UNIVERZITET U TUZLI

FILOZOFSKI FAKULTET

ODSJEK: Historija

SEMINARSKI RAD

(TEMA: Dušanov Zakonik)

Student: Mentor:

Fahrudin Hajdarević dr.sc Aranđel Smiljanić, doc.

Tuzla, Mart 2015

Sadržaj

U V O D...................................................................................................................................................3

BIOGRAFIJA CARA DUŠANA....................................................................................................................4

RUKOPISI, IZDANJA I PREVODI DUŠANOVOG ZAKONIKA........................................................................7

DUŠANOV ZAKONIK..............................................................................................................................10

DRŽAVNO-PRAVNO UREĐENJE.............................................................................................................13

VLADAR............................................................................................................................................14

ODNOS CRKVE I DRŽAVE...................................................................................................................14

VLASTELA..........................................................................................................................................15

ZAVISNO STANOVNIŠTVO.................................................................................................................15

KRIVIČNO PRAVO..............................................................................................................................16

KAZNENI SISTEM...............................................................................................................................16

ORGANIZACIJA SUDOVA...................................................................................................................17

DONOŠENJE PRESUDA......................................................................................................................17

IZVRŠENJE PRESUDE.........................................................................................................................18

ZAKLJUČAK...........................................................................................................................................19

IZVORI I LITERATURA............................................................................................................................20

U V O D

Tokom samog pisanja ovog seminarskog rada naišao sam na, prije svega, obilnu literaturu koju sam iskoristio djelimično za pisanje istog. U prvi mah ovaj seminarski rad bio je preopširan, tako da sam se susreo sa dosta težim problemom, nego što je samo skupljanje literature, a to je bilo odvojiti bitnijeg od bitnog materijala za pisanje.

Seminarski rad se sastoji iz tri dijela:

Prvi dio seminarskog rada pretstavlja samu biografiju cara Dušana i njegovu političku aktivnost;

Drugi dio je osvrt na rukopise samog Dušanovog Zakonika i njihovo datiranje;

Treći dio i ujedno glavni bavi se samim Zakonikom, odnosno, društvenim, crkvenim i pravnim djelom koji se vidi iz Zakonika na osnovu njegovih članova Prizrenskog rukopisa.

BIOGRAFIJA CARA DUŠANA

Vladavina Stefana Dušana počinje 1331.godine i kao kralj on vlada do 1345. godine. Od 1346. godine on vlada kao vasilevsa1 - najveći vojnopolitički uspon Nemanjićke države. Srbija izrasta u vodeću silu na Balkanu. U Skoplje je 16. Aprila 1346. godine, Stefan Dušan svečano okrunjen za vasilevsa Srba i Grka uz prisustvo bugarskog i srpskog patrijarha i protosa i prelata svetogorskih manastira. Državni sabor je na Spasovdan, 29. maja 1349. godine usvojio "Dušanov Zakonik" koji je dopunjen, također, na Spasovdan, 1354. godine. Vladari iz loze Nemanjića su po pravilu umirali u monaškom zvanju i proglašavani su za svece, car Dušan je u ovom pogledu izuzetak.

Godine 1332 došlo je do pobune u Zeti pod vodstvom zetskog vojvode Bogoja i arbanasa Dimitrija Sume. Buna je ubrzo ugušena. S novim bugarskim carem Ivanom Aleksandrom su uspostavljeni saveznički odnosi, pa se kralj Dušan u proljeće 1332. godine oženio Jelenom, sestrom bugarskog cara.

Bosanski ban Stefan II Kotromanić je želio osvojiti cijelo Zahumlje, jer je samo dio Zahumlja osvojio 1326.god. poslije. U tom sukobu su sudjelovali i Dubrovčani, zajedno s banom Stefanom II, Dubrovčani su dobili Pelješac sa Stonom. Dubrovčani za vrijeme kralja Stefana Dečanskog nisu uspjeli legalizirati upravu nad Pelješcem i Stonom, pa su to pokušali za vrijeme kralja Dušana. 1333 godine, Stefan Dušan je izdao povelju u Pologu, kojom je Dubrovčanima ustupio primorje od Stona do Dubrovnika, s otokom Posrednjicom kod ušća Neretve, uz obvezu da na račun "stonskog dohotka"2 isplaćuju 500 perpera, plus 8000 perpera koje je trebalo platiti odmah, dok su se Dubrovčani obvezali da će dozvoliti vjersku slobodu pravoslavnom stanovništvu dobivenih teritorija. Dubrovčani su sumu od 500 perpera plaćali i bosanskom banu, koji je iste godine izdao povelju kojom je potvrdio pravo Dubrovnika na Ston, te su na miru mogli koristiti svoje nove posjede koje su iste godine počeli utvrđuju. Uvjet je bio i da u Stonu ostane "Srpska pop da poje"3, jer je to episkopiju osnovao još sveti Sava, ali su Dubrovčani to poštovali samo do 1349 godine kada su doveli katoličkog svećenika. Već 1332. godine Dušan je osvojio grad Strumicu.

Zahvaljujući savjetima bizantskog prebjega Sirgijana osvojeni su: Prilep, Ohrid, dok je sam Sirgijan osvojio Kostur. Pred napad na Solun izvršen je atentat na Sirgijana, od strane Sfrancesa Paleologa, koga je angažirao sam car Andronik III, te je Dušan odustao od borbe. Sklopljeni su saveznički odnosi s carem Andronika III (1334) jer su sjeverne granice ugrozili Ugri koji su stigli do Žiče. Dušan je uspješno potukao ugarsku vojsku i uspostavio granicu na rijeci Savi.

