Ang Atong Panulundon: Usa ka Mubong Kasaysayan sa Ang

ANG ATONG PANULUNDON

Usa ka Mubong Kasaysayan sa Ang Simbahan niJesukristo sa Mga Santos sa Ulahing mga Adlaw

ANG ATONG PANULUNDON

Usa ka Mubong Kasaysayan sa Ang Simbahan niJesukristo sa Mga Santos sa Ulahing mga Adlaw

Gimantala sa Ang Simbahan ni Jesukristo sa mga Santos sa Ulahing

mga Adlaw

Pahina 61: Si Joseph Smith sa Bilangguan sa Liberty, ni Greg Olsen. © Greg OlsenPahina 84: Ang katapusan sa Kalye Parley, ni Glen Hopkinson © Glen Hopkinson

© 2003 sa Intellectual Reserve, Inc.Tanang mga katungod gigahin.

Giimprinta sa Tinipong Bansa sa Amerika

Pagtugot sa Iningles: 11/96Pagtugot sa paghubad: 11/02

Hubad sa Our Heritage: A brief history of the Church of Jesus Christ os Latter-day Saints

Cebuano

Pasiuna v

Kapitulo 1: Ang Unang Panan-awon 1

Kapitulo 2: Pagtukod sa mga Katukuran sa Simbahan 6

Kapitulo 3: Pagtukod sa Gingharian sa Kirtland, Ohio 25

Kapitulo 4: Pagtukod sa Zion sa Missouri 45

Kapitulo 5: Sakripisyo ug mga Panalangin didto sa Nauvoo 67

Kapitulo 6: Hugot nga Pagtuo sa Matag Lakang 85

Kapitulo 7: Pagpatindog og Bandila ngadto sa mga Nasud 100

Kapitulo 8: Usa ka Panahon sa mga Pagsulay ug mga Pagsukod 115

Kapitulo 9: Ang Nagkadako nga Simbahan 130

Kapitulo 10: Ang Simbahan sa Tibuok Kalibutan 149

Kapitulo 11: Ang Simbahan Karon 165

Panapos 179

Endnotes 181

Mga Sulod

iii

Matag propeta niini nga dispensasyon mihatag og saksi sa balaan nga misyon sa Manluluwas, nga si Jesukristo.

Ang sentro nga mensahe niini nga libro mao ang mensahe nga gipahayag sa Ang Simbahan ni Jesukristo sa mga Santos saUlahing mga Adlaw sukad sa pagsugod niini. Si Joseph Smith, ang una nga propeta niini nga dispensasyon, mitudlo:

“Ang sumbanang mga baruganan sa atong relihiyon mao angmga pagpamatuod sa mga Apostoles ug mga Propeta, kabahin niJesukristo, nga Siya namatay, gilubong ug mibangon pag-usab saikatulo nga adlaw, ug misaka ngadto sa langit; ang tanang ubangmga butang kabahin sa atong relihiyon mga dugang lamangngadto niini.”1

Matag propeta kinsa misunod ngadto ni Joseph Smithmidugang sa iyang kaugalingong saksi ngadto sa balaang misyonsa Manluluwas. Ang Unang Kapangulohan mipamatuud:

“Sama niadtong gitawag ug gi-orden ngadto sa pagsaksi niJesukristo ngadto sa tibuok kalibutan, kami nagpamatuod ngaSiya nabanhaw nianang buntag sa Pasko sa Pagkabanhaw hapitduha ka libo ka tuig na ang milabay, ug nga Siya buhi karon. Siyaadunay mahimayaon, imortal nga lawas nga unod ug mga bukog.Siya ang Manluluwas, ang Kahayag ug Kinabuhi sa kalibutan.”2

Minilyong matinud-anon nga mga Santos usab adunay mgapagpamatuod sa pagkabalaan ni Jesukristo. Kini nga kahibalomidasig kanila sa paghimo sa mga sakripisyo nga gikinahanglansa pagtukod sa Ang Simbahan ni Jesukristo sa mga Santos saUlahing mga Adlaw, ang gingharian sa Dios sa yuta. Ang istoryasa pagtukod sa Simbahan usa ka istorya sa hugot nga pagtuo,pagpahinungod ug hingpit nga kalipay. Kini ang istorya sa buhinga mga propeta kinsa mitudlo sa mga kamatuoran sa Dios

Pasiuna

v

vi

ngadto sa moderno nga kalibutan. Kini ang istorya sa mga lalakiug babaye sa tanang matang sa panginabuhi kinsa nangita sakahingpitan sa ebanghelyo ni Jesukristo ug, pagkakita niini,andam nga mohimo sa tanan aron mahimong mga tinun-an saManluluwas. Kining lig-on nga mga Santos mipadayon bisan paman sa mga pag-antus sa kaayo sa Dios ug sa hingpit nga kalipaysa iyang gugma. Sila mibilin og usa ka kasaysayan sa hugot ngapagtuo, kaisug, pagka masulundon, ug sakripisyo.

Ang kabilin sa hugot nga pagtuo nagpabilin karon. Ang mgaSantos sa Ulahing mga Adlaw sa tibuok kalibutan mao angmodernong mga unang lumulupyo sa ilang kaugalingong mgadapit, diin sila nagpuyo uban sa hugot nga pagtuo ug kaisug sapanahon nga puno sa bag-ong mga hagit ug mga kahigayunan.Aduna pay mga istorya sa hugot nga pagtuo nga wala panahisulat. Matag usa kanato adunay kahigayunan sa pagbilin ogusa ka kabilin sa daghang kaliwatan nga mosunod aron motabangkanila sa pagsabot sa hingpit nga kalipay sa pagpuyo ugpagpakig-ambit sa ebanghelyo ni Jesukristo.

Sa atong pagkat-on og dugang mahitungod sa hugot ngapagtuo niadtong nag-una kanato, atong labaw nga masabtankadtong kinsa atong giubanan sa paghatag og saksi saManluluwas ug tabangan sa pagtukod sa iyang gingharian. Kita makahimo og hugot nga tinguha sa pagpuyo nga labawngmatarung isip matinud-anong mga tinun-an sa GinoongJesukristo.

