Ekonomia Monetare Ligjerata Dr.dritonQehaja Ek

8/10/2019 Ekonomia Monetare Ligjerata Dr.dritonQehaja Ek

1/85


2/85

Politikat fiskale

ka nnkuptojm me termin politika fiskale?

M termin politik fiskale nnkuptojm mnyrn se si qeveria zgjedh t shpenzoj

buxhetin e saj me qllim t furnizimit t qytetarve me shrbime dhe mallra publike

shpesh duke u referuar si shpenzime. Kto mallra dhe shrbime prfshijn

infrastrukturn publike, edukimin, shndetsin, sigurin publike, gjyqsin etjQeveria

prpiqet ti gjej metodat m t mira pr financimin e ktyre shpenzimeve nprmjet

llojeve t ndryshme t tatimeve si: TVSH, taksat doganore, tatimet n t hyra personale,

tatimie n t hyra t korporatave, kontributet pr sigurimin social, etj. Gjat zbatimit tpolitikave tatimore, qeveria mundohet q t siguroj nivel t ult t ngarkesave tatimore

dhe trajtim t barabart si pr biznese, ashtu dhe pr qytetar.

Cilat jan objektivat e politikave fiskale?

Objektivat e politikave fiskale ndryshojn dhe mund t prfshijn:

1. Alokimin e t! hyrave publike (tatimet). Shum veprimtari t rndsishme pr

funksionimin e shoqris edukimin, shndetsin, sigurin publike, mirqenien sociale,

mbrojtjen e ambientit, investimet publike nuk do t ishin t mundshme ose nuk do

ofroheshin n nivel t mjaftueshm pa intervenimin e shtetit. Pr ti mnjanuar kto

mangsi, politika fiskale shfrytzon t hyrat e grumbulluara n buxhet dhe ndihmon

financimin e ktyre aktiviteteve.

2. Stabiliteti makroekonomik. Ekonomit e shum vendeve t zhvilluara shpesh jan

objekt i luhatjeve t vazhdueshme. Stagnimet eventuale n ekonomi shpesh reflektohen

n buxhetin familjar dhe pastaj edhe n shpenzimet e tyre pr mallra dhe shrbime. N

orvatjet e saj pr t eliminuar ose zbutur luhatjet e tilla, qeveria her pas here prdor

mjete t politikave fiskale si politika tatimore dhe shpenzimet publike.

www.e-Libraria.com


3/85


4/85

Cilat jan komponentet kryesore t shpenzimeve publike?

Shpenzimet publike n mnyr tipike jan t klasifikuara n dy mnyra.

! S!pari, mbi baz horizontaleprgjat t gjitha ministrive n form t:

o pagave dhe mditjeve n sektorin publik,

o shpenzimeve n mallra dhe shrbime,

o transfereve dhe

o investimeve kapitale n!sektorin publik.

! S! dyti, mbi baz! vertikale, m detajisht bhet alokimi i resurseve nga

qeveria qendrore tek nivelet e ndryshme qeveritare. P!r shembull, programet

individuale t!ministrive t!edukimit,t sh!ndet!sis, etj. Duke e vshtruar nganj!perspektiv!tjet!r, nj!pjes e buxhetit qeveritar shfrytzohet pr financimin e

investimeve pr zhvillimin e resurseve njerzore si dhe trajnimin e tyre, p!rfshir!

ktu sportin, shkenc!n apo kultur!n..Shpenzimet e ksaj natyre e ndihmojn si

sektorin publik ashtu edhe at privat. Nj segment shum! me rndsi i

shpenzimeve publike sht edhe ai i dedikuar pr mbrojtjen sociale t disa

kategorive t njerzve: pensionet e financuara nga shteti; pagesat pr

ndihma sociale pr t papunt; ndihma sociale pr ata t cilt jan t sfiduar

fizikisht, etj

Cilat politika fiskale ndihmojn n nxitjen e zhvillimit ekonomik?

Ka shum mnyra n t cilat politikat fiskale mund t ndihmojn n nxitjen e zhvillimit

ekonomik t vendit. N prgjithsi rekomandohet q t hyrat buxhetore t sigurohen

prmes nj strukture t till tatimore ku baza e tatueshme si t ardhurat apo shpenzimet

pr konsum jan definuar shum gjer dhe sa me m pak prjashtime. Kjo mundson q

shkallt tatimore t jen n nivel t ult, duke e zvogluar demotivimin pr t punuar,

shpenzuar, investuar apo kursyer. Sa i prket shpenzimeve buxhetore, sht me rndsi q

programet qeveritare t jan t dizajnuara n at mnyr q t mbshtesin aktivitetin e

sektorit privat duke ofruar nj!platforme n favor t rritjes ekonomike dhe pun!simit e

jo t konkurrojn me t.

www.e-Libraria.com


5/85

Cili sht dallimi mes politiks fiskale dhe asaj monetare?

Kjo sht nj fush kompekse e analizave politike. Thn thjesht, politika fiskale

shfryt!zon sistemin tatimor dhe shpenzimet qeveritare pr t ndikuar n ekonomi dhe pr

t! arritur nj sr objektivash t tjera. Politika monetare, n! an!n tjet!r shfrytzon

instrumente si ndryshimet n!ofertn e paras dhe me shkalln e interesit me qllim q!t!

ndikoj n! nivelin e mimeve dhe koston e kredis. Zakonisht politika monetare

prcaktohet nga Banka qendrore e Qeveris. Kosova, n! faz!n e tanishme zhvillimore

nuk ka Bank qendrore, por vetm Autoritetin Bankar t! Pagesave (ABPK). Pr kt

arsye, qeveria gjat prpjekjeve pr t ndikuar n ekonomin sht e kufizuar n

shfrytzimin e vet t disa instrumenteve t politikave fiskale.

ka sjell deri te deficiti apo suficiti buxhetor?

Deficiti buxhetor shkaktohet n!ato periudha kur qeveria nuk !sht!a aft!t!financoj!t!

gjitha shpenzimet e parapara buxhetore nga t!hyrat e saja aktuale. Luhatjet n!ekonomi

b!jn!q!koh pas kohe, sasia e tatimeve q!bizneset derdhin n!buxhet t!ndryshojn!. N!

m!nyr! q! t! eliminoj deficitet n! p!rgjith!si, qeveria do t! detyrohej q! t! ndryshoj!

shpenzimet e parapara ose shkallt tatimore sa her! q! t! ndryshoj! niveli i t! hyrave

buxhetore. Por kjo do t! shkaktonte jostabilitet dhe pasiguri tek bizneset, dhe do t!

rrezikonte financimin e disa segmenteve me interes n!sfer!n publike. P!r t!evituar k!t!,

qeveria vendos q! t! futet n! borxhe publike p!r t! tejkaluar diferencat eventuale. E

kund!rta ndodh kur qeveria p!rkoh!sisht grumbullon m!shum!t!hyra se sa i nevojiten

p!r financimin e shpenzimeve aktuale buxhetore. N!kt rast qeveria operon me suficit

buxhetor. Ajo mund ti shfrytzoj parat e mbetura p!r shlyerjen e detyrimeve t!

m!hershme ndaj kredidh!n!sve. Deficitet dhe suficitet konsiderohen si situat! normale

me t! cilat ballafaqohen qeverit aneknd bot!s. Egzistimi i deficitit ose suficitit nuk

mund t! p!rdoret si argument p!r t! konkluduar mbi kualitetin e politik!s fiskale.

Shumka varet nga faktort q kan sjell deri te deficiti. Deficitet mund t! jen! t!

d!msh!m, n!se lejohet t!p!rs!riten n!periudha afatgjate, meq n at rast rezultojn n

grumbullimin e nj barre t!borxhit publik.

www.e-Libraria.com


6/85

Madhsit Makroekonomike

Hyrje

Makroekonomia si deg e veant dhe shum e rndsishme n ekonomi, studion faktort

ekonomik si jan papunsia, Produkti Kombtar Bruto, Produkti i Brendshm Bruto, konsumi,

inflacioni, investimet, etj.

Gross Domestic Product

Definimi i GDP - s

Gross Domestic Product ( GDP ) vlerson apo bn matjen e vlerave (n para) t t gjitha

mallrave dhe shrbimeve t nj vendi, brenda nj kohe t caktuar, zakonisht t nj viti. sht

metoda apo teknika m e prdorur pr t arritur qllimin q ka.

Gjithashtu, GDP definohet si vlera totale apo shuma e t gjitha t mirave materiale dhe

shrbimeve q prodhohen brenda territorit t shtetit ( pa marr parasysh kombsin apo

prejardhjen e prodhuesit ) gjat nj kohe t caktuar.

Ekzistojn dy forma t fitimit t rrezultatit t GDP-s, t cilat quhen Nominal GDP dhe Real

GDP. Nominal GDP i referohet shums totale ( t parave ) t shpenzuara n GDP, dhe Real

GDP i referohet prpjekjeve pr t korrigjuar efektet e inflacionit, n mnyr q t vendos

shumn e sasis s mallrave dhe shrbimeve q prbjn GDP-n.

Ekuacioni i GDP-s mund t paraqitet n kt form:

GDP = Konsumin + Investimet + Shpenzimet e Qeveris + Eksporti - Importi

www.e-Libraria.com


7/85

GDP ja e vendeve t ndryshme mund t krahasohet duke konvertuar valutn e tyre, por duke

marr parasysh dy pika kryesore:

current exchange rate: GDP- ja llogaritet duke kmbyer kursin egzistues n at t tregut

ndrkombtar.

purchasing power parity exchange rate: GDP-ja llogaritet prmes Purchasing Power Parity (

PPP ) t do paraje relative n ndonj standard ( zakonisht Dollari amerikan apo Euro ).

Problemet e GDP - s

Prderisa GDP ja ka prdorim shum t gjer nga ekonomistt, vlera e saj si indikator ka

qen edhe objekt debati. Kritikat kundr GDP-s jan:

Shum shpesh rezultatet e GDP-s kan rn n mospajtueshmri me njra tjetrn. Gjithmon

duhet t jemi n dijeni se me far metodash sht llogaritur, me at t purchasing power parity

apo me current exchange rate.

GDP ja si njsi matse e madhsive ekonomike, dshton (apo nuk ka mundsi) t bn matjen

e standardit t jetess me saktsi.

GDP ja nuk arrin q t llogarit Tregun e Zi , ekonomin jomonetare si sht kmbimi i

mallrave ( ku paraja nuk sht e involvuar n kt transakcion ), punn vullnetare, kujdesin

ndaj fmijve nga prindr t papun, etj. Kshtu q n vendet me transakcione ( biznesore ) t

mdha joformale, ekonomia lokale sht shum vshtir t regjistrohet, duke jap rezultate

shum t ulta t GDP s.

