Knjiga o Kosovu

of 478

Dimitrije Bogdanovi

KNJIGA O

KOSOVU

of 478

SRPSKA AKADEMIJA NAUKA I UMETNOSTI

POSEBNA IZDANJA

Knjiga DLXVI

PREDSEDNITVO Knjiga 2

Primljeno na VII skupu Odeljenja jezika i knjievnosti, 25. decembra 1984, na osnovu prikaza samog autora.

Urednik: akademik ANTONIJE ISAKOVI BEOGRAD, 1986

U okviru "Projekta Rastko - Biblioteke srpske kulture na

Internetu" na Internetu objavili: Zoran Stefanovi, Nataa Devetakovi, Milan Stoji i Mihailo Stefanovi, januara 2000.

Dimitrije Bogdanovic: THE KOSOVO QUESTION PAST

AND PRESENT

SERBIAN ACADEMY OF SCIENCES AND ARTS

MONOGRAPHS, Volume DLXVI

Accepted at the 7th session of the Department of Language

and Literature on December 25,1984, upon author's own

communication.

of 478

Editor-in-Chief: ANTONIJE ISAKOVI Member of Academy

BEOGRAD 1986

Sadraj:

Uvod

Srednji vek

I. Etnike prilike na Balkanu pre doseljavanja Srba II. Doseljavanje Srba na Balkan

III. Srpska drava i Albanci IV. Etnika situacija Kosova u XIII i XIV veku V. Kosovo u kulturi srednjovekovne Srbije

VI. Srbi i Albanci u doba turske invazije VII. Kosovska bitka u istoriji i svesti srpskog naroda

Tursko doba

I. Pustoenja srpskih zemalja i prve seobe u XV i XVI veku

II. Organizacija i uloga obnovljene Peke patrijarije III. Ratovi, ustanci i seobe Srba u XVII i XVIII veku IV. irenje Albanaca po jugoslovenskim zemljama u XVII i

XVIII veku

1. Katolika crkva kao svedok i uesnik 2. Islamizacija i albanizacija 3. Vreme i prostor albanske kolonizacije 4. Nain albanske kolonizacije i iseljavanja Srba 5. Uzroci albanskih migracija

V. Oslobodilaki pokreti Srba u XIX veku

of 478

1. Srpski ustanci i poloaj Srba na Kosovu do prvog oslobodilakog rata 1876.

2. Oslobodilaki ratovi Srbije i Crne Gore 1876/77. i 1877/78.

VI. Posle Berlinskog kongresa 1. Prizrenska liga 1878-1881. 2. Anarhija i genocid u Staroj Srbiji 1878-1912. 3. Albanski pokreti 1908-1912.

Osloboenje Kosova

I. Balkanski rat 1912-1913 II. Prvi svetski rat 1914-1918

III. Albanci u Kraljevini Jugoslaviji 1. Pravni poloaj albanske nacionalne manjine 2. Agrarna reforma i kolonizacija 3. Albanski terorizam i iredentizam 4. Problem iseljavanja Albanaca iz Jugoslavije

Kosovo i albanska narodnost u novoj Jugoslaviji

I. Drugi svetski rat 1941-1945. i Albanci u Jugoslaviji 1. Aneksija i Druga prizrenska liga 2. Poloaj srpskog i makedonskog naroda u

anektiranim oblastima

3. Narodnooslobodilaka borba na Kosovu i Metohiji II. Komunistika partija Jugoslavije i albansko pitanje

1. Stavovi srpske socijaldemokratije 1912-1914. 2. Politika KPJ i Kominterne prema nacionalnom

pitanju

3. KPJ i Kosovo za vreme NOB-a 1941-1945. 4. Jugoslovensko-albanski odnosi i pitanje Kosova u

svetlu politike KPJ prema KPA 1939-1948.

5. Postanak i razvoj kosovske autonomije

of 478

III. Velikoalbanski nacionalizam u novim uslovima

Pogovor

Skraenice

The Kosovo Question - Past And Present (English

Summary)

Uvod

Istorijski pristup krupnim politikim i nacionalnim pitanjima naeg vremena pretpostavka je svakoga odgovornog nastojanja da ce ta pitanja ree pravedno, temeljno i civilizovano. Razlog je tome jednostavan: politiki fenomeni imaju svoju istoriju bez obzira na to da li to neko

hoe ili ne eli da zna. Bez upoznavanja prolosti takvih pitanja, bez razumevanja njihove geneze i uslova pod kojima

su ce formirali neki odnosi, nije moguno razreiti ni glavne vorove problema. Tako i u sluaju Kosova. Nuno je razumeti da je ovo sloeno pitanje samo jedan momenat u spletu jugoslovensko-albanskih odnosa, a posebno odnosa

izmeu srpskog i albanskog naroda, da to pitanje nije od jue; da ono ima i takve odrednice koje obavezuju na naroitu opreznost i odgovornost u samom pristupu njegovom reavanju.

Razume ce, nije i ne mora svako okretanje istoriji biti

"nacionalistiki poziv na istorizam". Takva ce rezerva prema istorijskom raspravljanju aktuelnih politikih pitanja pretvara u antiistorijski pragmatizam, kojim ce najee prikriva loa savest ili ostvaruje namera da ce uutka protivnik. Prigovor "istorizmu" i nema nikakvog osnova

of 478

ako ce istorijski metod primenjuje valjano, ako ce kritikim putem hoe da doe naprosto do istine, do injenica o jednoj prolosti koja tek u sukobu politikih interesa postaje sporna. Pogotovu je neumesno da ce u ime tobonjeg prevazilaenja sporova izbegava nauno razmatranje i raspravljanje o neugodnim pa i mranim stranama istorije. Odnosi izmeu naroda, a tako i odnosi izmeu srpskog i albanskog naroda, nisu svagda bili dobri, menjali su ce.

Razdoblja prijateljstva i susedske saradnje smenjivala su ce

sa vremenima neprijateljstva, sukoba i istrage. Ne treba

prolost pojednostaviti ni u kom pogledu. Govoriti, na primer, samo o onome to dva naroda spaja, a ne i o onome to ih razdvaja, tobo radi izgradnje njihovoga prijateljstva ili bratstva u ovom trenutku i u budunosti, samo je tetna manipulacija njihovom istorijom, nedopustiva intervencija u

njihovome stvarnom pamenju, pamenju od kojeg zavisi nacionalni identitet i sposobnost daljega samostalnog

kretanja naroda kroz iskuenja aktuelne istorije. Umesto toga, treba ce odvaiti na istorijsku istinu i na suoenje sa neprijatnostima istorijske stvarnosti.

Uostalom, itavo je pitanje Kosova danas ve samo po sebi do krajnjih granica istorizovano, te su uzaludne elje, makar one bile i dobronamerne, da ce prolost zaboravi u ime budunosti. Bez obzira na trenutna stanja, demografske odnose ili raspoloenje i opredeljenje naroda, u nae sporove su ugraeni istorijski argumenti. Albanski nacionalizam ce poziva na demografsku situaciju, na relativnu veinu albanske narodnosti u nekim oblastima i njenu teritorijalnu

kompaktnost u Jugoslaviji, pa ce iz ovih okolnosti izvlae dalekoseni zakljuci i postavljaju iredentistiki zahtevi. No i pored svega toga, teite je velikoalbanske propagande i indoktrinacije na formiranju istorijske svesti, u kojoj bi

of 478

albanska "prava" bila osvetana dalekom, ak i pradavnom prolou. Albanci ce ve skoro stotinu godina nacionalno formiraju sa sveu da su potomci Ilira, a to znai - starosedeoci Balkanskog poluostrva, prema tome i kosovske

oblasti, da su ce nalazili na ovom prostoru jo davno pre doseljenja Slovena, te da su ih Srbi samo privremeno i za

kratko, u trinaestom i etrnaestom veku, potisnuli na "iskonskoj" albanskoj zemlji, da potom, stihijom dogaaja i bez nekog ozbiljnijeg diskontinuiteta, bude uspostavljeno

preanje stanje. Isto tako, poriu ce neki stvarni istorijski dogaaji - kao to su velike seobe srpskog naroda, ili ce jednim potezom pera brie muna, zaista krajnje surova istorija tursko-albanskog genocida nad srpskim narodom u

toku poslednjih stotinu do dvesta godina. U prvom planu,

namesto toga, nudi ce zato cela jedna razraena slika o tobonjem "fizikom unitenju" albanskog naroda u Srbiji, Crnoj Gori i potom Jugoslaviji, pod vlau "velikosrpskog hegemonizma". Zaista nije svejedno da li je rat Srbije i Crne

Gore 1912. godine bio oslobodilaki ili zavojevaki; na to ce nadovezuju veoma stvarni i aktuelni politiki pogledi i opredeljenja od dalekosenog, pa i sudbonosnog znaaja.

Istorijska znanja su nam, zato, veoma potrebna, a rasprave

o pojedinim spornim pitanjima ne mogu izbei istorijsku dimenziju. Valja ozbiljno razjasniti injenice. Dve istine ne postoje, ali dva vienja iste stvarnosti i te kako mogu da postoje. Biti objektivan i pravedan u toj situaciji ne znai prihvatati unapred, ignorantski i nekritiki, vienje druge strane.

Stanje na Kosovu i poloaj naroda na tom podruju predstavljaju plod jednoga dugotrajnog istorijskog zbivanja,

drukijeg nego to ga prikazuje albanska nacionalistika

of 478

propaganda. tavie, i samo suavanje problema na teritoriju dananjeg Kosova izraz je jednoga pogrenog vienja stvari. Kosovo je samo jedna, makar i centralna pojedinost velikoalbanskih pretenzija. Zahtevi iredente

odnose ce na sve teritorije gde ive Albanci, u Grkoj i Jugoslaviji; na udaru njihove akcije su Epir, Makedonija,

Srbija i Crna Gora, a u Srbiji - ne samo teritorija pokrajine

Kosovo nego i neke druge optine [Preevo, Bujanovac, Medvea]. S pozivom na problematine istorijske predstave o rairenosti albanskog naroda u jugoslovenskim zemljama, pretenzije iredente ce pruaju po celoj Srbiji, do Zapadne i June Morave. Pitanje ce, dakle, ni u naem razmatranju ne moe svesti samo na pokrajinu Kosovo, mada je Kosovo u prvom planu s obzirom na to da su najveu demografsku koncentraciju i najdublji prodor za poslednja dva veka

Albanci ostvarili upravo u toj oblasti; tu je teite njihovog pritiska, preko koga bi ce posredno imale ostvariti i druge,

daleko vee i ire, balkanske ambicije ovog nacionalizma.

Najzad, sam naziv "Kosovo" upotrebljen je ovde sasvim

uslovno jer, ako je re o pokrajini, njen dananji naziv je tursko-albanski, potie od naziva "kosovskog vilajeta" [Kosova], koji je obuhvatao pred balkanski rat itavu teritoriju Sandaka sa Gornjim Polimljem, zatim teritoriju Kosova i Metohije, severne Makedonije do Velesa i istone Makedonije sa celim slivom Bregalnice. Insistiranje na tom

nazivu, uporedno sa pomeranjem autonomije ka federalnoj

jedinici vieg stupnja [1968], imalo je - za svakog ko ce razume u istoriju - prizvuk nacionalistikih velikoalbanskih pretenzija. Time ce htela nametnuti i legalizovati svest o

"albanskom" karakteru ovog dela srpske i jugoslovenske

teritorije, sankcionisati na neki nain koncept Prizrenske lige, koja je 1878. traila Veliku Albaniju, Albaniju "etiri

of 478

vilajeta" - kosovskog, skadarskog, bitoljskog i janjinskog. U

dokumentima KPJ pre i za vreme rata, i u ustavnopravnim

dokumentima nove Jugoslavije, ova ce regija zvala "Kosovo

i Metohija", mada ni taj naziv nije bio sasvim taan jer je teritorija oblasti obuhvatala i druge krajeve sa posebnim

nazivima: ne samo Kosovo i Metohiju nego i Malo Kosovo

[Lab], i Gornju Moravu sa Izmornikom, i Goru sa Opoljem,

i Novobrdsku Krivu Reku, Sredsku, Sirini, srednji Ibar. Sa stanovita regionalne geografije, znai, ni taj naziv nije bio sasvim opravdan. Istorijski, pak, i obiajno, ni jedan ni drugi naziv nisu ce primenjivali na ovu teritoriju u njenoj

celini. Sa najvie opravdanja ce zato govorilo pre 1912. godine o "Staroj Srbiji", jer to i jeste jezgro stare srpske

drave i kulture. No mi emo ipak upotrebiti naziv "Kosovo", ne samo zato to je on ve uao u optu upotrebu kao oznaka cele oblasti nego jo vie zato to je to naziv jednog istorijskog i aktuelnog politikog problema, koji je pod tim imenom poznat i u ostalom svetu. Oko "Kosova" i

na Kosovu gradi ce sloena strategija albanske ekspanzije, kojom ce ugroava Jugoslavija - ne samo Srbija nego i Makedonija i Crna Gora: "Kosovo" postaje znak, simbol

albansko-jugoslovenskih odnosa. Treba konano shvatiti da ce radi o odnosu celoga jednog naroda prema drugim

narodima, a ne samo o jednoj "narodnosti" prema

veinskom narodu nae zemlje.