Jedno vrijeme je u sastav Dušanove države ulazio i Beograd.U ovo vrijeme pada jedna od intimnijih slika iz Dušanovog života. Budući da s Jelenom nije imao djece, radilo se na

1 Vasilevs- od izvorne grč. Βασιλευς od vremena cara Heraklija hriščanski carevi se tako nazivaju, a do tada Augustus2 Sima Ćirković, Izvori Mavra Orbinija, U kraljevstvo slavena, Marvo Orbini, str 393.3 Isto, str 396.

tome da se od nje rastavi i oženi Jelisavetom, kćerkom njemačkog car Friedricha Lijepog4. Pregovore je 1336. godine bez sumnje vodio Palman Braht, vođa njemačkih najamnika u Srbiji, takozvane alemanski Garde. Kada je poslanstvo stiglo u Austriju i kada je mlada kneginjica čula za koga treba da se uda, "u jednu barbarsku zemlju na istoku, za jednog kralja tuđe vjere i već zenjeni" pala je u postelju iz koje nije ni ustala. Poslije ovog događaja Jelena se požurila roditi sina i tako umiri Dušana.I zaista, u zimu 1336 ili proljeće 1337 Jelena je na sumnjiv način dobila sina Uroša, i tako učvrstila svoj položaj na dvoru.

Poslije smrti bizantskog cara Andronika III, na vlast dolazi njegov maloljetni sin Ivan V, mjesto kojega je upravljalo regentstvo (patrijarh, carica-majka i veliki duks Aleksije Apokavk). Sa politikom regentstva se nije složio veliki domestik Jovan Kantakuzin, koji je očekivao da regentstvo pripadne njemu, kao najbližem suradniku Andronika III. U Bizantu je izbio građanski rat. Kantakuzin je u sukobu sa svojim protivnicima pretrpio poraz i povukao se u Srbiju. Dušan i Kantakuzin su, pod utjecajem kraljice Jelene, sklopili savez i donijeli odluku da svako od njih dvojice zadrži gradove koje osvoji. Kantakuzin je zajedno s vojskom u kojoj su se nalazili vojvoda Vratko, potomak Nemanjinog sina Vukana, i Jovan Oliver pretrpio neuspjeh prilikom osvajanja grada Sera.

Dušan je osvojio cijelu Albaniju, izuzev Drača, koji su držali Anžuvinci, i gradove u sjevernoj Grčkoj. Odnosi između Dušana i Kantakuzina su se pogoršali kada su agrarni feudalci iz Tesalije priznali Kantakuzina za svog cara (1343.). Kantakuzin je nove saveznike našao u Turcima Seldžuci, koji su gospodarili zapadnim dijelovima Male Azije. Neslavna zasluga za dovođenje Turaka u Europu regiji Ivanu Kantakuzina. Turci su prešavši Helespont (Dardanele) stupili na europsko tlo 1343. godine. Nakon raskida veza sa Kantakuzina, Dušan je uspostavio prijateljske odnose s regentstvo i Jovanom V. Prvi sukob između Turaka i Srba desio se maja 1344. godine u bitci kod Stefanijane. Turci su lukavstvom izvojevali pobjedu tako što su njihovi lako naoružani pješaci pobjegli uz brdo, dok su teško naoružani srpski konjanici morali sjašu i da konje ostave pod brdom. Turci su onda lako sišli s druge strane brda, uzjahali srpski konje i porazili teško pokretne, zadihane srpski vitezove, sada svedene na pješake. Pobijedili su 1345. godine despota (vojvodu iz narodnih pjesama) Momčila koji se osamostalio u Rodopima.

Srpski vojska je osvojila grad Ser 25. rujna 1345. godine. Osvojena je i Halkidikiju, uključujući Svetu Goru Atonsku. Uvidjevši da je Bizant oslabilo, Dušan odlučuje na ruševinama Bizanta podigne imperiju jednog mladog naroda punog snage. Nakon svih osvajanja Stefan Dušan je odlučio da se proglasi za cara. Sklopio je dogovor sa Svetom Gorom, koja je vizantiskog cara oduvijek smatrala za svog jedinog i legitimnog vladara. Svetogorski Protat je odlučio da se Dušanovo ime spominje u svim molitvama poslije imena bizantskog cara Jovana V. Za uzvrat, Dušan se obvezao da će poštivati autonomiju Svete Gore.

Kralj Stefan Dušan se proglasio za cara oko Božića (25. decembra 1345.) u gradu

Seru. Prema ustaljenim običajima carigradski patrijarh je krunisao careve na Istoku, a papa

4 Frederick I Habsburg i Friedrich Papuče (oko 1289-Jan 13, 1330) bio je kralj Njemačke iz dinastije Habsburg. On je bio kralj rival 1314-1322 i 1326-1330 je koregent sa Ludvigom IV Bavarskim

careve na Zapadu. Pošto se nije mogao nadati da će ga itko od ove dvojice okruniti, srpski

arhiepiskopija je uzdignuta na rang patrijaršije. Arhiepiskop Joanikije je postao prvi srpski

patrijarh. Stefan Dušan je okrunjen za cara Srba i Grka na Vaskrs (16. aprila 1346.) u Skoplju.

Krunidba su obavili srpski patrijarh Joanikije i Trnovski patrijarh Simeon. Obrazloženje za

ovaj postupak car Dušan je našao u učenju kršćanske crkve.