Ang Atong Panulundon

Ang

Tin

ipon

g Ba

nsa

sa A

mer

ika

niad

tong

184

7. K

ini n

ga m

apa

nagp

akit

a og

mga

nah

imut

anga

n ug

mga

gia

gian

sa p

agpa

naw

nga

mah

inun

gdan

on s

a un

ang

kasa

ysay

an s

a Si

mba

han.

vii

Pasiuna

Ang

gia

gian

sa

mga

Sa

ntos

nga

dto

sa k

asad

pan

N

IND

IAN

TE

RR

ITO

RY

IOW

A

MIS

SOU

RIILL

INO

ISIND

IAN

A OH

IO

NEW

YO

RK

PEN

NSY

LVA

NIA

VE

RM

ON

T

Dag

at s

a A

tlant

iko

CA

NA

DA

010

00K

M20

040

060

080

0

6

8 7

9

5

13

1110

24

ME

XIC

O

12

Dag

at s

a Pa

sipi

ko

1. P

alm

yra,

New

Yor

k 2

. Har

mon

y, P

enns

ylva

nia

3. F

ayet

te, N

ew Y

ork

4. C

oles

vill

e, N

ew Y

ork

5. K

irtl

and

, Oh

io 6

. Ind

epen

den

ce, M

isso

uri

(Jac

kson

Cou

nty

) 7

. Lal

awig

an s

a C

lay,

Mis

sou

ri 8

. Far

Wes

t, M

isso

uri

9. N

auvo

o, I

llin

ois

10. C

arth

age,

Ill

inoi

s11

. Win

ter

Qu

arte

rs12

. Dak

baya

n sa

Sal

t Lak

e, U

tah

TIN

IPO

NG

BAN

SASA

AMERIK

A

Ang pagbasa sa kasulatan nakapahimo sa batan-ong Joseph Smith sapagpangutana sa Ginoo mahitungod kon unsa nga simbahan ang tinuod.

Ang Panginahanglan Alang sa Pagpahiuli

Human sa kamatayon sa mga Apostoles ni Jesukristo, anggahum sa priesthood ug daghan sa mga kamatuoran saebanghelyo gikuha gikan sa yuta, nagsugod sa usa ka taas ngapanahon sa espirituhanong kangitngit nga gitawag og dakongApostasiya. Ang propeta nga si Amos matagnaong nakakita niininga pagkawala, ug mipahayag nga ang panahon moabut ngaadunay “ipadala nga kagutmanan sa yuta, dili kagutmanan satinapay, ni kauhaw sa tubig, hinunoa sa pagpatalinghug sa mgapulong ni Jehova” (Amos 8:11). Sa panahon sa taas nga mgakatuigan sa Apostasiya, daghang mga matinuoron nga mga lalakiug mga babaye mipangita sa kahingpitan sa kamatuoran saebanghelyo apan wala makakita niini. Ang mga magtutudlo saubang mga tinuohan misangyaw og nagkalain-lain nga mgamensahe ug mitawag sa mga lalaki ug mga babaye sa pag-ubankanila. Bisan og kadaghanan kanila matinuoron sa ilang tuyo,wala kanila ang hingpit nga kamatuoran o ang awtoridad sa Dios.

Bisan pa niana, ang Ginoo sa iyang kalooy misaad nga angiyang ebanghelyo ug ang gahum sa priesthood usa ka adlawniana mabalik ngadto sa yuta, dili na gayud makuha pa pag-usab.Sa pagsugod sa ikanapulog siyam ka siglo, ang iyang saad hapitna matuman ug ang taas nga kagabhion sa apostasiya hapit namahuman.

Ang Kaisug sa Batan-ong Joseph Smith

Sayo sa 1800, ang pamilya nila ni Joseph ug Lucy Mack Smithmipuyo sa Lebanon, New Hampshire, sa Tinipong Bansa sa

KAPITULO UNO

Ang Unang Panan-awon

1

2

Amerika. Sila mapainubsanon, dili ilado nga mga tawo kinsananinguha sa ilang panginabuhi pinaagi sa paghago. Ang ilangikalimang anak, si Joseph Jr., pito ka tuig pa ang pangidaron sadihang naluwas siya sa usa ka epedimya sa tipos nga maoynakaingon sa labaw sa 3,000 nga mga kamatayon sa dapit sa NewEngland. Samtang siya nagpaayo, usa ka grabe nga pagkatakboydiha sa uyok sa bukog sa iyang wala nga bitiis, ug ang halos dilina maantus ang kasakit milungtad labaw pa sa tulo ka semana.

Ang lokal nga tig-opera mihukom nga ang bitiis kinahanglannga putlon, apan sa pagpamugos sa inahan ni Joseph, lain ngadoktor gipadala. Si Nathan Smith, usa ka doktor gikan sa duol nga Kolehiyo sa Darthmouth, miingon nga siya maningkamot sapagsulay sa pagluwas sa bitiis pinaagi sa bag-o ug labing sakit ngapamaagi sa pagkuha sa bahin sa bukog. Ang doktor midala ogmga pisi aron sa paggapos sa bata, apan si Joseph misupak, nganag-ingon nga iyang antuson ang operasyon nga wala niini. Siyausab mibalibad sa nag-inusarang matang sa anestisya nga anaaalang kaniya, ug mihangyo lang nga ang iyang amahan mogakuskaniya sa panahon sa operasyon.

Si Joseph milahutay sa operasyon uban sa dakung kaisug, ug sidoktor Smith usa ka maalamon nga doktor sa nasud, miluwas sabitiis ni Joseph. Si Joseph miantus sa taas nga panahon sa wala pamayo ang iyang bitiis ug makalakaw nga wala nay sakit. Humansa operasyon ni Joseph, ang pamilyang Smith mibalhin ngadto saNorwich, Vermont, diin sila miantus sa tulo ka tuig nga walay ani,ug dayon mibalhin sa Palmyra, New York.


Isip usa ka batan-ong lalaki, si Joseph Smith mitabang sa iyangpamilya sa paglimpyo sa yuta, paghakut og mga bato, ug naghimoog daghang laing mga buluhaton. Ang iyang inahan, si Lucy,mitaho nga ang batang si Joseph mihunahuna sa mga butang ugkasagaran mihunahuna kabahin sa kaayohan sa iyang imortal ngakalag. Labaw siyang naghunahuna kon diin sa mga simbahan nga


3

nagsangyaw sa dapit sa Palmyra ang tinuod. Sa iyang pagpasabutdiha sa iyang kaugalingong mga pulong:

“Niini nga panahon sa dako nga kasamok, ang akonghunahuna gitawag ngadto sa mahinungdanon nga pamalandongug dako nga kabalisa; apan, bisan ang akong mga pagbati lawonug sa kasagaran makatandog, sa gihapon ako nagpahilayo saakong kaugalingon gikan niini nga mga pundok bisan pa og akomotambong sa ilang daghan nga mga tigum sa kasagaran kon angpanahon motugot. Sa paglabay sa panahon ang akong hunahunaingon og mihilig ngadto sa tinuohan sa Methodist, ug ako mibatiog gamay nga kadasig nga makighiusa uban kanila; apanhilabihan ang kalibug ug kagubot taliwala sa nagkalain-lain ngamga tinuohan, nga kini dili mahimo sa usa ka batan-on nga tawonga sama kanako, nga walay kasinatian sa mga katawhan ug mgabutang, aron pagkab-ut sa usa ka piho nga paghukom kinsa angtinuod ug kinsa ang sayup.…

“Samtang ako nanlimbasug ubos sa hilabihan nga kalisudtungod sa mga panagbangga niini nga mga nagkalain-lain ngamga pundok sa mga relihiyon, ako usa ka adlaw nagbasa saEpistola ni Santiago, kapitulo uno ug ikalima nga bersikulo nganag-ingon: Kon hain kaninyo ang nagkulang sa kaalam, papangayoasiya sa Dios, nga naghatag sa tanan nga katawhan sa walay pagdumili,ug walay pagkasuko; ug kini ihatag ngadto kaniya.

