Univerzitet “Sv.Kiril i Metodij”-Skopje

Ekonomski fakultet

Seminarska rabota po predmetot : Finansiski pazari i institucii

Na tema : Sistemi za trguvawe na berzite na

dolgoro~ni hartii od vrednost

Mentor: Izrabotil:Prof. d-r Mihail Petkovski Miteva Sanela Br.ind. 45082

1

Skopje 2004god.

СИСТЕМИ ЗА ТРГУВАЊЕ НА БЕРЗИТЕ НА ДОЛГОРОЧНИ

ХАРТИИ ОД ВРЕДНОСТ

1. ВОВЕД

Системот за тргување претставува механизам преку кој на едно место

( физички или електронски ) се поврзуваат купувачите и продавачите на хартии

на вредност. Притоа, трансакциите се извршуваат со посредство на брокерите,

кои преку преговарање и нагодување ги утврдуваат цените ( усогласувајќи ги

спротиставените цели за индивидуално максимирање на добивката ). Берзите на

долгорочни хартии од вредност не се единствени пазари кои што имаат

воспоставен систем на тргување, затоа што соодветни системи за тргување

постојат за најголемиот број стоки и услуги во пазарните економии.

Системот за тргување е маеханизмот кој го овозможува извршувањето

на купопродажните трансакции на берзата, поради што неговата структура и

организациона поставеност има големо значење. Особено ако се има предвид

дека постојат голем број модалитети на организација на системите за тргување.

Токму поради тоа во пракса, системите за тргување се разликуваат од берза до

берза. Поборниците на секој пооделен систем имаат свои објаснувања зошто

токму системот кој тие го преферираат е најдобар, но дилемата што е најдобро

решение, знаејќи ги сите pro и contra аргументи, сепак продолжува да опстојува.

Технологијата на тргување со хартии од вредност драстично се промени

во последните две децении како резултат на невидениот бум на

комуникациската и компјутерска индустрија. Тоа уште повеќе го усложни

изборот на „најдобриот“ систем за тргување. Притоа, изборот на системот за

тргување треба да го направат самите берзи, кои мораат да бидат конкурентни

за да привлечат клиентите да тргуваат преку нив, односно треба да развијат

ефтин, брз, ефикасен и едноставен систем за тргување, прилагоден кон

интересите на учесниците на пазарот. Државните органи не треба да се мешаат

во овој избор, но бездруго треба да ги знаат и разбираат одбраните системи за

тргување, за да можат да вршат соодветна контрола и надзор над работењето на

берзите. Исто така, разликите помеѓу берзанските системи за тргување се

2

зголемија и како резултат на силниот тренд на либерализација во финансиската

сфера и зголемената конкуренција помеѓу берзите во развиените западни земји.

Оттука, системите за тргување се разликуваат зависно од тоа :

- дали се настојува да се изврши т.н. консолидација на пазарот на

хартии од вредност, т.е. дали во една национална економија ќе постои една

единствена берза или мрежа од конкурентни берзи и пазари „преку шалтерот“?

- дали ќе се избере класичниот аукциски модел на тргување и дали при

тоа, како подваријанта на тој модел, ќе се оди на т.н. континуиран или call

пазар?

- како ќе се постават функциите на пазарните посредници, односно дали

на пазарот ќе дејствуваат само брокери или ќе има и дилери / маркет мејкери ?

- како ќе се врши преносот на хартиите од вредност, односно дали

трансферот ќе се одвива со физичко предавање или со посредство на систем за

дематеријализирано водење на сопственоста на хартиите од вредност ?

- како ќе се врши палќањето на склучените берзански трансакции- во

готово, со чек или преку банкарски сметки ?

2. Консолидација и конкуренција на пазарот

Во повеќето западни земји а особено во поголемите, најчесто постојат

повеќе берзи. Иако, една од нив секогаш е најголема и најзначајна, факт е дека

во вакви случаи тргувањето со хартии од вредност се одвива на неколку места

во рамките на една иста национална економија. Исто така, во многу земји е

дозволено, доколку се почитува определена процедура, да се склучуваат

трансакции и вон берзата ( off exchange transactions ), било директно помеѓу

сопствениците на хартиите од вредност или помеѓу професионалните учесници

на пазарот.