Istorijski okvir Knjige o Kosovu odreen je potrebom da ce bar u osnovnim crtama razjasne postanak i razvoj ovog

problema: od praistorije i pitanja etnogeneze do naih dana. Istorijom ce dobrim delom razjanjava sadanjost; ali ce i naim vremenom, iz perspektive ovog trenutka, mnoga zbivanja u prolosti razumevaju bolje, i tek u sadanjosti dobijaju pravi i zavrni smisao.

of 478

SREDNJI VEK

I ETNIKE PRILIKE HA BALKANU PRE DOSELJAVANJA SRBA

Balkansko poluostrvo je prostor velike etnike nestabilnosti. Kao raskre nekih glavnih puteva izmeu Istoka i Zapada, Severa i Juga, izmeu Evrope i Azije, sa svim svojim geografskim prednostima koje ce nude stoarima i ratarima, moreplovcima, rudarima i trgovcima, ono je podruje na kome su ce od praistorijskih vremena kretale i naseljavale

mnoge skupine ljudi raznoga jezika i porekla. Statina slika Balkana Grka i Rimljana, pa starosedelaca Ilira i Traana i novijih varvarskih slojeva - Kelta, Gota, Slovena, sve vie ustupa mesto dinamikoj predstavi o kretanju i pomeranju mnogih, u krajnjoj liniji anonimnih etnikih grupa. Ta predstava, ijoj ubedljivosti doprinose sve plodnija lingvistika i arheoloka istraivanja, otkriva nove sadraje i podloge u "klasinim" istorijskim etnicima Balkana, kao to su, na primer, Iliri i Traani. Mnogo vaniji inilac u rekonstrukciji etnikih prilika na Poluostrvu sve do ranog srednjeg veka postaje sada kulturni, civilizacijski lik

prostora, njegova tipoloka raznovrsnost i slojevitost. Daleko je znaajnija istorijska injenica da ce van srazmerno uskih pojaseva mediteranske civilizacije Grka i Rimljana nalazi

ogroman prostor praistorije, zona civilizacije gvozdenog

doba ali bez pisma. Takozvani "starobalkanski" narodi,

nikada do kraja formirani kao narod u smislu jednoga vieg kulturnog i politikog integriteta, ulaze u istoriju iz anonimnosti praistorije samo kroz taj dodir sa grko-rimskom civilizacijom - makar i kroz sudar sa njom.

Zato je na pitanje o poreklu i postanku nekih dananjih naroda na Balkanskom poluostrvu teko odgovarati sa

of 478

sigurnou. Pogotovu je teko rekonstruisati etniku kartu Balkana - ak i u krupnim potezima, a kamoli u pojedinostima - za vreme doseljavanja Slovena [VI-VII vek].

Da li ce tada nalaze na Balkanu i preci dananjih Albanaca; da li ce albanski narod moe smatrati starobalkanskim, u odnosu na Slovene - starosedelakim narodom; da li ce proces etnogeneze Albanaca zainje tek u razdoblju Seobe, moda ak uporedo sa nastanjivanjem Srba, ili ranije, - sve su to pitanja na koja uopte nije jednostavno odgovoriti. Tekoe nastaju iz dva razloga: istorijski izvori ne pominju Albance pre XI veka, te je njihov postanak i razvoj do toga

vremena - praistorija; a drugo, jezik Albanaca ima u velikoj

porodici indoevropskih jezika izuzetan poloaj - nema mu bliskih srodnika. Pitanje etnogeneze Albanaca zato izmie ne samo istoriografskim nego i lingvistikim metodama.

Svojim optim evropskim i srednjovekovnim narodnim imenom Albanci [Arbanasi] ce vezuju za ime ilirskog

plemena Albana, koje je u II veku n. e., prema Ptolomeju,

nastanjivalo oblast oko Albanopolisa [potom Albanum,

Arbanum] u dananjoj srednjoj Albaniji [grad Kroja]. Postoji nesumnjiv kontinuitet albanskog etnikog imena na nekadanjem ilirskom, a dananjem albanskom tlu, pa ce iz toga prirodno izveo zakljuak da postoji i etniki kontinuitet izmeu ilirskih i dananjih Albanaca. Otuda uverenje da su Albanci potomci starih Ilira, te da su "oduvek" nastanjivali

krajeve svoga dananjeg etnikog prostora, jer je ovaj, uproeno reeno, podudaran sa nekadanjim ilirskim etnikim prostorom. "Ilirsku" teoriju formulisao je najpre J. Tunman, nemaki istoriar, 1774. godine, da bi je kroz itav XIX vek dalje razvijala evropska lingvistika, ukljuujui i takva imena kao to su F. Mikloi, G. Majer i P. Kremer, za koje je albanski jezik samo nova faza u

of 478

razvoju starog ilirskog jezika. No, upravo je lingvistika argumentacija ilirske teorije otkrila jo krajem prolog veka njene ozbiljne nedostatke: za pouzdanije istraivanje i zakljuivanje o genetikoj vezi albanskog jezika sa pretpostavljenim ilirskim pretkom bilo bi potrebno znati

ilirski jezik, a o njemu ima vrlo malo grae i znanja, samo iz posrednih izvora [u grkih autora i u onomastikom materijalu]. Davno je primeeno da ilirske rei, tako identifikovane u sadanjem albanskom jeziku, mogu biti samo relikti jednoga ranijeg ilirskog sloja [kao keltski

elementi u francuskom jeziku]; a i kada ce uzmu kao dokaz

veze sa ilirskim jezikom, ne sme ce smetnuti s uma da ima

"bar toliko, ako ne i vie" leksikih elemenata koji su po svedoanstvu antikih pisaca nesumnjivo traki.[1] Ve je ta okolnost navela neke lingviste da pomiljaju na trako umesto na ilirsko poreklo Albanaca. K. Pauli, X. Hirt, pa N.

Jokl, a u nas X. Bari, uz vee ili manje razlike u postavci teze i u argumentaciji, naputaju ilirsku teoriju i pretpostavljaju da je albanski jezik trakog ili bar trako-ilirskog porekla, a da je albanski narod potomak

starobalkanskih Traana, koji su nastanjivali delove Balkanskog poluostrva istono od linije Morava-Niava-Struma. Samim tim, naravno, ako bi ce ova nova teorija

pokazala tanom, javlja ce i pitanje - kako su ce, zato i kada traki preci dananjih Albanaca preselili sa istonog u zapadne prostore Balkanskog poluostrva, sa Balkanskog

gorja [antikog Hemusa] u antiku "Albaniju", gde ih oko Draa primeuju vizantijski izvori u XI veku.

Ne ulazei ovde u podrobnu lingvistiku argumentaciju trake teorije i njenu polemiku sa ilirskom tezom, valja istai da je kljuni razlog za odbacivanje ilirske teorije bila

of 478

okolnost to je albanski jezik iz grupe satem, dok je ilirski jezik, po svemu sudei, pripadao grupi sentum.

Nasuprot tome, traki jezik je satemski kao i albanski. Prema tome, albanski kao satemski jezik nije mogao potei od ilirskog kao centumskog, ve samo od trakog kao isto tako satemskog jezika. Za to bi, navodno, govorile i neke

druge osobine albanskog jezika, u fonetici, morfologiji,

deklinaciji itd.[2]

Time ce dolo do zakljuka da je albanski jezik u stvari "jedan traki dijalekat", a da je njegov "trako-ilirski" karakter rezultat kasnije trako-ilirske simbioze. Na pitanje: kada je dolo do te simbioze, u kojoj traki Albanci predstavljaju mlai ili gornji sloj, odgovaralo ce na razne naine, ali je najbolje argumentovano miljenje po kome je doseljavanje Albanaca u njihovu istorijsku

postojbinu "srazmerno kasno", jer ce "jedino tako moe objasniti to u njihovom jeziku nema traga indigenoj pomorskoj terminologiji i to toponomi u istorijskoj arbanaskoj jezikoj oblasti nemaju arbanaski fonetski lik, tj. to oni nisu pretrpeli izvesne glasovne promene, koje bi ce neminovno izvrile da su ce Arbanasi od vajkada nahodili na svojoj dananjoj teritoriji".[3] Imajui u vidu neke antike toponime koji "pod slovenskom koprenom odaju arbanaski

fonetski lik", kao to su Ni [od Naisus], kupi [od Skupi, danas Skoplje], tip [od Astibos], pa i Ohrid [od Lihnis, Lihnidos], gde ce svuda kao posrednik prema slovenskom

obliku javlja albanski jezik, pretpostavlja ce da je ranija

balkanska postojbina trako-ilirskih predaka potonjih Albanaca Dardanija i Peonija. Dardanija je oblast izmeu June i Zapadne Morave, Ibra i Kosova polja; tu oblast je nastanjivalo, koliko ce zna iz istorijskih izvora, ilirsko-

trako pleme Dardanaca, a Peonija je oblast dananje uglavnom istone Makedonije, naseljena u istorijsko doba

of 478

takoe Ilirima. To bi znailo da su ce preci Albanaca ranije, ili bar jedno vreme, nalazili u centralnoj zoni Balkanskog

poluostrva, i da su ce odatle u izvesnim istorijskim

okolnostima pomerili na zapad ka teritoriji dananje Albanije. Time jo nije reeno da su stari Dardanci ili Peonci preci Albanaca, ve da su preci Albanaca preli preko oblasti Dardanaca i Peonaca u etapnom pomeranju ka

zapadu. Do toga pomeranja trakih masa na ilirsko tle dolo je u srazmerno pozno doba od drugog do treeg veka n. e., za vreme rimske vladavine, kada su Traani, silazei sa Hemusa i Rodopa, prekrili raniji ilirski sloj. To bi, ujedno,

bila prva etapa balkanske migracije Praalbanaca. Druga

etapa je doseljavanje u dinarsko-pindske planine i jadransko

primorje, a ovo ce odigralo, kako ce pretpostavlja, pod kraj

latinske epohe, uzastopce i u talasima, najdalje do VI veka n.

e.[4]

Dakle, najpre sa Hemusa i Rodopa u Dardaniju i

Peoniju, a potom iz Dardanije i Peonije u Albaniju, i to ne u

jedan mah, u jednom naletu, ve postepeno, sa dugim zadravanjem u dardansko- peonskim predelima, kao etapnoj zoni ove migracije.

Lingvistikim metodom, ipak, ne moe ce sasvim pouzdano rekonstruisati poreklo i put formiranja albanskog naroda.

Nijedan od ovih argumenata, koji nisu za potcenjivanje,

nema snagu dokaza.[5]

Postoje nasuprot navedenim

shvatanjima, uz sve ostalo, razlozi da ce osporavaju i takvi

kapitalni argumenti trake teorije kao onaj o centumskoj prirodi ilirskog nasuprot satemskoj prirodi albanskog

jezika. A ima i drugih lingvistikih teorija. Od onih bliih ilirskoj valja pomenuti tezu da su preci Albanaca

starobalkanski Pelasti, nastanjeni oko Skardusa [ar-planine], kao najstarije indoevropsko ili ak predindoevropsko stanovnitvo Balkana, doseljeno na

of 478

Balkan jo pre Grka. Albanski preci su, po ovoj teoriji, "stariji i od homerskog renika i od ahajskih odnosno protoahajskih plemena".

[6]

Zbog svega toga neophodno je primeniti i arheoloki metod, koji bi, uz neka ve ranije poznata fakta iz istoriografije, mogao da potvrdi ili obezvredi pretpostavke do kojih ce

dolazi prouavanjem jezika. Tvrdi ce, ponekad, da i arheoloka istraivanja upuuju na ilirsko poreklo Albanaca, ali ce to ne moe smatrati tanim. Pre svega, etnika karta praistorijskog, a onda i predrimskog Balkana uopte, nije tako jednostavna i statina kako bi ce moglo zakljuiti po nekim kolskim predstavama o Ilirima i Traanima, a potom i Grcima kao starosedeocima Balkanskog poluostrva. Arheologija, uz pomo antike istoriografije, omoguava da ce doe do neobino vanog saznanja o velikim etnikim pomeranjima i promenama kroz sva praistorijska razdoblja, kao i u sam osvit istorije

srednjebalkanskog prostora. Nema starosedelaca u pravom

smislu rei: taj pojam ce, arheolokim metodom, nuno relativizuje i svako "staro"stanovnitvo pokazuje ce mlaim od prethodnog, svaki narod ili pleme, svaka etnika grupa - kako ce pravilnije kae u arheologiji - javlja ce na etnografskoj balkanskoj pozornici tek svojim doseljavanjem

i potiskivanjem prethodnih grupa.