“Wala pay bisan unsa nga tudling sa kasulatan nga mituhopuban sa labaw nga gahum ngadto sa kasingkasing sa tawo kay sanahimo niini nga panahon ngari kanako. Kini ingon og misuloduban sa makusog nga gahum ngadto sa matag tipik sa akongkasingkasing. Ako mipalandong niini pagbalik-balik, sa kasayurannga kon adunay tawo nga nagkinahanglan og kaalam gikan saDios, ako mao; kay kon unsaon pagbuhat ako wala masayud, ughangtud nga ako makaangkon og dugang pa nga kaalam ngalabaw pa kay sa kaniadto nga ako aduna, niana nga panahon akodili gayud masayud; kay ang mga magtutudlo sa relihiyon ug sanagkalainlain nga mga pundok misabut sa sama nga mga pulongsa kasulatan sa nagkalainlain nga paagi ngadto sa pagwagtang sa


4

tanan nga mga pagsalig diha sa paghusay sa pangutana pinaagi sa pagdangop ngadto sa Biblia.

“Sa kadugayan ako miabut sa paghukom nga ako kinahanglannga magpabilin sa kangitngit ug sa kalibug, o ako kinahanglanmobuhat ingon sa gisugo ni Santiago, nga mao, angpagpangutana sa Dios” (Joseph Smith—Kasaysayan 1:8, 11–13).

Sa usa ka maanindot nga buntag sa tingpamulak niadtong1820, nag-inusara sa kakahuyan duol sa iyang panimalay, siJoseph Smith miluhod ug misugod sa pagtugyan sa mga tinguhasa iyang kasingkasing ngadto sa Dios, naghangyo sa paggiya.Iyang gihulagway ang unsay nahitabo:

“Sa kalit lamang ako gipugngan sa usa ka gahum nga hingpitmibuntog kanako ug adunay kahibulongan nga gahum ibabawkanako nga mao ang mipugong sa akong dila aron ako dilimakasulti. Bagâ nga kangitngit ang mialirong kanako ug kinigipakaingon ko sa makadiyut ingon og ako gitakda ngadto sa kalit nga kalaglagan” (JS—K 1:15).

Ang kaaway sa tanang pagkamatarung nasayud nga si Josephadunay dako nga buluhaton nga himoon ug misulay sa paglaglagkaniya, apan si Joseph, nanlimbasug sa tanan niyang kusog,mitawag sa Dios ug sa dayon giluwas:

“Dinhi niini nga higayon sa dako nga kahadlok, ako nakakitaog usa ka dako nga gilis sa kahayag ibabaw gayud sa akong ulo,labaw sa kahayag sa adlaw, nga nag-anam og paubos hangtudkini mipadapat kanako.

“Diha-diha nga kini mipakita ako nakakaplag sa akongkaugalingon nga giluwas gikan sa kaaway nga migapos kanako.Sa diha nga ang kahayag midapat kanako ako nakakita ug duhaka Personahe, kansang kahayag ug himaya dili mahulagway,nagtindog ibabaw kanako, diha sa kawanangan. Usa kanilamisulti ngari kanako, nagtawag kanako sa akong ngalan, ugmiingon nagtudlo ngadto sa lain—Kini mao ang AkongHinigugmang Anak. Paminaw kaniya!” (JS—K 1:16–17).

Sa dihang si Joseph nakaandam na sa iyang kaugalingon , siya nangutana sa Ginoo, kon hain sa tanang mga tinuohan ang


5

tinuod ug asa siya kinahanglang magpasakop. Ang Ginoomitubag nga siya kinahanglan “dili gayud mopasakop bisan hainkanila, kay silang tanan mga sayop” ug “ang ilang tanan nga mgatinuohan mga salawayon sa iyang panan-aw.” Siya miingon ngasila “may hulagway sa pagkadiosnon”, apan sila nanghimakak “sa gahum niana” (JS—K 1:19). Ug siya usab misulti og daghanpang mga butang ngadto ni Joseph.

Pagkahuman sa panan-awon, si Joseph nakakaplag nga siyanaghigda, nagtan-aw gihapon ngadto sa langit. Siya hinay-hinaynga gibalikan sa iyang kusog ug mipauli.

Sa pagsubang sa adlaw niana nga buntag niadtong 1820, siJoseph Smith wala magdahum nga pag-abut sa buntag, usa kapropeta na usab ang maglakaw sa yuta. Siya, nga usa ka wamailhi nga batan-ong lalaki nga nagpuyo sa kasadpang New York,gipili sa Dios aron sa pagpahigayon sa kahibulongang buhat ugusa ka katingalahan nga pagpabalik sa ebanghelyo ug saSimbahan ni Jesukristo sa yuta. Siya nakakita og duha ka balaannga mga personahe ug karon talagsaon nga makapamatuod satinuod nga kinaiyahan sa Dios nga Amahan ug sa iyang Anak,nga si Jesukristo. Kana nga buntag sa pagkatinuod mao angkaadlawon sa usa ka mas mahayag nga adlaw—ang kahayagmilukop sa kakahuyan, ug ang Dios nga Amahan ug si Jesukristomitawag sa usa ka 14-anyos nga batang lalaki nga mahimongilang propeta.

Ang pagbasa sa kasulatan nakapahimo sa batan-ong JosephSmith sa pagpangutana sa Ginoo mahitungod kon unsa ngasimbahan ang tinuod.


Pagtungha sa Basahon ni Mormon Mga Pagbisita ni Anghel Moroni

Sa gabii niadtong ika 21 sa Septyembre 1823, tulo ka tuighuman madawat ang Unang Panan-awon, si Joseph Smithmiampo ngadto sa Ginoo alang sa kapasayloan sa iyang sala ugkahilayan sa iyang pagkabatan-on ug mihangyo alang sa dugangpang direksyon. Ang Ginoo mitubag pinaagi sa pagpadala og usaka langitnon nga sinugo aron sa pagtudlo kaniya. Si Josephmisulat:

“Siya misangpit sa akong ngalan, ug miingon ngari kanako ngasiya usa ka sinugo nga gipadala gika sa atubangan sa Dios ngarikanako, ug nga ang iyang ngalan mao si Moroni; nga ang Diosadunay ipabuhat kanako; ug nga ang akong ngalan pagagamitonalang sa maayo ug sa dautan diha sa tanan nga mga kanasuran,mga kaliwatan, ug mga pinulongan, o nga kini pagalitukon samaayo ug sa dautan taliwala sa tanan nga mga katawhan.

“Siya miingon nga adunay usa basahon nga gitagoan, gisulatsa bulawan nga mga palid, naghatag og asoy sa kaagi sa unangmga lumulupyo niining dako nga kayutaan, ug ang tinubdan sailang kagikan. Siya usab miingon nga ang kahingpitan sa walaykatapusan nga Ebanghelyo anaa niini, ingon nga gitugyan saManluluwas ngadto sa karaan nga mga lumulupyo.” (JS—K1:33–34).

