; część pierwsza: gospodarka przestrzenna,

Wyższa Szkoła Społeczno-Ekonomiczna, Warszawa, luty 2004 Borys T.; Jak budować program ekorozwoju informacje ogólne Agenda 21 tom I; Warszawa – Jelenia Góra 1998Bourne L.S., Reinventing the suburbs : old myth and realities; Contemporary Perspectives

of suburbanization; Progress in Planning; London 1996Brake K. i in., Kräfte, prozese, akteure-zur empirie der Zwischenstadt, Verlag Müller-Bussmann Wuppertal 2005.Caruso G., Peri-urbanisation: the situation in Europe; Report for DATAR; Ministre de

l’Amangement du Territoire et de l’Environnement, Paris 2001Changing suburbs – foundation, form and function, pod red.: Harris R., Larkham P.; F@EN SPON 2004Chmielewski J.M., Teoria urbanistyki, wybrane zagadnienia; Politechnika Warszawska, Warszawa 1996Colophon, Planning into the 21st Century, wrzesień 2000, www.uwe.ac.uk/fbe/vision.CORINE land Cover 2000 in Nation-wide and Regional Monitoring of Urban Land Use and Land Consumption,

Leibniz-institute of Ecological and Regional Development, Drezno 2002Council for European Urbanism (www.ceunet.org), deklaracje z Brugge (2003) i z Visieu

(2004), karta sztokholmska (2004), http://www.ceunet.org/charter.htm;Cuesta R., Moughtin C., Sarris Ch., Signoretta P.; Urban Design: Method And

Techniques, Fowl Press is an imprint of Elscvicr 2004;

��

Cullngworth B. Town and Country Planning in the UK.Rotledge Abingdon 2005.Cymerman R., Informacje geodezyjne w przestrzennym zagospodarowaniu gminy, Katedra Planowania

i Zagospodarowania Przestrzennego UWM w Olsztynie, 2004Czarnecki Władysław, Planowanie miast i osiedli., Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1962;

Llewelyn-Davies, Urban Design Compendium, English Partnerships, Londyn 2005Czarnecki Władysław, Planowanie miast i osiedli., Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1962Czernik L. Koreferat do Polsko-niemiecki obszar pogranicza w roku 2020 – scenariusz rozwojowy i zalecenia.

Urzad Marszałkowski Województwa Zachodniopomorskiego Szczecin 2006Czernik L., Integracja regionalna transgranicznego regionu Pomorza Zachodniego,

Urbanistyka nr 3, Akapit DTP, Warszawa 1998Czernik L., Regionalne strategie zrównoważonego rozwoju obszarów transgranicznych Pomorza

Zachodniego, Urbanistyka r.3; Akapit-DTP Warszawa 1998;Czernik L., Suburbanizacja w procesie przekształceń struktury terenów wiejskich w kształtującym

się Regionie Metropolitalnym Szczecina, ULAR 3, Gliwice 2007Design for living Bexley’s residential design guide – Local Development Framework Supplementary Planning Document,

Strategic Planning And Regeneration Department Bexley, 21.01.2006, www.bexley.gov.ukDézert A., Meton A., Steinberg J. La Périurbanisation en France, SEDES, Paris 1991Direction generale de I’Urbanisme, de I’Habitat et de la Construction, centre d’Etudes technigues de I’Eguipement

Nord Picardie, Extension Urbanie et capacites d’urbanisation, Ministere de I’Emploi, de la Cohesion Sociate et du Logament; ministere des Transports, de I’Eguipement, du Tourisme et de la Mer, listopad 2005

Dołhun M., Funkcje i zadania Planisty – Projektanta, materiały konferencyjne TUPDomański R., Podstawy planowania przestrzennego, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1989Domański R., Zasady geografii społeczno-ekonomicznej, PWN, Warszawa-Poznań 2001Duany A., Wright W., Sorlien S., Hall L., Watkins M., Slone D., Sanchez Hugalde G.,

Merson R., Smart Code Manuals, New Urban Publications Inc., 2005 Duany&Plater-Zyberk Company, Municipal Code Corporation; Smart Code – A

Comprehensive Form-Based Planning Ordinance V.6,5, Los Angeles 2005EPRP na rzecz trwałego i zrównoważonego rozwoju obszaru Unii Europejskiej, ZG TUP, Warszawa 2001;Ericson E., Identity and the Life Cycle. Selected Papers (1959), New York: International Universities Press, Inc., 1959European Spatial Development Perspective, raport z konferencji “Towards Balanced and

Sustainable Development of the Territory of the EU, Potsdam, 1999Europejska Agencja d/s Środowiska; Towards an Urban Atlas, Komisja

Europejska, Bruksela 2002, ISBN 92-9167-470-2Euroregion Pomerania, Urząd Statystyczny, Szczecin 2005Fleissig W., Jacobsen V. in Collaboration with the Congress for New Urbanism and

the U.S. Environmental Protection Agency, Smart Scorecard For Development Projects, U.S. Environmental Protection Agency, Waszyngton 2002

Floch J., L’Agglomeration nantaise: récits d’acteurs, l’Aube, Nantes 1996Galster G., Hanson R., Ratcliffe M. R., Wolman H., Coleman S., Freihage J.; Wrestling

Sprawl to the Ground: Defining and measuring an Elusive Concept, Housing Policy Debate, volume 12, Issue 4; Fannie Mae Foundation 2001

Gemeindedaten 2004, Gemeinde Vaterstetten landkreis Ebersberg, 2004Gulinck H., Mugica M., de Lucio J. V., Atauri J. A.; A framework for comparative landscape analysis

and evaluation based on land cover data, with an application in the Madrid region ( Spain), Landscape and Urban Planning 55 (2001) 257-270; www.elsevier.com

Hall P., Cities of Tommorrow. Blackwell, London 1996.Hasse J. E., Lathrop R. G.; Land resource impact indicators of urban sprawl, Department of Geography

and Anthropology, Rowan University; Aplied geography 23 (2003) 159-175Henning N. Rink D. Urban Sprawl and postsocialist transformation. The case of Leipzig.