Sve što je nekada Gospod darovao prvom kršćanskom caru, Konstantinu Velikom,

prešlo je u Dušanove ruke. Misli se na zemlje i velike gradove "grčkog carstva" .Dušanova

titula sada je glasila: Voljom Božjom, blagoverni i Hristoljubivi car Srbljem i Grkom i zemlje

pomorske i svemu disu (zapadu).5 ''

Nakon što je Atos potpao pod vlast cara Dušana 1345, on je optužio grčkog protosa

Nifona, poglavara svih samostana na Svetoj Gori za mesalijanstvo (odnosno bogomilstvo), ali

je Nifona obranio sv. Grigorije Palama. Smatra se da je ova optužba politički motivirana, jer

je Dušan htio postaviti srpske umjesto grčkog poglavara.

Car Dušan je Hilandaru potčinio crkvu Svetog Nikole u Dobrušte kod Prizrena, crkvu

Svetih Arhanđela u Štipu, crkvu Svetog Nikole u Vranju sa naseljima i dobrima. Krajem

1347. godine car Dušan i carica Jelena posjetili su Hilandar. Prisustvo žena na Svetoj Gori je

zabranjeno, ali su one zajedno s djecom boravile tamo za vrijeme opsade Katalanaca. Car

Dušan je Hilandaru podario novac, obnovio manastirsku bolnicu. Carici Jeleni je dozvoljeno

da postane drugi ktitor kelije Svetog Save u Kareji. Zahvaljujući darovima cara Dušana,

Hilandar je postao najveće manastirsko vlastelinstvo u Srpskoj carstvu.

Car Stefan Dušan je umro 20. decembar 1355. godine, još uvijek mlad i u punoj snazi.

Uzrok smrti nikada nije utvrđen ali se govorilo o trovanju. Sahranjen je u svojoj zadužbini

manastiru Svetih Arhanđela kod Prizrena. Poslije Dušanove smrti Dušanovo carstvo je

postupno propada.

Kada su 1927. godine vršena arheološka iskopavanja na lokalitetu manastira, u

jugozapadnom dijelu crkve je nađen mramorni grob za koji je ustanovljnjno da je carev. U

grobu su pronađene ispreturane kosti koje su kasnije prenesene u crkvu Svetog Marka u

Beogradu gdje i danas počivaju.

5 Božidar Ferjančić - S. Ćirković, Stefan Dušan, kralj i car 1331-1355, Beograd 2005, str. 96.

RUKOPISI, IZDANJA I PREVODI DUŠANOVOG ZAKONIKA

Zakonik cara Stefana Dušana koji je donešen na dva zakonodavna sabora, 1349. i

1354. godine, nije sačuvan u originalu. Iako je Dušan ubrzo posle proglašenja Zakonika umro

(1355), a srpska država uskoro došla pod Osmansko carstvo (1459), Dušanov zakonik je i

dalje u naroduživeo, što najbolje dokazuju mnogi prepisi tog pravnog spomenika. Najstariji

prepis (verovatno najbliži originalu) potiče iz Struge (14. vek). Posle njega sledi prepis iz

Prizrena (15. vek), koji jenajpoznatiji, a zatim niz kasnijih prepisa koji se sadržinom

udaljavaju od starijih. Do danas jesačuvan u 25 pronađenih rukopisa (prepisa) nastalih u

razdoblju od 14. do 19. veka. Još nisu evidentirani svi pronađeni rukopisi iz 19. i 20. veka.6

Prva vijest o rukopisu Dušanova zakonika potiče od Jovana Rajića koji je u sednoj

knjizi svoje Istorije spomenu da je bio u Dečanima, ali da nije vidio „Knjigu prava“, odnosno

Dušanov zakonik.7 Prvi prevod Dušanova zakonika uradio je Jovan Hristijan Engel na

njemački jezik, ali jako loše. Pavle Jozik Šafarik je 1831. godine opisao tri rukopisa: Hodoški,

Rakovački i Ravanički. Šafarik je posle dvadeset godina saznao za još deset prepisa. Stojan

Novaković je 1898 godine izdao svoje istraživanje o Dušanovom zakoniku, koje i do danas je

ostalo osnova za istraživanje.8

Neki od poznatih prepisa Dušanovog zakonika su:

- Struški iz 1395. god. 9

Georgijevski je ustanovio da je hartija na kojoj je pisan italijanskog porijekla iz 1373/4

godine, pa je najvjerovatnije zakonik pisan neposredno posle, što ovaj prepis svrstava među

najstarije, odnosno, najblože pravom zakoniku. Sam jezik Struškog rukopisa je najbliži

srpskom govornom jeziku.

- Atonski oko 1418. god

Georgijevski je utvrdio da je hartija ovog rukopisa iz XV vijeka,a znak zvijezde koji je nađen

na njemu, je sa početka XV vijeka, najvjerovatnije oko 14181 godine.

- Hilandarski iz prve trećine 15. veka;

6 Aleksandar Solovjev, Zakonik cara Stefana Dušana 1349 i 1354 godine, Beograd 1980, str. 37-102.7 Rаичъ, Исторiя разыхъ словенскихъ народовъ найпаче Болгаръ, Хорватоъ и Сербовъ, II, 1794, 646.8 Stojan Novaković, Zakonik cara Stefana Dušana cara srpskog 1349 i 1354 godine, Beograd 1898, str. 65-849 Stojan Novaković, Navedno djelo, 65-85

Solovjev za ovaj rukopis tvrdi da je pisan na hartiji iz XV vijeka. Rukopis se čuva u

manastiru Hilandaru po kome je i dobio ime.

- Studenički iz 1426/36. god;

Aleksandar Solovjev je imao ocaj rukopis lično u svojim rukama. On ga je opisao dva puta i

stavio ga u XVII vijek.

- Bistrički iz 1444/54. god;

Georgijevski je ovaj prepis stavio između 1449 i 1454 godine. Ali Mošin ispitivajuči bodene

znakove na hartiji tvrdi da bi se vrijeme ovog prepisa moglo pomaći možda i do 1480.