Si Moroni ang katapusan nga propeta nga misulat dinhi ngakaraang talaan ug sama sa gimando sa Ginoo, siya milubong niinisa Bungtod sa Cumurah. Siya usab milubong sa Urim ug

KAPITULO DOS

Pagtukod sa mga Katukuran sa Simbahan

6

7


Didto sa bungtod sa Cumurah, si Joseph Smith midawat sa bulawan ngamga palid gikan sa Anghel Moroni ug giingnan nga mosugod sa buhat

sa paghubad.

8

Thummim, nga gigamit sa mga propeta niadtong unang panahonug nga gamiton ni Joseph sa paghubad sa talaan.

Ang anghel mimando kang Joseph sa pag-adto sa bungtod ngaduol ra kanila, ug misulti kaniya og daghang mahinungdanongmga butang mahitungod sa buhat sa Ginoo sa ulahing mga adlaw.Siya misulti kang Joseph nga kon makuha na niya ang mga palid,dili niya ipakita ngadto ni bisan kinsa nga tawo gawas konmandoan siya sa Ginoo sa pagbuhat sa ingon. Si Moroni mibalikngadto kang Joseph duha pa kahigayon nianang gabhiona ugmakausa pa pagka sunod adlaw. Sa matag higayon iyang ibalik oghatag ang iyang mahinungdanon nga mensahe ug mihatag ogdugang kasayuran.

Sunod adlaw human sa mga pagbisita sa anghel, si Josephmiadto sa Bungtod sa Cumurah sama sa gimando. Siya miingonniini nga kasinatian:

“Sa kasadpan nga bahin sa mao nga bungtod, sa dili layokaayo sa ibabaw, ilawon sa usa ka bato nga may igo nga gidak-on,diha ang mga palid, nga gisulod sa usa ka bato nga kahon. Kininga bato bagâ ug nagkalingin sa taliwala sa may ibabaw ngabahin, ug nagkanipis paingon sa mga ngilit, nga sa ingon angtungâ nga bahin makita sa ibabaw sa yuta, apan ang mga ngilitpalibut niini natabunan sa yuta.

“Human makabkab ang yuta, ako nagkuha og ikaligwat, diinako mipahimutang niini sa ilawon sa kilid sa bato, ug sa gamaylamang nga kusog mialsa niini. Ako mitan-aw, ug diha gayud akonakakita sa mga palid, sa Urim ug Thummim, ug sa taming, samasa gipamulong sa sinugo.” (JS—K 1:51–52).

Si anghel Moroni mipakita ug misulti kang Joseph sapagpakigkita kaniya diha sa bungtod sa usa ka tuig sa sama sahigayon ug sa pagpadayon sa pagpakigkita hangtud nga moabutang panahon nga madawat niya ang mga palid. Sa matag bisita, siMoroni mihatag og dugang nga mga panudlo kabahin sa unsaybuhaton sa Ginoo ug sa unsa nga paagi ang iyang gingharianpagadumalaon (tan-awa sa JS—K 1:27–54).


9

Ang Buhat sa Paghubad

Niadtong 22 sa Septyembre 1827, human sa upat ka tuig ngapagpangandam, si Moroni mihatag kang Propeta Joseph sabulawan nga mga palid ug misulti kaniya nga sugdan ang buhatsa paghubad. Si Emma Hale, kinsa giminyoan ni Joseph sayonianang tuiga, miuban kaniya niana nga higayon ug mihulat dihasa tiilan sa Bungtod sa Cumurah sa dihang ang iyang banamibalik uban sa mga palid. Siya nahimong mahinungdanongkatabang ngadto sa Propeta ug nahimong usa sa mga tigsulat sa Basahon ni Mormon sa mubo nga panahon.

Tungod sa makanunayon ug matinguhaon nga mgapaningkamot sa usa ka lokal nga manggugubot sa pagkawat sabulawang mga palid, sila si Joseph ug Emma napugos sa pagbiyasa ilang panimalay sa Manchester, New York. Sila midangupngadto sa panimalay sa amahan ni Emma nga si Isaac Hale, saHarmony, Pennsylvania, mga 120 ka mga milya sa habagatangsilangan sa Manchester. Didto si Joseph misugod sa paghubad samga palid. Siya sa wala madugay giubanan sa iyang higala nga siMartin Harris, usa ka adunahan nga mag-uuma, kinsa nahimongiyang tigsulat.

Si Martin nangutana ni Joseph kon mahimo ba niyang madala sa balay ang 116 nga mga pahina sa nahubad nga materyal aronmapakita sa mga sakop sa iyang pamilya aron mapamatud-anngadto kanila ang pagkatinuod sa buhat nga ilang gibuhat. SiJoseph mihangyo sa Ginoo alang sa pagtugot, apan wala motugotang Ginoo. Si Martin mihangyo ni Joseph sa pagpangutana pag-usab, diin si Joseph walay gusto nga mihimo sa duha pa kahigayon ug sa katapusan nakadawat og pagtugot. Si Martinmihimo og pakigsaad sa pagpakita lamang sa manuskrito ngadtosa pipila ka mga tawo, apan siya milapas sa iyang saad, ug angmga pahina sa manuskrito gikawat. Kini nga pagkawalanakaingon ngadto kang Joseph sa dili mahusay nga kaguol, kaysiya mihunahuna nga ang iyang tanan nga mga paningkamot sapagsilbi sa Ginoo nakawang. Siya mihilak, “Unsay akongbuhaton? Ako nakasala—ako ang mitintal sa kasuko sa Dios.


10

Nakontento na unta ko sa unang tubag nga nadawat gikan saGinoo.”1

Si Joseph matinud-anon nga naghinulsol, ug human sa mubonga panahon sa dihang ang mga palid ug ang Urim og Thummimgikuha gikan kaniya, ang Ginoo mipasaylo kaniya ug siyamisugod pag-usab og hubad. Ang Ginoo mimando kaniya nga dili usbon og hubad ang nawala nga materyal nga nahisulat angkalibutanon nga kasaysayan. Hinuon, si Joseph mohubad sa lainnga mga palid nga gihimo ni propeta Nephi nga nalangkub sasama nga panahon apan naglakip sa dagkong panagna kalabot ni Kristo ug ubang sagrado nga mga sulat. Ang Ginoo nakahibalonang daan sa pagkawala sa 116 nga mga pahina ug midasig niNephi sa paghimo niining ikaduha nga kasaysayan. (Tan-awa sa 1 Nephi 9; D&P 10:38–45; tan-awa usab sa D&P 3 ug 10, diinnadawat sulod niini nga panahon.)

Niini nga panahon, si Joseph gipanalanginan uban sa tabang niOliver Cowdery, usa ka batan-on nga magtutudlo kinsa gihataganog direksyon sa Ginoo ngadto sa panimalay sa propeta. Si Olivermisugod og sulat niadtong 7 sa Abril 1829. Nianangmahinungdanon nga panahon siya miingon, “ Kini ang mgaadlaw nga dili gayud makalimtan—nga naglingkod ubos sa tunogsa usa ka tingog nga gidiktahan pinaagi sa paglamdag sa langit,nakapaghimata sa tuman nga pagpasalamat niini nga daghan!”(JS—K 1:71, sinulat ubos sa panid).