Во пракасата и во теоријата веќе подолго време постои своевидна

дебата во врска со тоа каква структура на пазарот на капитал е најоптимално

решение за една национална економија. При тоа постојат две спротиставени

мислења.

Првото се темели на основните постулати за сите позитивности што со

себе ги носи било каква конкуренција во пазарната економија, односно дека

3

постоењето на повеќе од една берза ќе резултира со намалување на т.н.

трансакциони трошоци на секоја пооделна берза.

Второто мислење, пак, сосема спротивно, тврди дека постоењето на

мрежа берзи во иста држава има поразително влијание на квалитетот на

функционирање на пазарот на капитал како целина, обемот на тргување и

стабилноста на цените на хартиите од вредност на пазарот.

Од друга страна, концентрирањето на тргувањето на една берза би

требало да ги даде истите позитивни резултати што се наведени како корист од

постоењето на повеќе берзи- поефикасно работење и помали трошоци по

трансакција. Но, доколку постои само една берза, а таа поради овие или оние

причини не функционира како што треба, фер е на учесниците на пазарот да им

се создаде можност да тргуваат на друго место каде што работите се подобро

организирани.

Досегашната пракса покажала дека не е лесно да се направи крајниот

избор. Веројатно е подобро решение да се концентрира тргувањето на едно

место, да се изврши консолидација на пазарот, но работењето на таа единствена

берза да се контролира и набљудува многу ригорозно, како од страна на самите

членки на берзата ( што е возможно со оглед на тоа што берзата е пример за

саморегулирачка организација ), така и од државните органи, со цел

евентуалните девијации што е можно побрзо да се отстрануваат. Некои земји го

прифатија овој пристап и со формални одлуки се обидуваат да го концентрираат

тргувањето на една единствена берза, по пат на забрана на истовремено

котирање на хартиите од вредност на повеќе берзи, забрана на интерно

мечирање на трансакциите внатре во брокерските куќи, воведување на

централен регистер на хартиите од вредност итн.

Меѓутоа, ова не го исклучува постоењето на повеќе берзи. Постојат

начини да се опстои на овој модел, а истовремено да се направи определена

консолидација на пазарот. На пример, може да се изврши специјализација на

пооделните берзи по акционерски друштва ( вид на дејност, големина и сл. ) па

соодветно на тоа да се развиваат системи на тргување соодветни за обемот на

тргување со одредени акции и обврзници. Исто така, различните берзи каде што

се тргува со исти акции можат да се поврзат по електронски пат, креирајќи

единствен пазар за тие акции, но задржувајќи ја можноста на избор на

4

инвеститорите каде да тргуваат, односно постоењето на меѓусебна конкуренција

на берзите итн.

3. Акциски начин на тргување

Традиционален начин на тргување на берзите е аукцијата. Берзите каде

што се применува аукцискиот модел на тргување се наречени „ пазари

придвижувани од налози “ ( order driven markets). Аукцијата претставува

истовремено јавно објавување на цените што ги нудат и продавачите и

купувачите. На овие берзи брокерите ги објавуваат налозите што ги примиле од

своите клиенти по однапред специфицирани цени и услови и доколку куповните

и продажните цени се усогласат, тие ги реализираат трансакциите.

Карактеристично кај овој начин на тргување е дека претежно на сите

берзи со ваква организациона поставеност на системот на тргување доминираат

брокерите ( Њујоршката или Токиската, на пример ). Улогата на брокерите кои

што за клиентите имаат купувачи е да најдат соодветни продавачи и обратно.