- Baranjski iz 1479/99. god;

Mošin stavlja pisanje ovog rukopisa između 1515 i 1520 godine. Solovjev ovaj prepis stavio

između 1480 i 1490 godine.

-Prizrenski iz 1515/25.god;

Novaković i Stojanović svrstavaju ovaj prepis u XV ili XVI vijek ali na osnovu vodenih

znakova njegovo vrijeme ide između 1525-1530.

- Hodoški oko 1440.god;

Ovaj rukopis je definitivno izazvao najviše nedoimuca oko njegovog datiranja. Datiranja se

razlikuju i po nekoliko vijekova od XIV do XVI. Za rješenje ovog problema i nedoumica

najbolje je utvrditi starost po vodenim znacima na hartiji.

- Šišatovačku 1541 ;

Pisan je na Svetoj Gori 1541 i pisale su ga dvoje ruke, odnosno dva pisca. Vodeni znaci ovog

rukopisa nisu stručno proučeni pa se datiraju u XVIII stoljeće.

- Ravanićki polovina XVII;

Rukopis je pisan u prvoj polovini XII stoljeća.10

- Sofijski oko polovine XVII;

- Rakovački

- Borđoški

- Tekelijin iz 17. veka;

- Stratimirovićev s kraja 17. ili početka 18. v;

- Koviljski

- Patrijaršijski(Karlovački) iz 18.v;

- Karlovački

- Grbaljski, prepisan posle 1772. God;

- Vršački

10 Nikola Radojčić, Zakonik cara Stefana Dušana, Beograd 1960., str. 14-24.

- Popa Vasilija Nikolajevića iz Popinaca

- Jagićev

- Bogišićev iz polovine 19. v;11

Pored ovih prepisa postojao je i Rudnički (Beogradski) rukopis iz 17. v. koji je izgoreo u

Narodnoj biblioteci u Beogradu prilikom bombardovanja 6. aprila 1941.godine.

DUŠANOV ZAKONIK

11 Esad Kurtović, Historija jugoistočne Evrope razvijeni srednji vijek, Sarajevo 2010, str 50

Donošenje Dušanovog Zakonika uslovili su različiti, ekonomski i društveni momenti.

Sredinom XIV veka privremena moć feudalne Srbije dospela je do kulminacione tačke.

Osvajanja stranih teritorija imala su za posledicu porast etničke i političke raznolikosti društva

feudalne Srbije. Zbog njih se i pravni poredak feudalne Srbije suočio sa novim stranim

pravnim primjesama. Vladajuća srpska vlastela našla su se u složenoj i delikatnoj političkoj

situaciji. Sem toga, odnose izmenu vlastele i eksploatisanog sebarskog stanovništva trebalo je

regulisati po jedinstvenim pravnim kriterijumima i jedinstvenim pravnim sredstvom. Na

osnovama dotadašnjeg razvoja, sredinom XIV vijeka, stekle su se povoljne okolnosti da i

vladalac feudalne Srbije cementira i pravno izrazi svoju supremaciju. U suštini ti momenti

izazivali su potrebu da se stvori političko spajanje raznorodnih dijelova državne teritorije i

unificiranje pravnog poretka. Tim ciljevima imao je da posluži Dušanov Zakonik.

Donošenju Zakonika prethodili su značajni unutrašnjo-politički akti. Godine 1346.

srpska arhiepiskopija proglašena je za patrijaršiju, a kralj krunisan za cara. Izrada Dušanovog

Zakonika predstavljala je dopunsku, tj. propratnu pravno-političku aktivnost na liniji tih

događaja. Osnovano se misli da je inicijativa za nju data 1347. g. U izvore Dušanovog

Zakonika ubrajaju se: izvesni vizantijski propisi (osobito Vasilike), vladalačke povelje,

ugovori sa Dubrovnikom i pravni običaji.

Dušanov zakonik, u starim prepisima se još naziva Zakon blagovjernago cara Stefana, je

najvažniji zakon srednjovekovne Srbije. Donijet je na saboru vlastele i crkvenih

velikodostojnika, održanom na Vaznesenje 21. 5.1349. godine u Skoplju, i dopunjen je na

saboru održanom 31. 8. 1354. godine u Seru. Zakon je usvojen sa ciljem da se srpska država

uredi propisima koji bi važili za cijelo carstvo i podjednako za sve podanike. Nastaje u

vrijeme potpuno razvijenih feudalnih odnosa i izdiferenciranih klasnih obiježlja. Srbija je već

u to vrijeme prevazišla pravne običaje, postojeće pojedinačne pisane zakonske propise

domaćeg i vizantijskog porekla i Nomokanon (Zakonopravilo svetog Save).

Car Dušan je želio da sa jedne strane Zakonikom ojača centralnu vlast i učvrsti državu, a

sa druge strane da obuzda zahteve srpske velike vlastele, koja se u doba njegovih osvajanja

prekomjerno osilila i svojim decentralizmom slabila državnu vlast. Nema podataka o

reagovanju srpske vlastele i o njenom mogućem protivljenju ovom Zakoniku.