Si Oliver dugang nga mipahayag: “Kana nga basahontinuod.… ako mismo misulat niini gikan sa ba-bâ sa propeta. Kininagdala sa walay katapusan nga ebanghelyo ug miabut sakatumanan sa mga padayag ni Juan diin nag-ingon siya nakakitaog usa ka anghel miabut uban sa walay katapusan ngaebanghelyo aron isangyaw ngadto sa matag nasud, pinulunganug katawhan. Kini nagdala sa mga baruganan sa kaluwasan. Ugkon kamo molakaw diha sa iyang kahayag ug mosunod sa iyangmga lagda ikaw maluwas diha sa walay katapusan nga ginghariansa Ginoo.”2


11

Taliwala sa ilang buhat, si Joseph og Oliver nakakaplag nga silawalay pagkaon og salapi tungod sa ilang pagpahinungod ngadtosa paghubad sa talaan; sila nakulangan bisan sa mahinungdanonnga materyales sa pagsulat. Pagkasayud sa ilang kahimtang, siJoseph Knight Sr., kaniadto agalon ug higala sa Propeta,matinguhaon nga mihatag kanila og abag. Siya mihulagway sakina-iya sa iyang nakapanahon nga tabang:

“Ako mipalit og usa ka baril nga mackerel ug pipila ka mgalininyahan na daan nga papel alang sa pagsulat.… Ako mipalit ogsiyam o napulo ka takus sa lugas ug lima o unom ka takus ngamga patatas.” Siya dayon mibisita sa duha ka lalaki sa Harmonyog miasoy nga “si Joseph og si Oliver milakaw aron mangita oglugar nga ilang katrabahoan alang sa ilang mga panginahanglan,apan wala silay nakita. Mibalik sila sa balay ug nakita ako niladidto uban sa mag gikinahanglan, ug sila nalipay kay wala nasilay pagkaon nga nahabilin…Dayon sila mipadayon sa ilanggibuhat ug adunay igo nga kinahanglanon hangtod mahumanang paghubad.”3

Ikatingala ba nga si Joseph miingon niining matarung ngatawo: “Pagaingnon kabahin kaniya, pinaagi sa nga anak nga lalakisa Zion, samtang adunay usa kanila nga nagpabilin, nga kini ngatawo usa ka matinuoron nga tawo sa Israel; busa ang iyangngalan dili gayud makalimtan.”4

Tungod sa nagkadugang nga pagpanggukod, si Joseph ugOliver mibiya sa Harmony ug mihuman sa buhat sa paghubaddiha sa umahan ni Peter Whitmer sa Fayette, New York, sulod saHunyo 1829. Ang paghuman niini nga buhat taliwala nianangmapaningkamuton nga kahimtang sa pagkatinuod usa ka milagrosa ulahing-adlaw. Uban sa gamay’ng pormal nga edukasyon, siJosep Smith midikta sa hubad sa labaw lang og sa duha ka bulansa aktwal nga oras sa pagtrabaho ug mihimo og gamay lang ngamga pag-usab. Ang basahon karon nagbarug nga dalisay sa iyangpaghubad niini ug nahimong kapanguhaan sa pagpamatuodalang sa milyon nga mga katawhan sa tibuok kalibutan. Si JosephSmith usa ka gamhanan nga instrumento diha sa mga kamot sa


12


Ginoo sa pagdala sa mga pulong sa karaang mga propeta alang sa mga panalangin sa mga Santos sa ulahing mga adlaw.

Mga Saksi ngadto sa Basahon ni Mormon

Samtang ang Propeta Joseph Smith didto sa Fayette, angGinoo mipadayag nga sila si Oliver Cowdery, David Whitmer, ugMartin Harris mao ang tulo ka mga espesyal nga mga saksi kinsatugotan nga makakita sa bulawan nga mga palid (tan-awa sa2 Nephi 27:12; Ether 5:2–4; D&P 17). Sila, uban ni Joseph,makahimong mopamatuod sa gigikanan ug sa kamatuoranniining karaan nga talaan.

Si David Whitmer mipasabut: Kami miadto ngadto sakakahuyan sa duol, ug milingkud sa usa ka troso nga nag-istoryahay sa makadiyut. Dayon kami miluhod ug miampo. SiJoseph miampo. Dayon kami mitindog ug milingkod sa troso nganagsultihanay, dihang sa kalit usa ka kahayag nanaog gikan saibabaw kanamo ug milibut kanamo sa gamay nga distansya; usaka anghel mibarug atubangan kanamo.” Kini nga anghel mao siMoroni. Si David miingon ga siya nagsul-ob og puti, ug misulti ug mitawag kanako ug miingon ‘Bulahan siya nga nagtuman saIyang mga kasugoan.’ Usa ka lamesa ang gibutang sa amongatubangan ug dinha niana ang talaan gibutang. Ang talaan samga Nephite, diin ang Basahon ni Mormon gihubad, angtumbaga nga mga palid, ang Bola sa mga Igpapunting, angespada ni Laban ug uban nga mga palid.”5 Samtang ang mgalalaki nagtan-aw niini nga mga butang, sila nakadungog ugtingog nga miingon: “Kini nga mga palid gipadayag pinaagi sagahum sa Dios ug kini gihubad pinaagi sa gahum sa Dios. Angpaghubad niini nga inyong nakita o husto, ug ako nagmandokaninyo sa pagtala sa unsa karon ang inyong nakita ugnadungog.”6

Pagkahuman dayon niini nga paghitabo, si Joseph Smithmipakita sa mga palid ngadto sa walo ka mga saksi, kinsa midalaniini sa usa ka hilit nga dapit duol sa panimalay sa Smith saManchester, New York. Ang mga pagpamatuod sa duha ka

13

pundok sa mga saksi gitala diha sa sinugdanan sa Basahon niMormon.

Pagsangyaw uban sa Basahon ni Mormon

Sa dihang ang paghubad nga buhat nahuman, ang Propetamihimo og pakigsabut uban ni Egbert B. Grandin sa Palmyra sapag-imprinta sa Basahon ni Mormon. Si Martin Harris misulod sa usa ka pagprinda nga kasabutan uban ni Mr. Grandin aron sapagsiguro nga bayaran ang $3000 nga gikinahanglan aron sa pag-imprinta sa 5000 ka mga kopya sa Basahon ni Mormon.

Ang unang mga kopya sa Basahon ni Mormon gihimo ngamakuha sa publiko diha sa E.B Grandin Bookstore niadtong 26 saMarso 1830. Usa sa unang mga misyonaryo nga migamit sa bag-ong naimprinta nga bolumen mao si Samuel Smith. Sa Abril 1830,siya mibisita sa Tomlinson Inn sa lungsod sa Mendon, New York.Didto iyang gibaligya ang usa ka kopya sa basahon ngadto sa usaka batan-ong lalaki nga ginganlan og Phinehas Young, igsoon niBrigham Young.