UFZ Centre for Environmental Research; Leipzig 2003Herfert G. Räumige Wanderugsprozesse in Westsache-Trendwende zur reurbanisierung

Stadt Leipzig, Statisischer Quartalsbericht 2/2002 Image analysis technigues for assessing landscape structural change: a case study of the Lockyer Valley catchment,

Queensland, Faculty of Engineering and Surveying University of Southern Queensland, 2001Instytut Gospodarki Przestrzennej i Komunalnej, Raport o stanie zagospodarowania

przestrzennego kraju, Etap I, Warszawa, listopad 1999 r.Instytut Gospodarki Przestrzennej i Komunalnej, Synteza studiów zagospodarowania

przestrzennego województw, Warszawa, październik 1999Jałowiecki B., Metropolie, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Finansów i Zarzadzania, Białystok 1999Jodidio P., Architecture Now!, Taschen 2002


��

Karta Nowego Urbanizmu, http://www.cnu.org/sites/files/Charter.pdfKnaap G.-J., Song Y., Nedovic – Budic Z., Measuring Urban Form “Measuring patterns of Urban development: New

Intelligence for the War on Sprawl., Journal of the American Planning Association, 2004, www.ursp.umd.eduKoncepcja strukturalna trwałego rozwoju wysp północnego obszaru Zalewu Szczecińskiego; Plannergemeninschaft

Hannes Dubach, Urs Kohlbrenner i RBGP Szczecin; Plannergemeninschaft Hannes Dubach, Urs Kohlbrenner i RBGP Szczecin — w ramach programu Phare CBC, Interreg II C — 1999

Konzeptvorschlage Verkehrssituation in neufarn, Ruckbau B 12, Moglichkeiten der beruhigung, Gemeinde Vaterstetten, April 2003

Kotler P., Rein I., Heider H.D., „Marketing Places: Attracting Investment, Industry and Tourism to Cities, Regions and Nations“, Free Press New York 1993,

Kotler P., Rein I., Heider H.D., Asplund X. “Marketing Places Europe”, Prentice Hall 1999Kratochwil S., European images around sprawling; Vienna University of Technology; http://isra.tuwien.ac.at/Krier Rob., Town Spaces, Contemporary Interpretations in Traditional Urbanism, Krier

– Kohl – Architects, Birkhäuser Verlag, Basel, 2003; Kuciński K., Geografia ekonomiczna, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 2000Kunzmann K. R., World city regions in Europe: Structural changee and future challenges,

University Press, Tokyo-New York-Paris UN, 1998La France intercommunale au 1er janvier 2006, Assemblée des communautés de France, Paryż 2006La loi à la solidarité et renouvellement urbains, (SRU), Ustawa o współodpowiedzialności

i odnowie miast z dn. 13 grudnia 2000 r.Llewelyn-Davies, Urban Design Kompendium, English Partnerships, Londyn 2005Łuk Południowego Bałtyku — Przestrzenne strategie integracji i zrównoważonego rozwoju dla strefy Południowego

Bałtyku; RBGP Szczecin, w ramach programu Interreg III B – 2004Markowski T., Zarządzanie rozwojem miast, Wydawnictwo Naukowe PWN; Warszawa 1999Marzęcki W., Wpływ stosukowo własnościowych na układ komunikacyjny w zabudowie

mieszanej, Przestrzeń i Forma nr 2, Szczecin 2005Mastering the post-socialist city: Impacts on Planning and the Built Environment, International

Conference A greater Europe, Rome, marzec 2002McElfish Jr James M., Ten things wrong with sprawl; The Environmental Magazine 03/04 2007Measuring pattern Outcomes in an Agent-based Model of Edge-Effect Externalities Using Spatial metrics, Departments

of Geography and Environmental Science and Policy, George Mason University, 2004Metrex — Towards European urban balance. Note 6, Polymetrexplus; WKS Barcelona 2005, www.eurometrx.orgMinisterstwo Budownictwa, Polska Przestrzeń. Raport o stanie zagospodarowania przestrzennego kraju., Warszawa 2007Ministerstwo Gospodarki i Pracy Departament Polityki Regionalnej, Narodowa

Strategia rozwoju regionalnego; Warszawa 2005, www.nsrr.gov.plMinisterstwo Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej, Podręcznik procedur

wdrażania ZPORR, Warszawa 2004; www.zporr.gov.plMinisterstwo Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej, Zintegrowany program

operacyjny rozwoju regionalnego 2004-2006, Warszawa 2004Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na

lata 2007-2013 (PROW 2007-2013), Warszawa 2007Muniz I., Galindo A.; Ecological Sustainability and Urban form, Applied Economics

Department Universitat Autonoma de Barcelona, 2001Narodowy Plan Rozwoju na lata 2007-2013, www.npr.gov.plObservatoires des modes de vie & des changements socioeconomiques; AURAN 2004Opracowanie kryteriów chłonności ekologicznej dla potrzeb planowania przestrzennego. Raport

końcowy, Instytut Gospodarki Przestrzennej i Mieszkalnictwa, 2005Państwowa Komisja Wyborcza, www.pkw.gov.plPeri-urbanisation: the situation in Europe;Report for DATAR. Ministre de l’Amangement

du Territoire et de l’Environnement, France 2001Planungsverband Auserer Wirtschaftsraum Munchen, www.pv-muenchen.dePolsko-niemiecki obszar pogranicza w roku 2020 – scenariusz rozwojowy i zalecenia.