Kada je donijet Zakonik je imao 135 članova, da bi kasnije bio dopunjen i imao ukupno

201 član. Urađen je na temeljima Zakonopravila, koje je, po proglašenju autokefalnosti srpske

pravoslavne crkve 1219. godine, izdao Sava Nemanjić. Najvažnije mijesto u Zakonopravilu

su zauzimala crkvena pravila (kanoni) sa tumačenjem kanonista, ali je tu bio i čitav Prohiron i

deo Justinijanovih novela, ono što se nazivalo "gradski zakon". Zakonik sačinjava jedinstvenu

pravnu cjelinu zajedno sa dva vizantijska pravna akta: Zakon cara Justinijana (Justinijanov

zbornik) i skraćena Sintagma Matije Vlastara. Rad na Zakoniku je započet odmah posle

krunisanja Dušana za cara Srba i Grka (u originalu: car Srbljem i Grkom) 1346. godine. U

samom nazivu svoje titule car Dušan je istakao svoju namjeru da bude naslednik Vizantijskih

careva, a Srpsko carstvo je trebalo da nasledi Vizantijsko carstvo. Srbija je preko

Zakonopravila svetog Save već 130 godina primjenjivala rimsko-vizantijsko pravo, a

Dušanov zakonik je predstavljao potpuno ujedinjenje srpskog i vizantijskog pravnog poretka

u čitavoj državi. U prvoj grupi sistematizovanih članova nalaze se odredbe o crkvi. Crkva je

imala niz povlastica i kao vjerska institucija i kao najveći feudalac u Srbiji. Država štiti crkvu

u svakom poledu, a crkva svojim uticajem na religioznog srednjevekovnog čoveka osigurava

poslušnost državnoj vlasti kojoj pripisuje božansko poreklo. Ovakav odnos crkve i države

potiče iz Vizantije i ostao je nepromjenjen sve do propasti srpske države. Zakonikom se

regulišu osnovni staleški odnosi i određuje karakter državnog i društvenog uređenja, tako da

bi se mogao nazvati i “ustavom” srednjevekovne Srbije. Prava i obaveze vlastele i seljaka čine

sadržinu druge, veće grupe članova. Položaj vladara u odnosu na vlastelu, položaj crkvene i

svjetovne vlastele u odnosu na ostalo stanovništvo, njihova prava i dužnosti, kao i oblici

feudalne svojine, čine značajan deo Zakonika.12

Najviša vlast u feudalnoj Srbiji prve polovine 14. veka pripadala je vladaru. On je, ipak,

nije vršio samostalno, već uz pomoć državnog sabora. Zakonodavna vlast vladara, koji je bio

na čelu snažne centralizovane države, došla je do izražaja u donošenju Zakonika. Sabor se

sastojao od sveštenstva, vlastele, vladara i njegove porodice. To nije bilo narodno

predstavništvo, već skup privilegovanih staleža sa vladarom na čelu. Vlastela je bila moćni

povlašćeni stalež u Srbiji čija se moć zasnivala na njenim zemljišnim posedima, za razliku od

sebra – nepovlašćenog zavisnog stanovništva (meropsi, Vlasi, robovi i jedan deo seoskih

popova). Odredbe iz oblasti građanskog prava su u Zakoniku malobrojne: stvarno,

obligaciono, bračno i nasledno pravo.

12 Д. Јанковић, Српска феудална држава од XII до XV в., Историја државе и права југословенских народа (до 1918), Београд 1962, стр. 49 (dalje: Д. Јанковић, Српска феудална држава); Д. Богдановић, Душаново законодавство, Историја српског народа, I, Београд 1981, 558 (dalje: Д. Богдановић, Душаново законодавство).

Veliki dio Dušanovog zakonika je posvećen krivičnom pravu, kazne su bile vrlo surove, a

Dušanov zakonik je preuzeo iz vizantijskog prava sve vrste sakaćenja osim kastracije.

Organizacija sudstva u feudalnoj Srbiji nije bila jedinstvena. Postojalo je nekoliko vrsta

sudova čija je nadležnost bila podeljena po kategorijama stanovništva i vrstama krivičnih dijla

(crkveni, vlastelinski, državni). Pretpostavlja se da su postojali i rudarski sudovi koji su sudili

rudarima - Sasima.

Dušanov Zakonik ulazi u regulisanje kako međusobnih odnosa crkvenih ustanova tako

i crkve i države, a brine i o organizacionom jačanju crkve. Dušanov Zakonik propisuje i

sudski postupak i reguliše ga u pogledu njegovog toka, upotrebe izvesnih dokaznih sredstava.

Kako u izvjesnim materijalno-pravnim tako i u procesnim odredbama i Dušanov Zakonik

ozakonjuje nejednako postupanje s licima s obzirom na njihovu stalešku pripadnost.

DRŽAVNO-PRAVNO UREĐENJE

Razvitak društvenih i državnih odnosa u Srbiji bio je podložan utjecaju razvijenijeg

Bizantskog Carstva, koje je i u razdoblju opadanja svoje moći vršilo snažan upliv na

pravoslavne zemlje. Ovaj utjecaj je posebno značajan kada se promatra pravni život

srednjovjekovne srpske države. Značajna je pojava Sintagme Matije Vlastara, solunskog

monaha i kanonista, napisane na grčkom jeziku 1335. godine. To je također bio

nomokanonski zbornik kojim je obuhvaćena građa crkvenog i građanskog prava.

U srpski pravni sistem ušla je jedna naročita redakcija Sintagme koje nema u grčkim

rukopisima. To je originalna srpske revizija načinjena na temelju prijevoda ohridske redakcije

Sintagme. Ta "skraćena Sintagma" očišćena je od svih suviše vizantofilskih pravnih odredbi i

tumačenja, od većine crkvenih propisa i bila je pogodnija za korištenje u svjetovnim

sudovima, čemu je i bila namijenjena. Osim ovih općih crkvenih pravila, svedenih na