GDP s nuk arrin t vlersoj rritjen e vazhdueshme , q nj vend mund t arkivoj nj GDP

t lart t prkohshme nga shfrytzimi i madh i resurseve natyrore .

GDP ja nuk llogarit jashtsit negative ( ang. Negative Externalities ). Shembull, nse nj

fabrik ndot lumin, ajo rrit ( shton ) GDP-n, dhe kur taksapaguesit paguajn pr t pastruar at

lum, ajo prap e rrit GDP-n.

GDP ja gjithashtu nuk na tregon shprendarjen aktuale t pasuris s nj vendi. Nj GDP e

lart mund t jet rrezultat i disa rasteve t njerzve t pasur q kontribojn n ekonomi, kurse

pjesa tjetr e qytetarve mund t jetojn n nivel t egzistencs, ose edhe m ult.

www.e-Libraria.com


8/85


9/85

Gross National Product

Gross National Product ( GNP ) sht vlera totale e produkteve finale dhe shrbimeve t

prodhuara brenda nj viti nga faktort e brendshm t prodhimit brenda nj kohe t caktuar.

Kur themi produkte finale mendojn pr produktet t cilat mund t konsumojn dhe jo n

produkte q prdorn pr t prodhuar produktet tjera. Shembull produkt final sht makina, por

jo edhe pjest e saj t cilat prodhuesit e makinave i blejn. Ato quhen produkte gjysmake

(ang. Intermediate Product ). Kshtu q vetm produktet t cilat shkojn tek konsumatort (

final ) hyjn t t hyrat e vendit ( ang. national income ).

Gjithashtu vetm prodhimet e reja ( t paprdorshme ) llogariten n GNP. Transakci-onet e

produkteve t egzistuar nuk hyjn n GNP.

T hyrat participojn n GNP m tepr se kush i prodhon se sa n far vendi. Shembull, nse

kompania e makinave Gjermane prodhon makina n Shtetet e Bashkuara, ather profiti shkon

n GNP e Gjermanis, pr shkak se kapitali (fabrika, makineria, etj.) sht pron Gjermane.

Kurse rrogat e puntorve amerikan llogariten n US GNP, kurse rrogat e puntorve gjerman

llogariten n GNP Gjermane.

GNP pr nj person zakonisht prdoret pr t matur mirqenjen e njerzve. Vendet me GNP t

lart shnojn nj pike t lart t mirqenjs. Megjithat ka limite serioze t prdorshmris s

GNP si njsi matse e mirqenjs.

GNP ja nuk prfshin edhe aktivitetet ekonomike t papaguara si sht kujdesja e

fmijve. Kjo mund t qoj deri tek ndonj shtrembrim. Shembull paga e kujdestars s

fmijs kontribon n GNP, kurse koha e mamas s fmijs jo, edhe pse t dyja bjn aktivitet

t njjt ekonomik.

Krahasimi i GNP s n mes dy vendeve mund t shtrembrohet gjat kmbimit t kursit.

Matja e t hyrave t vendit me purchasing power parity mund t ndimoj n kaprcimin e ktij

problemi.

GNP nuk merr n konsiderim shum faktor q jan t rndsishm n cilsin e jets si sht

ambienti cilsor dhe siguria nga krimi. Kjo mund t qoj edhe deri tek shtrembrimi.

www.e-Libraria.com


10/85

N shikim t par GDP dhe GNP duken si t njjta, por n fakt kan nj dallim esencial. GDP

prfshin aktivitetet ekonomike t personave t huaj brenda vendit, por duke prjashtuar

personat e vendit q kryejn akvitete ekonomike jasht vendit. Kurse GNP prfshin pikn e

dyt dhe nuk prfshin pikn e par.

Amortizimi dhe Net National Product

Net National Product ( NNP ) sht nj koncept shum i vjetr. Bile edhe versionet e saj

bashkohore datojn qysh prej shtatdhjet viteve ( Lindahl, 1934 ).

GNP nuk mund t bj saktsisht vlern e produkteve finale dhe shrbimeve, sepse shembull

gjat kohs kapitali si jan ndrtesat dhe makinerit e humbin vlern e tyre, gj q GNP nuk e

prfill. Amortizimi ( ang. Depreciation ) sht vlera e shums s GNP q duhet shpenzuar pr

kapitalin e ri.

Nj mnyr tjetr e paraqitjes s ktyre koncepteve mund t shpjegohet edhe se:

Net National Product ( NNP ) sht GNP duke hequr amortizimin

Net National Income ( NNI ) sht NNP duke hequr taksat indirekte

Personal Income ( PI ) sht NNI duke hequr rrogat, taksat e korporats, transferin e

pagesave, dhe interesi mbi borxhin publik.

Personal Disposable Income ( PDI ) sht PI duke hequr taksat personale plus transferin e

pagess

Mnyra tjetr e prezentimit t ktyre koncepteve mund t shprehet dhe kshtu:

S = kursimet personale ( ang. personal savings )C = konsumi personal ( ang. personal consumption )

PDI = t hyrat e disponuara personale ( ang. personal disposable income )

TP = taksat e shlyera personale ( ang. personal taxes paid )

TPP = pagat e tranferuara personale t marra nga qeveria ( ang. personal transfer payments )

PI = t hyrat personale ( ang. personal income )

www.e-Libraria.com


11/85

RE = profiti ( ang. retained earnings )

TC = taksat e korporants ( ang. corporate taxes )

TPC = pagat e transferuara t korporats t marra nga qeveria ( ang. corporate transfer

payments )

IG = interesi n borxhin public ( ang. interest on the public debt )

NNI = net national income

TIN = taksat indirekte ( ang. indirect taxes )

NNP = net national product

D = amortizimi ( ang. Depreciation )

GNP = gross national product

S + C = PDI

S + C + TP - TPP = PI

S + C + TP - TPP + RE + TC - TPC - IG = NNI

S + C + TP - TPP + RE + TC - TPC - IG + TIN = NNP

S + C + TP - TPP + RE + TC - TPC - IG + TIN + D = GNP

Konsumi

Konsumi sht madhsi makromekonomike shum e rndsishme. N fakt konsumi prfshin

afr 2/3 ( 66,6 % ) t t ardhurave kryesore t nj vendi. Kur flasim pr konsum, mendojm n

konsum final.

Komponentet kryesore t konsumit jan:

1. Konsumi Personal

2. Konsumi Shtetror ( Shoqror ), dhe

3. Investimet

Konsumi Personal paraqet konsumin e prgjithshm t popullsis s nj vendi n nj

periudh t caktuar kohore, me qllim t prmbushjes s nevojave personale t asaj popullsie.

Konsumi Personal ka dy komponente: Mjetet Monetare dhe Konsumi Natyror.

www.e-Libraria.com


12/85

Konsumi Shtetror apo si quhet ndryshe edhe kolektiv, paraqet formn e plotsimit t

nevojave t popullsis q nuk mund t organizohen individualisht. Konsumi Shtetror ka dy

komponente: Konsumi i Prbashkt dhe Konsumi i Prgjithshm.

Konsumi i Prbashkt paraqet mjetet q zhvillojn veprimtari publike e q prbhen nga

kta lmenj: shndetsia, arsimi, kultura, shkenca, mbrojtja sociale, kultura fizike, arti, etj.

Kurse Konsumi i Prgjithshm q paraqet mjetet q zhvillojn veprimtari publike e q

prbhen nga kta lmenj: organet shtetrore, administrate, gjyqet, organizatat shoqrore,

sigurimi, odat ekonomike, mbrojtja e popullsis, etj.

Investimet ( si komponent i tret i konsumit ) poashtu zn vend mjaft t rndsishm n

konsumin final. Investimet paraqesin pjes t t ardhurave kombtare t cilat shpenzohen n

konsum prodhues. Pra, investimet paraqesin t mira materiale q shpenzohen q konsumohen

pr qllime t ndryshme si rekonstruktim, modernizim, zgjerim, etj.

Investimet

Kuptimi i Investimeve

N ekonomi pr investime hasim definicione t ndryshme. Sipas Byros Statistikore t SHBA

s investimet jan t mira t prgjithshme, t prodhuara n periudhn shqyrtuese, t dedikuara

procesit prodhues n t ardhmn. Sipas prof. V. Misjes, Investimet kapitale prfaqsojn

shumat e mjeteve monetare dhe materiale q harxhohen pr prtritjen dhe krijimin e fondeve

themelore. Kurse sipas P. Masse esencn e investimeve e bn durueshmria ( toleranca ) e

sakrifics dhe mohimit nga konsumi n t tashmen q t rritet dobia, prkatsisht konsumi n

t ardhmn.

Apo pr t kuptuar m mire investimet me mund t definojm kshtu:

o Kuptimi i Ngusht q paraqet avancime n fondet kryesore, dhe

o Kuptimi i Gjer q paraqet avancime t prgjithshme n fondet kryesore dhe xhiruese.

www.e-Libraria.com


13/85


14/85

PARAJA DHE BANKAT AFARISTE

N kt krye po e fillojm studimin e ekonomis monetare. Objekt i analizs sht ajo

pjesa tjetr monetare e ngjarjeve n ekonomit moderne. N krert e mparshm

paraja dhe roli i saj vetm jan zn ngoje, por nuk jan shtjelluar m hollsisht.

Proceset ekonomike mund ti ndajm n dy pjes: rrjedhat e mallit ose ekonomia reale

dhe rrjedhat e parasose ekonomia monetare. Ekonomia reale shprehet dhe matet n

sasit e pasurive t prodhuara ose pasurive natyrore(tonelata nafte, tonelata t mallit t

prodhuar etj), pastaj n numrin e puntorve t punsuar, n sasin e kapaciteteve t

instaluara prodhuese etj. Ekonomia monetare shprehet nsasin dhe qarkullimin e paras

(n form t pagave, rents, kamatave, mass monetare, depozitave etj). Ekonomin reale

e kontrollojn ndrmarrjet dhe qytetart, ndrsa ekonomia monetare sht nn

kontrollin e pushtetit monetar qendror, i cili ka monopol mbi emisionin e paras dhe

rregullimin e rrjedhave t paras.

Raporti i ekonomis reale dhe monetare sht nj shtje interesante, e ndrlikurar dhe e

rndsishme. Ekonomia monetare buron nga ekonomia reale, mirpo ekonomia monetareka nj varg specifikash, autonomi relative dhe ndikim kthyes mbi ekonomin reale.

Rregullimi i pjess monetare t ekonomis prdoret si instrument i stabilizimit ose

destabilizimit t sistemit t trsishm ekonomik.

Paraja sht send q (me forcn e zakoneve ose sipas rregullimit shtetror ligjor)

shrben a) si mjet i pranuar nga t gjith n kmbimin e mallrave dhe b) si mjet

prgjithsisht i pranuar pr pagimin e t gjitha borxheve private dhe publike. Paran

mund ta kuptojm m leht nprmjet funksioneve t saj n ekonomit bashkkohore.