Hamburgisches Welt-Wirtschaft-Archiv (HWWA).Hamburg2005POLYNET, Action 1.1 Commuting & the definition of functional Urban regions, Raport projektu POLYNET w ramach

INTERREG III B, Institute of Community Studies / The Young Fundation & Polynet Partners 2005URBS PANDENS, Workpackage 1 – Report, Vienna University of Technology, Institute of

Sociology for Spatial Planning and Architecture (ISRA), lipiec 2003Quartiers de villes, quartiers de vies. Habitat et formes urbaines; AURAN 2005Regionalne aspekty rozwoju turystyki, Wydawnictwo Naukowe PWN, 1999Regionalne Biuro Gospodarki Przestrzennej, Plan Zagospodarowania Przestrzennego

��

Województwa Zachodniopomorskiego, RBGP, Szczecin 2002Richardson H. W., Gordon P.; Is sprawl inevitable? Lessons from abroad, School of Policy, Planning

and Development, University of Southern California, listopad 1999Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dn. 26 sierpnia 2003 r. w sprawie sposobu ustalania

wymagań dotyczących nowej zabudowy i zagospodarowania terenu w przypadku braku miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego; DzU nr 164, poz. 1588

Rozporządzenie Ministra Środowiska z dn. 22 grudnia 2004 r. w sprawie sposobu wyznaczenia obszaru i granic aglomeracji, DzU Nr 283, poz. 2841

Rządowe Centrum Studiów Strategicznych, Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju, Warszawa 2000Samuelson P., Nordhaus W., Ekonomia, PWN 2000Scot.metropole Nantes Sain-Nazaire. Concentration publique: diagnostic 2004; AURAN 2004Shaw R., Colley M., Connell R., Climate change adaptation by design: a guide for sustainable

communities; Town and Country Planning Association, Londyn 2007Sierszuła Z. Projekt raportu mieszkalnictwo i urbanizacja w Polsce dla Warszawskiego Biura Programu Narodów Zjednoczonych.

Departament Polityki Miejskiej i Rewitalizacji, Ministerstwo Budownictwa; Warszawa 2007.Sieverts T. Koch M. Stein U. Steinbusch M. Zwischenstadt – Inzwischenstadt? Entdecken,

Begreifen,Verände.Wuppertal; Műller und Busmann2005.Smętkowski M., Nowe relacje między metropolią a regionem w gospodarce informacyjnej

, Studia regionalne i lokalne nr 4(7)/2001Stadtebaulicher Idden – und realisierungswettbewerb “Rathausumfeld mit Burgersaal” in Vaterstetten,

materiały informacyjne gminy Vaterstetten, 17.02.2004, www.vaterstetten.de, Statut Samorządowego Stowarzyszenia Współpracy Regionalnej, Uchwała RM Nr XLIV/862/05, Szczecin 2005Steuteville R., The New Urbanism: An alternative to modern, automobile-oriented planning

and development, New Urban News, 8 lipca 2004;Stowarzyszenie Gmin Polskich Euroregionu Pomerania; Południowy Łuk Bałtyku; Łuk Południowego

Bałtyku — strategie integracji i zrównoważonego rozwoju dla strefy Południowego Bałtyku w ramach programu Interreg III B; RBGP Szczecin 2004, www.south-baltic-arc.org

Strategia ekorozwoju w gminie wiejskiej, www.eko.org.pl Strategia rozwoju infrastruktury transportu na lata 2004-2006 i lata dalsze, Ministerstwo

Infrastruktury, Warszawa 2003, www.mi.gov.plStrategia rozwoju Szczecina; Uchwała nr 1/N/1155/02 Rady Miasta Szczecina z dnia 6.05.2002;Szlachta J., Znaczenie funduszy europejskich dla rozwoju regionalnego, Regionalne Centrum Informacji EuropejskiejSzymski A. Rzeszotarska-Pałka M. Ignaczak-Felińska J. PawłowskiW. Wieś pomorska

wczoraj i dziś,Walkowska Wydawnictwo Szczecin 2006The Cost of Bad Design, CABE, Londyn 2006; www.cabe.org.uk The Edinburgh Standards for Urban Design, The city of Edinburgh Council, www.cabe.org.ukThe value handbook – Getting the most from your building and spaces, CABE, Londyn

2006; The Cost of Bad Design, CABE, Londyn 2006; The value handbook – Getting the most from your building and spaces, CABE, Londyn 2006Toczyski W. Zaucha J., Profile rozwoju zrównoważonego, Ośrodek Badań

Regionalnych; Uniwersytet Gdański, Gdańsk 2004 Toczyski W., Region Bałtycki, Rzadowe Centrum Studiów Strategicznych, Gdańsk 1999.Towards a local sustainability profile: European common indicators, Luxembourg: Office for

Official Publications of the European Communities, 2000Towards an Urban Renaissance, Final Report of the Urban Task Force Chaired by Lord Rogers

of Riverside; Int Thomson Publishing Services; Londyn 1999Turnock D., Globalisation: regional and rural development In Eastern Europe; /in/ Domański B.; Studies in local and regional

development; Institute of Geography of the Jagielonian Institute, Prace geograficzne 106, Kraków 2000Urban Audit, Towards the Benchmarking of Quality of Life in 58 European Cities; Office For Official Publications

of the European Communities, Luxemburg 2000, www.inforegio.cec.int/urban/auditUrban Design For Sustainability, Final Report of the Working Group on Urban Design for Sustainability

to the European Union Expert Group on the Urban Environment, Bruksela 23.01.2004, Ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym z dn.27 marca 2003 roku Dz.U. 2003 nr 80 poz. 717Ustawa o samorządzie powiatowym z dnia 5 czerwca 1998, DzU nr 91, poz. 578Ustawa o samorządzie terytorialnym z dnia 8 marca 1990 r., tekst jednolity: DzU nr 142, poz. 1591 z 2001 r.Ustawa o samorządzie województwa z dnia 5 czerwca 1998, DzU nr 91, poz. 576 z 1998 r.Ustawa Prawo ochrony środowiska z dnia 27 kwietnia 2001 r. DzU nr 62 z 2001r.van den Berg L., van der Meer J., Otgaar A.H.J.; Attractive City, Catalyst for Economic

Development and Social Revitalisation; EURICUR, Rotterdam 1999Village Design Statement; www.countryside.gov.uk/LAR/Landscape/CC/landscape/village/introduction.asp


��

Waddell P., Evans D.J.; UrbanSim: modeling Urban Development for Land Use, Transportation and Environmental Planning; Urban Design and Planning department, School of Public Affairs, University of Washington, 2003

Więckowska K., Ewolucja przestrzeni francuskiej u progu XXI wieku, Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Kraków 2004

Witek W., Nowakowski C.; Gmina Dobra Szczecin – Skrócone studium ruralistyczne do planu Ogólnego Zagospodarowania Przestrzennego Gminy; Biuro Studiów i Dokumentacji Konserwatorskiej, Szczecin 1994