Ваквото „ наоѓање “ може да се случи на берзанскиот паркет по пат на

извикување ( open outcry method ) или преку компјутерскиот систем или на

двата начина. Брокерите остваруваат профит така што им наплаќаат провизија

на своите клиенти за извршените услуги. Брокерите дејствуваат како

посредници ( агенти ) и им наплаќаат провизија на своите клиенти за

договарањето на зделката.

Овој модел на тргување може да се организира или како создаден (

call ) пазар или како континуиран пазар, со учество само на брокери, само на

маркет мејкери или соодветна комбинација и на едните и на другите.

а) Создаден ( call ) пазар

На создадените (call) пазари, берзата во точно определен период од

денот на тргување ги прибира налозите за купување и продавање од брокерите.

Оние налози, за кои постојат услови за извршување, се реализираат веднаш

откако ќе заврши фазата на прибирање на налозите, по цена која се формира

според претходно утврден начин. Токму за моментот кога е детерминирана

цената за некоја хартија од вредност, англосаксонската терминологија ја

употребува синтагмата дека пазарот е „создаден“ ( што е слободен превод на

терминот „called“). Овој начин на утврдување на пазарната цена на берзата е

познат под поимот фиксинг (fixing) и со мали варијации се користи, на пример,

5

на Франкфуртската берза (einheitspreis), на Париската берза (par casier) и

Варшавската берза.

Главната предност на овие пазари е едноставноста во утврдувањето на

цената и непреченото доставување на информациите до инвеститорите.

Најчесто времето на доставување на налозите на овој пазар не е важно, затоа

што сите пристигнати налози пред т.н. call време имаат еднаков третман. Ова

може да биде многу важно за пазарите во земјите каде комуникациските

системи не се многу развиени. Понатаму, други предности на овој начин на

тргување е што трошоците за извршување и за порамнување на трансакциите се

значително пониски и што е намалена можноста за грешки во порамнувањето

(заради единствената дневна цена).

б) Континуиран пазар

На континуираниот пазар, брокерите можат налозите за тргување да ги

извршат во секое време кога моментално понудената цена за купување и

продавање за определена хартија од вредност ќе се изедначат. Имено, тука не

постои фаза на прибирање на налозите и автоматско утврдување на пазарната

цена врз основа на претходно утврдени правила, туку брокерите континуирано

ги објавуваат цените за купување и продавање што произлегуваат од добиените

налози од нивните клиенти и чекаат се додека друг брокер не понуди спротивна

цена која им одговара за да се склучи трансакција.

На Македонската берза функционира моделот на континуиран пазар.

Предноста на ваквата организација на пазарот се состои во тоа што им

овозможува на учесниците на пазарот да ги увидат и да им се прилагодат на

тековните пазарни услови, преку согледување на веќе понудените налози на

пазарот, висината на куповните и продажните цени и бројот на извршените

трансакции. Аналогно на тоа, сите одлуки се пореален одраз на моменталните

услови на пазарот, ацените се формираат според моменталната понуда и

побарувачка. Овие пазари, исто така, гарантираат промитно извршување на

налозите по пазарни цени и непречено тргување. Овие пазари се

карактеристични за почетните фази на развојот на берзите, особено поради

неликвидноста со која се соочуваат овие берзи.

Главниот недостаток на овие пазари е нивната поголема изложеност на

разни манипулации и злоупотерби. Ова особено доаѓа до израз кога

регистрирањето на времето на примањето на налозите и правилата што го

6

одредуваат приоритетот во тргувањето не се доволно прецизни , а однесувањето

на пазарните посредници не се контролира на соодветен начин.

Двата модела на тргување можат да се комбинираат. На пример, call

пазарот може да се користи за акции со нема многу тргување и за акции за кои

што редовно се акумулираат повеќе налози пред отворањето на берзата.

Континуираниот пазар може да се применува во фазата на отварање на

тргувањето при постоење на налози покриени со мала или умерена количина

акции. За трансакциите со многу големи количини акции препорачливо е да се

користат помалку формални системи за тргување што ќе овозможат повеќе

преговарачки простор за двете договорни страни. Големите зделки значат

големи пари, нив ги прават големи играчи на пазарот, а проблемите тие сакаат

да ги решаваат малку поспоро, отколку малите инвеститори.