Za etniku situaciju Balkana povodom pitanja koje nas interesuje vaan je poetak sedmog veka pre n. e., kada ce zaustavlja prodor nomada i ratnika sa podruja dananje Bosne i Hercegovine na goliji i u gornjem toku Rake, da bi ce ta granica, posle usporenog pomeranja ovih grupacija na

istok ustalila krajem VII veka na liniji Moravica-Maljen, na

severu, a junije na liniji Beli Drim-Deanska Bistrica u

of 478

Metohiji, poetkom VI veka pre n. e.[7] Na severnom sektoru ove dugake granice radilo ce o ratnicima tzv. glasinake grupe [sa Romanije i Devetaka], dok su na junom, metohijskom sektoru, arheoloki identifikovani isto tako dobro naoruani ratnici na suvatima i panjacima izmeu severnih padina Patrika, desne obale Belog Drima i Deanske Bistrice; njihov dolazak i vekovno zadravanje u ovom, jugozapadnom delu Metohije najpotpunije su

dokumentovani arheolokim nalazima sa velike nekropole u selu Romaji [Metohija]. Istovetan materijal, ali i pogrebni

rituali posvedoeni su i na veem broju nekropola na podruju severne Albanije, posebno oko Kukesa, pa to navodi na zakljuak da su ratnici sahranjeni u Romaji prispeli u Metohiju sa jugozapada, i to dolinom Belog

Drima. Ova grupacija ce ni kasnije nije odvajala od doline

Belog Drima, niti je zaposela ostale delove Metohije.

Domoroci, stabilizovane zajednice grupe Donja Brnjica

[Kosovo], verovatno su bez otpora ustupili tuincima neplodno zemljite i krevite povri izmeu Belog Drima, Deanske Bistrice i Patrika, ali su ilavo branili svoje plodne njive u Prizrenskom polju, severnoj Metohiji i na

Kosovu. Prva grupacija [glasinaka] verovatno je ilirsko pleme Autarijata, a druga, u Metohiji, ogranak "Ilira u

uem smislu rei" [Illyrii proprie dictu]. Istono i severoistono od Ilira - znai ve istono od Belog Drima pa sve do Pinje i June Morave na istoku, a Zapadne Morave na severu, protezale su ce oblasti Dardanaca, za koje ce c

pravom napominje da su bili ilirsko pleme sa trakim nanosom.

[8] Juno od Dardanaca delili su teritoriju

Makedonije: Dasareti oko Ohridskog jezera i Penesti u

zapadnoj Makedoniji sa Peoncima [Pajoncima] na istoku od

Vardara sve do Rodopa, gde ce protezala zapadna granica

trakih plemena. Izmeu Traana i Dardanaca nalazio ce

of 478

jedan pojas Tribala, ija su glavna stanita bila severno od dardanske teritorije, a juno od Save i Dunava. Njih u IV veku poinju potiskivati i preplavljivati Kelti, iji dolazak na Balkan u tom stoleu izaziva nova vea etnika pomeranja i promene na poluostrvu. Sukobi Kelta sa antikom makedonskom dravom razvijali su ce na moravsko-vardarskom pravcu, to znai preko dardanske zemlje; potom su i sami Dardanci bili na udaru ekspanzije

makedonskih vladara i najzad Rimljana, ije su vojne operacije - osvajaki pohodi - usmerene s juga na sever ka Singidunumu i Viminaciju krajem I veka pre n. e. i

poetkom same nae ere, tako da su usled toga razne etnike grupe sa dardanske teritorije sigurno bile odbacivane na

zapad. Ako je traka teorija tana u onom vidu u kome je izlae Henrik Bari, to bi mogao biti istorijski razlog za sputanje Traana sa Hemusa i Rodopa upravo na teritoriju izmetenih tribalskih i dardanskih plemena. Oslabeli u stalnim sukobima sa makedonskim i rimskim osvajaima, Dardanci su ce mogli lake podati tome novom, mada jo uvek starobalkanskom uticaju sa istoka, pogotovu ako ce taj

etniki nanos shvati kao stoarsko-nomadski elemenat koji ce zadrava vie na planinama nego u ravnici, gde prolaze vojske i ratari s toliko nezahvalnog truda obrauju zemlju. Primeeno je, upravo u arheologiji, da kultura Dardanaca i Skordiska nije unitena sa rimskim osvajanjem: uporedo sa stabilizacijom rimske civilizacije du granice i magistralnih puteva tokom prva dva veka nae ere, domorodake zajednice po zabitim varoicama i selima i dalje uvaju predake obiaje i uporno neguju tradicionalnu kulturu; te razlike nestaju tek u toku III veka, kada poinje opsenija romanizacija starobalkanskih plemena.

[9]

of 478

Posledica ovog poslednjeg procesa ogledala ce u velikim

romanskim, tanije latinsko-grkim infiltratima na teritoriji Balkana, posebno u primorskim oblastima i starim ili

novoosnovanim gradovima. Podruje Albanije na toj etapi, pri kraju rimskog perioda, bez obzira na to da li je albanski

narod bio na toj teritoriji autohton ili ce doselio na nju sa

istoka, u civilizacijskom pogledu nije albansko, pa ni ilirsko,

ve romansko: ono je odreeno kulturom gradova u jadranskom primorju i prometom du glavnih rimskih komunikacija, od kojih dve izuzetno znaajne vezuju jadransko primorje sa sredinjim oblastima Poluostrva: jedna iz Skadra preko Prizrena prema Niu odnosno Skoplju, i druga - od Draa preko Ohrida na Solun [Via Egnatia]. Istorijski izvori iz tog vremena uopte ne govore o Albancima: niti o njihovim naseobinama u albanskim

planinama, niti o eventualnom njihovom doseljavanju sa

dardansko-peonskog podruja, a razlog je za to svakako u nomadsko-stoarskom karakteru Praalbanaca, u "politikoj i vojnoj beznaajnosti doseljavanja stoara, koji u novoj postojbini zacelo dugo izbegavaju kontakt sa zateenim graanskim i zemljoradnikim svetom, drei ce leti planina i sputajui ce zimi na obronke udaljenije od saobraajne mree".[10] Preci Albanaca, to je jedino pouzdano, nisu predstavljali ni snanu etniku grupu ili pleme, niti kakav plemenski savez koji bi ce nametnuo kao aktivan istorijski

inilac, jo manje dravu ili narod s kojim bi ce rimska ili vizantijska vlast morala sukobljavati ili usklaivati.

Albanski etnikum je bio odreen, bez sumnje, svojim poreklom i jezikom, i svojim balkanskim putevima, ali pre

svega nainom proizvodnje, organizacijom drutva i srazmerno malom masom: stoarske zajednice hermetikog tipa, pokretljive i veoma patrijarhalne, dugo su izmicale

of 478

velikoj aferi istorije. Po suvatnim visoravnima, ograene praumom i bujnim rekama, te su zajednice ekale svoj istorijski trenutak.

Nema, dakle, naunog osnova za apodiktina tvrenja kada je re o ukupnom problemu porekla albanskog naroda. Ve kratak pogled na ovo pitanje pokazuje da ce bar dve

znaajne teorije dre na nizu ozbiljnih naunih argumenata, a ima i drugih, manje rairenih i ne toliko znaajnih, ali opet nauno zasnovanih teza. Nama ce ini da bi jedna traka teorija sa veim naglaskom na dardanskoj etapi migracije mogla bolje objasniti etnogenezu Albanaca, pri emu valja imati u vidu socioloke inioce, a isto tako i kasnija zbivanja - kao to su migracije, pohodi ili kolonizacija drugih naroda u toku Seobe, zakljuno sa naseljavanjem Srba na srednjobalkanskom prostoru i u jadranskom primorju.

Meutim, nema dovoljno opravdanja za prenaglaavanje "trakog" porekla Albanaca, kao ni za insistiranje na "ilirskoj" tezi. U krajnjoj liniji, ne moe ni biti toliko vano da li su Albanci potomci Ilira ili Traana ili nekog treeg praistorijskog ili istorijskog naroda. Za istoriju Balkana

dovoljna je injenica da su Albanci na svom uem etnikom prostoru najkasnije u XI, a moda i ranije, jo u VII veku, u vreme dodira sa jugoslovenskim narodima prilikom

njihovog razmetanja po vizantijskom poluostrvu i potom formiranja prvih jugoslovenskih drava.

Svako prenaglaavanje pitanja etnogeneze odvodi nas sa podruja nauke i ima druge, politike motive. To ce, pak, ne moe ignorisati, niti ce ova politizacija naunih teorija sama po sebi mora posmatrati kao zloupotreba nauke. Ona je pre

svega izraz jedne kolektivne svesti, njen oblik i formula

njenog dejstva. Svest o kojoj je re moe, sa svoje strane, biti

of 478

znamenje jedne manje drutvene grupe, ali i opta svest jednog naroda, njegova nacionalna svest. Bez obzira na to

koliko ona bila stvarna ili fiktivna, ona tad odreuje ponaanje grupe ili nacije, ugrauje ce u program s kojim ce valja suoavati bez neumesnih i nepotrebnih diskvalifikacija.

Kada je re o ilirstvu na prostorima Balkanskog poluostrva, ono ima i stariju istoriju i ire kulturno i nacionalno podruje od ovoga poslednjeg, albanskog ilirstva. Polazei od tradicionalne srednjovekovne nomenklature mlaih evropskih naroda prema nazivima starijih, posebno od

predstave o mlaim "varvarskim" narodima kao sukcesorima antikih varvarskih naroda na periferiji ili u graninim oblastima civilizovanog grko-rimskog sveta, ilirsko ime ce upotrebljavalo za junoslovenske narode - Srbe, Hrvate i Slovence - jo od XV veka ["natio illyrica"], pa ce i slovenski jezik nazivao "ilirskim jezikom". Kaptol

svetog Jeronima u Rimu ustanovljen je 1589, bulom pape

Siksta V, za "ilirsku naciju" odnosno "pokrajinu"

[Dalmacija i Ilirik - Hrvatska, Bosna i Slavonija, bez

Slovenije] i za one koji znaju "ilirski", a Zavod svetog

Jeronima u Rimu sve je doskora nosio tradicionalno ime

Collegium Sancti Hieronymi Illyricorum in Urbe [naziv je

1971. godine promenjen u Pontificium Collegium

Chroatorum]. Znameniti Matija Vlai, protestantski teolog, istoriar i lingvist iz Labina u Istri [1520- 1575], nazivao ce Matthias Flacius Illyricus; njegov pojam ilirstva poklapa ce,

kao oznaka narodnosti i jezika, sa junoslovenskim narodima i jezicima. Na samom poetku XVIII veka, Pavao Riter Vitezovi [1652-1713] takoe pod ilirstvom podrazumeva jugoslovenstvo, to dolazi do izraaja naroito u njegovim delima Croatie rediviva [1700]

iStemmatographia [1701]; ovo drugo delo posluilo je kao

of 478

osnov za "Stematografiju" Hristofora efarovia 1741. godine. Ha srpskom podruju, patrijarhom "celog Ilirika" prvi ce naziva Arsenije III arnojevi [1672-1706], a grof ore Brankovi, nesueni obnovitelj "Ilirske kraljevine", nosi od 1688. godine titulu "despota Ilirika". Klasicistika i naroito neoklasicistika Evropa na prelazu iz XVIII u XIX vek naziva jugoslovenske zemlje skoro iskljuivo "Ilirikom". Pod francuskom vlau 1809-1813, to su "Ilirske provincije" [Les Provinces Illyriennes]. U tom duhu i "ilirski pokret u

Hrvatskoj", "pokret hrvatskog preporoda", u prvoj polovini

XIX veka ulazi, kao to je poznato, u genezu jugoslovenstva.

"Ilirstvo" je na Balkanu, dakle, argumenat istorijske fikcije

i dugog trajanja - od barokne istoriografije do nacionalnog

romantizma. Albanski "ilirizam", makar na prvi pogled sa

vie etnogenetskih razloga, dolazi sasvim kasno, pa ak i anahronino u ovo nae stolee. Njegovim odravanjem i negovanjem, danas, poto je albanska nacija ve obrazovana, sa suverenom dravnou priznatom ve sedam decenija, hoe ce u stvari revitalizacija jednoga nacionalnoromantiarskog, nacionalistikog albanskog programa, koji tei ne samo okupljanju svih Albanaca u Velikoj ili "Etnikoj" Albaniji nego i novom poloaju albanskog naroda na Balkanu, s "pravima" starobalkanskih

predaka. Saznanja istorije, lingvistike i arheologije u

stvarnoj, rekonstruisanoj slici etnike situacije Balkana u epohi kada ce jo moglo govoriti o Ilirima i drugim starosedeocima ne daju za pravo takvim argumentima.