četvrtinu ukupno preuzetog teksta Sintagme, revizijom su izostavljene i sve odredbe koje

nemaju zakonsku sankciju, ostavljeni su gotovo bez promjena svi zakoni bizantskih careva

koji su u grčkim zemljama, u "Romaniji", odavno važili kao zakon, a u Srbiji do tada bili

poznati preko Nomokanon svetog Save. 13

Pored Skraćene Sintagme i Pravila Jovana Posnik (carigradski patrijarh 582-595),

prerade duhovnog priručnika od strane Matije Vlastara, Justinijanov zakon je ušao uglavnom

u sve zbornike Dušanovog zakonodavstva. 14

U prvoj skupini sistematizovanih članova nalaze se odredbe o crkvi. Utvrđena su

sudska prava crkve, opća obveznost crkvenog braka, predviđene su sankcije za suzbijanje

utjecaja latinske crkve i raznih jeresi. Crkva je imala niz povlastica i kao vjerska institucija i

kao najveći feudalac u Srbiji. Država štiti crkvu u svakom pogledu, a crkva svojim utjecajem

na religioznog srednjovjekovnog čovjeka osigurava poslušnost državnoj vlasti kojoj pripisuje

božansko porijeklo. S obzirom na to da Zakonik reguliše osnovne staleške odnose i određuje

karakter državnog i društvenog uređenja, mogao bi se uvjetno nazvati "ustavom"

srednjovjekovne Srbije. Položaj vladara u odnosu na vlastelu, položaj crkvene i svjetovne

vlastele u odnosu na ostalo stanovništvo, njihova prava i dužnosti, kao i oblici feudalne

vlasništva, sačinjavaju značajan dio Zakonika.

VLADAR

13 Д. Богдановић, Душаново законодавство, 560; А. Соловјев, Законодавство Стефана Душана цара Срба и Грка, 1928, 88 (dalje: А. Соловјев, Законодавство Стефана Душана).14 Д. Богдановић, Душаново законодавство, 560

Vladar je bio, prije svega, vrhovni vojskovođa. U srednjem vijeku, ispunjenom stalnim

ratovima, često je lično vršio tu funkciju. Kao nositelj vrhovne sudske vlasti izdvojio je neke

slučajeve iz nadležnosti drugih sudova i povjerio ih svom sudu. Zakonodavna vlast vladara,

koji je bio na čelu snažne centralizirane države, došla je do izražaja posebno u donošenju

Zakonika. Upravna vlast je ojačala baš u doba Stefana Dušana i ostvarivala se preko

razgranatog feudalno-činovničkog aparata, što je imalo za posljedicu uvođenje novih titula i

zvanja po ugledu na Vizantiju. Između vladara i njegovih feudalaca postojalo je neprekidno

suparništvo. Vladar je želio jaku centralnu vlast, dok je vlastela željela jačanje svoje moći i

uvećavanje posjeda.

I Bizantu i Srbiji je tijekom cijelog srednjeg vijeka ostao stran komplikovani

hijerarhijski odnos vazalnosti, koji je karakterističan za zapadne feudalne države. Jaka

centralna vlast i zavisnog velikog i malog plemstva direktno od vladara, bila je karakteristika

ovog tipa feudalnih odnosa. Ne razumijevajući specifičnost krunskog vazaliteta, neki zapadni

autori su pobijali mogućnost postojanja feudalizma u Bizantu i njezino državno uređenje

uspoređivali sa starim istočnim despotijama. 15

ODNOS CRKVE I DRŽAVE

Crkva u Srbiji nije imala pretenzija na svjetovnu vlast, pa se i njezin položaj prema

vladaru, predstavniku države, razlikuje od položaja crkve na zapadu. Kada se srpski crkva

odvojila od ohridske i dobila svog arhiepiskopa, njezin ugled je znatno porastao. Od

nesamostalne raške episkopije, koja je bila oslobođena podređenosti Ohridskoj arhiepiskopiji

1219. godine, ona je izrasla do patrijaršije 1346. godine. Takav njezin razvoj jačao je pozicije

srpskog državne neovisnosti, ali istovremeno on je odgovarao i posebnim vjerskim i

društvenim interesima i zahtjevima crkve.16

Upliv crkve u državi bio je olakšan i ekonomskom moći njezinih ustanova. Crkvene

ustanove nisu bile samo idejni akteri već i najkrupniji korisnici feudalnog načina proizvodnje.

I prije donošenja Zakonika crkva je posjedovala velika feudalna imanja.17

Crkva ima pravo sudi za izvestni stvari, koje spadaju u isključivu nadležnost crkvenih

sudova, svim pravoslavnim podanicima carstva (čl. 12). Svi sporovi koji se tiču klera također

spadaju u nadležnost crkve. Zakonik predviđa mogućnost da vlastela putem sile traži neko

15 S. Ransimen, Vizantijska civilizacija, prevela Bosanka Kurtovich, Subotica — Beograd 1964, 58.16 Б. Недељковић, О саборима, 5917 Г. Острогорски, Однос цркве и државе у Византији, 234-237

svoje pravo od pripadnika klera i pokušava to spriječiti (čl. 30). Kao veliki feudalni posjednik,

crkva je sudila sve sporove između zavisnog stanovništva naseljenog na njenoj zemlji.

VLASTELA

Vlastela je činila moćni povlašteni Stelaż u Srbiji. U Zakonniku se spominju velika i

mala vlastela. Moć vlastele se zasnivala na njenim zemljišnim posjedima, baštinama, koje su

jedna od osnovnih karakteristika feudalnog sistema. Baštinom je vlastelin mogao slobodno

raspolagati, mogao ju je prodati, dati u miraz, ili pokloniti, i to bez ikakvih ograničenja.

Baštinski posjed je u pravilu bio nasljedan.18 Zakonik potvrđuje prava vlastele: "Vlastela i

vlasteličići, koji se nalaze u državi carstva mi, Srblji i Grci, što je kome dalo carstvo mi u

baštinu iu hrisovulji, i što drže do ovoga sabora baštine da su sigurne" (čl. 39 ).