4. Неаукциски систем на тргување

Повеќето големи берзи во светот работат со помош на свои официјални

маркет мејкери ( од англискиот збор market makers, што во слободен превод

значи креатори на пазарот ).

Тие берзи се познати под името „ пазари придвижувани од цени “

( quote driven markets ) каде се применува неаукциски систем на тргување.

Улогата на маркет мејкерите на овие берзи е дефинирана како иницирање и

управување со процесот на континуирано „ нудење “ на рамнотежната цена за

определена хартија од вредност во форма на понуден ценовен распон ( на пр.

купувам акции од друштвото А по цена од 1000 денари- продавам по 1020

денари ) и соодветно реагирање на овие понудени цени. Маркет мејкерите на

Њујоршката берза, наречени специјалисти, се одговорни да ја оддржуваат

ликвидноста и редовноста на тргувањето со акциите кои им се доделени.

Маркет мејкерите на Лондонската берза и на американскиот ОТС пазар-

NASDAQ се обврзани секогаш да објавуваат две цени една за купување и една

за продавање.

Основната улога на маркет мејкерот е да купува и да продава акции под

секакви пазарни услови. Маркет мејкерот секогаш нуди куповна и продажна

цена и преку таа разлика во цените и самиот профитира. Купувачите и

продавачите се уште имаат брокери кои тргуваат во нивно име, но наместо да се

обидат да најдат соодветна спротивна страна, тие ја договараат трансакцијата со

7

маркет мејкерот. Брокерите профитираат со тоа што ќе им наплатат провизија

на своите клиенти.

На берзите каде што не постојат формални маркет мејкери, дилерите

иако неофицијално, играат многу важна улога. Тие се обидуваат да заработат

преку купување на акции, секогаш кога привремениот вишок на понудени акции

предизвикува намалување на цените, т.е. преку продавање на акции секогаш

кога привремениот вишок на побарувачка предизвикува зголемување на цените.

Тие ја користат предноста од тековната нерамнотежа помеѓу понудата и

побарувачката на определени акции и се обидуваат да остварат профит преку

купување по пониска цена и продавање по повисока цена. Освен профитот кој

што така го остваруваат, тие истовремено делуваат и на стабилизирање на

пазарот. Берзите чии системи за тргување го оневозможуваат учеството на

дилерите или други краткорочни шпекуланти, се соочуваат со големи и

непријатни флуктуации на цените.

На берзите каде што постојат официјални маркет мејкери ликвидноста

на хартиите од вредност е далеку поголема, отколку на берзите каде што има

само брокер- агенти. Оттука, прашањето дали треба да се воведат маркет

мејкери на неразвиените пазари на капитал во земјите во транзиција на кои што

нивото на ликвидноста е многу мала, само по себе се наметнува. Одговорот без

размислување е дека е пожелно да постојат маркет мејкери. Но, тоа зависи од

степенот на развиеност на пазарот на капитал. Вистинското прашање е дали во

неразвиените пазари на капитал може да постои интерес некој да дејствува како

маркет мејкер, односно дали од таа активност некој може да остварува профит.

Воглавно, од првата фаза на развојот на т.н. нови пазари ( emerging

markets ) не постои интерес од страна на некој учесник на пазарот да преземе

толкав ризик и да склучи договор со берзата за дејствување како маркет мејкер.

Ниската капитална адекватност на учесниците во комбинација со неизвесноста

која владее на овие неразвиени пазари на капитал и изразената неликвидност на

повеќето хартии од вредност со кои се тргува, го прават концептот на маркет

мејкери крајно неатрактивен во почетните фази од функционирање на берзите

со вакви карактеристики.

Сепак, во повеќето земји на берзите нема официјални маркет мејкери и

се употребува класичниот аукциски начин на тргување, односно сите учесници

на пазарот можат да дадат свои понуди за купување или продавање. Дилерите

8

учествуваат и на овие пазари, било во една или друга форма (како брокери или

како класични дилери), и повторно токму тие ја обезбедуваат стабилноста на

пазарот.