Pagka Hunyo, mibalik siya sa iyang agi, niini nga higayonmibutang og usa ka kopya sa Basahon ni Mormon sa panimalay ni John P. Greene sa Bloomfield, New York. Naminyo si John kangRoda Young, igsoon ni Brigham Young. Si John Young, angamahan ni Brigham, ang sunod nga nakakaplag sa basahonmidala niini sa ilang panimalay ug gihurot pagbasa. Siya miingonnga “kini ang labing maayong buhat ug limpyo sa mga sayop ngabisan unsa nga sukad niya makita, labot na ang Biblia.”7

Bisan pa man si Brigham Young nasayud na kon unsa angsulod sa basahon sukad pa sa tingpamulak niadtong 1830pinaagi sa iyang pamilya ug sa mga msyonaryo, nagkinahanglansiya og panahon aron sa pag-imbistigar niini og maayo. Siyamiingon: “Matinud-anon nakong gisusi kanang butanga sulod sa duha ka tuig, sa wala pa ko mohukom nga dawaton kana ngabasahon. Nasayud ako nga kana tinuod, sama sa pagkasayudnako nga makakita ako sa akong mga mata, o mobati pinaagi saakong paghikap sa akong mga tudlo, o makapakita sa akong


14

balatian. Kay kon dili pa tungod niini, wala unta nako kinimadawat hangtud karong adlawa…. ako nangayo og igongpanahon aron mapamatud-an ang tanan sa akong kaugalingon.”8

Si Brigham Young gibuyangan niadtong 14 sa Abril 1832.Human sa iyang bunyag ug kumpirmasyon siya miasoy, ”Sumalasa mga pulong sa Manluluwas, ako mibati sa usa ka mapaubsanon,sama sa bata nga espiritu, nagsaksi ngari kanako nga ang akongmga sala gipasaylo.”9 Siya sa wala madugay nahimong Apostol ugsa kadugayan ang ikaduhang Presidente sa Simbahan.

Pagpahiuli sa mga Aaronic ug Melchizedek Priesthood

Sa dihang ang anghel nga si Moroni unang nakigkita ni JosephSmith sa bungtod sa Cumurah niadtong Septyembre 1823, siyamihatag ug mga mahinungdanon nga panudlo mahitungod sapagpahiuli sa sa awtoridad sa priesthood dinhi sa yuta, naglakipsa mosunod nga pamahayag: “Kon [ang bulawan nga mga palid]mahubad ang Ginoo mohatag sa balaang pagkapari ngadto sa pipila,ug sila mosugod sa pagsangyaw niini nga ebanghelyo ugmobunyag pinaagi sa tubig, ug human niana sila adunay gahumsa paghatag sa Espiritu Santo pinaagi sa pagpandong sa ilang mga kamot.”10

Sa tingpamulak niadtong 1829, si Joseph miapil sa unangpagpatuman sa mga pulong sa anghel. Samtang siya ug OliverCowdery naghubad sa sa Basahon ni Mormon ilang nakaplagannga nahisgutan ang bunyag alang sa kapasayloan sa mga sala.Pagka petsa 15 sa Mayo sila mihangyo og dugang kahibalokabahin niana nga butang gikan sa Ginoo pinaagi sa pag-ampo.Samtang naghalad sila sa ilang pangamuyo diha sa daplin sa Subasa Susquehana, ang duha ka tawo gibisitahan sa usa ka langitnongmensahero. Siya miingon nga siya si Juan Bautista, sa mgapanahon sa Bag-ong Tugon. Mipandong sa iyang kamot diha saulo ni Joseph ug Oliver, siya miingon, “Diha kaninyo ang akongkauban nga mga sulugoon, sa ngalan sa Mesiyas, ako motugyansa Pagkapari ni Aaron, nga naghupot sa mga yawe sapagpangalagad sa mga anghel, ug sa ebanghelyo sa paghinulsol,


15


Sila si Pedro, Santiago ug Juan mipakita ngadto ni Joseph Smith ug Oliver Cowdery ug mitugyan ngadto kanila sa Melchizedek Priesthood

16

ug sa pagbunyag pinaagi sa pagpaunlod alang sa kapasayloan samga sala,” (D&P 13:1).

Human niini nga pag-orden, si Joseph ug Oliver mibunyag sausag usa sama sa gisugo ni Juan Bautista ug miorden sa usag usangadto sa Aaronic Priesthood. Si Juan misulti kanila nga “kiningAaronic nga Pagkapari walay gahum sa pagpandong sa mgakamot alang sa gasa sa Espiritu Santo, apan kini kinahanglangayud nga itugyan ngari kanamo sa umaabot.” Siya usab miingonnga “siya nagbuhat ubos sa panudlo nila ni Pedro, Santiago ugJuan, kinsa naghupot sa mga yawe sa pagkapari ni Melchizedek,diin nga pagkapari, siya miingon, sa dugay nga panahon itugyanngari kanamo” (JS—K 1:70,72; tan-awa usab sa 1:68–72).

Ang Propeta miingon niini nga kasinatian: “Diha-diha saamong pagkawas gikan sa tubig human kami mabunyagi, kaminahatagan og mahinungdanon ug mahimayaon nga mgapanalangin gikan sa atong langitnong Amahan. Mao pa gani angakong pagbunyag ni Oliver Cowdery ang Espiritu Santomikunsad nganha kaniya, ug siya mibarug ug nanagna sa daghannga mga butang nga sa dili madugay mahinabo. Ug usab sa walamadugay sa iyang pagbunyag kanako, ako usab nakaangkon saespiritu sa pag panagna, ug unya samtang ako nagbarug, akonanagna mahitungod sa pag-uswag niini nga Simbahan ugdaghan pa nga laing mga butang nga may kalabutan sa Simbahan,ug niini nga kaliwatan sa mga katawhan. Kami napuno sa Espirituug nalipay diha sa Dios sa among kaluwasan.” (JS—K 1:73).

Wala madugay si Pedro, Santiago ug Juan mipakita ngadto niJoseph ug Oliver ug mitugyan kanila sa Melchizedek Priesthood.Sila usab mitugyan sa mga yawe sa gingharian sa Dios ngadtokanila (tan-awa sa D&P 27:12–13; 128:20). Ang MelchizedekPriesthood mao ang labing taas nga awtoridad nga gihatag ngadtosa katawhan sa yuta. Uban niini nga awtoridad, si Propeta JosephSmith nakahimo sa pag-organisar sa Simbahan ni Jesukristo niininga dispensasyon nga nagsugod sa pagtukod sa nagkalainlain ngamga korum sa priesthood nga nailhan sa Simbahan karon.