Paraja ka kto funksione: a) ajo shrben si mas e vlers s t gjitha mallrave t tjer;

pastaj b) si mjet i kmbimit t mallrave; c) si mjet i pagimit t t gjitha borxheve private

dhe publike d) si mjet i kursimit, e) si form n t ciln mbahet dhe ruhet nj pjes e

www.e-Libraria.com


15/85

pasuris s prgjithshme dhe f) si mjet ndrkombtar i pagesave (paraja botrore) nse

sht e pranuar dhe e konvertueshme n tregtin ndrkombtare.

Shkaqet e dukuris s paras gjenden a) n ndarjen shoqrore t puns dhe specializimin

e prodhimit, b) n pronn private, c) n nevojn e njerzve pr t tregtuar dhe pr t

kmbyer produktet e tyre dhe d) n prodhimin e mallrave. Forma e par e kmbimit t

tepricave t produkteve ka qen trampa (R1 R2), d.m.th kmbimi i ndonj malli q ka

nj prodhues (por q nuk i duhet) me nj mall tjetr, t cilin e ka prodhuesi tjetr (por n

vend t mallit t vet i duhet malli q ka prodhuesi i par). Ky prkim i dyfisht i

rastsishm i dshirave realizohet vshtir dhe ngadal. Duke mnjanuar t metat e

tramps njerzit kan zbuluar paran e cila, si ndrmjetse n tregti, prshpejton

kmbimin e mallrave n formn R1 N R2.N shekujt XVI dhe XVII, kur prodhimi i

mallrave shndrrohet n prodhimin kapitalist t mallit, paraja merr nj rol mobilizues me

rndsi t dors s par n aktivitetin ekonomik q fillon me nj sasi t paras dhe

zakonisht prfundon me nj sasi tjetr t shtuar t paras (q mund t paraqitet me

formuln N R N).

Historia ekonomike njeh llojet ndryshme t paras.Periudha e tramps (kmbimi mall

me mall) u zvendsua me periudhn e paras mall, n t ciln rolin e ekuivalentit t

prgjithshm kishin disa mallra t rralla, p.sh., guackat, vera, argjendi, ari, etj. Pas paras

mall shfaqet paraja monedh, e cila n forma t ndryshme farktohej apo prehej nga

metalet e muara etj. Nga fundi i shekullit XVII dhe fillimi i shekullit XVIII paraqitet

paraja e letresose kartmonedha, e cila nuk ka vlern e vet si mall, por ka vetm vler

simbolike, d.m.th. krkohet dhe zotrohet vetm pr mallrat q mund t blihen me t.

Llojet bashkkohore t paras (n form kartmonedhash, monedhash, eqesh etj.) nuk

kan vler t vet t brendshme (si mallra), por vetm simbolikisht dhe deklarativisht

www.e-Libraria.com


16/85

prfaqsojn paran, e cila si rrjedhim quhet edhepara fiatosepara fiduciare(/fiat/ =

Le t jet ashtu! Le t prdoret! lat.fiducija= mirbesim).

Shteti prcakton dhe shpall njsin monetare dhe funksionet e saj.Qytetart q kan

besim n vendimin e till dhe fuqin e shtetit e pranojn at si para dhe me ndihmn e saj

kryejn kmbimin e mallrave dhe pagimin e borxheve prderisa paraja e till (simbolike)

t mos e humbas (p.sh. n situata t inflacionit kritik) funksionin e mass s vlers dhe

t mass s mimeve. Ather qytetart zakonisht nuk kan besim n pushtetin monetar,

andaj funksionin e paras e kryejn disa mallra t tjera ose valuta t huaja (stabile dhe t

kmbyeshme).

Sot dallojm paran e gatshme

ose paran efektive (n form t monedhs ose

kartmonedhs q emiton banka qendrore e ndonj shteti), paran depozit (bankare) q

paraqitet n form depozite (n bank), eqe dhe krkesa n llogarit n banka. Paraja

bankare nuk ka form materiale, por me krkesn e pronarit mund t shndrrohet n para

t gatshme dhe t materializohet. N kohn ton (nga fundi i vitit 2001) ka marr hov (me

ndihmn e teknologjis kompjuterike) kalimi elektronik i paras nga nj llogari bankare

n tjetrn, gj q shpie n formimin e paras digjitale ose elektronike. Po zhvillohet

servisi financiar telematik dhe e ashtuquajtura bank e shtpis, d.m.th. prcjellja e

llogarive n bank dhe pagimi i borxheve me ndihmn e komunikimeve kompjuterike n

mes qytetarve ose ndrmarrjeve nga njra an, si dhe bankave n ann tjetr.

N qarkullimin e pagesave dhe n tregun e paras paraqiten znvedsues t ndryshm t

paras n form t bonave, kambialeve, eqeve, obligacioneve shtetrore dhe letrave t

tjera me vler. Ato kryejn funksionin qarkullues dhe pagues t paras dhe n kt

mnyr kompensojn mungesn e paras transaksionale.

Institucionetm t rndsishme financiare n shtetet moderne jan bankat, shoqrit e

sigurimeve, fondet pensionale, kooperativat e kursimit kreditit etj. N sistemin bankar

www.e-Libraria.com


17/85


18/85

N situatn kur pronari i paras ka mundsi t zgjedh a t mbaj paran e gatshme n

shtpi pr t qen likuid apo ta depozitoj n bank pr t fituar n form kamate, kamata

mund t trajtohet edhe si shpenzim i levrdishm i mbajtjes s paras n kulet e jo n

bank.

N procesin e mbledhjes s depozitave dhe lejimit t kredive bankat afariste mund t

krijojn para depozitare, e cila shton ofertn totale (apo sasin totale) t paras n

qarkullim. Kjo mundson veprimtarin sipas parimit t mbulimit parcial t depozitsme

mjete likuide, prkatsisht veprimtarin sipas parimit t rezervave t pjesshme t

likuiditetit. Bankat afariste jan zhvilluar n baz t prvojs s argjendarive. Ato

vlersojn se kursimtart e tyre (depozitues) nuk do ti trheqin depozitat e veta

prnjhersh as do t krkojn q e tr shuma t paguhet me para n dor. Konsiderojn

se (pr sigurimin e likuiditetit) mjafton t mbajn me vete vetm nj pjes t depozitave,

rezervave t paras q emrtohet si rezerv e detyrueshme. Pjesn tjetr t depozits q

prbn tepricn e rezervs, bankat afariste mund tua japin hua qytetarve dhe

ndrmarrjeve me kamat t caktuar. Rezervat bankare jan mjete monetare q i mbajn

bankat afariste (para t gatshme pr zhvillimin e veprimtaris s prditshme dhe ruajtjen

e likuiditetit) ose n llogari te banka qendrore.

Krediti i akorduar paraqet fuqi t re blerse dhe shfaqet si depozit e re n bankn tjetr

afariste. Kjo bank tjetr mban me vete vetm nj pjes t depozits s re n pajtim me

normn e caktuar t rezervs s detyrueshme t likuiditetit/r/. (Normn e cakton banka

qendrore q e shfrytzon at n radh t par si instrument kontrolli dhe rregullimi t

paras s depozituar). Pjesn tjetr tepricn e rezervs e jep hua me kamat. Kjo para

vjen n bankn e tret afariste dhe n kt mnyr procesi i shumfishimit t paras

depozit vazhdon prderisa t mos shteroj efekti shumor i depozits fillestare (DF),

d.m.th. derisa t mos krijohen rezerva t reja(RR) q jan baras me shumn e depozits

fillestare. N qoft se, p.sh., norma e rezervs s detyrueshme sht /r/ = 1/10, kurse

norma e teprics s rezervs /s/ - 9/10, ather sistemi bankar nga depozita fillestare prej

1000 euro mund t krijoj depozita t reja (DR) q jan dhjet her m t mdha se

depozitat fillestare. Procesi i shumimit t depozitave matematikisht mund t paraqitet si

www.e-Libraria.com


19/85

varg konvergjent gjeometrik i zvoglueshm q ka si baz normn e teprics s rezervave

dhe kufirin e t cilit e tregon shuma maksimale e depozitave t reja, e cila n shembullin

e prmendur sht: DR = 1000 + 900 + 810 + 729 +... = 1000 x 1 + 9/10 + (9/10)2+

(9/10)3+ ... + (9/10)

nW = 1000 x 1/(1-9/10)W= 1000 x (1/0,1) = 10.000.

Rritja e norms s rezervs s detyrueshme dhe shtimi vullnetar i rezervave mbi nivelin e

caktuar, zvoglojn mundsin e rritjes s oferts s paras (mass monetare). Rnia e

norms s rezervave t detyrueshme dhe rritja e tepricave t rezervave shton mundsin e

zgjerimit t kredive dhe mass s paras. Ekspansioni i oferts s paras ndodh n pajtim

me madhsin e multiplikatorit monetar (m.m.).

Multiplikatori monetar sht baras me vlern reciproke t norms s rezervs s

detyrueshme, d.m.th. m.m = 1/r mund ta llogaritim edhe n tjetr mnyr, d.m.th. si

raport n mes shums s depozitave t krijuara rishtaz, prkatsisht mass s paras n

kuptim t ngusht (M1) nga nj an dhe paras primare (bazs monetare) BM ose M 0)

ose depozits fillestare (DF), n ann tjetr. Pra, multiplikatori monetar sht numri

q tregon sa her mund t rritet maksimalisht sasia e paras s depozituar n

sistemin bankar (d.m.th. masa e paras), nse paraja primare (emituar nga banka

qendrore) ose depozita fillestare e vn n bankat afariste nga kursimtart, rritet n nj

njsi monetare. Mund ta shkruajm

m.m. =0

1..

1

M

Mmmose

r= , nga del se sht M1 = M0x m.m.

N procesin e shumzimit t paras depozit bankat mund t shtojn huat dhe kredit

pr investime vetm deri n shumn sa sht teprica e rezervave t tyre (TR). Sistemi

bankar mund t jap kredi shumfish m t mdha n pajtim me multiplikatorin kreditor.

Multiplikatori kreditor (m.k.) sh numri q tregon ciln shum maksimale t kredive

sistemi bankar mund ta krijoj nga rritja e teprics s rezervave me nj njsi.