5. Порамнувањето на берзанските трансакции и системот на

тргување

Порамнувањето на берзанските трансакции, односно пререгистрацијата

на сопственоста на хартиите од вредност и плаќањето врз основа на извршените

трансакции е фактор кој индиректно влијае на системот на тргување.

Имено, станува збор за два посебни система- за тргување и

порамнување, кои што се воедно меѓусебно испреплетени. Така, при

дизајнирањето на системот за тргување секогаш треба да се има предвид каков

систем на порамнување постои на берзата или какви промени треба истиот да

претрпи. На пример, call пазарите овозможуваат многу побрзо и поефикасно

порамнување на трансакциите со самиот факт што сите трансакции за една

хартија од вредност во еден ист ден на тргување се склучени по една единствена

цена. Електронските берзи, пак, повеќекратно го поедноставуваат

порамнувањето, особено доколку се адекватно поврзани со клириншко

депотните друштва.

Оттука системот на тргување треба да се прилагоди на системот на

порамнување и обратно.

6. Улогата на системот за тргување во функционирањето на берзите

на долгорочни хартии од вредност

добро дизајнираниот систем за тргување, освен неговата основна улога,

а тоа е спојување на купувачите и продавачите на пазарот, остварува и други

значајни функции што се од непроценлива полза на учесниците на пазарот :

- воспоставување на пазарната цена ( price discovery )- системите за

тргување треба да ја утврдат цената која што ја урамнотежува агрегатната

понуда и побарувачка за секоја пооделна хартија од вредност на пазарот ;

- стабилизација на пазарот ( market stabilizatio ) – големиот обем на

тргување на пазарот и учеството на значаен број соодветно капитализирани и

добро информирани дилери кои што се подготвени да „ влезат “ во краткорочни

шпекулативни потфати, придонесуваат цените на пазарот да бидат далеку

попредвидливи и постабилни, отколку пазарот да биде раководен од безброј

мали инвеститори кои што креваат паника на секоја гласина. Системите за

9

тргување треба да се дизајнираат на таков начин што нема да ги потиснуваат

овие активности, туку напротив, ќе ги поттикнуваат;

- надгледување на пазарот ( market surveillance ) – системите за

тргување можат да се употребат за контролирање и надгледување на тргувањето

на пазарот и со самиот тој факт да ги заштитат учесниците на пазарот од

евентуални злоупотреби и манипулации ; и

- одржување на соодветен квалитет на функционирањето на

пазарот ( quality certification ) – преку поставување на соодветни услови за

членство во берзите и процедурите за котирање на хартиите од вредност,

системите за тргување можат да обезбедат минимални стандарди во работењето

на посредниците на пазарот ( членките на берзите ), како и да го гарантираат

квалитетот на хартиите од вредност со кои што се тргува.

7. Системот за тргување на македонската берза на долгорочни

хартии од вредност

Во почетната фаза на развојот, Македонската берза на долгорочни

хартии од вредност е отворена за тргување два пати неделно, во вторник и

четврок.

Системот за тргување на Македонската берза базира на аукцискиот на

тргување, според систем на налози. Ниското ниво на ликвидност на хартиите од

вредност со кој се тргува на берзата, сега за сега, ја исклучува можноста да се

премине на систем на тргување базиран на пазарите придвижувани од цени. Во

рамките на аукцискиот начин се применува моделот на континуиран пазар во

најголемиот дел од денот на тргување, иако во т.н. фаза на предпочеток ( I

фаза ) и фаза на почеток ( II фаза ) има елементи кои потсетуваат на call

пазарите. Во главна та III фаза ( т.н. фаза на тргување ) се применува класична

аукција со примена на моделот на континуиранпазар и употреба на методот на

отворено извикување ( open outcry ). Во првите две фази, исто така, има

елементи на електронско тргување, со оглед на фактот што акумулираните

налози поденесени од страна на брокерите се „ спаруваат “ со помош на

компјутерскиот систем на берзата, при што меѓусебно тргуваат налозите според

цената по која се поднесени без разлика кој брокер стои зад нив.