Wspólne wskaźniki europejskie – ku lokalnemu profilowi zrównoważenia, Komisja Europejska, 1996Wspólny program cząstkowy polsko-niemieckiego pogranicza na obszarze krajów związkowych Meklemburgia-Pomorze Przednie/

Brandenburgia oraz Województwa Zachodniopomorskiego; Interreg III A/Phare CBC, Szczecin 2000Zalew Szczeciński – region dwóch narodów; IKZM-Oder Neubrandenburg, RBGP Szczecin 2001r.Zimnicka A. Zmiany demograficzne w strefie podmiejskiej Szczecina, w Odnowa Wsi Polskiej,

Wydział Architektury Politechniki Białostockiej, Białystok 2006 Zimnicka A., Przestrzenie publiczne miasta w dobie suburbanizacji – obszar metropolitalny Szczecina, PAN; Kraków 2006Ziobrowski Z. i in.; Zmiany jakości przestrzeni dużych miast w Polsce – Mierniki i metoda oceny, IGPiK, Kraków 1996Ziobrowski Z., Analiza Porównawcza Projektu Narodowej Strategii Rozwoju Regionalnego na

lata 2006-2013 i zaktualizowanej Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju, Instytut Rozwoju Miast i Akademia Ekonomiczna, Kraków 2005

dane Urzędu Gminy Dobradane Urzędu Gminy Kobylankadane Urzędu Gminy Kołbaskowodane Urzędu Miasta i Gminy Goleniówdane Urzędu Miasta i Gminy PoliceBank Danych Regionalnych, www.stat.gov.plDane Państwowej Komisji Wyborczej, www.pkw.pl

www.auran.orgwww.bip.dobraszczecinska.plwww.bip.gov.plwww.bip.police.plwww.cabe.org.ukwww.ceunet.de www.citymayors.comwww.cnu.orgwww.countryside.gov.ukwww.dobraszczecinska.plwww.ec.europa.euwww.eko.org.plwww.epa.govwww.espon.lu;www.gdansk.plwww.gisserver.um.wroc.plwww.goleniow.plwww.isra.tuwien.ac.atwww.kobylanka.plwww.kolbaskowo.plwww.mairie-orvault.frwww.mpu.bydgoszcz.plwww.mpu.pl/plany.phpwww.mswia.gov.plwww.nantes.fr/urbanisme/nantes-metropole.htmlwww.nantesmetropole.frwww.newurbannews.comwww.npr.gov.plwww.panda.bg.univ.gda.plwww.pkw.gov.pl/s/wyniki/sam98/index.htmlwww.planningportal.gov.uk www.police.pl

��

www.przejrzystapolska.progressframework.comwww.pv-muenchen.dewww.rcss.gov.plwww.stat.gov.plwww.stat.gov.plwww.tndtownpaper.com/www.um-zachodniopomorskie.gov.plwww.vaterstetten.dewww.verwaltung.uni-wuppertal.dewww.wroclaw.plwww.wybory2002.pkw.gov.plwww.wybory2006.pkw.gov.plwww.zporr.gov.pl


��

Spis fotografii

Fot. 2.1-1 Podmiejski obszar, USA. .....................................................................................................................................20Fot. 2.1-2 Podmiejski obszar, Warzymice. [CS] ...................................................................................................................20Fot. 2.2-1 Zabudowa przedmieścia w Detroit. ....................................................................................................................22Fot. 2.2-2 Zabudowa przedmieścia w Wołczkowie. [LC] ..................................................................................................22Fot. 2.2-3 Suburbia w Detroit. ..............................................................................................................................................23Fot. 2.2-4 Suburbia w Szczecinie. [LC] .................................................................................................................................23Fot. 2.3-1 Urbanizacja wsi Przecław. [CS] .............................................................................................................................27Fot. 2.3-2 Urbanizacja wsi Mierzyn. [CS] ..............................................................................................................................27Fot. 2.3-3 Dezintegracja przestrzenna wsi Mierzyn. [CS] ..................................................................................................27Fot. 2.4-1 Nowa miejscowość w strefie Londynu – New Ash Green. ...........................................................................28Fot. 4.1 1 Marden. Zabudowa historyczna wzdłuż głównej ulicy . [LC] ........................................................................51Fot. 4.1 2 Marden. Historyczne gospodarstwa. [LC]..........................................................................................................51Fot. 4.1 3 Marden. Zabudowa w części centralnej wsi. [LC] .............................................................................................52Fot. 4.1 4 Marden. Historyczna tawerna w centrum. [LC] ................................................................................................52Fot. 4.1 5 Marden. Wiejskie rezydencje. [LC] ......................................................................................................................52Fot. 4.1 6 Marden. Wiejski charakter zabudowy. [LC]. ......................................................................................................52Fot. 4.1 7 Marden. Historyczne detale zabudowy. [LC] .....................................................................................................52Fot. 4.1-8 Marden. Historyczna zabudowa rdzenia. [LC] ...................................................................................................52Fot. 4.1 9 Marden. Nowa zabudowa obrzeżna w Marden. [LC].......................................................................................53Fot. 4.1 10 Marden. Zabudowa wielorodzinna w centralnej części. [LC] .......................................................................53Fot. 4.1 11 Marden. Związki z kulturą agrarną. Uprawa chmielu. [LC]. .........................................................................53Fot. 4.1 12 Marden. Związki z kulturą agrarną. Sady jabłoniowe. [LC]. .........................................................................53Fot. 4.1 13 Wadhurst. Historyczna zabudowa wzdłuż głównej ulicy. [LC]. ..................................................................54Fot. 4.1 14 Wadhurst. Detale historycznej zabudowy w Wadhurst. [LC] .......................................................................54Fot. 4.1 15 Wadhurst. Historyczna zabudowa mieszkaniowa. [LC]. ................................................................................54Fot. 4.1 16 Wadhurst. Zamek. [LC] .......................................................................................................................................54Fot. 4.1 17 Wadhurst. Historyczny rdzeń wsi. [LC] ............................................................................................................55Fot. 4.1 18 Wadhurst. Centrum handlowe wsi. [LC] ..........................................................................................................55Fot. 4.1 19 Wadhurst. Fizjonomia krajobrazu wsi. [LC] ...................................................................................................55Fot. 4.1 20 Wadhurst. Tereny otwarte. [LC] .........................................................................................................................55Fot. 4.1 21 New Ash Green. Fotografia lotnicza. ..............................................................................................................57Fot. 4.1 22 New Ash Green. Zabudowa szeregowa (panele). [LC] ..................................................................................58Fot. 4.1 23 New Ash Green. Zabudowa jednorodzinna.[LC] ...........................................................................................58Fot. 4.1 24 New Ash Green. Zabudowa szeregowa (klinkier). [LC] ................................................................................58Fot. 4.1 25 New Ash Green. Zabudowa jednorodzinna. [LC] .........................................................................................58Fot. 4.1 26 New Ash Green. Centrum handlowe wsi. [LC] ..............................................................................................59Fot. 4.1 27 New Ash Green. Przestrzeń publiczna w centrum wsi. [LC] .......................................................................59Fot. 4.1 28 New Ash Green. Fragment „starego” Ash. [LC]. ...........................................................................................59Fot. 4.1 29 New Ash Green. Tereny otwarte wsi. [LC] .....................................................................................................59Fot. 4.2 1 Route de Rennes w Orvault. Zachowana zabudowa przedmieścia Bout des Paves u rogatek Nantes.