Multiplikatori kreditor sht pr nj m i vogl se multiplikatori monetar, prandaj mund

ta shprehim kshtu:

m.k. = 1/r 1.

www.e-Libraria.com


20/85

Bankat komerciale, t cilat n kushtet e paras simbolike ose fiat punojn n baz t

parimit t rezervave parciale t likuidititetit, n saje t situats, mund t krijojn dika

nga asgjja. Duke prdorur rregullat e lojs ekonomike n favor t vet, bankat afariste

n baz t interesit t vet nga diferenca e kamatave aktive dhe pasive, mund t rrisin

ofertn totale t paras (masn e paras M) shum m tepr sesa sht a) rritja e paras

primare, d.m.th. bazs monetare (BM) q vjen nga banka qendrore ose b) rritja e

depozits fillestare (DF) q vjen nga komitentt (kursyesit) e bankave afariste. Kjo

mrekulli q e bjn n ekonomi bankat afariste sht e mundshme vetm ather kur

ekziston (dhe derisa ekziston) nj lloj i iluzionit monetar q mundson shumzimin e

paras s depozituar.

Me fjal t tjera shumzimi i paras s depozituar (dhe rritja e oferts s paras) sht i

mundshm prkohsisht pr arsye se:

! komitentt e bankave afariste (qytetart dhe ndrmarrjet) pranojn kredin

bankare si burim dhe mnyr t pagimit t borxheve t veta;

! qytetart dhe ndrmarrjet marrin pjes n qarkullimin e pagesave dhe pagimin

e borxheve t veta mall-para nprmjet paras bankare dhe bankave afariste;

! mjetet para (paraja e regjistruar) q nj bank ua jep (si kredit) komitentve t

vet, kthehen n sistemin bankar si depozita t reja (dhe zakonisht t

paksuara) n bankat e tjera afariste.

N qoft se t gjitha subjektet ekonomike dhe komitentt e bankave afariste do t

dshironin t punonin me para n dor, d.m.th. t paguajn detyrimet e veta mall-para

vetm me para efektive, ather bankat afariste nuk mund ta rritin fuqin blerse dhe t

shumfishojn llojin depozitar t paras.

Procesi i krijimit bankar t paras, prkatsisht procesi i shtimit ose paksimit bankar t

fuqis blerse sht i kufizuar nga shum faktor. Rndsi t veant kan dy:

! i pari, kthimi i paras s depozituar n para t gatshme ose derdhja e

depozitave me t par n lloje t tjera t depozitave t afatizuara dhe

www.e-Libraria.com


21/85

! i dyti, rritja e rezervave t likuiditetit mbi shumn e caktuar me ligj, q bankat

e bjn nganjher (me vendimet e veta).

Rezultatet e veprimtaris bankat afariste i paraqesin n dokumentet q njihen me

emrtimin a) bilanci i gjendjes dhe b) bilanci i suksesit ose llogaria e fitimit dhe e

humbjes. Bilanci i gjendjes sht pasqyr sistematike e gjendjes financiare t banks,

prkatsisht aktivit dhe pasivit t saj n ditn e caktuar. N aktiv gjenden mjetet apo zrat

q i krkon banka, ndrsa n pasiv jan detyrimet apo mjetet q banka i ka borxh.

Diferenca n mes aktivit dhe pasivit quhet vlera neto.

Ekzistojn agregat monetar t ndryshm q prfaqsojn masa sasiore t oferts

agregate t paras n nj vend. Agregatt monetar dallohen sipas norms s likuiditetit

t llojeve t ndryshme t paras q prmbajn. Prkufizimet e ndryshme t agregatve

monetar jan rezultat i koncepsioneve t ndryshme mbi paran, prkatsisht prgjigjeve

t ndryshme ndaj pyetjes: far duhet konsideruar apo jo para likuide, d.m.th. mjet

pagimi t detyrimeve n nj vend t caktuar dhe nj situat historike?

Masa themelore e oferts agregate t paras sht paraja transaksionale, d.m.th. ajo q

shrben pr transaksione mall-para ose shitblerje t mallrave dhe shrbimeve. Shnohet

me simbolin M1 (Money paraja). Paraja transaksionale (ose paraja n kuptimin e

ngusht ajo q kryen funksionin e mjetit qarkullues dhe pagues) prbhet nga parat e

gatshme jasht bankave (Got) dhe depozitat me t par (D) q gjenden n bankn

qendrore ose bankat afariste. Mund ta shprehim si vijon:

M1 = Got + D ...................................................................... (1)

Depozitat me t par jan nj lloj i depozitave t paras n bank. Prkundr depozitave

q mund t futen n bank me afat pr nj muaj, nj vit ose disa dit, depozitat me t par

jan ato q npunsi i banks, me krkesn e kursyesit t cilin e sheh n sportelin e vet

duhet tia kthej menjher atij si depozitues.

www.e-Libraria.com


22/85

Parat e gatshme jan a) monedha jasht bankave dhe b) kartmonedha. Thn m thjesht

parat e gatshme mund ti trajtojm si baz monetare (M0) ose para primare nn

kontrollin e plot t banks qendrore. Pjesa q z paraja e gatshme n strukturn e mass

monetare (M1) sht nj tregues i rndsishm, por i ndryshm n vende dhe koh t

ndryshme. Zakonisht shkon prej 1/5 deri 2/3 e mass monetare. Zvoglimi i ksaj pjese

sht tregues i volitshm. Rritja e ktij treguesi sht lajm i keq pr pushtetin monetar,

sepse rriten shpenzimet e shtypjes/prerjes s paras, mosbesimi n paran e depozituar

dhe n sistemin monetar, kshtu q qytetart m shum paraplqejn q paran e vet ta

mbajn n kuleta, xhepa dhe banesa.

Agregati tjetr monetar M2 sht nj mas m e gjer e oferts totale t paras, sepse

prfshin paran n kuptim t gjer, d.m.th. edhe paran q kryen funksionin e ruajtjes s

nj pjese t pasuris totalen form paraje. Agregati M2 prbhet nga M1, si dhe

kursimi afatshkurtr (S) d.m.th nga mjetet para, t cilat si pjes e pasuris s dikujt, jan

vn me afat (deri 1 vit) n llogari t kursimeve n bank. Kto dhe mjetet e tjera t

ngjashme jan zvendsues t afrt t paras transaksionale dhe mund t kthehen leht n

para t thata pa psuar ndonj humbje t rndsishme t vlers s prgjithshme.

Agregati i tret monetar (M3)prmban M2 dhe mjetet para m pak likuide, si

jan depozitat e afatizuara m gjat se 1 vit (Dor).

Agregati i katrt monetar (M4) prfshin M3 dhe mjetet akoma m pak likuide

(Lmin) si jan depozitat e afatizuara devizore, obligacionet dhe instrumentet e tjera

t tregut t paras. N statistikn dhe evidencn q shfrytzon Banka Popullore e

Kosovs agregati i katrt monetar emrtohet me sintagmn totali i mjeteve likuide.Mund ta shprehim kshtu:

M2 = M1 + S ................................................................................................ (2)

M3 = M2 = Dor............................................................................................. (3)

M4 = M3 + Lmin............................................................................................ (4)

www.e-Libraria.com


23/85

Definicionet e mass monetare ndryshojn pr shkak t krijimit t llojeve t reja t

paras, letrave me vler t reja dhe formave e instrumenteve t reja t pagimit. Kjo

vshtirson rregullimin e oferts agregate t paras dhe zvoglon mundsin e ndikimit t

politiks monetare n agregatt real me ndihmn e ndryshimeve n agregatt monetar.

Oferta agregate e paras nuk sh e ndieshme ndaj ndryshimit t normave t kamats,

prandaj grafikisht paraqitet si drejtim vertikal me abshisn. Oferta individuale e paras,

prkundrazi, sht e ndieshme ndaj ndryshimit t norms s kamats.

Krkesa agregate e paras sht shuma e krkesave individuale q paraqesin qytetart dhe

ndrmarrjet. Paraja krkohet dhe mbahet pr shkak se me t blihen dhe paguhen mallra t

tjera, e jo pr shkak t vlers s brendshme t saj. Konservimi i nj pjese t pasuris n

form paraje zakonisht sht i kufizuar pr shkak t shpenzimit t leverdishm q sht

baras me madhsin e kamatave q mund ti fitojn nse parat i ln n bank.

Krkesa transaksionale e parassht pjesa m e madhe e krkess agregate t paras, e

cila paraqitet pr shkak se njerzit kan nevoj t kmbejn dhe t paguajn mallra dhe

shrbime.Krkesa spekulative e paraskrijohet pr shkak t pasiguris s proceseve n

tregun financiar dhe synimit t njerzve q t realizojn ndonj fitim me ndrrimin e

shpejt t llojeve t ndryshme t paras ose me ndrrimin e paras pr letra me vler,

duke shfrytzuar luhatjet e normave t kamatave, kursit t devizave dhe dividendve n

favor t vet. Krkesa e sigurimit t paras lind pr shkak t nevojs s njerzve q nj

pjes t parave ti mbajn si para t gatshme dhe (n situata t rnda e t

paparashikueshme) t ken siguri financiare pr furnizim me mallra dhe shrbime t

nevojshme. Krkesa e sigurimit zakonisht prngjitet me krkesn afariste t paras.

Krkesa pasurore e paras vjen nga nevoja e njerzve q nj pjes t pasuris s vet

(aktivit) ta mbajn n form parash, duke mnjanuar kshtu gabimin e vnies s t gjitha

vezve n nj shport, d.m.th. duke u prpjekur q t diversifikojn portfelin e vet.

Teoria q shpjegon metodat dhe teknikat e drejtimit t suksesshm t formave t

diversifikuara t pasuris (si jan paraja, pasuria e paluajtshme, letrat me vler,

ndrmarrjet etj) quhet teori e portfelit.

www.e-Libraria.com


24/85

N tregun e paras kamata del si mim i prdorimit t paras s huaj n nj koh. Norma

e kamats sht shprehur si prqindje e shums s huajtur q duhet paguar dhe kthyer

bashk me shumn e huas, varet nga afati i skadimit t kreditit, rreziku, norma e

likuiditetit, shpenzimet administrative etj. Zakonisht n treg n t njjtn koh ka nj varg

normash t kamats. mimin e prdorimit (apo huazimit) t paras huadhnsit e

llogaritin zakonisht si norm reale t kamats, e cila prftohet duke zbritur normn e

inflacionit nga norma nominale ose monetare e kamats.

Nj specifik e qensishme e tregut t paras sht ajo se me lkundjen e mimeve,

d.m.th. normave t kamats nuk mund t ndryshohet oferta agregate e paras.

Prkundrazi, ndryshimi i oferts agregate t paras ktu shfrytzohet si mnyr e

ndryshimit t normave t kamatave dhe lvizjeve n tregun para-mall. Nj specifik e

ngjashme vrehet edhe n tregun e fuqis puntore, gj q zvoglon aftsin rregulluese

t proceseve ekonomike n treg.

Copyright c 2004 by The McGraw-HillCompanies, Inc. All rights reserved.