Тргувањето на Македонската берза се одвива во 4 фази :

а) Фаза пред почеток,

б) Фаза на почеток,

10

в) Фаза на тргување, и

г) Фаза на затворање

Процедурите за тргување на еден берзански ден на тргување на

македонската берза би можеле да се опишат на следниов начин :

а) Фаза на предпочеток

Почетокот на фазата се означува со едно ѕвонење на ѕвоното. За време

на оваа фаза може да се дадат налози како подготовка за отворање на пазарот.

Во текот на оваа фаза, налозите се подредуваат според приоритет детерминиран

од цената назначена од налогот и времето на поднесување на истиот. Берзата ги

чува налозите и тие не се објавуваат на пазарот ( екраните ). Сите налози мора

да се поднесат со податоци за цената и количество на хартиите од вредност. Во

текот на оваа фаза не се примаат налози според цена „ на пазарот “или по

„ најповолна “ цена, како и налозите со т.н. специјален датум на порамнување.

б) Фаза на почеток

Со две ѕвонења се означува крајот на претходната фаза и започнување

на фазата на почеток. Во текот на оваа фаза со помош на компјутерскиот

систем на берзата се пресметува т.н. почетна цена за оние хартии од вредност

со кои може да се тргува, врз база на што вработените на берзата ги

пополнуваат налозите за тргување за секој брокер чии налози се реализирани по

утврдената почетна цена. На екраните во салата за тргување за секоја хартија од

вредност се истакнуваат последната цена на тргување ( почетната цена доколку

со хартијата од вредност се тргувало во оваа фаза или цената по која се

извршила трансакција на последниот ден на тргување со хартијата) и најдобрите

цени за купување и продавање што произлегуваат од поднесените налози што

останале нереализирани.

Почетната цена за секоја хартија од вредност се определува според

стриктно утврдени критериуми, меѓу кои што основно е да се избере онаа цена

по која може да се тргува со најголемата количина на акции ( да се максимизира

прометот ).

Согласно „ процедурите за тргување “, на македонската берза

критериумите според кои се утврдува почетната цена се следниве :

1) По цената по која може да се тргува со најголемата количина на

акции;

11

2) Количеството на акции со кои ќе се тргува се определува според

помалото количество на акумулирање налози за купување ( побарувачка ) и

на акумулирани налози за продажба ( понуда ) на секоја цена ;

3) Сите налози со подобра цена од почетната ( купување по повисока

цена и продавање по пониска цена ) целосно се извршуваат по почетната цена ;

4) Ако може да се тргува со ист број на акции по неколку цени, со

целосно извршување на налози со подобри цени, цената ќе се определи според

последната продажна цена :

а) Ако последната продажна цена е иста или повисока од највисоката

потенцијална почетна цена , тогаш највисоката почетна цена станува почетна

цена,

б) Ако последната продажна цена е иста или помала од најниската

потенцијална почетна цена, тогаш најниската почетна цена станува почетна

цена,

в) Ако последната продажна цена е помеѓу највисоката и најниската

потенцијална почетна цена, тогаш последната продажна цена станува почетна

цена.

5) Ако не може да се тргува со акции по ниеден налог по почетна цена,

при поголема понуда и побарувачка, почетната цена ќе биде средната вредност

на цените од налозите од страната на купувачите и налозите од страната на оние

што продаваат. Ако нема налози за купување, најниската цена на оние што

продаваат ќе биде почетна цена. Ако нема налози за продавање почетна цена ќе

биде највисокиот налог од страната што купува. Ако нема налози ни за

купување ни за продавање, почетна цена ќе биде последната продажна цена;

6) Налозите по почетна цена со помала понуда и побарувачка, како и

налозите со поголема понуда и побарувачка по подобри цени од почетната,

целосно ќе се извршуваат по почетната цена;

7) Налозите по почетната цена што имаат поголема понуда и

побарувачка ќе се реализираат според приоритет на време;

8) Налози што ќе останат неизвршени по почетната цена ќе ја

формираат почетната куповна цена или продажна цена, во зависност од тоа дали

била поголема понудата ( налози за продавање ) или побарувачката ( налози за

купување ) заради што тие не се целосно извршени.