17

Pagtukod sa Simbahan

Ang Ginoo mipadayag ngadto ni Joseph Smith nga ang 6 saAbril 1830 mao ang adlaw diin ang Simbahan ni Jesukristo niininga dispensasyon giorganisar (tan-awa D&P 20:1). Mga pahibalogipadala ngadto sa mga mituo ug mga higala, ug pipila ka 56 kamga lalaki ug babaye nagtigum diha sa troso nga panimalay niPeter Whitmer Sr. sa Fayette, New York. Unom ka mga lalaki gipilisa Propeta nga moabag diha sa pagorganisar “pinasubay sa balaodsa atong nasud, pinaagi sa kabubut-on ug mga sugo sa Dios”(D&P 20:1).

Ang propeta mitala: “Gisugdan namo ang miting pinaagi saligdong nga pag-ampo kami mipadayon, sumala sa miagi ngasugo, sa pagtawag sa mga kaigsoonan aron masayran kon gidawatnila kami isip mga magtutudlo sa mga butang sa Gingharian saDios, ug kon sila natagbaw nga kami mopadayon sa pag-organisarsa Simbahan sumala sa mao nga sugo nga among nadawat.Ngadto niining daghan nga mga plano sila miuyon sa nagkahiusanga boto.”11

Uban sa pag-uyon niadtong didto, si Joseph miorden ni Olivernga usa ka elder sa Simbahan ug si Oliver miorden sa propeta ngausa ka elder sama sa gimando kanila sa Ginoo. Ang sakramentogipanalanginan ug giapud-apud ngadto sa mga sakop nga didto.Kadtong mga gibunyagan gikumpirmahan ug gihatagan sa gasasa Espiritu Santo. Ang Propeta miingon nga “ang Espiritu Santogibubu ngari kanamo sa dako nga matang pipila nanagnasamtang kami mihimaya sa Ginoo, ug nalipay og maayo.”12 Sulodniini nga miting, si Joseph midawat og usa ka padayag diin angGinoo mipahimangno sa Simbahan sa pagpaminaw sa mgapulong sa propeta sama nga kini naggikan mismo sa baba saGinoo (tan-awa sa D&P 21:4–6).

Ang mga elemento nga anaa niana nga miting niadtong sa1830 nagpadayon sa Simbahan karon: naghimo sa balaod sapanaghiusa nga pag-uyon, pag-awit, pag-ampo, pag-ambit sasakrament, pagpakigbahin sa kaugalingon nga pagpamatuod,pagtugyan sa gasa sa Espiritu Santo pinaagi sa pagpandong sa


18

mga kamot, mga pag-orden, kaugalingong pagpadayag, ugpagpadayag pinaagi sa mga pangulo sa priesthood.

Ang inahan ni Joseph, si Lucy Mack Smith, mitala sa usa kamalumo nga yugto nga nahitabo nianang adlawa nga si JosephSmith Sr., ang amahan sa Propeta gibunyagan: “Sa dihang si Mr.Smith mingkawas gikan sa tubig, si Joseph mitindog diha sabaybayon, midawat sa kamot sa iyang amahan, siya mituwaw,uban sa luha sa hingpit nga kalipay, ‘Himaya sa akong Dios! Ngaako buhi nga nakakita sa akong kaugalingong amahan ngagibunyagan ngadto sa tinuod nga Simbahan ni Jesukristo!’”13

Si Joseph Knight Sr. misulti niana nga yugto: “[Ang Propeta]napuno sa espiritu sa mahinungdanon nga matang…. Ang iyanghingpit nga kalipay daw puno. Tingali iyang nakita angmahinungdanon nga buhat nga iyang gisugdan ugmapaninguhaon nga mopadayon niini.”14

Adunay lig-on nga gugma tali sa amahan ug anak. Walamadugay diha sa pagpasidungog ngadto sa iyang amahan, angPropeta miingon, “ Gihigugma ko ang akong amahan ug iyanghandumanan; ug ang handumanan sa iyang mahinungdanon ngamga buhat anaa kanunay sa akong hunahuna, ug daghan sa iyangmabination ug amahanong mga pulong ngari kanako nahisulat saakong kasingkasing.”15

Ang gugma nga diha tali sa Propeta ug sa iyang amahan usabgipakita ni Joseph Smith Sr. alang sa iyang amahan, si AsaelSmith. Niadtong Agusto 1830, si Joseph Smith Sr., midala og mgakopya sa basahon ni Mormon sa amihanang sidlakan ngadtoLalawigan sa St. Lawrence, New York, aron ihatag ngadto saiyang amahan ug inahn ug mga igsoon. Si Asael Smith mibasa sa basahon hapit mahuman sa wala pa siya mamatay niadtongOktubre 1830 ug mipahayag nga ang iyang apo nga si JosephSmith Jr., “mao Propeta nga dugay na niyang nasayran ngamoabut gikan sa iyang pamilya.”16 Tulo pa ka sa mga anak ngalalaki ni Asael sa katapusan mipasakop sa Simbahan—sila si Silas,John, ug Asael Jr. Ang Propeta adunay kahigayunan sa pagkakita


19

sa tanan niyang duol nga paryente giunlod sa tubig alang sapagbunyag, ug daghan sa pamilya sa iyang amahan.

Si Sidney Rigdon, kinsa sa ulahi nahimong sakop sa UnangKapangulohan misulti sa ubos nga pagsugod sa Simbahan ug angdako nga panan-awon sa umaabut nga diha bisan kaniadto samga tig-organisar ’ “ Akong nahimamat ang tibuok Simbahan niKristo diha sa usa ka gamayng troso nga balay mga 20 ka kwadropulgada, duol sa Waterloo, N.Y. ug kami misugod sapagsinultihanay mahitungod sa gingharian sa Dios ingon ngaanaa ang kalibutan sa among mga kamot; kami nagsultihanayuban sa dako nga pagsalig,…. bisan pa man dili kami daghan;…kami nakakita pinaagi sa panan-awon, ang Simabahn sa Dios,kapiloon ug usa ka libo nga gidak-on;… ang kalibutan sakinatibuk-an ignorante sa mga pagpamatuod sa mga propeta ugwalay nahibaloan sa unsay buhaton sa Dios.”17

Ang mga panghitabo nga nahitabo niadtong 6 sa Abril 1830 sakasadpang New York mi-usab sa mga kinabuhi sa milyon ka mgatawo. Gikan sa usa ka kumkum nga mga kinabig diha sa usa kagamayng troso nga balay, ang ebanghelyo mikaylap sa tibuokkalibutan. Karon ang Simbahan natukod diha sa daghang mgakayutaan, sa kasagaran sa mapaubsanon nga kahimtang samaniadtong naglibut sa orihinal nga pag-organisar diha sa Fayette.Ang mga santos sa tibuok kalibutan naglipay ug nakakaplag ogkahupayan diha sa saad sa Manluluwas: “Diin duha o tulonagpundok nga naghiusa diha sa akong ngalan,…tan-awa, Akoanaa diha sa taliwala kanila” (D&P 6:32).