��0

[AZ]..........................................................................................................................................................................64Fot. 4.2 2 Route de Rennes w Orvault. Nowa zabudowa mieszkaniowo-usługowa w subcentrum dzielnicy. [AZ] 64Fot. 4.2 3 La Haute Valle w Orvault. Nowa zabudowa jednorodzinna wzniesiona zgodnie z lokalnymi kanonami

na skraju doliny rzeki Cens. Na drugim planie: bloki mieszkalne w południowo-zachodniej części Orvault. [AZ] ........................................................................................................................................................65

Fot. 4.2 4 Le Bout de Pave w Orvault. Prywatne ogrody przy budynkach wielorodzinnych. [AZ] ..........................65Fot. 4.2 5 Le Bout de Pave w Orvault. Fizyczny rozdział ruchu pieszego, rowerowego i zmotoryzowanego na

terenach mieszkaniowych. [AZ] ..........................................................................................................................65Fot. 4.2 6 La Haute Valle w Orvault: typowa architektura budynków jednorodzinnych na północ od Loary.

[AZ]..........................................................................................................................................................................65Fot. 4.2 7 Le Bout de Pave w Orvault. Nowa zabudowa wielorodzinna w układzie pierzejowym. [AZ] ..................65Fot. 4.2 8 Orvault Bourg. Zabudowania gospodarcze zaadaptowane na letnie rezydencje. [AZ] ...............................66Fot. 4.2 9 Orvault Bourg. Ciągłość typologii form architektonicznych – historyczna zabudowa mieszkalna. [AZ] 66Fot. 4.2 10 Orvault Bourg. Ciągłość typologii form architektonicznych – współczesna zabudowa mieszkaniowa.

[AZ]..........................................................................................................................................................................66Fot. 4.2 11 La Bougalliere. Typowa ulica. [AZ] ...................................................................................................................67Fot. 4.2 12 La Bougalliere. Zabudowa czynszowa. [AZ] ...................................................................................................67Fot. 4.2 13 La Bougalliere. Sprywatyzowana zabudowa czynszowa. [AZ] ......................................................................67Fot. 4.2 14 Le Bois Raguenet. Wewnętrzny skwer na szlaku pieszym. [AZ] .................................................................69Fot. 4.2 15 Le Bois Raguenet. Typowa zabudowa. [AZ] ....................................................................................................69Fot. 4.2 16 Le Bois Raguenet. Typowe zakończenie ślepej ulicy. [AZ] ............................................................................69Fot. 4.2 17 Typowe formy architektury domu jednorodzinnego na północ od Loary. [AZ] .......................................70Fot. 4.2 18 Typowe formy architektury domu jednorodzinnego na południe od Loary. [AZ] ...................................70Fot. 4.2 19 Typowe formy architektury domu jednorodzinnego diaspory polskiej. [AZ] ............................................70Fot. 4.3-1 Rosengarten. Wiejska idylla. [LC] ........................................................................................................................75Fot. 4.3-2 Rosengarten. Historyczna zabudowa wsi. [LC] ................................................................................................75Fot. 4.3-3 Rosengarten. Dom jednorodzinny o cechach historycznych. [LC] ...............................................................75Fot. 4.3-4 Rosengarten. Współczesne budownictwo jednorodzinne. [LC] ...................................................................75Fot. 4.3-5 Rosengarten. Historyczny obiekt adaptowany na pensjonat. [LC] ................................................................76Fot. 4.3-6 Rosengarten. Skansen utworzony na obrzeżu parku. [LC] .............................................................................76Fot. 4.3-7 Rosengarten. Gospodarstwo rolnicze. [LC].......................................................................................................76Fot. 4.3-8 Rosengarten. Związek z kulturą agrarną. [LC] ..................................................................................................76Fot. 4.3-9 Rosengarten. Detal zabudowy ryglowej. [LC] ...................................................................................................76Fot. 4.3-10 Rosengarten. Detal elewacji klinkierowej. [LC] ...............................................................................................76Fot. 4.3-11 Rosengarten. Wiejski współczesny ratusz. [LC] .............................................................................................77Fot. 4.3-12 Rosengarten. Zabudowa podmiejska. [LC]......................................................................................................77Fot. 4.3-13 Rosengarten. Droga wewnętrzna wsi. [LC] .....................................................................................................77Fot. 4.3-14 Rosengarten. Droga przecinająca wieś. [LC] ..................................................................................................77Fot. 4.3-15 Prisdorf. Obiekty zabudowy historycznej. [LC] ..............................................................................................78Fot. 4.3-16 Prisdorf. Gospodarstwo przekształcone w obiekt mieszkalny. [LC] ...........................................................78Fot. 4.3-17 Prisdorf. Budownictwo jednorodzinne. [LC] ..................................................................................................78Fot. 4.3-18 Prisdorf. Budownictwo wielorodzinne. [LC] ..................................................................................................78Fot. 4.3-19 Prisdorf. Związek z kulturą agrarną. [LC]........................................................................................................79Fot. 4.3-20 Prisdorf. Przestrzeń publiczna w centrum wsi. [LC] ....................................................................................79Fot. 4.3-21 Prisdorf. Pola golfowe. [LC] ...............................................................................................................................79Fot. 4.3-22 Prisdorf. Budynek klubu golfowego. [LC] .......................................................................................................79Fot. 4.3-23 Prisdorf. Nowy obiekt sakralny. [LC] ...............................................................................................................79Fot. 4.3-24 Prisdorf. Dom opieki. [LC] ................................................................................................................................79Fot. 4.3-25 Bönningstedt. Wiejska uliczka. [LC] .................................................................................................................80Fot. 4.3-26 Bönningstedt. Zabudowa jednorodzinna. [LC] ..............................................................................................80Fot. 4.3-27 Bönningstedt. Zabudowa gospodarstwa rolnego. [LC] .................................................................................81Fot. 4.3-28 Bönningstedt. Funkcja usługowa w historycznym obiekcie. [LC] ..............................................................81Fot. 4.3-29 Bönningstedt. Nowa zabudowa wielorodzinna. [LC] ....................................................................................81Fot. 4.3-30 Bönningstedt. Dom opieki dla ludzi starszych. [LC] .....................................................................................81Fot. 4.3-31 Bönningstedt. Przestrzenie publiczne wewnątrz zabudowy. [LC] ...............................................................81Fot. 4.3-32 Bönningstedt. Zabudowa na styku miasta. [LC] .............................................................................................81Fot. 4.3-33 Baldham Dorf. Kościół. [AZ] ..........................................................................................................................84Fot. 4.3-34 Baldham Dorf. Zamknięcie kompozycyjne. [AZ] .........................................................................................85Fot. 4.3-35 Baldham Dorf. Przestrzeń społeczna. [AZ] ....................................................................................................85Fot. 4.3-36 Baldham Dorf. Dom mieszkalny. [AZ] ............................................................................................................85