Bank Increase in deposits Increase in Loans Increase in reserves

Economic Bank 100,000.00 90,000.00 10,000.00

Kassabank 90,000.00 81,000.00 9,000.00

New Bank of Kosova 81,000.00 72,900.00 8,100.00

Private Bank for Business 72,900.00 65,610.00 7,290.00

ProCredit Bank 65,610.00 59,049.00 6,561.00

Raiffeisen Bank 59,049.00 53,144.10 5,904.90

- - -

- - -

- - -1,000,000.00 900,000.00 100,000.00

Company 'X'

deposits this

money in his bank

Reserves are

loaned to

company 'X'

Money from selling T-

bills is converted into

checkable deposits

Fed purchases T-

Bills from BKT

BKT increases its

reserves

www.e-Libraria.com


25/85Copyright c 2004 by The McGraw-HillCompanies, Inc. All rights reserved.

TREGU I LETRAVE ME VLER

Ktu do t sqarojm nocionet

themelore pr letrat me vler q

paraqiten si surogat(zvendsues) t

paras.

Do t prshkruajm shkurtimisht edhe

tregun e disa letrave me vler m t

rndsishme, d.m.th. tregun eaksioneve dhe t obligacioneve qparaqiten si pjes e tregut t kapitalit.

1

www e-Libraria com


26/85Copyright c 2004 by The McGraw-Hill

Companies, Inc. All rights reserved.

Surogatt (zvendsuesit) e paras

(latinisht subrogatus = i vn nvend t tjetrit)jan dokumente zyrtare

dhe afariste q zvendsojn pjesrisht

paran dhe kan disa vet i t

prbashkta me t (p.sh. shrbejn si

mjet pagimi n situatat kur mungon

paraja efektive kartmonedha

(banknota) ose monedha.

Tregu i paras - tregtohet me funksioneafatshkurtra t paras si mjet qarkullimi

dhe pagimi

Tregu i kapitalit - tregtohet me para si

kapital

2

www e-Libraria com




Letra t me v ler (ang l i sh t

securities, stocks, shares)

Letrat me vler jan dokumente

me shkrim n t cilat tregohet se

pronari i tyre (poseduesi,

kreditori ose shfrytzuesi) gzon

ndonj t drejt q mund t

realizohet vetm kur posedonletra t tilla dhe n mnyr

ligjore.

3

www e-Libraria com




Varsisht nga forma n t ciln

paraqiten, letrat me vler mund t

jen:

n emr t ndorsit/

zotruesit,

prursit ose sipas urdhrit.

www e-Libraria com




Varsisht nga subjekti q

emiton letra me vler, ato

mund t jen:

shtetrore (emitohen ngaministria e financave, banka

qendrore ose institucionet e

tjera shtetrore) ose

private (emitohen nga

ndrmarrjet private, bankat

private ose qytetar tndryshm).

5

www e-Libraria com




Ndr letrat shtetrore me vler m trndsishme jan:

Obligacionet shtetrore dhe bonot e

thesarit (i emiton ministria efinancave) dhe

Letrat me vler t tregtueshme q i

emiton banka qendrore.

6

www e-Libraria com




Varsisht nga prmbajtja e s drejts q sht

shnuar n to, mund t dallojm:

letra me vler reale dhe

monetare.

Letrat me vler reale, (fletngarkesa,

fletmagazinimi etj.) u japin t drejt

titullarve t tyre q t marrin disa sendeapo mallra.

Letrat monetare me vler (aksioni,

obligacioni, kambiali, eku, polisa esigurimit, libreza e kursimit etj) u japin

titullarve t drejt pr t prfituar nj

shum parash n koh t caktuar.

7

www e-Libraria com




Disa letra me vler u sjellin pronarve

t ardhura t prhershme

(konstante), si jan p.sh., kamatat q

regjistrohen n librezat e kursimit

zakonisht n fund t vitit.

Lloji tjetr me vler (si jan aksionet)u sjellin pronarve t ardhura t

ndryshueshme, d.m.th dividend,

madhsia e t cilit varet nga rezultati

afarist dhe vendimet e kuvendit tshoqris aksionare.

Lloji i tret (p.sh. kambiali ose garancia

paguese e banks) nuk sjell kurrfar t

ardhurash, por prbn bazn juridikepr kthimin e borxhit n para

efektive.

8

www e-Libraria com




Letrat me vler

paraqiten:

a)si surogat t paras,

b)

si instrumente t financimit t

aktivitetit ekonomik t qytetarve

dhe ndrmarrjeve,

c)

si instrumente t financimit t

shtetit dhe

d)

si instrumente t politiksmonetare me ndihmn e t cilave

banka qendrore mundohet t

rregulloj tregun e paras dhe t

ndikoj n tregun e kapitalit.9

www e-Libraria com




Prej letrave me vler

m t njohura jan:

aksionet dhe

obligacionet

shtetrore.

10

www e-Libraria com




Aksionet q emitojn ndrmarrjet e caktuara jan

zvendsuese t paras dhe instrumente t

vjeljes s mjeteve financiare pr fillimin epuns ose pr kapitalizimin dhe zhvillimin

e ndrmarrjes.

Me ndihmn e aksioneve siprmarrsit mbledhin

mjetet vullnetare t lira n afat t gjat

(prkatsisht kapitalin) pr themelimin dhe

financimin e ndrmarrjes s tyre, t ciln e

organizojn si shoqri aksionare.

T tillat letra me vler jan pjes e tregut t kapitalit

q duhen dalluar nga tregu i paras, n t

cilin tregtohet me mjete t lira t paras n

afat t shkurtr, d.m.th. vetm n ato q

kryejn funksionin e mjetit pagues dhe

qarkullues, por jo edhe rolin e kapitalit si

faktor i prodhimit.

11

www e-Libraria com




mimi i aksionit n treg = Nxd/

i,

ku simbolet kan kt

domethnie:

N = vlera reale e aksionit,

d = norma e dividendit,

i = norma e kamats.

12

www e-Libraria com




Obligacioni(anglisht: Bond)

Obligacioni sht letr me vler debitore(dokument debiti), prkatsisht

instrument financiarme ann e t cilit

nj subjekt juridik (shteti, ndrmarrjaetj) q emiton obligacione mbledh

mjetet e lira para dhe hyn borxh ntregun financiar te subjektet e tjera

(shtete t tjera, ndrmarrje t tjera ose

qytetar), t cilat momentalisht kantepric mjetesh financiare.

Obligacionet jan instrumente kreditore dhe nj

lloj kontrate pr kredi. Dallojn ngakredit, sepse, ashtu si instrumentet

financiare, mund t jen objekt

shitblerjeje n tregun sekondar tletrave me vler.

13

www e-Libraria com




Dallojm dy lloje kryesore t

obligacioneve.

Kto jan:

a)

obligacionet e ndrmarrjes oseobligacionet e korporats dhe

b)obligacionet shtetrore.

14

www e-Libraria com




Tregu i kapitalit

Tregun e kapitalitmund taklasifikojm n baz t kritereve t

ndryshme.

Varsisht nga institucionet n t cilatndodhin takimet e subjekteve t

oferts dhe t subjekteve t krkess

s kapitalit, mund t dallojm:

tregun bankar dhe

tregun e burss s kapitalit.

15

www e-Libraria com




Tregu i kapitalit

N tregun bankar bankat afariste paraqiten sisubjekte t oferts t kredive afatgjata, t

cilat prdoren zakonisht pr investime t reja

n prodhimin e mallrave ose shrbimeve.

Subjektet e krkess jan ndrmarrjet,zejtart privat ose qytetart. Raportet

ndrmjet banks (huadhnsit) dhe

ndrmarrjes (huakrkuesit) rregullohen me

kontratn e kreditit, n t ciln saktsohen

sasia e kreditit, afati i shlyrjes, norma ekamats etj.

N tregun e burss blihen dhe shiten:

letrat me vler debitore(obligacionet) dhe

letrat me vler pronsore(aksionet).

16

www e-Libraria com




Tregu i kapitalit

Tregun e kapitalitmund taklasifikojm n baz t kritereve t

ndryshme.

Varsisht nga institucionet n t cilatndodhin takimet e subjekteve t

oferts dhe t subjekteve t krkess

s kapitalit, mund t dallojm:

tregun bankar dhe

tregun e burss s kapitalit.

17

www e-Libraria com




N baz t rolit t subjekteve q emitojn letrame vler debitore ose pronsore, tregu i kapitalit

ndahet n:

treg parsor (primar) dhe

dytsor (sekondar).

N tregun parsor t kapitalit tregtohen letra t

reja me vler, kshtu q subjektet emituese t

ktyre letrave (ndrmarrje, banka etj) paraqiten sishits t par t tyre q marrin paran nga shitja

e ktyre letrave.

N tregun dytsor t kapitalit blihen dhe shitenletrat me vler q jan emituar m hert, kshtu

q n kto pun, si rregull, nuk marrin pjes

subjektet q i kan emituar kto letra.

Bursatjan institucione n t cilat organizohetdhe realizohet shitblerja sekondare e letrave me

vler.

18

www e-Libraria com




Tregu financiar prbhet nga

a)

tregu i paras,

b)tregu i kapitalit dhe

c)

tregu i devizave.

Letrat me vler dalin si instrumente t

tregut t paras dhe t tregut t

kapitalit.

N secilin shtet ka shum institucione

q marrin pjes n tregjet financiare

n role t ndryshme.

19

www e-Libraria com




Institucionet kryesoren

tregun e kapitalitjankto:

S pari, bankat afaristeq mbledhin

mjetet e lira monetare prej subjektevet ndryshme dhe ua huazojn

subjekteve t tjera q ndiejn

mungesn e paras. Ato fitojn

diferencn n mes t kamatave aktive

dhe pasive, si dhe me provizione t

ndryshme n tregun financiar.

S dyti, bursatn t cilat tregtohen

mallra (bursat e mallit), devizat osevalutat (bursat e devizave a t

valutave) ose letrat me vler debitore

(bursat e letrave me vler ose burast

efektive).20

www e-Libraria com




S treti, tregu OTC(Over the counter market =

tregtimi i rregulluar jasht burss dhe tregtimi publik i

letrave me vler). N kt treg shiten dhe blihen ato

letra me vler q nuk i kan plotsuar rregullat

rigoroze t tregtis s burss, ose emitentt e t cilave

nuk kan dashur ti prmbushin rregullat e burss dhe

t dalin nga bursa.

S katrti, komisioni i letrave me vler q sht njorgan shtetror i ngarkuar me rregullimin dhe

kontrollin e tregut t letrave me vler.

S pesti, shtpit ndrmjetsuese(t brokerve),

prkatsisht subjektet afariste q jan t autorizuara

pr blerjen dhe shitjen e letrave me vler n tregundytsor. Aty punojn brokert, profesionist t

autorizuar pr tregtimin e letrave me vler. Punn e

ktyre shtpive e lejon dhe e kontrollon Komisioni

shtetror i letrave me vler. N qoft se ju dshironi t

bleni apo t shitni letra me vler, ather zgjedhja e

brokerit (ndrmjetsit) t autorizuar sht hapi juaj ipar n kt drejtim.