ZAVISNO STANOVNIŠTVO

U Dušanovom zakoniku često nailazimo na jedan termin koji je bio povod za stvaranje

različitih mišljenja o pravnoj i ekonomskoj podjeli stanovništva. To je termin sebar.U

Zakoniku se sebar obično protivstavlja vlastelinu i zbog toga su neki znanstvenici došli do

zaključka da je to zbirna imenica za cjelokupno nepovlašćeno stanovništvo. U tu kategoriju bi

spadalo i ovisno stanovništvo i gradsko stanovništvo u unutrašnjosti Srbije.

Cjelokupno nevlasteosko stanovništvo u srednjovjekovnoj Srbiji nosilo je zajedničko

ime: sebri. U stalež sebara ulazili su dakle: feudalno zavisni zemljoradnici - Merops, feudalno

zavisni stočari - Vlasi, feudalno ovisne seoske zanatlije i sokalnici, otroci - srednjovjekovni

robovi i jedan dio seoskih popova. Stanovnici gradova - nevlastela (trgovci i obrtnici) nisu

ulazili u stalež sebara, već su sačinjavali posebnu skupinu stanovništva s određenim pravima i

dužnostima.

Pored osnovnih obaveza, zavisni stanovnici imaju i obvezu da zajedno sa svojim

vlastelinom popravljaju gradske zidine, čuvaju stražu na cestama zbog stalne opasnosti od

razbojnika, da primaju na stan i hranu cara i njegovu pratnju i vlastelina kada se nalazi na

putu.19

18 К. Јиречек и Ј. Радонић, Историја Срба, II, 67

19 М. Благојевић, Земљорадња у средњовековној Србији, Београд 1973, 339-396.

KRIVIČNO PRAVO

Veliki dio Dušanovog zakonika je posvećen kaznenom pravu. Uvodi se i novi termin

za kazneno djelo - "sagrešenije", što podrazumijeva prekršaj izvjesne državne norme ili

moralne zapovijedi koja je imala značaja za državu. U kaznenom pravo najviše dolazi do

izražaja staleška razlika, karakteristična za sva srednjovjekovna prava. Za ista kaznena djela

pripadnici različitih staleža se kažnjavaju različitim kaznama.

"I ako vlastelin, ili vlasteličić, opsuje sebra,da platiti sto perpera; akuli sebar opsuje

vlastelina, ili vlasteličići,da platiti sto perpera i da se osmudi "(čl. 55).

Kaznena odgovornost je po Zakonu uglavnom individualna, mada još uvijek postoji

kolektivna otgovornost za neka kaznena djela. Za nevjeru koju počini vlastelin plaća i njegova

kuća (čl. 52). Kuća, koja ujedno označava i obitelj, odgovorna je za "zlo" koje učini njezin

član: "I tko zlo učini, brat ili sin, ili srodnik, koji su u jednoj kući, sve platiti gospodar kuće, ili

da dade tko je zlo učinio "(čl. 71). Najčešće se predviđa kolektivna odgovornost za naselje za

raznovrsna kaznena djela - vađenje mrtvaca iz grobova (čl. 20), skrivanje razbojnika u selu

(čl. 145), zabranjivanje trgovcu da prenoći u selu (čl. 159), skrivanje zlatara u selu (čl . 169)

itd.

KAZNENI SISTEM

Običajnopravni način kažnjavanja izvršitelja kaznenog djela putem krvne osvete i

sustav zakonske kompozicije zamijenjeni su u Dušanovom Zakoniku kaznama koje predviđa i

izvršava država. Ustanova običajnog prava - vražda, po kojoj je izvršitelj kaznenog djela

ubojstva bio dužan da određenu sumu novca kao naknadu obitelji ubijenoga, vrlo se dugo

zadržavala u Srbiji.20

Crkva je, u skladu s učenjem o pokajanju grijeha, uzela tu dužnost na sebe, koristeći u

tu svrhu složeni sustav crkvenih epitimija pored redovite državne kazne. Želeći ovu ideju

unese u svjetovno pravo, crkva preporučuje izricanje kazni koje daju vremena "grešniku "da

se pokaje.21

Postojao je veliki broj tamnica na crkvenim, vlastelinskim i državnim posjedima, na

carskom i patrijarhovom dvoru. Moguće je da su ove tamnice služile za ispitivanje optuženih, 20 А. Соловјев, Законодавство Стефана Душана, 129-14021 А. Соловјев, Законодавство Стефана Душана, 148 -149

kao i za kažnjavanje ovisnog stanovništva za razne povrede njihovih dužnosti. "Po sebi se

razumije, da nije tamnica bila za privatne podanike uvijek kazneni zatvor, nego i istražni

pritvor i prinudno sredstvo za naplaćivanje od njih globa i svakojakih dažbina."22

ORGANIZACIJA SUDOVA

Sudska organizacija u feudalnoj Srbiji nije bila jedinstvena. Postojalo je nekoliko vrsta

sudova, čija je nadležnost bila podijeljena i po kategorijama stanovništva i po vrstama

kaznenih djela, odnosno sporova.

Članovi 171. i 172. Zakonika ističu načelo zakonitosti i nalažu sudijama da sude po

pravdi i zakoniku "a da ne sude po strahu od carstva mi".

Crkveni sud je postojao, ne kao tvorevina države, koja je dio svojih sudskih prava

prenijela na crkvu, već kao samostalna i neovisna institucija.

DONOŠENJE PRESUDA

Presuda treba da se zasniva na zakonu. Pored Dušanovog zakonika, to podrazumijeva i

bizantske zakone koji su važili u Srbiji, crkvene zakone i neke odredbe običajnog prava.