��

Fot. 4.3-37 Baldham. Miejsce cotygodniowego targu produktami ekologicznymi. [AZ] .............................................85Fot. 4.3-38 Baldham. Ośrodek jeździecki. [AZ] ..................................................................................................................85Fot. 4.3-39 Baldham. Nowa zabudowa jednorodzinna w części zurbanizowanej. [AZ] ...............................................85Fot. 4.4 1 Publiczna Szkoła Podstawowa w Mierzynie. [LC] .........................................................................................104Fot. 4.4 2 Publiczna Szkoła Podstawowa w Dobrej. [AZ] ............................................................................................104Fot. 4.4 3 Publiczna Szkoła Podstawowa w Przecławiu. [AZ] .......................................................................................104Fot. 4.4 4 Miejskie przedszkole w Bezrzeczu. [AZ] ..........................................................................................................104Fot. 5.1-1 Szczecińskie suburbia. [CS] ................................................................................................................................108Fot. 5.1-10 Budynki zagrodowe w Bezrzeczu. [LC] .........................................................................................................110Fot. 5.1-11 Zabudowania gospodarcze w Rurzycy. [LC] .................................................................................................110Fot. 5.1-12 Odnowiony dom w Dobrej. [LC]....................................................................................................................110Fot. 5.1-13 Odnowiony dom w Bartoszawie. [LC] ...........................................................................................................110Fot. 5.1 14 Morzyczyn: śmiała i nowoczesna architektura muszli koncertowej. [LC] ................................................111Fot. 5.1-2 Ulica w Wołczkowie. [LC] .................................................................................................................................109Fot. 5.1-3 Promenada w Morzyczynie. [LC] .......................................................................................................................109Fot. 5.1-4 Usługi w Bezrzeczu. [LC] ..................................................................................................................................109Fot. 5.1-5 Usługi w Bezrzeczu. [LC] ..................................................................................................................................109Fot. 5.1-6 Gminny Ośrodek Sportu i Rekreacji w Pilchowie. [LC] ................................................................................109Fot. 5.1-7 Stadnina w Dobrej. [LC] ....................................................................................................................................109Fot. 5.1-8 Budynek Urzędu Gminy w Dobrej. [AZ] ........................................................................................................110Fot. 5.1-9 Publiczna Szkoła Podstawowa w Pilchowie. [LC] ..........................................................................................110Fot. 5.2-1 Masowa urbanizacja w Bezrzeczu. [CS] .........................................................................................................115Fot. 5.2-2 Punktowa lokalizacja osiedla w Mierzynie. [CS] ...............................................................................................116Fot. 5.2-3 Blokowa zabudowa w Dobrej. [CS] ..................................................................................................................117Fot. 5.2-4 Nowa zabudowa wielorodzinna w Dobrej. [CS] .............................................................................................117Fot. 5.2-5 Sieć uliczna w Dobrej. [CS] ................................................................................................................................118Fot. 5.2 6 Mierzyn: trwała samowola mieszkańców w postaci zazielenienia pasa drogowego. [CS] .........................119Fot. 5.2 7 Mierzyn: kolejna trwała samowola mieszkańców w postaci zazielenienia pasa drogowego. [CS] ..........119Fot. 5.2 8 Szkoła podstawowa w Bezrzeczu zlokalizowana przy drodze głównej będącej jednocześnie drogą

tranzytową ku innym, szybko rozwijającym się miejscowościom podmiejskim. [AZ] ..............................119Fot. 5.2-9 Orvault Bourg (Francja), droga przy gminnej szkole: ruch spowolniony, bezpieczny chodnik i ścieżka

rowerowa. [AZ] ....................................................................................................................................................119Fot. 5.2-10 Bezrzecze: fikcyjny przystanek autobusowy jako pretekst do sąsiedzkich spotkań oraz spełnienie snu

mieszkańców o dostępie do komunikacji zbiorowej. [AZ] ..........................................................................119Fot. 5.2-11 Boeningstedt (Niemcy), stacja kolejowa we wsi podmiejskiej w obszarze metropolitalnym Hamburga.