21

www e-Libraria com




S gjashti, agjencia qendrore depozitare. Kyinstitucion ka kto detyra:

a)ruan letrat me vler n form t bonove

elektronike ose n forma t tjera,

b)mundson kalimin e pronsis t letrave mevler,

c)mundson punt e kompensimit ose t

ndrshlyerjes s transaksioneve me letrat me

vler,

d)mundson arktimin e letrave me vler tshitura etj.

do letr me vler ka numrin unik identifikues(ISIN International Securities Identification

Number) n prputhje me standardet

ndrkombtare, n baz t t cilit identifikohet.

22

www e-Libraria com




S shtati, fondet investueseq paraqiten sisubjekte t veanta afariste dhe juridike. Ato

vjelin nga (qytetart dhe ndrmarrjet) mjetete lira monetare, t cilat pronart duan ti

kapitalizojn dhe ti shtojn. Investojn n

blerjen e letrave t ndryshme me vler,prkatsisht instrumenteve n tregun e

paras (si jan bonot e thesarit, letrat e

tregtueshme me vler me afat t shkurtr etj)

ose blerjen e letrave me vler n tregun e

kapitalit, (si jan aksionet dhe obligacionet).

23

www e-Libraria com




Bursat(anglisht

exchange)N vendet t caktuara ekzistojn

institucione t posame dhe t

specializuara q merren nendrmjetsimin tregtar dhe organizimin e

takimeve t subjekteve t oferts e t

subjekteve t krkess s mallrave ose

letrave me vler.

Institucionet e tilla m t njohura jan

bursat(anglisht exchange).

24

www e-Libraria com


49/85




Brokert

N tregtimin e aksioneve q kuotohen n ndonj

burs rndsi t veant kan ndrmjetsit ose

agjentt tregtar q quhen broker.

Rolin e brokerit apo t ndrmjetsit tregtar mund

ta kryejn firmat ose individ t veant q kanarsim dhe specializim prkats pr kt lloj

afarizmi.

Zakonisht brokert nuk posedojn aksione (ose

sende t tjera t shitblerjes), por paraqiten siprfaqsues (agjent) t ndonj blersi a shitsi

prej t cilit marrin provizion pr shrbime t veta.

26

www e-Libraria com


51/85

2006 Pearson Addison-Wesley. All rights reserved

Agregatt monetar

Ekzistojn agregat monetart ndryshm qprfaqsojn masa sasiore t oferts agregate tparas n nj vend. Agregatt monetar dallohensipas norms s likuiditetit t llojeve t ndryshmet paras q prmbajn. Prkufizimet e ndryshm

t agregatve monetar jan rezultat ikoncepsioneve t ndryshme mbi paran,prkatsisht prgjigjeve t ndryshme ndaj pyetjesfar duhet konsideruar apo jo para likuide,d.m.th. mjet pagimi t detyrimeve n nj vend tcaktuar dhe nj situat historike?

Masa themelore e oferts agregate tparas shtparaja transaksionale, d.m.th. ajo qshrben pr transaksione mall-para ose shitblerjet mallrave dhe shrbimeve. Shnohet mesimbolin M1 (Money paraja). Parajatransaksionale (ose paraja n kuptimin e ngusht ajo q kryen funksionin e mjetit qarkullues dhepagues) prbhet nga parat e gatshme jashtbankave (PjB) dhe depozitat me t par (D) qgjenden n bankn qendrore ose bankat afaristeMund ta shprehim si vijon:

M1 = PjB +

D ...................................................................... (1

Lib i


52/85


Measuring money-Monetary

aggregates:

M1

M1 is the narrowest and most liquidmeasure of the

money supply.

It includes financial assets that are immediately

available for spending on goods and services.

M1 includes:

Currency

TravelersChecks

Demand Deposits (checking accounts)

Other Checkable Deposits (interest-bearingchecking)

Demand Deposits & Checkable Deposits are called

transactions accountsthese are checking accounts

that can be drawn upon to make payments.

Lib i


53/85


54/85


Agregati tjetr monetar M2 sht nj mas me gjer e oferts totale t paras, sepseprfshin paran n kuptim t gjer, d.m.th.edhe paran q kryen funksionin e ruajtjes s

nj pjese t pasuris totale n form paraje.

Agregati M2 prbhet nga M1, si dhe kursimiafatshkurtr (S) d.m.th nga mjetet para, t cilatsi pjes e pasuris s dikujt, jan vn me afat(deri 1 vit) n llogari t kursimeven bank.Kto dhe mjetet e tjera t ngjashme jan

zvendsues t afrt t paras transaksionaledhe mund t kthehen leht n para t thata papsuar ndonj humbje t rndsishme tvlers s prgjithshme.

Agregati i tret monetar (M3) prmban M2 dhe

mjetet para m pak likuide, si jan depozitat eafatizuara m gjat se 1 vit (Dor).

Agregati i katrt monetar (M4) prfshin M3 dhemjetet akoma m pak likuide (Lmin) si jandepozitat e afatizuara devizore, obligacionet

dhe instrumentet e tjera t tregut t paras.

Lib i


55/85


56/85


Growth Rates of Feds

Monetary Aggregates

Lib i


57/85


Monetary Aggregates of EU

Narrow aggregate (M1)

"Intermediate" aggregate (M2)

Broad aggregate (M3)

Items M1 M2 M3

Currency in circulation X X X

Overnight deposits X X X

Deposits with an agreed maturity up to 2 years X X

Deposits redeemable at a period of notice up to 3 months X X

Repurchase agreements X

Money market fund shares/units X

Debt securities up to 2 years X

Lib i


58/85

1

Institucionetm t rndsishmefinanciare n shtetetmoderne jan:

bankat,

shoqrit e sigurimeve,

fondet pensionale,

kooperativat e kursimit kreditit etj.

N sistemin bankar dallojm:

bankn qendrore dhe

bankat afariste (komerciale).

T dyja llojet e bankave marrin pjes n emisionin eparas, por n mnyra t ndryshme, sepse funksionet,mundsit dhe rolet e tyre jan qensisht t ndryshme.

Institucionetfinanciare

Lib i


59/85

2

Bankat afariste marrin pjes n

krijimin eparas depozitare, porbrenda kufizimeve dhe rregullave tcaktuara nga normat ligjore dhepolitika e banks qendrore.

Bankat afaristejan ndrmjetsfinanciar q mbledhin (n formdepozitash t kursimit) tepricatmomentale t paras nga qytetart dhendrmarrjet dhe ua huazojn qytetarve

e ndrmarrjeve t tjera q kan deficitt paras.

Bankat afariste realizojn prfitim si

deferenc n mes kamatave aktive(q iarktojn nga huakrkuesit) dhekamatat pasive(q ua paguajnkursimtarve apo pronarve tdepozits).

Banka Afariste

Lib i


60/853

Banka qendrore emiton t ashtuquajturnpara primaredhe prpiqet t rregullojsasintotale t parasn nj vend.

Detyrat kryesore t banks qendrorezakonisht jan kto:

rregullimi i mass s paras apo i emisionit t

paras ose trheqja e paras nga qarkullimi,gj q varet nga gjendja e ekonomis dheqllimet e politiks monetare;

rregullimi i kursit devizor, d.m.th. vlers sjashtme t paras s vendit dhe tregut tdevizave n territorin e brendshm;

rregullimi i detyrimeve financiare t shtetit ndajbots s jashtme (evidenca e kredive tsubjekteve t huaja, marrja e kredive ngajasht, kthimi i kredive t jashtme, kontrolli iqarkullimit t pagesave me jasht etj);

kujdesi pr bilancin e pagesave dhe rezervat edevizave;

sigurimi i depozitave n kursim; kontrolli i ligjshmris s puns t bankave

afariste dhe ndihma pr bankat afariste nzgjidhjen e krizave bankare.

Banka Qendrore

Lib i


61/854

Banka qendrore sht institucioni kryesormonetar n nj shtet. Ajo ka monopol n

emisionin e kartmonedhave.

Pozita formale-juridike dhe detyrat e banksqendrore rregullohen me ligje t veanta. Nshtetet e ndryshme ajo ka emrtime t ndryshme:n ShBA i thon Sistemi i rezervave federale(Fed), kurse n Kosov Banka Qendrore eKosoves (BQK).

do bank qendrore sht e lidhur ngusht meshtetin. N ndarjen e pushtetit n pushtetparlamentar, ekzekutiv dhe gjyqsor, bankaqendrore faktikisht prbn llojin e katrt t

pushtetit pushtetin monetar.

Banka qendrore shpesh financion pushtetinekzekutiv (qeverin) nprmjet blerjes s letraveshtetrore me vler ose dhnies s kredive prmbulimin e deficitit n buxhetin e shtetit. Prshkak t rndsis dhe specifiks s paras simall, banka qendrore zakonisht ka autonomi tcaktuarkundrejt pushtetit ekzekutiv (qeveris).

Banka Qendrore

Lib i


62/855

Oferta e parase dhe

relevanca e saj

It affects (ka ndikim ne):

Interest ratesNorma e interesit

Exchange rates Kursi I kembimit

Inflation -- Inflacioni

Return on investment Kthimi Iinvestimeve

Output ---BPV

Well being -- Mireqenja

Lib i


63/85

6

Oferta e parase dhe

relevanca e sajPolitika monetare sht nj lloj i politiks makroekonomike, t

ciln (n emr t shtetit) e krijon dhe e zbaton banka

qendrore kur rregullon ofertn e trsishme t paras,

normat e kamatave, kursin e devizave dhe kushtet e

kreditimit.

Duke pasur parasysh drejtimin e lvizjes s mass s paras

(prkatsisht ndryshoret q i prfaqson oferta agregate e

paras), politika monetare e prshkruar n mnyr t thjesht

mund t jet:

a)

ekspansive(kur masa e paras rritet me norm m t madhe se

norma e rritjes s produktit shoqror bruto dhe kur mimi i

paras ulet),

b)

restriktive(shkurtuese)(kur masa e paras apo oferta e paras

rritet m ngadal se produkti shoqror bruto dhe kur mimi i

paras ngritet) dhe

c)

neutrale (asnjanse)(kur masa e paras rritet me normn e

Lib i


64/85

7

Oferta e parase dhe

relevanca e sajQllimet kryesore dhe prfundimtaret politiks monetare

zakonisht jan kto:

ti sigurohet ekonomis dhe shoqris sasia e nevojshme e paras

n qarkullim,

)

vendosja e baraspeshs monetare, d.m.th. barazis s oferts

agregate dhe krkess agregate t paras, q siguron stabilitetin e

nivelit t prgjithshm t mimeve dhe

stabiliteti i paras s vendit dhe i kursit devizor t tij.