Dinamika etnografija antikog Balkana ne zna za vrste i vekovene posede - sve je u pokretu, pomeranju i previranju. Stoga je ilirska teza, politizovana u

nacionalnoromantiarskom duhu, danas sasvim apsurdna. Ako bi ce krenulo za tom argumentacijom [pod

of 478

pretpostavkom da ce ona shvata ozbiljno, a ne samo kao

propagandni simbol], morao bi ce asovnik evropske istorije vratiti bar za petnaest vekova unazad, u vreme seobe

naroda. Raspored evropskih naroda, bez obzira na mnoge

promene tokom srednjeg i novog veka, poiva ve toliko stolea na rezultatima toga velikog pomeranja, premetanja i nametanja etnikih masa na celom prostoru od Urala do Atlantika. Doseljenje Slovena na Balkan je samo pojedinost

tog opteg zbivanja. Pozivanjem na prava starosedelaca iz epohe pre seobe naroda dolo bi ce do apsurdnog "vraanja" slovenskih i germanskih naroda na prostor severne i istone Evrope. Pre seobe naroda nema ni Francuza i Francuske, ni Nemaca i Nemake, ni Engleza i Engleske, nema ni Poljske, ni Austrije, ni Rusije. To je,

jednostavno, jedan drugi, davno proli, zanavek iezli svet, a promene koje su ce u Evropi dogodile seobom naroda u

razdoblju od III do VII veka u svakom su pogledu

nepovratne i konane.

1 H. Bari, Lingv. studije, 8.

2 H. Bari, Lingv. studije, 9-23.

3 H. Bari, Lingv. studije, 24-25 Nema nesumnjivih istorijskih

i lingvistikih dokaza da su preci Albanaca nastanjivali rimsku i grku Albaniju u prvim stoleima nae ere - smatra i Seliev; kod Albanaca nema neposredne veze sa starodalmatinskim stanovnitvom. Preci Albanaca iveli su negde dalje od mora: nemaju svoje termine za moreplovstvo

i ribolov, nego su ih kasnije pozajmili od Romana, Grka,

Slovena i Turaka. Loe poznaju more, nisu imali veza sa drugom obalom Jadrana (A. M. Seliev, Slav. naselenie, 49).


of 478 5 Istorija srp. naroda I, 129 (P. Ivi) upor. P. Ivi, Srpski

narod i njegov jezik, Beograd 1971, 26-28.

6 M Budimir, Mesto arbanskog u krugu indoevropskih

jezika, Gjurmime albanologjike 2 (1965) 5-13.

7 Ovo i dalje prema Istoriji srp. naroda I, 59-61 (D Srejovi).

8 Za ovo i to sledi vid. monografiju F. Papazoglu,

Srednjobalkanska plemena u predrimsko doba, Sarajevo

1969. Metohijski enklav ilirske etnike grupe izmeu Patrika, Deanske Bistrice i Belog Drima govorio bi moda u prilog ilirske teorije: to je ono podruje za koje ce, kako emo kasnije videti, pouzdano sme tvrditi da je u XIV i XV veku u neto uem opsegu naseljeno i starim albanskim (katolikim) stanovnitvom. Ali i ova pretpostavka poiva na drugoj: da izmeu toga praistorijskog naseljavanja Ilira "u uem smislu" na terenu jugozapadne Metohije i srednjovekovnog albanskog stanovnitva u istoj oblasti postoji stvarni istorijsko-etniki kontinuitet. Za to, meutim, nema nikakvih potvrda: o albanskim pastirima na tom

terenu znamo iz dokumenata XIV-XV veka, a srpska

toponimija ovog podruja u primarnom sloju govori mnogo protiv kontinuiteta.

9 Istorija srp. naroda I, 60, 65 (D. Srejovi), 68, 84 (M.

Mirkovi).


II DOSELJAVANJE SRBA NA BALKAN

Dolazak Slovena na Balkansko poluostrvo i njihovo

naseljavanje na irokom prostoru od Jadrana do Crnog mora i od Egejskog mora do Dunava, zbivanje je daleko

of 478

bolje poznato od praistorije Albanaca. O tome ce sauvalo srazmerno dosta istorijskih svedoanstava, pa ce zahvaljujui tome doseljavanje Slovena moe posmatrati i kao njihov ulazak u istoriju. Svaki junoslovenski narod, stoga, javlja ce jo od vremena svog dolaska na Balkan kao istorijski narod u punom smislu rei: u dodiru sa starom i razvijenom civilizacijom, stupajui u aktivne odnose sa Vizantijom i katolikim Rimom, glavnim faktorima evropske istorije ranoga srednjeg veka, u brzom prelazu ka

ranim, embrionalnim dravnim organizacijama, Juni Sloveni ve u razdoblju od VI do IX veka postaju i sami istorijski subjekat.

"Sklavini" ce sa jednom drugom etnikom grupom, Antima, javljaju na severnim granicama Vizantije u doba careva

Justina I [518-527] i Justinijana [527-565]. Nagomilani na

levoj obali Dunava, uputaju ce u daleke i brze pljakake pohode po balkanskim oblastima Vizantijskog carstva,

zapravo po celom Iliriku, Trakiji i Heladi, dopirui do Jadranskog mora, na jednoj strani, i do samog Carigrada,

na drugoj. Sredinom VI veka, u pohodu 550. godine, ispoljile

su ce i prve tenje ka zadravanju i naseljavanju: tada su Sklavini veoma dugo pljakali po Dalmaciji. Po svedoanstvu vizantijskog istoriara Prokopija, to ce njihovo pljakanje u Iliriku razlikovalo od prethodnih pohoda po tome to su ce Sklavini "zadrali u tom pljakanju veoma dugo" i to su "u punoj slobodi vrili pohode po romejskom carstvu", i to ne "putem prepada nego prezimljujui, kao u sopstvenoj zemlji".

[1] Invazija Balkana nastavljena je sa jo

veom estinom pod vostvom Avara, koji su Slovenima nametnuli svoju vlast u toku sedme i osme decenije VI veka.

U velikom avarsko-slovenskom pohodu 588. godine dolazi do

prve vee, ozbiljnije kolonizacije Sklavina daleko na jugu

of 478

Helade, na Peloponezu. No glavni su pravci ovih prodora na

teritoriju Vizantije bili jo uvek one komunikacije kojima su povezani gradovi istono ili juno od linije Morava-Vardar, dok su zapadna, u uem smislu ilirska i jadranska podruja bila za to vreme vie poteena. Tek od prvih godina VII veka nastaje krupan preokret i u pravcima ovih pohoda i u

njihovom karakteru: sedmi vek je, u stvari, vek slovenske

kolonizacije Balkanskog poluostrva. Naputanjem odbrambenog sistema podunavskog limesa poev od 602. godine, otvaraju ce putevi slovenskoj kolonizaciji u veim, masovnijim talasima, koji sve ee zapljuskuju zidine Soluna, tako da je u vreme opsada toga grada [614-616, oko

618. i 626] itava Makedonija u iroj oblasti Soluna bila ve nastanjena slovenskim plemenima: Draguvitima istono od Soluna i u Rodopima, Sagudatima zapadno od Soluna i na

Halkidici, Velegezitima u Voloskom zalivu, Vajunitima oko

Janjine i Verzitima, verovatno severno od Soluna. U isto

vreme izbijaju Sloveni i na jadransku obalu: oko 614. godine

pada Salona, centar provincije Dalmacije.[2]

O Srbima su prva istorijska predanja zabeleena u delu vizantijskog cara Konstantina Porfirogenita O

narodima [913-959]. Njihovo doseljavanje na Balkan

predstavljeno je kao epizoda jednoga kasnijeg

kolonizacijskog talasa. Poreklom sa dalekog severa, gde

"Beli Srbi" ni u prvoj polovini X veka jo nisu krteni, grupa pripadnika srpskog naroda kree u Vizantiju i moli cara Iraklija za dozvolu da ce naseli na teritoriji carstva.

Bilo im je doputeno da ce nasele u solunskoj oblasti, ali oni posle kraeg vremena, u nameri da ce vrate u "Belu Srbiju", prelaze Dunav. Predomiljaju ce i ponovo trae zemlju za naseljavanje, pa im tada opet Iraklije dozvoljava da nasele

opustele oblasti izmeu Save i dinarskih planina, gde su

of 478

iveli u Porfirogenitovo vreme. To bi znailo da ce naseljavanje Srba na prostoru dinarskog Ilirika dogodilo za

vlade cara Iraklija [610-641]. Danas istorijska nauka,

meutim, ne shvata doslovno ovo kazivanje izvora i ne smatra da su ce svi Srbi [kao i Hrvati] doselili na Balkan tek

za vlade cara Iraklija. Srpska plemena kretala su ce zajedno

s drugim slovenskim grupama, u talasima i na mahove, jo od VI veka. Arheoloki i naroito lingvistiki podaci ne govore u prilog teze o poznijem "umetanju" Srba izmeu drugih Slovena, ranije ve naseljenih na Balkanu, jer u jeziku Srba, kao i Hrvata, nema severnoslovenskih osobina

kojima bi ce oni izdvajali meu svojim junoslovenskim susedima.

[3] Najvie to ce moe dopustiti to je da su izvesne

uslovno "najmlae" grupe, moda na viem stupnju organizacije, ratnike pokretljivosti, ali i spremnosti za trajno posedanje i ekonomsko iskoriavanje teritorija, posluile kao "kristalizaciona jezgra oko kojih su ce obrazovale vee skupine Hrvata i Srba",[4] te da ce ovaj proces kristalizacije odigrao konano u prvoj polovini VII veka.

Tok junoslovenskih migracija i naseljavanja Balkanskog poluostrva moe ce u velikim potezima, ali i sa mnogo tanosti u razgraniavanju kljunih jezikih pojava, pratiti i lingvistikim metodom. Juni Sloveni su pre dolaska na Balkan, moda jo u postojbini severno od Karpata, bili izdeljeni dijalekatskim razlikama; te razlike ni u kom

sluaju nisu mlae od hiljadu godina, a za neke ce mora drati da su postojale u razdoblju od V do VII veka, u doba velikog pomeranja slovenskih etnikih masa prema jugu. Lingvistika tu polazi od jedne nesumnjivo utvrene injenice da su Juni Sloveni u jezikom pogledu podeljeni na zapadnojunoslovensku i istonojunoslovensku granu

of 478

linijom koja ide "od ua Timoka preko istonih podnoja planina du srpsko-bugarske granice do Osogova, a zatim u irokom luku kroz severoistonu Makedoniju do Oveg polja i Skoplja i dalje juno od Tetova ka albanskoj etnikoj teritoriji oko ar-planine". Na osnovu toga ce zakljuilo da su ce Juni Sloveni i kretali u paralelnim strujama - "zapadna grupa kroz Panoniju, a istona kroz Dakiju, zahvatajui tu i podruje u luku Karpata, dananji Erdelj. Izgleda da su te dve struje na vizantijsku granicu izbile

odvojeno, jedna zapadno od erdapa, a druga istono od njega, i to zato to su ih razdvajale planine koje ce sa severne strane nadnose nad erdap ... Preavi tako preko Dunava kao zasebne skupine, zapadni i istoni Juni Sloveni su nastavili da prodiru ka Jadranu i Egejskom moru, to bi znailo da dananje otre jezike razlike na crti ue Timoka-Osogov-ar-planina svedoe o nekadanjem razmeu izmeu dveju etnikih lavina".[5]

Bez obzira na to to u lingvistikom pogledu hronologiju ovih zbivanja nismo u mogunosti da pratimo,[6] ova ce rekonstrukcija moe uzeti kao odlina dopuna istorijskim predanjima i svedoanstvima sauvanim u vizantijskim i drugim izvorima. Za nas je u ovom sluaju vana ne samo okolnost to ce na liniji Timok-Osogov-ara formirala jedna duboka dijalekatsko-jezika brazda nego i to to ce ova brazda u izvesnom smislu nastavlja i dalje na zapad, preko

albanske teritorije, sudei bar po toponomastikom materijalu. Nauno je utvrena injenica da je itava teritorija Albanije, srazmerno gusto, pokrivena slovenskom

toponomastikom; da su nazivi mnogih reka, ravnica, sela,

ree i planina, kao i itav niz tzv. "mikrotoponima", nesumnjivog slovenskog porekla. Iz toga je izveden ispravan

zakljuak da su Sloveni tokom VII i VIII veka naselili i

of 478

predele Albanije - uglavnom ravnice i rene doline od Skadarskog jezera na severu preko kumbe, Devola, Semeni i Vojue do june Bistrice. Toponomastika karta koju je sovjetski naunik A. M. Seliev priloio svojoj kapitalnoj studiji Slavjanskoe naselenie v Albanii [1931], najbolje

pokazuje taj nejednaki raspored slovenskih toponima po

Albaniji i njihovu veu gustinu du renih dolina i u irokim prostorima primorskih ravnica tamo gde ce one, geografski,

uopte mogu smatrati pogodnim za naseljavanje. Takav raspored slovenskih naziva po Albaniji daje osnova za

rekonstrukciju etnografske karte Albanije u srednjem veku:

albanska zemlja je teritorija izmeanog stanovnitva, gde slovenski elemenat poseda agrarne oblasti, a albanski -

stoarsko-planinske oblasti. Tako ce zapravo dobila jedna etnografska mrea ili "reetka", a oba etnika elementa, ovako rasporeena, predstavljaju istovremeno razliite drutveno-ekonomske kategorije koje dele ne samo zemlju nego i proizvodnju. Ukoliko ce oblast oko Kroje posmatra

kao "albansko jezgro", onda ce moe govoriti o dvostranom obuhvatanju ovog jezgra, sa severa i sa juga, s obzirom na