[LC] .......................................................................................................................................................................119Fot. 5.2-12 Wyalienowana zabudowa wielorodzinna w Bezrzeczu. [LC] .......................................................................120Fot. 5.2-13 Wyalienowana zabudowa wielorodzinna w Bezrzeczu. [LC] ......................................................................120Fot. 5.2-14 Domy szeregowe na jednym z pól w Dobrej. Ciasna zabudowa, konieczność korzystania ze schodów

w każdych okolicznościach, wąski ogród od strony północnej, to tylko niektóre z negatywnych cech jakościowych tej realizacji. [AZ] ........................................................................................................................121

Fot. 5.2-15 Nadmierne zróżnicowanie form zabudowy przy jednej z ulic w Dobrej. [LC] .....................................121Fot. 5.2-16 Harmonijna forma zabudowy przy jednej z ulic w Dobrej. [LC] ...........................................................121Fot. 5.2-17 Bezrzecze: zamknięte osiedle domów jednorodzinnych zlokalizowane w części wiejskiej jest dostępne

wyłącznie z drogi znajdującej się w części miejskiej. [CS] ...........................................................................121Fot. 5.2-18 Mierzyn: domy w zabudowie szeregowej obsługiwane drogami z dwóch stron. [CS] .........................121Fot. 5.4-1 Charakter wsi rustykalnej w Wołczkowie. [LC] ................................................................................................129Fot. 5.4-2 Charakter wsi podmiejskiej w Bezrzeczu. [LC] ................................................................................................132Fot. 5.4-3 Charakter wsi miejskiej w Mierzynie. [LC] ........................................................................................................133

��

Spis rysunków

Rys. 1-1 Model pracy badawczej. [AZ] .................................................................................................................................12Rys. 1-2 Obszar metropolitalny Szczecina w Planie Zagospodarowania Przestrzennego Województwa

Zachodniopomorskiego. .......................................................................................................................................13Rys. 1-3 13Rys. 1-4 Obszar oddziaływania funkcjonalnego miasta Szczecin. [LC]...........................................................................14Rys. 1-5 Region metropolitalny Londynu. [LC] ....................................................................................................................14Rys. 1-6 Region metropolitalny Nantes. [AZ] .......................................................................................................................15Rys. 1-7 Region metropolitalny Hamburga. [LC] .................................................................................................................15Rys. 2.2-1 Model przestrzeni Macro-Meso-Micro. ..............................................................................................................21Rys. 2.3-1 Strefy suburbanizacji. .............................................................................................................................................26Rys. 4.1 1 Obszar zewnętrzny i wewnętrzny Wielkiego Londynu. ..................................................................................50Rys. 4.1 2 Strefy suburbanizacji w obszarze oddziaływania metropolii Londynu w układzie historycznym; Strefy:

T1 – przed okresem wiktoriańskim, T2 – po okresie ekspansji wiktoriańskiej, T3 – po okresie ekspansji międzywojennej, T4 – po okresie ekspansji powojennej, o ............................................................................50

Rys. 4.1 3 Lokalizacja wybranych jednostek struktury osadniczej w strefie oddziaływania obszaru metropolii Londynu. [LC] ........................................................................................................................................................50

Rys. 4.1 4 Marden. ...................................................................................................................................................................50Rys. 4.1 5 Wadhurst. Zabudowa mieszkaniowa. .................................................................................................................56Rys. 4.1 6 New Ash Green. Zagospodarowanie przestrzenne. .........................................................................................57Rys. 4.2 1 Nantes Metropole: związek 24 gmin obszaru oddziaływania funkcjonalnego Nantes. [AZ] ....................62Rys. 4.2 2 Nantes Metropole: 10 obszarów dostępności usług publicznych wraz z liczbą obsługiwanej ludności.

[AZ]..........................................................................................................................................................................62Rys. 4.2 3 Tereny zurbanizowane na tle podstawowego układu komunikacyjnego w gminie Orvault. [AZ] ............63Rys. 4.2 4 Układ komunikacyjny w południowym Orvault. [AZ] ....................................................................................65Rys. 4.2 5 Orvault Bourg. Układ komunikacyjny. [AZ] ....................................................................................................66Rys. 4.2 6 La Bougalliere. Układ komunikacyjny. [AZ] ......................................................................................................67Rys. 4.2 7 Le Bois Raguenet. Układ komunikacyjny. [AZ] ................................................................................................69Rys. 4.3-1 Region Metropolitalny Hamburga. [LC] ...........................................................................................................72Rys. 4.3-2 Europejski Region Metropolitalny Monachium. [LC] .....................................................................................82Rys. 4.3-3 Zasięg oddziaływania Regionu Metropolitalnego Monachium. [LC wg EIOMM] ......................................82Rys. 4.3-4 Monachium 1930 r. ..............................................................................................................................................82Rys. 4.3-5 Monachium 2004 r. .................................................................................................................................................82Rys. 4.3-6 Osie rozwojowe południowo-wschodniego Regionu Metropolitalnego Monachium. ...............................83Rys. 4.3-7 Vaterstetten i Baldham. [AZ] ...............................................................................................................................83Rys. 4.3-8 Baldham Dorf. ......................................................................................................................................................84Rys. 4.4-1 Szczeciński Obszar Metropolitalny. [LC] .........................................................................................................101Rys. 4.4-2 SOM – Szczeciński Obszar Metropolitalny: dane statystyczne. ..................................................................100Rys. 4.4-2 Szczeciński Obszar Metropolitarny = Szczecin + 8 gmin (Goleniów, Gryfino, Stare Czarnowo, Police,

Dobra, Kołbaskowo, Stargard Szczeciński, Kobylanka). .............................................................................101Rys. 4.4 3 Potrzeby funkcjonalne mieszkańców wsi podmiejskich w otoczeniu Szczecina. [AZ]............................105


��

Rys. 5.2 1 Dezintegracja przestrzenna w miejscowości Mierzyn. [AZ] .........................................................................114Rys. 5.2-2 Zestawienie obszarów zurbanizowanych w roku 2006 i obszarów z możliwością zabudowy według

odpowiednich dokumentów studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego. [AZ]........................................................................................................................................................................115