12

На екранот на берзата брокерите ја гледаат само последната продажна

цена и најдобрите куповни и продажни цени за секоја хартија од вредност.

Вработените на берзата ги пополнуваат сите формулари за налозите по

кои се врши тргување и им ги враќаат на брокерите. На брокерите им се враќаат

и налозите што останале нереализирани по фаза на почетокот на тргување за да

тргуваат со нив во фазата на тргување.

в ) Фаза на тргување

Со три ѕвонења на ѕвоното се означува крајот на претходната фаза и

почетокот на фазата на тргување.

Во текот на оваа фаза, пазарот работи по принцип на извикување.

Накратко оваа фаза може да се опише на следниов начин :

- се тргува или со делови од налозите што останале нереализирани од

претходната фаза или со нови налози што стигнале по нејзиното завршување ;

- во оваа фаза налозите можат да се пријавуваат и според „ пазарна

“ цена и по „ најповолна “ цена ;

- брокерот го извикува името на хартијата од вредност со која сака да

тргува според следниот редослед : хартија од вредност, купува- продава,

количество, цена- на пример „ Алкалоид купува 500 за 1000 “. Ако е ова

најдобрата куповна цена ( повисока од највисоката куповна цена која дотогаш

била понудена на пазарот ) вработениот на берзата ја запишува новата најдобра

куповна цена на екранот. Должност е на брокерот да провери дали цената е

точно запишана на екранот ;

- ако на екранот има налог за продажба на 1000, брокерот што купува го

утврдува идентитетот на брокерот што продава и тие заедно се договараат за

деталите од трансакцијата- количеството, датумот на порамнување итн ;

- ако повеќе од еден брокер продава по цена од 1000, тогаш приоритет

има првиот брокер што ја извикал таа продажна цена ;

- брокерите ги пополнуваат налозите за тргување, така што ги

запишуваат податоците на брокерот со кој ја извршиле трансакцијата, цената по

која таа е извршена и количеството на хартијата од вредност. Ако налогот е

целосно реализиран брокерот го поднесува налогот кај берзата за порамнување

на трансакцијата. Ако налогот е само делумно реализиран, брокерот и натаму

настојува да го реализира остатокот од налогот ;

13

- брокерот што продава е должен на претставникот на берзата да му

посочи дека е извршена трансакција, по што претставникот на берзата ќе ја

запише најновата продажна цена на екраните во салите за тргување ;

- потоа, раководителот на тргување извикува „ Алкалоид тргува по цена

од 1000 “, „ Кој нуди најдобра цена за купување?“ тогаш брокерите извикуваат

„ купувам по 1002 “, „ купувам по 1005“ и така се добива нова најдобра куповна

цена. Истото се повторува и со продажните цени.

г) Фаза на затворањето

Ѕвоното заѕвонува четири пати со што се означува дека завршил денот

на тргување.

Брокерите мораат веднаш да се погрижат делумно реализираните

налози да ги поднесат за порамнување на трансакцијата.

Сите спорни прашања кои евентуално ќе настанат при усогласувањето

на трансакциите мора да се разрешат во оваа фаза. На крајот на денот , не смее

да има неусогласени трансакции.

Во текот на оваа фаза, брокерите можат да поднесат нови или т.н.

балансирани налози ( налози кои гласат на нереализираниот дел што останал од

налозите за тој ден ) по кој се ќе тргува наредниот ден. Вака поднесените налози

имаат повисок приоритет во однос на оние кои ќе се поднесат наредниот ден. Во

текот на оваа фаза не се вршат берзански трансакции.

14