"vrlo irok i intenzivan meovit pojas slovenske i albanske nomenklature" na severu i na jugu albanskog jezgra. Linija

Lje-Prizren oznaava taj pojas na severu, a linija ermenika-Glavinica na jugu. Prodorna zona Junih Slovena prema Jadranskom moru, po miljenju M. uflaja, tekla je na severu preko Skadra niz Drim i Bojanu sve do

pokrajine Vilje polje, danas Velipoj kod Medue; na jugu je

prodor uinjen preko Belgrada [Berat] i Cernika [Skampa] do episkopskog sedita Glavinice i do primorske oblasti Slanice uz reke Devoli i Vojuu.[7] I mada albansko jezgro oko Kroje "nijesu etniki nigde preplavili Slaveni", slovensko je naseljavanje "dvojako obrubilo i zgusnulo tu

jezgru", i pri tom "ako nije rastoilo arbanske jezgre u

of 478

brdinama, slavensko je zaseljenje rasteplo sve romanske

kristalizacije posred Balkana".[8]

Taj odnos i raspored doseljenih Slovena i zateenih starosedelaca pretpostavljen je i na drugim podrujima Balkanskog poluostrva.Time ce objanjava i miljenje da i posle naseljavanja zapadne i istone grane Junih Slovena juno od Dunava izmeu njih u poetku kao da nije bilo prisnijeg dodira: naseljavanje je zahvatilo isprva uglavnom

ravnice i rene doline, ostavljajui visinske predele za irenje u nekoj sledeoj etapi, tek kada ce slovenski ivalj po nizinama namnoio toliko da ce pojavio populacioni viak i tek kada ce Sloveni budu dovoljno prilagodili podneblju i

balkanskom nainu stoarenja. Po planinama i visoravnima boravili su u meuvremenu jedino ostaci starosedelaca, "vlaki, a ponegde svakako i albanski pastiri", koji su ce bili povukli u manje pristupane krajeve. Ima indicija da je upravo ovakav ivalj ispunjavao prostor izmeu zapadne i istone grane Junih Slovena [Vlasi odnosno Rumuni u istonoj Srbiji i zapadnoj Bugarskoj, prema toponomastici]. Docnije su u ovaj prostor ipak uli i Sloveni, preteno oni iz zapadnojunoslovenske grane, a starosedeoci su delom odlutali sa svojim stadima, a delom postepeno usvojili

slovenski jezik.[9]

Toponomastika Albanije prua dovoljno podataka da ce utvrdi jo jedna vana okolnost: Sloveni koji su nastanili junu i srednju Albaniju [basene Vojue, Devola, Semeni, gornje kumbe i oblasti oko Crnog Drima] inili su istu jeziku i etniku grupu sa Slovenima koji su ce nalazili u poreju june Bistrice, u Makedoniji, Trakiji i Miziji - dakle istonojunoslovensku grupu, kojoj danas pripadaju bugarski i makedonski jezik; pojedine grupe ovih Slovena su

of 478

ce u ranom razdoblju kolonizacije [VII-VIII vek], ili neto kasnije, naselile i severno od kumbe u poreju Arzena, Imi i donjeg Mata prema Skadru. Meutim, oko Skadra i Drima dominiralo je stanovnitvo zapadnojunoslovenske grane, srpsko stanovnitvo.[10]

Mogu ce, dakle, svesti neka bitna a pouzdana saznanja o

prvom dodiru izmeu srpskog i albanskog naroda. Zajedno s drugim Junim Slovenima zapadne grane, Srbi dolaze na Balkan tokom VI i VII veka, i irei ce po njemu ka Jadranskom moru nastanjuju oblasti nekadanjeg Ilirika. Etnika karta Balkana je tada ve bitno izmenjena: ne samo opsena romanizacija starosedelaca od periferije ka unutranjosti, du komunikacija, kastruma i gradova, nego i krupna izmetanja i pomeranja starobalkanskih naroda i etnikih grupa u rezultatu jednoga dugog istorijskog zbivanja, koje traje od staromakedonskih i rimskih

osvajanja pa ce nastavlja kroz najezde varvarskih naroda,

doveli su do toga da su mnoge stare etnike grupe nestale, druge ce vie nisu nalazile na svome prvobitnom stanitu, a tree su ce tek formirale kao plod novih susreta i simbioza. Nije jasno da li Srbi dolaze u dodir sa Albancima ili sa

etnikim precima Albanaca, ali je jasno neto drugo: taj dodir nije imao karakter sukoba. Srbi nisu od Albanaca oteli

zemlju, jo manje dravu, jer je sigurno da u vreme doseljavanja Srba na Balkan, i dugo posle toga, nema

nikakve dravne tvorevine albanskog naroda, niti ce neka iole znaajna etnika skupina Albanaca ili albanskih predaka javlja u tom razdoblju kao istorijski inilac. ak i kada bi ce prihvatilo miljenje da su Albanci neposredni i "isti" potomci Ilira [a Iliri su bez obzira na stupanj svoga drutvenog i politikog razvoja bili i te kako vaan istorijski faktor na Balkanskom poluostrvu], to ce ne tie naseljavanja

of 478

Slovena, a posebno Srba: Srbi kao kolonizatori Balkana nisu

u sukobu sa istorijskim Ilirima, koji su ve davno pre toga poraeni i eliminisani, tako da u seobi naroda i ne uestvuju; Srbi ce sudaraju sa Vizantijom kao dravom, a to znai sa Grcima i njihovim saveznicima ili najamnicima, i najzad sa

romanskim stanovnitvom gradova koji su ce nali na putu slovenske etnike lavine. Sa stanovnicima planina, a to znai upravo sa stoarskim albansko-vlakim etnikim grupama, srpska ce plemena nisu sukobljavala i nisu im preotela nita. Priroda i karakter ratarske proizvodnje u Junih Slovena upuivali su doseljenike na izvesnu podelu rada, pa i drutveno-ekonomsku simbiozu sa ovim etnikim grupama. Prema tome, podela rada meu njima vodi ih ka drutvenoj integraciji u novim, etniki meovitim feudalnim tvorevinama, a ne u nacionalni sukob. Srpsko i albansko

drutvo u ranom srednjem veku nisu meu sobom konkurentni, i njihov odnos nije konfliktne prirode. Albanci

su zateeni u planinama, iz kojih ce, bar u prvo vreme, uopte na potiskuju. Tek kasnije, sa uveavanjem populacije i jednog i drugog naroda, ali prvenstveno sa dubljim

promenama u feudalnoj strukturi drutva, dolazi do dvosmernog toka: agrarno stanovnitvo ravnice iri ce u planinsku zonu, osvajajui i stoarsku privredu; i obrnuto, stoarsko stanovnitvo planina sputa ce u ravnicu, pokazujui tendenciju zadravanja i stalnog nastanjivanja, uz obaveznu promenu naina proizvodnje. Tek tada ovaj odnos otkriva svoj konfliktni potencijal - ali je to uglavnom

zbivanje koje izbija na povrinu tek u XV veku, a uzima maha jo kasnije, u bitno promenjenim istorijskim okolnostima.

1 Istorija srp. naroda I, 112 (J. Kovaevi).

of 478 2 Istorija srp. naroda I, 123-124 (J. Kovaevi).

3 Istorija srp. naroda I, 135-136 (P. Ivi).

4 Istorija srp. naroda I, 144 (S. irkovi).

5 Istorija srp. naroda I, 136-137 (P. Ivi); upor. P. Ivi, Srpski

narod, 18 i d.

6 Istorija srp. naroda I, 137-138 (P. Ivi).

7 M. ufflay, Povijest sjev. Arbanasa, 198

8 M. ufflay. Srbi i Arbanasi (njihova simbioza u srednjem

vijeku), Beograd 1925, 74.

9 Istorija srp. naroda I, 137 (P. Ivi).

10 A. M. Seliev, Slav. naselenie 53-55.

III SRPSKA DRAVA I ALBANCI

Najstarije istorijske vesti o Albancima potiu iz XI veka. To su dva podatka: jedan u vizantijskog istoriara Mihaila Atalijata [pisao sedamdesetih godina XI veka], a drugi

u Aleksijadi, uvenom delu Ane Komnine o vladavini njenoga oca cara Aleksija I [1081-1118]. Prema Mihailu

Atalijatu, u pohodu vizantijskog sicilijanskog namesnika i

uzurpatora Georgija Manijakisa iz Draa prema Solunu 1043. godine uestvuju kao vojnici i "Arvaniti" tj. Albanci.

[1] U slinoj situaciji, ali sa obrnutom ulogom,

javljaju ce Albanci i 1081, tada Normani iz june Italije na elu sa Roberom Gviskarom i Boemundom u toku invazije vizantijske obale opsedaju i osvajaju Dra. Vizantincima pomae tada jedan srpski odred pod dukljanskim princom Bodinom, kao i neto Arbanasa ["Arvanita"].[2]

of 478

Davno pre toga zemlja nastanjena Albancima bila je

poprite vanih politikih zbivanja. Makar koliko od VII veka proeta slovenskim stanovnitvom, njena je etnika situacija u istorijskom pogledu bila jo uvek manje znaajna od injenice da su celu teritoriju drali pod svojom kontrolom Vizantinci, opirui ce na romanizovane gradove kao to su Dra, Skadar ili Avlona [Valona]. Draka tema je glavno organizaciono i strategijsko uporite Vizantije na teritoriji Albanije. Prva vea iskuenja na ovoj teritoriji dola su sa irenjem bugarske drave, najpre za vladavine Borisa [oko 852- 888] pa Simeona [888-927, car od 893]. Ova

dva bugarska vladara, meutim, ne uspevaju da osvoje Dra i Skadar, mada je Avlona pala. Dra i Skadar padaju neto kasnije u ruke Samuila [989], kada je cela teritorija Albanije

obuhvaena, makar i za kratko vreme, u ovome carstvu, koje ce prualo od Crnog mora i Dunava do Neretve i Vrbasa. Vizantijska vlast uspostavljena je u Drau ve 1005, a na celom podruju 1018. Jedanaesto stolee je vreme upornih nastojanja Vizantije da sauva za sebe albansko primorje i uspostavi kontrolu nad unutranjou zemlje nasuprot pokuajima dukljanske srpske drave da postupno zahvati albanske zemlje; najzad, to je vreme normanske

invazije [1081].

Od svih pokuaja politike integracije albanskih zemalja u tome ranom razdoblju njihove istorije za nas su posebno

znaajna irenja srpske drave. Drava srpskog naroda ce obrazovala iz manjih plemenskih grupacija i kneevina, poznatih od IX veka, u X i XI veku na prostoru Duklje

[Zete], Travunije i Zahumlja, od Neretve do Drima. Na svom

krajnjem jugoistoku ova ce drava uvlaila u prostor Albanije, zahvatajui itavu oblast Skadarskog jezera sa gradom Skadrom [1043-1082], i planinsko zalee, danas, a

of 478

verovatno i tada, naseljeno albanskim stoarima.[3] U doba najvee proirenosti dukljanske srpske drave, pod Bodinom [1081-1116], njenim granicama je bila obuhvaena itava dananja severna Albanija, svi predeli u Prokletijama severno od Drima, ali i prostrana oblast juno od te reke, ukljuujui sve male gradove u skadarskim upama [Bale, Drivast, Sard, Danj, Sapa, as, Sv. Sr i Vakh], kao i planinsku oblast u gornjem toku reke Fani [kasnije Pilot].

To znai da su severnoalbanski pastiri, kao i romanizovani gradovi sa izmeanim stanovnitvom, ukljueni u srpsku dravu jo u XI veku, a ne tek krajem XII veka sa osvajanjem Stefana Nemanje, kako ce esto, bez istorijskog opravdanja, dri. Bez obzira na sve povremene i kratkotrajne promene [osim vizantijske reokupacije grada

Skadra, koja e trajati itavih stotinu godina, od 1082. do 1180], podruje severne Albanije, nastanjeno Srbima, Albancima i romanizovanim etnikim grupama [Vlasima i dr.] po gradovima i planinama, ostaje u srpskoj dravnoj celini sa manjim izuzecima sve do sredine XV veka. Bez

unutranjeg sukoba izmeu pojedinih socijalno uravnoteenih etnikih grupa, bez pokreta za otcepljenje, teritorija severne Albanije za to vreme integrisana je

potpuno u srpskom feudalnom drutvu.