Zakonik daje svakome pravo da putem suda dođe do pravde i zaštite, a ako mu to ne uspije

putem redovitih sudova, može doći na carev dvor. To se, ipak, ne odnosi i na robove: "I tko

nevoljan dođe na dvor carev, da se svakome učini pravda, osim roba vlasteoskog" (čl. 72).

Presuda je možda i ranije bila pisana, ali Zakonik uvodi kao opće obaveznu pisanu presudu u

dva primjerka: "Sve sudije što sude da upisuju sudove i da drže kod sebe, a upisavši, drugo

pismo da ga dadu onomu, koji se bude opravdao na sudu . Suci da šalju pristave dobre, prave i

vjerodostojne "(čl. 163). Ova obveza se ponavlja u čl. 181: "i što će komu suditi sudije, svaku

osudu da upisuju, kako ne bi bilo nekoje potvore, da se rješava po zakonu carevu."

IZVRŠENJE PRESUDE

Izvršenje presude je dugo vremena imalo privatni znak. Kasnije ovu obavezu preuzima

država na sebe i zabranjuje privatnim osobama da sama izvršavaju presudu. To je bio posao

22 Д. Јанковић, Српска феудална држава, 87

inokosnog sudskog organa - pristava. On je sa sobom morao nositi pismenu presudu, koju je

trebalo izvršiti i u svemu se morao strogo pridržavati te presude. Izvršenik je pristava mogao

tužiti za zloupotrebu, a kada bi se zlouporaba dokazala, kazna je bila vrlo stroga: "akoli se

nađe da su prepravili sud, da im se ruke otseku i jezik odreže" (čl. 162). S druge strane, nitko

nije smio odbiti izvršenje presude od strane sudskog organa: "Tko se nađe da je odbio sudijina

sokalnika, ili pristava, da se oplijeni i da mu se uzme sve što ima." (Čl. 107). U slučaju da

pristav zbog protivljenja zataji presudu, sudac treba napisati službeno pismo kefaliji ili

vlastelinu, u čijoj se području nalazi "preslušnik", da oni izvrše presudu: "Suci, kuda šalju

pristave i pisma svoja, ako se ko ogluši i odbije pristava, da pišu sudije pismo kefalijama i

vlasteli, u čijoj budu oblasti oni nepokornici, da svrše za to vlasti što pišu suci, ako ne svrše

vlasti da se kazne kao nepokornici "(čl. 178).

ZAKLJUČAK

Donošenje Dušanovog Zakonika uslovili su različiti, ekonomski i društveni momenti.

Dušanov zakonik, u starim prepisima se još naziva Zakon blagovjernago cara Stefana, je

najvažniji zakon srednjovijekovne Srbije. Donijet je na saboru vlastele i crkvenih

velikodostojnika, održanom na Vaznesenje 21. 5.1349. godine u Skoplju, i dopunjen je na

saboru održanom 31. 8. 1354. godine u Seru. Veliki dio Dušanovog zakonika je posvećen

krivičnom pravu, kazne su bile vrlo surove, a Dušanov zakonik je preuzeo iz vizantijskog

prava sve vrste sakaćenja osim kastracije. Organizacija sudstva u feudalnoj Srbiji nije bila

jedinstvena. Postojalo je nekoliko vrsta sudova čija je nadležnost bila podjeljena po

kategorijama stanovništva i vrstama krivičnih dijela (crkveni, vlastelinski, državni).

Pretpostavlja se da su postojali i rudarski sudovi koji su sudili rudarima - Sasima.

Dušanov Zakonik ozakonjuje nejednako postupanje s licima s obzirom na njihovu

stalešku pripadnost. Još mnogo propusta napravio je car Dušan prilikom sastavljanja

zakonika.

Problem proučavanja samog zakonika je veliki jer nije sačuvan sam original, a

rukopisi samog Zakonika su prošli kroz nevještu redukciju zakona, odnosno grupisanje

zakonika po prirodi sličnih, što je velika prepreka. Bitno je napomenuti da večina prepisa

Zakonika se nalazi u Pragu koje je Šafarik tamo prenio.

IZVORI I LITERATURA

Izvori:

Ћирковић, Сима. "Извори Мавра Орбина". У Краљевство Словена, Мавро Орбин, 379-428. Београд 1968.

Literatura:

Aleksandar Solovjev, Zakonik cara Stefana Dušana 1349 i 1354 godine, Beograd 1980 Božidar Ferjančić - S. Ćirković, Stefan Dušan, kralj i car 1331-1355, Beograd 2005 Esad Kurtović, Historija jugoistočne Evrope razvijeni srednji vijek, Sarajevo 2010

Nikola Radojčić, Zakonik cara Stefana Dušana, Beograd 1960

Rаичъ, Исторiя разыхъ словенскихъ народовъ найпаче Болгаръ, Хорватоъ и

Сербовъ, II, 1794

S. Ransimen, Vizantijska civilizacija, prevela Bosanka Kurtovich, Subotica —

Beograd 1964

Stojan Novaković, Zakonik cara Stefana Dušana cara srpskog 1349 i 1354 godine, Beograd 1898

А. Соловјев, Законодавство Стефана Душана цара Срба и Грка, 1928

Д. Богдановић, Душаново законодавство, Историја српског народа, I, Београд

1981

Д. Јанковић, Српска феудална држава од XII до XV в., Историја државе и права

југословенских народа (до 1918), Београд 1962

Јиречек К. и Радонић Ј., Историја Срба I и II, Београд 1952

М. Благојевић, Земљорадња у средњовековној Србији, Београд 1973

Острогорски Г., Однос цркве и државе у Византији, О веровањима и

схватањима Византинаца, Сабрана дела, V, Београд 1970