Qllimet indirektet banks qendrore jan kontrolli i rezervave

bankare t likuiditetit, kontrolli i oferts totale t paras dhe

kontrolli i normave t kamatave. Banka qendrore, sa her q

dshiron t arrij ndonj qllim prfundimtar, s pari ndryshon

variablet dhe shfrytzon instrumentet q jan nn mbikqyrjen e

saj (normn e rezervs s detyrueshme, normn e skontos,

ofertn e paras primare etj). Gjithashtu ajo me ndihmn e ktyre

instrumenteve dhe qllimeve t trthorta nxit zhvillimet dhe

Lib i


65/858

The Money Supply Process

N procesin e ndryshimit t sasis totale t paras nqarkullim marrin pjes jo vetm institucionet monetare, por

edhe subjektet e tjera qytetart, ndrmarrjet, bankatafariste dhe institucionet jomonetare. Ato hyjn n kt

proces me qllime dhe me motive t ndryshme, me fuqi tndryshme dhe n mnyra t ndryshme. Rolin kryesor dhe

fuqin m t madhe e ka banka qendrore.

Lib i


66/859

The Fed and the Monetary Base

The Fed can control the money supply by changing

the monetary base.

The monetary base is equal to currency in

circulation and reserves held by banks.

The Feds principal liabilities are currency in

circulation and reserves.

The Feds principal assets are government

securities and discount loans.

Lib i


67/85


68/8511

Changing the Monetary Base

Ndryshimet ne bazen monetare

Instrumentetkryesore me ann e t cilave banka qendrore e ndryshon

banken Qendrore (realizon qllimet e politiks monetare) jan kto:

1. Instrumenti i pardhe aktualisht m i prdorshm njihet me emrtimin

operacionet financiare n treg t hapur (OMO), d.m.th. blerja dhe shitja

letrave shtetrore me vler (obligacioneve shtetrore dhe bonove t

thesarit), devizave dhe bonove t arks (q i emiton banka qendrore). Kto

operacione jan nj nga mnyrat e mundshme t emisionit ose trheqjes s

paras, pra nj kanal ose mnyr e futjes s paras n ekonomi,

prkatsisht mnyr e nxjerrjes s paras nga qarkullimi.

Kur banka qendrore shetobligacione shtetrore ose deviza, ajo ua l ato

n dispozicion blersve, t cilt i japin banks para t gatshme. E njjta gj

ndodh n rastin kur banka qendrore i shet bonot e arks si letra me vler

jetshkurtr me afat skadimi deri nj vit. N kt mnyr banka qendrore

trheq paran nga qarkullimi dhe zvoglon ofertn prmbledhse t paras

sepse dshiron, p.sh., t eliminoj tepricn e oferts s paras dhe rreziku

nga inflacioni.

Lib i


69/8512



N operacionin e blerjess letrave me vler ose devizave nga qytetart

ndmarrjet apo bankat afariste, banka qendrore kryen emisionin e paras

primare. N kt mnyr ajo e v paran n qarkullim me qllim q, f.v. t

shtoj ofertn e paras, t ul normat e kamatave, si dhe t rris likuiditetin

dhe investimet etj. BQK n disa vitet e fundit e shfrytzon m s shumti

shitjen dhe blerjen e devizave si kanal i emisionit dhe i trheqjes s paras

Ksisoj ajo ndikon edhe n qndrueshmrin e kursit valutor, d.m.th. me

lkundjet e tij brenda kornizave t caktuara, q sht pranuar si qllim i

rndsishm i politiks monetare. N prdorimin e ktij instrumenti kan

rndsi t veant gjendja dhe lvizja e rezervave devizore n bankn

qendrore.

Madhsia e rezervave t devizave prcakton mundsin e banks qendror

pr t intervenuar n tregun devizor. N luhatjet e oferts dhe krkess s

devizave e kursit valutor, n situatat e caktuara ajo mund t shtoj ose t

paksoj ofertn e devizave dhe t ruaj ose t mbroj kursin valutor

n nivel t caktuar. Zvoglimi aktivit t brendshm neto, pra plasmanit t

kreditit n ekonomin e vendit dhe emisionit t paras n vazhd t

mbuless devizore, ndikon n uljen e likuiditetit t ndrmarrjeve vendse

dhe n rritjen e varsis s tyre nga sektori bankar.

Lib i


70/85


71/8514



2. Instrumenti i dyt sht norma e diskontos ose skontos.Kjo sht nj llo

e norms s kamats, me t ciln banka qendrore u jep kredi bankave

afariste dhe kryen skontimin e kambialeve e t letrave t tjera me vler.

Banka qendrore e ul normne diskontos kur dshiron t shtoj ofertn e paras

n form t kredive me qllim q, f.v., t mnjanoj jolikuiditetin ose t shtoinvestimet dhe prodhimin. Rritja e normss skontos shkakton efekte t

kundrta: zvoglimin e oferts agregate t paras, rritjen e normave t

kamatave n treg dhe zvoglimin e investimeve.

Normn e diskontos mund ta shqyrtojm si mim specifik t prdorimit t parasprimare, q banka qendrore ua jep (n form kredie) bankave afariste. N

tregun e rregulluar financiar norma e skontos duhet t ndikoj n ecurin e

normave t kamatave n treg. Norma e skontos n BPK sot ka rndsi t

vogl, sepse sht ln pasdore kanali i krijimit t paras me ndihmn e

kredive q u jepen bankave afariste. Pr kt arsye norma e kamats n

treg pr kredit n kuna dhe normat mesatare t kamats n tregun e

paras shpeshher jan m t mdha se normat e skontos. Kjo situat

tregon se gjendja e tregut financiar nuk sht e shndetshme.

Lib i


72/85

15

The Effect of Discount Loans

Lib i


73/8516



3. Istrumenti i tretsht norma e rezervs s detyrueshmet likuiditetit/r/.Ajo prbn prqindjen e paras apo tdepozits, t ciln depozituesit (qytetar, ndrmarrje etj) ekan depozituar n bankn afariste, e cila kt para apodepozit e mban me vete ose n llogari t banks qendrorpr t siguruar likuiditetin e vet. Banka qendrore e rritnormn e rezervs s detyrueshme sa her q dshiron tzvogloj tepricn e rezervs s likuiditetit (n bankatafariste) dhe kredit q jepen nga kto teprica. N ktmnyr zvoglohen multiplikatori monetar (m.m.), parajadepozit dhe oferta e prgjithshme e paras. Kjo mas epushtetit monetar zakonisht prdoret si instrument ipolitiks restriktive monetare, me t ciln eliminohentepricat e oferts n tregun e paras dhe rreziku ngainflacioni.

Zvoglimi i norms s rezervs s detyrueshme shkaktonefekte t kundrta: rriten tepricat e rezervs s likuiditetitn bankat afariste, shtohen kredit, multiplikatori monetardhe oferta e trsishme e paras depozit. Kjo shkaktonzvoglimin e normave t kamatave n treg, rritjen ekrkess pr kredi, rritjen e investimeve dhe t likuiditetit t

ndrmarrjes. Kt mas pushteti monetar zakonisht eshfrytzon si pjes t politiks ekspansive monetare, me tciln prpiqet t mnjanoj deficitin e oferts grumbullueset paras, recesionin dhe jolekuditetin n sisteminekonomik.

Lib i


74/8517

Money Multiplier -- Multiplikatori

Monetar

Multiplikatori monetarsht baras me vlernreciproke t norms s rezervs s detyrueshme,d.m.th. m.m = 1/r mund ta llogaritim edhe n tjetrmnyr, d.m.th. si raport n mes shums sdepozitave t krijuara rishtaz, prkatsisht mass sparas n kuptim t ngusht (M1) nga nj an dhe

paras primare (bazs monetare) BM ose M0) osedepozits fillestare (DF), n ann tjetr. Pra,multiplikatori monetar sht numri q tregon sa hermund t rritet maksimalisht sasia e paras sdepozituar n sistemin bankar (d.m.th. masa eparas), nse paraja primare (emituar nga bankaqendrore) ose depozita fillestare e vn n bankat

afariste nga kursimtart, rritet n nj njsi monetare.Mund ta shkruajm:

D= Depozitat

R= reservat, dhe

R/D= required reserve ratio (raporti I rezervave te

obliguara).

100,000=100,000(1/0.1)=1,000,000

Lib i


75/8518

Money Multiplier --

Multiplikatori Monetar

N qoft se, p.sh., norma e rezervs s detyrueshmsht /r/ = 1/10, kurse norma e teprics s rezervs s/ - 9/10, ather sistemi bankar nga depozitafillestare prej 1000 euro mund t krijoj depozita treja(DR) q jan dhjet her m t mdha sedepozitat fillestare. Procesi i shumimit t depozitave

matematikisht mund t paraqitet si varg konvergjentgjeometrik i zvoglueshm q ka si baz normn eteprics s rezervave dhe kufirin e t cilit e tregonshuma maksimale e depozitave t reja, e cila nshembullin e prmendur sht: DR = 1000 + 900 +810 + 729 +... = 1000 x 1 + 9/10 + (9/10)2 + (9/10)+ ... + (9/10)nW = 1000 x 1/(1-9/10)W= 1000 x

(1/0,1) = 10.000.

Rritja e norms s rezervs s detyrueshme dheshtimi vullnetar i rezervave mbi nivelin e caktuar,zvoglojn mundsin e rritjes s oferts s paras(mass monetare). Rnia e norms s rezervave tdetyrueshme dhe rritja e tepricave t rezervave shtomundsin e zgjerimit t kredive dhe mass sparas. Ekspansioni i oferts s paras ndodh npajtim me madhsin e multiplikatorit monetar (m.m.

Lib i


76/8519

Money Multiplier

Multiple Deposit Creation

Crucial assumptions:

loans are not kept as currency (re-deposited),

banks do not hold excess reserves at all

Bank Increase in deposits Increase in Loans Increase in reserves

Economic Bank 100,000.00 90,000.00 10,000.00

Kassabank 90,000.00 81,000.00 9,000.00

New Bank of Kosova 81,000.00 72,900.00 8,100.00

Private Bank for Business 72,900.00 65,610.00 7,290.00

ProCredit Bank 65,610.00 59,049.00 6,561.00

Raiffeisen Bank 59,049.00 53,144.10 5,904.90

- - -

- - -

- - -1,000,000.00 900,000.00 100,000.00

Company 'X'

deposits this

money in his bank

Reserves are

loaned to

company 'X'

Money from selling T-

bills is converted into

checkable deposits

Fed purchases T-

Bills from BKT

BKT increases its

reserves

Lib i


77/85

BANKAT AFARISTEInstitucionetm t rndsishmefinanciare n shtetet moderne jan:

! bankat,

! shoqrit e sigurimeve,! fondet pensionale,

!

kooperativat e kursimit kreditit etj.N sistemin bankar dallojm:

! bankn qendrore dhe! bankat afariste (komerciale).