Jo manje ce zapaa jedna druga okolnost: da je kosovsko-metohijska oblast obuhvaena granicama srpske drave jo krajem XI veka, a jednim delom ve u prvoj polovini X veka. Veliki ustanak ora Vojteha u Makedoniji [1071] povezan je sa irim planovima za osloboenje Junih Slovena od vizantijske vlasti. Vojtehovi ustanici obraaju ce srpskom knezu Mihailu, koji im alje sina Bodina i vojskovou Petrila, te Bodin u Prizrenu bude krunisan za "bugarskog cara" pod imenom Petar [verovatno prema

of 478

imenu sina bugarskog cara Simeona, Petra].[4]

Neuspeh ovog

krupnog poduhvata ne umanjuje njegov znaaj, jer je to jedan od prvih velikih pokuaja posle 1018. da ce ujedine slovenske zemlje, a verovatno prvo pripajanje itavog poreja Belog Drima srpskoj dravi. I oblast Kosova polja bila je tada zahvaena ovim pokretom, s obzirom na Bodinove operacije prema Niu i Vidinu i dejstva rakog upana Vukana iz utvrenog Zveana prema jugu 1092-1093. godine,

[5] ali je Kosovo i davno pre toga, jo za

srpskoga rakog kneza aslava [od 927. do oko 950], bilo u granicama srpske drave. Granica Srbije bila je tada povuena na jug od Rasa preko Ibra i Mokre planine ka izvoritu reke Kline pa je obuhvatajui grad Drstnik [kod dananjeg sela Drsnika u Metohiji] skretala na zapad i izbijala na dukljansku granicu u Prokletijama negde iznad

Plavskog jezera.[6]

Tako je dobar deo Metohije ve u prvoj polovini X veka bio ukljuen u srpsku dravu.

Sve do poslednjih godina XII veka nema na teritoriji

Albanije nikakvog istorijski zabeleenog pokreta za osloboenje od stranih vlasti i za uspostavljanje svoje, koliko-toliko nezavisne drave. Otpor Normanima krajem XI veka bio je deo jednoga ireg balkansko-vizantijskog fronta. Ustanke protiv Vizantije tokom istoga stolea, poev od 1035 [Tihomir, Odeljan i dr.], dizali su Sloveni, a ne

Albanci. Tek sa slabljenjem vizantijske drave pod Anelima krajem XII veka javljaju ce i prvi pokuaji osamostaljivanja albanskih feudalaca izmeu kumbe i Drima, sa sreditem u Kroji, gde ce porodica Progona [Progon, 1190-1199; Din Progon, 1199-1208; Dimitrije Progon 1208 -1210] osamostaljuje s prilino jasnom tenjom da suvereno objedini sve albanske zemlje. Dimitrije Progon

ce naziva "arhontom Arbanasa" i stupa u meunarodne

of 478

veze - sa Dubrovnikom, Venecijom i, najzad nemanjikom Srbijom; oenjen je Komninom, kerkom Stefana Prvovenanog. Nastojanje Progona nije uspelo, jer je Epirska drava posle prvog pada Carigrada i uspostavljanja Latinskog carstva na Bosforu [1204] preotela Dra i pokorila "Arbaniju". Kao vazalna oblast, Albanija ulazi u sklop

grkoga Epirskog carstva, rairenog od Draa do Korintskog zaliva, sa prestonicom u Arti. Posle propasti

Epira [1261] obnavlja ce pokuaj latinske, ovaj put anujske invazije albanskih zemalja preko Draa. Pod vlau Karla Anujskog ujedinjen je vei deo albanske teritorije kao "Kraljevina Albanija" [Regnum Albaniae]: od Drima do

ispod Vojue, sa seditem u Drau. Ova tuinska dravna tvorevina odrala ce do 1286, kada je tu ponovo uspostavljena vizantijska vlast.

Tokom XIII veka, meutim, dolo je do postupnog, ali vrstog posedanja Kosova i nekih teritorija juno od Prokletija od strane srpske drave. Ono to nije polazilo za rukom starim rakim kneevima i dukljanskim vladarima uspelo je vladarima dinastije Nemanjia. Rodonaelnik dinastije i ujedinitelj srpskih zemalja, Stefan Nemanja

[1166-1199, veliki upan oko 1170-1196] objedinio je pod svojom vlau veoma iroka podruja na jugu i istoku Srbije u razdoblju od 1180. do 1190, kada je zakljuen mir sa Vizantijom. Na jugu je to bila, pre svega, etniki srpska oblast Metohija - Patkovo, Hvosno, Podrimlje, Kostrc,

Drkovina - s prizrenskom okolinom, zatim Kosovo - Lab, Lipljan, Sitnica, pa Skoplje i predeo oko gornjeg toka

Vardara - Gornji i Donji Polog. Za vreme ofanzive prema

Duklji [1190] zaposeo je Gornji i Donji Pilot, oblast izmeu Skadarskog jezera i planina u zaleu.[7] itav ovaj pojas u tom trenutku nije mogao da bude zadran, ali su u sklop

of 478

drave srpske konano ule zemlje u slivu Drima i Belog Drima, Kosovo [bar do Lipljana] i itav predeo istono od Ibra i Laba preko June Morave, obuhvatajui Ni. Na skadarskom sektoru Nemanja je Srbiji vratio Skadar sa

celom mreom malih gradova [1180].[8] Sve ove oblasti, osim Pilota, bile su ve oko pet stotina godina nastanjene Srbima, dok ce albanske skupine javljaju samo po planinama

odnosno u nomadskom stoarenju i, kao ranije, u romanizovanim naseljima primorskih gradova. Pilot srpski

izvori raunaju u albanske zemlje, verovatno zato to je bio nastanjen preteno Albancima, jer Nemanja uzima oba Pilota [Gornji i Donji] "ot Rabna", tj. od Arbana, od zemlje

Arbanasa [Arbanije]; to je, pak, oblast oko reke Drima, koja

obuhvata moda i izvorite reke Fani.[9] Politiko integrisanje Kosova i Metohije, kao i severne Albanije,

nastavljeno je irenjem srpske drave na jug i uvrivanjem poseda ovih teritorija tokom XIII i XIV veka. Stefan

Prvovenani je nastojao da nastavi irenje prema oblastima koje su leale uz granice Zete, prema Albaniji. On to ne ini oruanom silom, ve diplomatskim putem, te konkurie Veneciji i Epiru uspostavljanjem rodbinskih i prijateljskih

veza sa kuom Progona; orujem je jedino povratio Skadar 1215, koji je nakratko bio preoteo epirski despot Mihailo I

Aneo [1214]. Albanija je tada podruje gde ce sukobljavaju interesi Srbije sa grkim Epirom, koji u svom irenju na sever hoe da vaspostavi itavu sferu uticaja i vlasti Vizantijskog carstva; vlast na podruju "prave" Albanije [Kroja] imali su opet albanski feudalci. Oroavanje sa Nemanjiima nije im smetalo da ce prvom prilikom okrenu neprijateljima Srbije, kao to je to uinio gospodar Kroje, Golem, koji je posle nikejskih osvajanja u Makedoniji

okrenuo lea srpskoj dravi i preao na stranu Nikejaca.[10]

of 478

Pomeranje ove granice dalje prema jugu delo je srpskog

kralja Milutina [1282-1321]. Njegovim ratnim operacijama

1282. i 1283. godine definitivno je Srbiji prikljueno celo podruje Kosova i Metohije, a isto tako itava severna Makedonija do linije koja, povuena sa zapada na istok, obuhvata gradove Debar i Kievo, Veles, tip, Velbud i Zemln, to znai da su ce u srpskoj dravi nali ne samo Skoplje sa pomenutim vizantijskim gradovima nego i

prostrane oblasti kao to su Polog, Pore, Ove polje, egligovo, Pijanec. Na teritoriji Albanije, u Milutinove ruke pada Dra 1296, ali oblast oko Kroje ostaje van njegovog domaaja; samo to ce umesto sruene anujske Kraljevine Albanije tamo za izvesno krae vreme vaspostavila vizantijska vlast. Anujci ponovo uzimaju Dra 1304, ali su teritorije severne Albanije ostale pod Srbijom: Karlo Valoa

je 1308. godine potvrdio Milutinu "oblast Debra do reke

zvane Mat", a vlast srpskog kralja priznavali su povremeno

i albanski velikai u zaleu Draa.[11]

Mora ce istai da je verski momenat igrao posebnu ulogu u slabim izgledima za ozbiljnije ukljuivanje "prave" Albanije u srpsku dravu. Severna, a delimino i srednja Albanije bila je tradicionalno katolika zemlja. Skadarska oblast bila je prekrivena mreom starih latinskih episkopija: Skadar, Pilot, Drivast, Sva. Papa Jovan XXII organizovao je 1319. ak i akciju protiv Srbije, s pozivom na versku dunost da ce zbaci vlast "izmatikog kralja". U grupi albanskih velikaa kojima ce papa obratio nalaze ce gospodar Kroje Radoslav,

titulisan kao "knez Albanije", pa Vladislav Gonoma - "knez

Duklje i primorske Albanije", a zatim gospodari predela oko

Ljea, primorja juno od Draa, Musakije i drugih krajeva oko srpske granice, ak i znatno junije od nje na Vojui, ali sa razliitim efektom: srpska vlast u severnoj Albaniji, na

of 478

primer, nije bila ugroena ovim akcijama pape Jovana XXI i Filipa Tarentskog.

[12]

Srpski kralj Duan [1331-1346, potom car do 1355] nastavlja ovu politiku sa veim zamahom i uspehom, ali je najpre morao da slomije otpor zetskih velikaa, udruenih u pobuni 1332. godine sa albanskim feudalcima na elu sa Dimitrijem Sumom. Politiki status severne Albanije u srpskoj dravi jo od Nemanje i Stefana Prvovenanog bio je reen u okviru statusa Zete kao oblasti kojom upravlja naslednik prestola

po pravu primogeniture. Tako je istorija severne Albanije u

doba Nemanjia, u stvari, istorija Zete. Pobunu zetskih i severnoalbanskih feudalaca Duan je uguio bez veih tekoa, te je dobio odreene ruke za opsene ofanzivne akcije prema Vizantiji. Skoro itavu Albaniju, osim Draa, koji definitivno ostaje pod vlau Anujaca, Duan osvaja ve u kampanji 1342/43. godine: zauzeti su gradovi Berat, Kanina, Kroja, a kasnije i sav ostatak Albanije sa Epirom.

Srbija ce i na makedonskom pravcu otiskuje daleko na jug,

do Etolije u Heladi; na jugoistoku granica Srbije je

pomerena skoro do ua Meste odnosno do grada Hristopolja.

Velika Duanova osvajanja pokrenula su i talas prve velike albanske migracije na jug, u Epir. Albanci ce pedesetih

godina XIV veka u veim masama nastanjuju u grkom Epiru sve do Arte, a delimino i u Tesaliji. U svakom sluaju, razne evropske kombinacije za aktiviranje Albanaca protiv Duana [na primer, u pismu barskog nadbiskupa Gijoma Adama francuskom kralju Filipu VI iz

1332, gde ce o Albancima razmilja kao o faktoru unutranje nestabilnosti srpske drave] nisu ce mogle realizovati, jer su albanski feudalci nalazili svoj interes u podravanju

of 478

osvajake politike kralja i cara Duana prema grkim zemljama. Nasuprot oekivanju latinskih posmatraa, oni su bili veoma aktivan inilac Duanovog imperijalnog programa.

[13] Objanjenje za ovu prividno prosrpsku

orijentaciju albanske vlastele nalazi ce u samom feudalnom

ustrojstvu srpske drave, u kojoj ce bez obzira na narodnost moglo doi do velikog politikog ugleda i ekonomske moi. Jo u doba kralja Milutina albanski feudalci ce ukljuuju u feudalni poredak srpske drave sa zvanjima i beneficijama upana, vojvode ili kaznaca. U Duanovom carstvu albanske zemlje i velikai Albanije obuhvaeni su bez ikakvog izdvajanja i diskriminacije hijerarhijskim feudalnim

sistemom.[14]

Po osvajanju Kroje Duan je potvrdio ovom gradu njegove stare povlastice. Vaan je momenat sa dravnopravnog stanovita to to ce u Duanovoj carskoj tituli Albanci javljaju uz Srbe, Grke i Bugare ["car i

samodrac Srbljem, Grkom, Blgarom i Arbanasom" - u povelji iz 1348]. Time je legitimisana injenica da ce Albanci kao narod ukljuuju u sastav carstva kao njegov ravnopravni elemenat. Posle Duanove smrti [1355] albanski feudalci ostaju znaajan vojni i politiki faktor i u oblastima osamostaljenih gospodara, Simeona Nemanjia-Paleologa i Tome Preljubovia. Inae, proces osamostaljivanja feudalnih gospodara u vreme raspada Duanovog carstva, kao to e ce videti, tee i na teritoriji Albanije, gde ce postepeno obrazuju oblasti pod dinastikom vlau velikakih rodova, Topija, Dukaina, Arijanita, Kastriota, i drugih.