Rys. 5.4-1 Model planowania zagospodarownia przestrzennego w Polsce. [AZ] .........................................................123Rys. 6.3 1 Model zapisu planistycznego poprawiającego skuteczność koordynacji i kontroli rozwoju

przestrzennego przez samorządy. [AZ] ............................................................................................................142Rys. 7 1 Zadania poszczególnych szczebli administracji i przedstawicieli sektora prywatnego w procesie

kształtowania wysokiej jakości przestrzeni wsi podmiejskich. [AZ] ............................................................150

��

Spis tabel

Tab. 3.1-1 Wpływ poszczególnych stopni planowania i projektowania zagospodarowania przestrzennego na ocieplenie klimatu. .................................................................................................................................................32

Tab. 3.1-2 Wpływ poszczególnych stopni planowania i projektowania zagospodarowania przestrzennego na zasoby wód podziemnych i powierzchniowych. ...............................................................................................32

Tab. 3.1-3 Wpływ poszczególnych stopni planowania i projektowania zagospodarowania przestrzennego na wrażliwość na klęski żywiołowe. ........................................................................................................................33

Tab. 3.1-4 Wpływ poszczególnych stopni planowania i projektowania zagospodarowania przestrzennego na jakość gruntów. .....................................................................................................................................................33

Tab. 3.2-1 Ocena mandatu społecznego samorządu do planowania rozwoju. [AZ] Tab. 3.2-2 Ocena stopnia kontroli rozwoju przestrzennego przez samorząd. [AZ] .................................................................................36

Tab. 3.3 1 Ocena stopnia zabezpieczenia terenów naturalnych. [AZ]. .............................................................................38Tab. 3.3 2 Ocena efektywności wykorzystania istniejących terenów zabudowanych i infrastruktury. [AZ] ...............38Tab. 3.4-1 Ocena zasobów i ochrony dziedzictwa historycznego oraz specyfiki terenów wiejskich. [AZ] ...............40Tab. 3.4-2 Ocena wizerunku przestrzennego miejscowości. [AZ] ...................................................................................41Tab. 3.5-1 Ocena różnorodności i dostępności funkcji na terenie miejscowości. [AZ] ................................................42Tab. 3.5-2 Ocena bezpieczeństwa i różnorodności komunikacji wewnętrznej miejscowości oraz połączeń

zewnętrznych. [AZ] ...............................................................................................................................................44Tab. 4.1 1 Ramy polityki planowania w Anglii. ..................................................................................................................49Tab. 4.1 2 Instytucjonalne ramy planowania w Anglii. ......................................................................................................49Tab. 4.3-1 System planowania przestrzennego w Niemieckiej Republice Federalnej. [LC] .........................................72Tab. 4.4-1 Stan dokumentacji planistycznej gmin obszaru metropolitalnego Szczecina. [LC][AZ] ...........................91


��

Spis wykresów

Wyk. 4.4-1 Zmiany liczby ludności w gminach obszaru metropolitalnego Szczecina w latach 1997-2003. [AZ] .....92Wyk. 4.4-2 Udział najdynamiczniej rozwijających się miejscowości w ogólnej liczbie mieszkańców wiejskich części

gmin w roku 2005. [AZ] .......................................................................................................................................92Wyk. 4.4-3 Proporcje między ludnością zamieszkałą w wybranych wsiach w roku 1995 a przybyłymi do roku

2005. [AZ] ..............................................................................................................................................................93Wyk. 4.4-4 Przyrost liczby mieszkań w latach 1995–2005 w wybranych gminach obszaru oddziaływania

funkcjonalnego miasta Szczecin. [AZ] ...............................................................................................................94Wyk. 4.4-5 Dynamika przyrostu liczby mieszkań w latach 1995–2005 w wybranych gminach obszaru

oddziaływania funkcjonalnego miasta Szczecin. [AZ] .....................................................................................94Wyk. 4.4-6 Przyrost powierzchni mieszkań w latach 1995–2005 w wybranych gminach obszaru oddziaływania

funkcjonalnego miasta Szczecin. [AZ] ...............................................................................................................95Wyk. 4.4-7 Dochody budżetu gmin w latach 2002–2006 w przeliczeniu na 1 mieszkańca (PLN) w wybranych

gminach obszaru oddziaływania funkcjonalnego miasta Szczecin. [AZ] ......................................................95Wyk. 4.4-8 Wydatki budżetów gmin w okresie 2002–2006 w przeliczeniu na 1 mieszkańca (PLN). [AZ] ...............96Wyk. 4.4-9 Dynamika dochodów z tytułu podatku od nieruchomości w latach 1995–2005. [AZ] ............................96Wyk. 4.4-10 Dynamika dochodów gmin z tytułu podatku od czynności cywilnoprawnych w latach 2004–2005.

[AZ]..........................................................................................................................................................................97Wyk. 4.4-11 Przyrost powierzchni mieszkań w latach 1995–2005 w wybranych gminach obszaru oddziaływania

funkcjonalnego miasta Szczecin. [AZ] ...............................................................................................................97Wyk. 4.4 12 Skolaryzacja netto, szkoły podstawowe na terenach wiejskich gmin otoczenia Szczecina oraz

w mieście. ..............................................................................................................................................................99Wyk. 4.4 13 Skolaryzacja netto, gimnazja w gminach wiejskich otoczenia Szczecina oraz w mieście. ...................99Wyk. 4.4 14 Lokalizacja lekarza rodzinnego wg mieszkańców wybranych wsi podmiejskich otoczenia Szczecina.

[AZ]........................................................................................................................................................................105Wyk. 4.4 15 Miejsce codziennych zakupów wg mieszkańców wybranych wsi podmiejskich otoczenia Szczecina.

[AZ]........................................................................................................................................................................105Wyk. 4.4 16 Najważniejsze miejsce we wsi wg mieszkańców. Wynik badań ankietowych. [AZ] ...............................105Wyk. 6.1 1 Siły i działania w procesach zagospodarowania przestrzennego. [AZ] .....................................................136

Documents

Kształtowanie przestrzeni wsi podmiejskiej na przykładzie obszaru