T dyja llojet e bankave marrin pjes n emisionin e paras, por n mnyra t ndryshme, sepsefunksionet, mundsit dhe rolet e tyre jan qensisht t ndryshme.

! Banka qendrore emiton t ashtuquajturnpara primaredhe prpiqet t rregullojsasintotale t parasn nj vend.

! Prve ksaj, ajo rregullon:! aktivitetin e bankave afariste

! kujdeset pr vlern e paras s vendit,!

pastaj pr stabilitetin e mimeve,! detyrimet financiare t shtetit ndaj bots s jashtme etj.

! Bankat afariste marrin pjes n krijimin eparas depozitare, por brenda kufizimeve dhe

rregullave t caktuara nga normat ligjore dhe politika e banks qendrore.

! Bankat afaristejan ndrmjets financiar q mbledhin (n form depozitash t kursimit)

tepricat momentale t paras nga qytetart dhe ndrmarrjet dhe ua huazojn qytetarve endrmarrjeve t tjera q kan deficit t paras.

! Bankat afariste realizojn prfitim si deferenc n mes kamatave aktive(q i arktojnnga huakrkuesit) dhe kamatat pasive(q ua paguajn kursimtarve apo pronarve t

depozits).

! Kamata sht mimi i prdorimit t paras s huaj (t huazuar), prkatsisht shuma

monetare t ciln huakrkuesi ia paguan huadhnsit sipas norms s kamats.! Norma e kamats sht shuma procentuale e borxhit total (kryegjs) t cilin debitori,

krahas kryegjs, duhet tia paguaj kreditorit n nj njsi kohe zakonisht n nj vit.Norma nominale e kamats duhet dalluar nga norma reale e kamats, e cila prftohet si

diferenc midis norms nominale t kamats dhe norms s inflacionit.Madhsia e norms s kamats varet nga raporti i oferts dhe i krkess s paras, si dhe nga

nj varg faktorsh t tjer si jan kta:a. afati ose koha e kthimit t huas (kur afati sht i gjat, norma e kamats zakonisht sht

m e madhe),b. rreziku i plasmanit ose siguria e kthimit t paras (huat me rrezik kan norm kamate

m t lart),

c.

likuiditeti i mjeteve (mjetet likuide t pagimit), pra ato q mund t kthehen shpejt n parat gatshme pa e humbur vlern zakonisht kan norm kamate m t vogl, kurse norma ekamats pr mjetet jolikuide sht m e madhe),

d. shpenzimet administrative (huat me shpenzime t larta administrative kan norma tkamats m t mdha).

N procesin e mbledhjes s depozitave dhe lejimit t kredive bankat afariste mund t krijojnpara depozitare, e cila shton ofertn totale (apo sasin totale) t paras n qarkullim. Kjo

mundson veprimtarin sipas parimit t mbulimit parcial t depozitsme mjete likuide,

www.e-Libraria.com


78/85

prkatsisht veprimtarin sipas parimit t rezervave t pjesshme t likuiditetit. Bankat afaristejan zhvilluar n baz t prvojs s argjendarive. Ato vlersojn se kursimtart e tyre

(depozitues) nuk do ti trheqin depozitat e veta prnjhersh as do t krkojn q e trshuma t paguhet me para n dor. Konsiderojn se (pr sigurimin e likuiditetit) mjafton t

mbajn me vete vetm nj pjes t depozitave, rezervave t paras q emrtohet si rezerv e

detyrueshme. Pjesn tjetr t depozits q prbn tepricn e rezervs, bankat afariste mundtua japin hua qytetarve dhe ndrmarrjeve me kamat t caktuar. Rezervat bankare janmjete monetare q i mbajn bankat afariste (para t gatshme pr zhvillimin e veprimtaris s

prditshme dhe ruajtjen e likuiditetit) ose n llogari te banka qendrore. Krediti i akorduarparaqet fuqi t re blerse dhe shfaqet si depozit e re n bankn tjetr afariste. Kjo bank

tjetr mban me vete vetm nj pjes t depozits s re n pajtim me normn e caktuar trezervs s detyrueshme t likuiditetit/r/. (Normn e cakton banka qendrore q e

shfrytzon at n radh t par si instrument kontrolli dhe rregullimi t paras s depozituar).Pjesn tjetr tepricn e rezervs e jep hua me kamat. Kjo para vjen n bankn e tret

afariste dhe n kt mnyr procesi i shumfishimit t paras depozit vazhdon prderisa tmos shteroj efekti shumor i depozits fillestare(DF), d.m.th. derisa t mos krijohen

rezerva t reja(RR) q jan baras me shumn e depozits fillestare. N qoft se, p.sh.,norma e rezervs s detyrueshme sht /r/ = 1/10, kurse norma e teprics s rezervs /s/ -

9/10, ather sistemi bankar nga depozita fillestare prej 1000 euro mund t krijoj depozitat reja(DR) q jan dhjet her m t mdha se depozitat fillestare. Procesi i shumimit t

depozitave matematikisht mund t paraqitet si varg konvergjent gjeometrik i zvoglueshmq ka si baz normn e teprics s rezervave dhe kufirin e t cilit e tregon shuma maksimale e

depozitave t reja, e cila n shembullin e prmendur sht: DR = 1000 + 900 + 810 + 729 +...= 1000 x 1 + 9/10 + (9/10)

2+ (9/10)

3+ ... + (9/10)

nW = 1000 x 1/(1-9/10)W= 1000 x

(1/0,1) = 10.000.Rritja e norms s rezervs s detyrueshme dhe shtimi vullnetar i rezervavembi nivelin e caktuar, zvoglojn mundsin e rritjes s oferts s paras (mass monetare).

Rnia e norms s rezervave t detyrueshme dhe rritja e tepricave t rezervave shtonmundsin e zgjerimit t kredive dhe mass s paras. Ekspansioni i oferts s paras ndodh

n pajtim me madhsin e multiplikatorit monetar (m.m.).

Multiplikatori monetarsht baras me vlern reciproke t norms s rezervs s detyrueshme,

d.m.th. m.m = 1/r mund ta llogaritim edhe n tjetr mnyr, d.m.th. si raport n mes shums sdepozitave t krijuara rishtaz, prkatsisht mass s paras n kuptim t ngusht (M1) nga nj

an dhe paras primare (bazs monetare) BM ose M0) ose depozits fillestare (DF), n anntjetr. Pra, multiplikatori monetar sht numri q tregon sa her mund t rritet maksimalisht sasia

e paras s depozituar n sistemin bankar (d.m.th. masa e paras), nse paraja primare (emituarnga banka qendrore) ose depozita fillestare e vn n bankat afariste nga kursimtart, rritet n nj

njsi monetare. Mund ta shkruajmm.m. = , nga del se sht M1 = M0x m.m.

N procesin e shumzimit t paras depozit bankat mund t shtojn huat dhe kredit prinvestime vetm deri n shumn sa sht teprica e rezervave t tyre (TR). Sistemi bankar mund

t jap kredi shumfish m t mdha n pajtim me multiplikatorin kreditor.Multiplikatori kreditor (m.k.) sh numri q tregon ciln shum maksimale t kredive sistemi

bankar mund ta krijoj nga rritja e teprics s rezervave me nj njsi. Multiplikatori kreditorsht pr nj m i vogl se multiplikatori monetar, prandaj mund ta shprehim kshtu:

m.k. = 1/r 1.

www.e-Libraria.com


79/85

Bankat komerciale, t cilat n kushtet e paras simbolike osefiatpunojn n baz t parimit trezervave parciale t likuidititetit, n saje t situats, mund t krijojn dika nga asgjja.

Duke prdorur rregullat e lojs ekonomike n favor t vet, bankat afariste n baz t interesit tvet nga diferenca e kamatave aktive dhe pasive, mund t rrisin ofertn totale t paras (masn e

paras M) shum m tepr sesa sht

a.

rritja e paras primare, d.m.th. bazs monetare (BM) q vjen nga banka qendrore oseb. rritja e depozits fillestare (DF) q vjen nga komitentt (kursyesit) e bankave afariste. Kjo

mrekulli q e bjn n ekonomi bankat afariste sht e mundshme vetm ather kur

ekziston (dhe derisa ekziston) nj lloj i iluzionit monetarq mundson shumzimin eparas s depozituar.

Me fjal t tjera shumzimi i paras s depozituar (dhe rritja e oferts s paras) sht imundshm prkohsisht pr arsye se:

! komitentt e bankave afariste (qytetart dhe ndrmarrjet) pranojn kredinbankare si burim dhe mnyr t pagimit t borxheve t veta;

! qytetart dhe ndrmarrjet marrin pjes n qarkullimin e pagesave dhepagimin e borxheve t veta mall-para nprmjet paras bankare dhe

bankave afariste;! mjetet para (paraja e regjistruar) q nj bank ua jep (si kredit)

komitentve t vet, kthehen n sistemin bankar si depozita t reja (dhezakonisht t paksuara) n bankat e tjera afariste.

N qoft se t gjitha subjektet ekonomike dhe komitentt e bankave afariste do t dshironin t

punonin me para n dor, d.m.th. t paguajn detyrimet e veta mall-para vetm me para efektive,ather bankat afariste nuk mund ta rritin fuqin blerse dhe t shumfishojn llojin depozitar t

paras.Procesi i krijimit bankar t paras, prkatsisht procesi i shtimit ose paksimit bankar t fuqis

blerse sht i kufizuar nga shum faktor. Rndsi t veant kan dy:i pari, kthimi i paras s depozituar n para t gatshme ose derdhja e depozitave me t par n

lloje t tjera t depozitave t afatizuara dhei dyti, rritja e rezervave t likuiditetit mbi shumn e caktuar me ligj, q bankat e bjn nganjher

(me vendimet e veta).Rezultatet e veprimtaris bankat afariste i paraqesin n dokumentet q njihen me emrtimin

a. bilanci i gjendjesdheb. bilanci i suksesitose llogaria e fitimit dhe e humbjes.

Bilanci i gjendjes sht pasqyr sistematike e gjendjes financiare t banks, prkatsisht aktivitdhe pasivit t saj n ditn e caktuar.

N aktiv gjenden mjetet apo zrat q i krkon bankaN pasiv jan detyrimet apo mjetet q banka i ka borxh.

Diferenca n mes aktivit dhe pasivit quhet vlera neto.

www.e-Libraria.com


80/85

www.e-Libraria.com


81/85

www.e-Libraria.com


82/85


83/85

www.e-Libraria.com


84/85

www.e-Libraria.com


85/85

Documents

Ekonomia Monetare Ligjerata Dr.dritonQehaja Ek