[15]

Za sve to vreme moe ce uoiti jasna razlika u poloaju Kosova i Metohije u odnosu na severne albanske zemlje.

Sasvim je osobena situacija, najzad, onih ostalih teritorija

of 478

koje u srednjoj i junoj Albaniji pripajaju Srbiji Milutin i Duan.

Kosovo i Metohija i druge oblasti na istonoj i junoj granici Srbije prema vizantijskoj Makedoniji ulaze u sastav

nemanjike srpske drave, kao zemlje u etnikom pogledu srpske. One su zato ne samo odmah i u punoj meri

integrisane politiki, ekonomski i kulturno nego su ak odmah po pripajanju postale sredinje oblasti svekolikog srpskog duhovnog i uopte nacionalnog ivota, sigurna osnovica za dalje objedinjavanje i zaokruivanje srpske nacionalne teritorije. Za razliku od toga, severna Albanije

je, prema zapaanju mnogih istoriara, prostor veoma osobene etnike simbioze Srba i Albanaca, sa izmeanim stanovnitvom, uz znatno prisustvo romanskog elementa, sa etnikim grupama stoara koje su trajno obeleene izvesnim stupnjem izolacije i samoupravnosti. Otuda je integrisanje

severne Albanije [u skadarskoj oblasti, u slivu Drima i Fani]

sprovedeno pod sasvim specifinim uslovima. Ono, pre svega, nije praeno srbizacijom albanskog stanovnitva. Za sve vreme nemanjike Srbije severna Albanija nije ispoljila nikakve tenje ka izdvajanju i samostalnosti. Ove tendencije videle su ce, naprotiv, u drugim albanskim oblastima, juno od reke Mati. ak i kada nije re o nekim dravotvornim pokretima kojima bi ce htela obrazovati nezavisna Albanija

poput Srbije, Bugarske ili Bosne, albanski feudalci ovih

oblasti ne prihvataju potpuni suverenitet srpske, ni bilo koje

druge drave: oni ulaze u izvesne tenje ili labavije odnose, prihvataju pozicije u feudalnoj strukturi drave, ali sa odreenim rukama.

Osnov tih razlika izmeu Kosova, na jednoj, i albanskih zemalja, na drugoj strani, lei, dakle, u etnikoj podlozi, u

of 478

specifinim etnikim prilikama ovih teritorija. Na Kosovu i u Metohiji stanovnitvo je ve u momentu prvih dejstava srpske drave prema toj oblasti u X, potom u XI, i, najzad, u XII veku bilo kompaktno srpsko. Ima mnogo razloga da ce

neke teze albanske istoriografije, kako srpska kolonizacija

Kosova i Metohije poinje tek sa irenjem nemanjike drave u XIII i XIV veku, odbace kao proizvoljne. Nikakvog osnova nema za tvrenje o postojanju albanskog "sedelakog" stanovnitva na Kosovu do toga vremena: naprotiv migracija Srba, zapoeta jo u toku seobe naroda, zavrila ce trajnim naseljavanjem srpskog naroda na Kosovu ve pre kraja IX veka. Povrh svega toga, zemlja koju su Srbi tada poseli nije ni uzeta od Albanaca, nego od

vizantijskih i romanskih vlasnika ili njihovoga zavisnog ili

kakvoga drugog, slobodnog ratarskog stanovnitva. Ono to ce zna o socijalnom statusu i rasporedu albanskih stoara u srednjovekovnoj Srbiji potvruje nae pretpostavke o tim procesima u razdoblju od VII do IX veka.

Politika integracija Albanaca u srednjovekovnoj srpskoj dravi izvrena je u okviru feudalnog sistema bez diskriminacije prema albanskoj vlasteli. Sa svojim starim ili

novim zvanjima, steenim ili tek dobijenim povlasticama, sa batinama, pronijama i drugim feudalnim pravima albanski feudalci, u meri u kojoj su ulazili u srpsku dravu, bili su aktivan inilac te drave. U titulama srpskih kraljeva odnosno careva, kao to smo videli, albanski narod je doao i do svojevrsnog dravnopravnog legitimiteta. Ovaj ce legitimitet izraavao i u pravima albanske vlastele da uestvuje u radu najviih organa vlasti srpske drave, srpskih sabora. Ve sa irenjem granica srpske drave preko grkih i albanskih oblasti, kako je primetio Nikola Radoji, javilo ce pitanje o uestvovanju Grka i Albanaca na srpskim

of 478

saborima; grki i albanski arhonti su i uestvovali u radu sabora sa svim pravima srpske vlastele. To, pak, znai da su Albanci zajedno sa Grcima pa i Bugarima uestvovali u donoenju Zakonika cara Stefana Duana 1349. i 1354. godine.

[16]

U drutvenoj strukturi srednjovekovne Srbije razlikuju ce dve kategorije "Arbanasa". Jedno su Albanci kao gradsko

stanovnitvo, a drugo - albanski stoari, etnika skupina kao socijalna grupa. U prvom sluaju prava ili povlastice albanskog gradskog stanovnitva regulisani su optim statutarnim odredbama, propisima gradskih statuta. U toj

kategoriji albanskog stanovnitva nema nikakve diskriminacije u odnosu na drugo, nealbansko gradsko

stanovnitvo - Srbe ili Romane ili neke druge narodnosti [na primer Sase]. Njihova prava i obaveze odreeni su socijalnim redom i statusom, a ne etnikom pripadnou.[17] Pominju ce i oblasne autonomne uredbe,

[18] a to su u stvari legalizovana obiajna prava

[Dukain i sl.], koja su ce odravala dugo, sve do novijeg vremena.

Pozitivne pravne odredbe o Arbanasima stoarima irom srpske drave nalaze ce u nizu specijalnih propisa vladarskih povelja, da bi ih na nivo opteg zakona podigao Duanov Zakonik. U pitanju su razliite situacije dodira, a to znai i mogunog pravnog odnosa, odnosa sa pravnim elementom, izmeu albanskih stoara i zemljoradnikog, stalno nastanjenog stanovnitva sela. Dve su stvari ovde uoljive: jedno, ravnopravnost pred zakonom svih kategorija stanovnitva, svih graana, bez obzira na narodnost, a drugo, naelo strogog socijalno-ekonomskog razgranienja pojedinih grupa stanovnitva u feudalnom

of 478

smislu. Isto tako, vano je i to to ce Arbanasi svagda posmatraju kao kategorija uporedna sa jednom drugom, sa

Vlasima, kojih je, oigledno, vie i vei je broj pravnih propisa posveen njima. Ostatak romanizovanog starobalkanskog stanovnitva, u srednjem veku uglavnom posrbljenog, Vlasi centralnog balkanskog prostora i planina

u jadranskom zaleu ive na isti nain, sa istom organizacionom strukturom kao i Arbanasi. I jedni i drugi

su stoari pokretnih stanita, u stalnom sezonskom pomeranju s planine u ravnicu i obrnuto, sve do

teritorijalizacije katuna u XV veku. Otuda i potreba da ce

taj dinamiki momenat njihovoga ivota regulie kako ne bi dolazilo do sudara sa drugim grupama stanovnitva. U Zakoniku ove ce odredbe odnose na sluajeve tzv. "potke", a to je teta koju jedna drutveno-ekonomska zajednica [npr. selo] uini drugoj. Vlasi i Arbanasi, stoari, mogli su takvu kolektivnu tetu uiniti jednoj agrarnoj zajednici, selu, sputanjem svojih stada na zimovita bez dogovora sa seljanima ili naruavajui dogovor.[19]

U darovnicama srpskim manastirima Arbanasi ce pominju

redovno uz Vlahe uglavnom u vezi sa potrebom da ce

obezbedi integritet crkvenih prava ili samog poseda koji ce

poveljom konstituie. Tada ce ove kategorije stanovnitva ograniavaju u pravima koja im inae na drugom terenu naelno i u praksi pripadaju. Ako je bilo obiajem prihvaeno da vlaki i albanski stoari mogu silaziti u ravnicu i boraviti na "tuoj" zemlji kao u zimovitu, onda ce posed darovan manastiru obezbeivao od te obiajne obaveze izriitom zabranom zimovanja, na primer jo u Vranjinskoj povelji kralja Vladislava iz 1242, gde ce

propisuje da "ni Arbanasin tu nema zimovita".[20] Zemljite darovano Hilandaru izuzeto je, isto tako, od obaveze da po

of 478

obiajnom pravu omogui napasanje tue stoke; tu ce, pak, Arbanasi stavljaju u isti red sa Vlasima ili vlastelom

"velikom i malom" - zabrana u Duanovoj Hilandarskoj povelji iz 1355. godine.

[21] U drugoj povelji iz te godine [17.

maja 1355], propisuje ce da u metohu Sv. Petra Korikog kod Prizrena ne sme da napasa svoje stado "ni vlastelin,

mali ni veliki, ni Vlah ni Arbanasin"; u protivnom sluaju, efalija prizrenski ili gospodar zemlje ovlaen je da "uzme od njih 300 ovnova, ni suda ni pre, kako pie u hrisovulji svetoga Kralja [Milutina - D. B.], i knjiga sudbena Carstva

mi, kako im je sudilo Carstvo mi sa Arbanasi".[22]

U drugim poveljama ne iskljuuje ce mogunost korienja manastirske planine [planinskog panjaka], ali ce to uslovljava odobrenjem igumana; tada ce odreuje naknada koju Vlasi i Arbanasi moraju dati manastiru - u sluaju manastira Deana, prema hrisovulji iz 1330. godine, oni su duni da "donose crkvenu so od Svetog Sra", obavljajui na taj nain velik i teak transportni posao [iz skadarskog primorja do Deana].[23] Slino tome, u Duanovoj Svetoarhanelskoj povelji trai ce od Arbanasa da prenose ovom manastiru kraj Prizrena ulje iz Bara, opet

istim tim karavanskim "zetskim" putem.[24]

Poveljom kralja

Milutina oko 1300. godine dato je Arbanasima pravo da

pored drugih kategorija stanovnitva - Srba, Latina i Vlaha, mogu dolaziti na crkveni panaur [sajam] o hramovnoj slavi Svetog ora-Gorga kod Skoplja, ali uz plaanje zakonske carine po tarifi koja ce primenjivala i u Tetovu, Graanici i drugim crkvama.

[25]

Albanci su u svim pravima i dunostima bili izjednaeni sa ostalim grupama stanovnitva, osim specijalnih statusnih prava i dunosti u sklopu feudalnog sistema. Pogotovu ce

of 478

mora istai da je naelo jednakosti vailo za njih i u oblasti procesnog i krivinog odnosno kaznenog prava. Jelenina povelja manastiru sv. Nikole na Vranjini [Skadarsko jezero]

izriito propisuje da e svi podlonici ovog feuda, bilo da su Srbi, Latini, Vlasi ili Arbanasi, odgovarati kralju za svoj

prestup ili uinjenu tetu, te ce predvia jedinstvena kazna u visini od 500 perpera.

[26] Tako isto i sa optim ili specijalnim

dabinama: Arbanasi su optereeni onoliko koliko i Srbi. U pomenutoj Svetoarhanelskoj povelji iz 1348, kojom ce ovom kraljevsko-manastirskom vlastelinstvu dodeljuje i devet

arbanakih katuna [stoarskih naseobina u planini], "sa svim starim meama", Arbanasima je propisana ista "rabota" kao i Srbima: "Arbanasi, koji ce nalaze u crkvi, da

rade kao i Srbi i da daju od odra dinar ili poleuknu od

ita".[27] Povelja Duanova manastiru sv. Bogorodice u Arhiljevici, verovatno iz 1354, daje ovom manastiru i "selo

Arbanasi sa svim pravinama",[28]

iz ega zakljuujemo da ce arbanako naselje, ukoliko ce pod ovim nazivom podrazumeva selo sa ve stalno nastanjenim Albancima, posmatra kao agrarna zajednica sa utvrenim pravima, koja ce ni u ovom sluaju nee dovesti u pitanje.

Kada je re o pravima Arbanasa u srednjovekovnoj Srbiji, naa ce znanja mogu proiriti i preko ove grae koja ce neposredno i izrino odnosi na Arbanase, zagledanjem u odredbe o statusu stoara Vlaha ["zakon Vlahom"]. Postoji opravdana pravnoistorijska pretpostavka o istovetnosti

njihovog poloaja u pravima i obavezama, pa ce i one odredbe u poveljama i Zakoniku gde ce pominju samo Vlasi

mogu protegnuti i na albanske stoare, kao opte statusno pravilo za sve stoare koji ive u pokretnim "naseobinama", zapravo u nomadskim katunima na jednom uem ili irem geografskom podruju. Postavlja ce pitanje da li su stoari

of 478

[Vlasi i Arbanasi] na neki nain "teritorijalizovani" u meama jednog vlastelinstva ili su slobodni da prelaze iz jednog vlastelinstva u drugo, odnosno iz jedne upe u drugu. Do konane teritorijalizacije katuna doi e tek u XV veku, kada ce ve po sauvanoj grai zna da ce na zetsko-albanskom prostoru nahode prve plemenske zajednice

Arbanasa, ali i Srba stoara u sasvim odreenim i omeenim planinsko-ravniarskim oblastima. Ali u XIII i XIV veku kao da nema ove omeenosti i stroge vezanosti za jedan prostor, osim to ce moe pretpostaviti da su stoari imali utvrene pravce i zone svog kretanja, makar koliko ti pravci i zone bili izdueni. Vlaki, a tako isto i albanski katuni imali su posebnu organizaciju, sa stareinama koji su imali velika ovlaenja u upravljanju i rukovoenju zajednicom, komandovanju u sluaju oruanih sukoba i suenja u svim sporovima [knez, premiur, elnik]. Ima, dakle, elemenata rodovske i plemenske organizacije. Ipak, pretpostavlja ce i

ovde ogranienost ovih samoupravnih prava katunske organizacije stoara: oni su bili podreeni feudalnom gospodaru, vlastelinu. Kao jedna od kategorija feudalno

zavisnog stanovnitva, vlako-albanski stoari imali su samo uslovnu slobodu i "stara prava", ali su svom feudalcu bili

duni odgovarajue rabote i dabine, u skladu sa svojim zanimanjem, kao to su travnina za korienje vlastelinskog pasita [1% od stada po l. 197. DZ, ili po Deanskoj hrisovulji 2 ovna, 2 jagnjeta, sir i jedan dinar],

[29] redovne

dabine u stoci pored travnine, "rabote" kao to su napasanje stada vlastelinovog, ali uz meseinu ili uz beleg [naknada u naturi ili plati], i, najzad, prenos robe za

vlastelina, prenos prtljaga vlastelinovog i slino.

to ce tie veze sa vlastelinstvom, lino i teritorijom, stanje ce menjalo, pri emu je jasna tenja sistema da sve stoare

of 478

vre vee za odreenu teritoriju. U poetku su, kako primeuje Konstantin Jireek, svi Vlasi bili neposredni podanici vladara, velikoga upana i docnije kralja, pa su tek poklonom vladara postajali svojina manastira, a moda i vlastele.

[30]Nemanja poklanja Hilandaru dva vlaka "sudstva", tj. katuna, sa 170 Vlaha i zabranjuje tim

manastirskim Vlasima da "begaju pod velikog

upana".[31] Katun ce inae kree po planini "u irokim granicama", a u regulisanju internih sporova uiva izvesnu sudsku autonomiju. Feudalno podvrgavanje stoara vidi ce naroito u oblasti branog prava: Banjska povelja iz 1313-1318. godine ograniava pravo meusobnog sklapanja braka Vlaha i meropaha [zemljoradnika]; u stvari nije sauvana opta zabrana braka izmeu vlako-albanskog i srpskog meropakog stanovnitva, ali je ona nesumnjivo postojala, i to verovatno zato to je prelazak u kategoriju Vlaha, drutveno lagodniju i slobodniju, bio odvie privlaan da ce to ne bi osetilo u veem naputanju meropakog sloja putem enidbe. Banjskom poveljom doputa ce meropsima da ce ene Vlahinjama samo pod uslovom da enu prevedu u merophe.

[32]

Iz jedne opte odredbe Duanovog Zakonika [l. 81] vidi ce, posredno, da nema posebnih i slobodnih vlakih ili albanskih teritorija: "Planine to su po zemlji Carstva mi, to su planine careve da su caru, a crkvene crkvama, a vlasteoske

vlasteli". To znai da je sav planinski region, sve zemljite pokriveno panjacima u naelu izdeljeno na posede carske, crkvene i vlasteoske; otuda su i stoari zavisni "ljudi" cara, crkve i vlastelina, i nema u ovom feudalnom sistemu u

pravom smislu rei slobodnih Arbanasa i Vlaha, osim slobodne arbanake vlastele, o kojoj je ve bilo rei.

of 478 1 Attaliates, 297 (ed. Bonnae 1853).

2 Alexiade VI, 7, 7; cf. IV, 8, 4 (ed. Leib, 1943).

3 Skadar je ponovo pod vizantijskom vlau od 1082, da bi u

srpsku Zetu uao konano 1180. odn. 1215. godine.

4 Istorija Crne Gore 1. 392 (J. Kovaevi).

5 K. Jireek, Ist. Srba I, 138.

6 Istorija srp. naroda I, 161 - karta "Srbija u prvoj polovini X

veka", prema nacrtu S. irkovia. Po nekim drugim podacima, moe ce pomiljati i na to da je granicom bilo obuhvaeno i samo Kosovo, zakljuno sa Lipljanom.

7 Istorija srp. naroda I, 258 (J. Kali).

8 Vid.: K. Jireek, Ist. Srba I,157.

9 Meutim, i u Pilotu ive pravoslavni Srbi, kojih ima sve do

XVII veka. Negde pre 1628. oni prelaze u katoliku veru, njihovi pravoslavni monasi bee, a onda ce i sam narod 1692. po nareenju pekog pae seli u Srbiju: J. Radoni, Rimska kurija, 24-25.

10 Istorija srp. naroda I, 343 (S. irkovi). Unuka Stefana

Prvovenanog, od keri Komnine a ene Dimitrija Progona, bila je udata za albanskog kneza Golema, od kojega

verovatno potie porodica Arijanita Komnina; ova e kasnije sa svoje strane stupiti opet u rodbinske odnose sa

srpskim vladaocima: despotica Angelina Brankovi (Majka Angelina, umrla izmeu 1516. i 1520). O oroavanju srpskog srednjovekovnog dvora i vlastele sa albanskom vlastelom

vrlo dobar pregled u EJ I, 154-155 s. v. Arbanasko-

of 478

junoslovenski odnosi (. S. Radojii); upor. . Slijepevi, Srpsko-arbanaki odnosi kroz vekove sa posebnim osvrtom na novije vreme.Minhen 1974, 39-51.



13 Albanci, neprijateljski raspoloeni prema Grcima od

vremena Andronika III (1328-1341), sluili su vrlo rado u srpskoj vojsci. Zemlje izbeglih grkih arhonata i stratiota prele su u posed albanskih feudalaca i njihovih ratnika (K. Jireek. Ist. Srba I, 226).

14 Istorija srp. naroda I, 532 (M. Blagojevi).

15 Vid.: K. Jireek. Ist. Srba I. 238.

16 N. Radoji, Srpski dravni sabori u srednjem

veku, Beograd 1940, 202, 210, 308.

17 T. Taranovski, Istorija srpskog prava u Nemanjikoj

dravi I Istorija dravnog prava, Beograd 1931, 85.

18 S. Novakovi, Zak. spomenici, IX

19 U l. 77 (79. Atonskog prepisa) Duanov Zakonik donosi

odredbu "za potku": "Potke meu selima 50 perpera, a Vlasima i Arbanasima 100 perpera. I od te potke caru

polovina, a polovina gospodaru ije bude selo" U l. 82 (83. Atonskog prepisa) u odredbi "o Vlasima i Arbanasima"

stoji: "U selu gde ce Vlah ili Arbanas zaustavi, u tome selu

da ce ne zadri drugi koje za njim ide. Ako ce zadri na silu, da plati potku i to je ispasao". Tekst navodimo prema naem prevodu iz Atonskog prepisa kao jednog od

of 478

najstarijih sauvanih rukopisa Zakonika, u izd Zakonik cara Stefana Duana I, Struki i Atonski rukopis, SANU, Beograd 1975.

20 S. Novakovi, Zak. spomenici, 578.


22 T. Taranovski, Istorija srpskog prava u Nemanjikoj

dravi II, Istorija krivinog prava, Beograd 1931, 103.

23 S. Novakovi, Zak. spomenici, 647, 652.



26 S. Novakovi, Zak. spomenici, 579, upor. 580-581.



29 S. Novakovi, Zak. spomenici, 647/VI.

30 K. Jireek, Ist. Srba II, 97.

31 B. orovi, Spisi sv. Save, 3.

32 C. Novakovi, Zak. spomenici, 651.

IV ETNIKA SITUACIJA KOSOVA U XIII I XIV VEKU

Kao to ce moe videti iz prethodnog izlaganja, oblast Kosova i Metohije naseljena je Srbima jo od njihovog dolaska u srednjobalkansko podruje tokom VII veka. Prema toj oblasti su usmerene tenje prvih srpskih drava, i

of 478

Rake i Duklje, da okupe i organizuju plemena srpskog naroda prema njihovoj stvarnoj rasprostranjenosti. Na tom

planu su junoslovenski ustanci jedanaestog veka posebno karakteristini, jer zahvataju iroku zonu od Dunava do Makedonije; Kosovo ce tu javlja kao naroito aktivna oblast oslobodilake borbe i sudara sa vizantijskom vlau. Ta oblast je upravo u toku tih akcija prvi put, za krae ili due vreme, ukljuena u sklop srpske drave.[1] Pomeranje granice na jug, za vlade Stefana Nemanje i njegovih

potomaka, od poslednjih decenija XII veka, prema tome, ne

moe ce posmatrati kao naseljavanje Srba na Kosovu, ve kao ujedinjenje oblasti koje je ve davno pre toga nastanjivao srpski narod. Samo ce tako i moe objasniti razvijanje ove teritorije u sredinju oblast srpske srednjovekovne kulture i njeno stabilno opstajanje u ulozi

politikog, strategijskog i duhovnog centra srpskog naroda ne samo za vreme Nemanjia nego i kasnije, u razdoblju oblasnih gospodara, pa ak i u prvim stoleima turske okupacije. Stoga su neprihvatljiva i sasvim proizvoljna

tvrenja nekih albanskih pisaca da je "irenje srednjovekovne nemanjike drave prema jugu prouzrokovalo i etnika strujanja na Kosmetu, jer ce sa irenjem srpske drave pomera i njena etnika granica iz Rake prema jugu", pa tako "doseljavanjem Srba u Kosovo-Metohijskoj oblasti nastaje vee arenilo u sastavu stanovnitva".[2] Predstava o etnikoj karti Kosova i Metohije u srednjem veku tu je sasvim pogrena i netana, kao to je u osnovi pogreno omeivanje srpskog etnikuma u ranom srednjem veku na teritoriju Rake drave, jer bi to znailo da sve do poslednjih godina XII veka juno od Rasa, kao ni istono od Ibra, nema srpskog naroda; sledstveno tome, juno od Rasa bila bi zemlja "ilirskih potomaka" - Albanaca, kao to bi onda i zemlja istono od Ibra bila

of 478

"bugarska zemlja". Prisustvo Srba i na jednom i na drugom

prostoru, uslovljeno "irenjem nemanjike drave", ne samo to je predstavljeno kao srazmerno pozno istorijsko zbivanje nego i kao oruana otimaina albanske i bugarske zemlje, kao "ekspanzija" u tue prostore. tavie, ni etnika situacija tako "osvojenog" prostora Kosova i Metohije ne

prikazuje ce verodostojno: istie ce njeno tobonje "arenilo", jer ce "tokom srednjovekovne vladavine srpske drave u ovoj oblasti, pored Srba pominju Vlasi [jedan deo poromanjenih Ilira], zatim iptari [potomci Ilira], naroito u Metohiji i okolini Prizrena i Drenici".

[3] Razume ce, bez

navoenja tanih, iz istorijskih izvora poznatih podataka o stvarnim brojanim odnosima stanovnitva ove oblasti u srednjem veku, stvara ce sa jasnim politikim ciljem lana predstava o "ravnomernoj" zastupljenosti naroda na toj

teritoriji, gde su Srbi tobo samo doljaci i uljezi u kompaktnoj etnikoj masi "starosedelaca", Vlaha i Albanaca - u oba sluaja Ilira kao autohtonog i venog nacionalnog elementa na tome tlu. Pozivanjem na

srednjovekovne srpske povelje, pri tome, bez rekonstrukcije

ukupne slike, sa uproenim podatkom da su ce tu i tamo zaista nalazili "Arbanasi" i "Vlasi", stvara ce i fikcija

istoriografskog dokaza ovih proizvoljnosti. Krajnost u tom

pogledu predstavljaju tvrdnje da su Sloveni "pozni

osvajai" kosovske teritorije, te da su Srbi ovde utvreni "ne pre kraja XIII veka"; da srednjovekovni dokumenti

navodno pominju "albanska sela" na Kosovu, a istraivanja svih kasnijih turskih katastara [deft

Documents

Knjiga o Kosovu