“Lakaw Ngadto sa Ohio”: Ang Pagpundok sa Ulahing Adlaw nga IsraelPagpanggukod sa Colesville

Sulod sa mao nga bulan nga ang simbahan gi-organisar, siPropeta Joseph Smith miadto og usa ka misyon aron sa pagtudlosa iyang mga higala, ang pamilya ni Joseph Knight Sr., kinsamipuyo sa Colesvelle, New York. Niadtong 28 sa Hunyo, daghan


20

sa mga sakop sa banay ug mga higala miandam sa paghimo sapakigsaad sa bunyag.

Dunay kusog nga pagsupak sa pagsangyaw sa ebanghelyodidto sa Colesville, ug usa ka manggugubot misulay sapagpakgang sa mga pagbunyag pinaagi sa pagguba sa ali ngagihimo sa mga kaigsoonan nga ang katuyoan mao ang pagpugongsa tubig. Hinoon, sa wala madugay kini naayo ra. Si JosephKnight Sr. mihulagway sa mga butang nga gihimo sa mga kaawaysa pagtuo: “Sa among paglakaw gikan sa [mga bunyag], kamigitagbo sa daghan sa among mga silingan, mitudlo kanamo ugnangutana gikan ba kami naghugas og mga karnero.… Niana ngagabii ang among mga kariton gipangtuwang ug gitabunan og mgakahoy ug ang uban giunlod sa tubig, ug mga kahoy gibutang saamong mga pultahan, ug mga kadena gilunod sa suba ug usa kadako kaayong kadaot ang nahimo.”18

Nianang sama nga higayon, kadtong misupak misulay sapagsamok sa Propeta pinaagi sa pagpadakop kaniya ug gisulayantungod sa pagdisturbo sa kalinaw. Bisan pa niana, si JosephKnight Sr. mibayad og mga manlalaban, kinsa wala madugaymipawalay sala kaniya gikan sa mga sumbong.

Sa matag panahon nga mahinungdanong mga pauswaggihimo sa Simbahan, ingon nga ang kaaway sa tanang mohimo og kusganon kaayo nga pagsulay pagpakgang sa pagtubo sagingharian sa Ginoo. Apan mahalaron nga mga Santos sa Diosmibuntog sa mga problema ug mitubo nga mas lig-on, sama samga Santos sa Colesville, kinsa mibugkos sa ilang mgakaugalingon ngadto sa malig-on ug nagkahiusa nga branch.

Mga Misyonaryo ngadto sa mga Indian

Niadtong Septyembre ug Oktubre 1830, upat ka mga batan-ong lalaki ang gitawag pinaagi sa pagpadayag aron sa pagdala saebanghelyo ug ang mensahe sa Basahon ni Mormon ngadto samga Indian sa Amerika, kinsa mga kaliwat sa mga katawhan saBasahon ni Mormon. Kini nga mga misyonaryo mao sila si OliverCowdery, Peter Whitmer Jr., Parley P. Pratt, ug Ziba Peterson


21

(tan-awa sa D&P 28:8; 30:5–6; 32). Sila mipanaw gatusan ka mgamilya ubos sa malisud kaayo nga mga kahimtang ug nakahimo sa pagsangyaw ngadto sa Catterangus nga mga Indian duol saBuffalo, New York, sa mga Wyandot sa Ohio, ug sa katapusan saDelaware kinsa mipuyo sa kasadpan sa estado sa Missouri. Apanang ilang daku kaayong kalampusan diha sa mga lumulupyo saKirtland, Ohio, ug palibut, diin sila mikabig og 127 ka mga tawo.Human ang mga misyonaryo mibiya, ang gidaghanon sa mgaSantos sa Ohio sa wala madugay miabut sa mga gatusan tungodsa pagpangdani niadtong mga sakop nga nabiyaan.

Ang Tawag sa Pagpundok ngadto sa Ohio

Si Sidney Rigdon, usa ka kanhi ministro ug bag-o nga nakabiggikan sa Kirtland nga dapit, ug usa ka dili sakop nga higala nga siEdward Partridge gahinamhinam nga makita ang Propeta ugmakat-on og dugang sa mga pagtulun-an sa Simbahan. NiadtongDisyembre 1830 sila mipanaw og labaw 250 nga mga milya ngadtosa Fayette, New York, aron sa pagbisita ni Joseph Smith. Silamihangyo kaniya sa pagpangutana sa unsay buot sa Ginookalabut sa ilang mga kaugalingon ug sa mga Santos sa Kirland.Agi og tubag ang Ginoo mipadayag nga ang mga Santos sa NewYork kinahanglan nga “magpundok nga maghiusa sa Ohio” (D&P37:3). Diha sa ikatulo ug katapusan nga komperensya sa Simbahansa New York, nga gihimo sa umahan sa Whitmer niadtong 2 saEnero 1831, ang Ginoo miusab pagsulti sa iyang mando ngadto sa mga sakop:

“Ug kamo unta makalingkawas sa gahum sa kaaway, ugpagapundukon ngari kanako ang matarung nga walay mansa ugwalay sala—Busa, tungod niini nga hinungdan Ako mihatagkaninyo ug sugo nga kamo moadto ngadto sa Ohio; ug didto Akomohatag nganha kaninyo sa akong balaod; ug didto kamopagatugahan uban sa gahum gikan sa kahitas-an” (D&P 38:31–32)Kini mao ang unang tawag niini nga dispensasyon alang sa mgaSantos sa pagpundok.


22

Samtang pipila sa mga sakop mipili nga dili mobaligya sa ilangmga kabtangan ug mohimo sa taas nga biyahe gikan sa New Yorkngadto sa Ohio, kadaghanan sa mga Santos naminaw sa tingog saPastol aron sa pagpundok sa Israel. Si Newel Knight usa karepresentante sa mga tinun-an kinsa misunod sa pagdumala sapriesthood ug mitubag sa tawag:

“Pagkauli gikan sa komperensya, sa pagtuman sa sugo ngagihatag, ako, uban sa Colesville Branch misugod sa paghimo ogmga pagpangandam sa pag-adto sa Ohio.… Sama sa gidahum,kami obligado sa paghimo og dako nga mga pagsakripisyo saamong kabtangan. Kasagaran sa akong panahon nagamit diha sapagbisita sa mga kaigsoonan, ug pagtabang sa pagpahimutang sa ilang mga kalihokan, aron kami mahimong mopanaw sa usa ka panag-uban”19

Si Joseph Knight Sr. usab usa ka panig-ingnan niadtongandam nga mohimo ug mga sakripisyo sa pagbaligya sa ilangmga kabtangan aron sa pag-uban sa Propeta sa Ohio. Ang iyangyano nga pahibalo sa Broome Republican usa ka mantalaannagsulti sa kadako sa iyang pasalig sa ebanghelyo: “Ang umahannga karon gipanag-iya ni Joseph Knight nga nahimutang salungsod sa Colesville, duol sa Taytayan sa Colesville—giutlananang pikas bahin sa Suba sa Susquehana, ug naglangkub og mgasingkwenta y otso ka ektarya. Diha sa mao nga Umahan, anaayduha ka Puy-anan, usa ka maayo nga kamalig ug usa ka maayonga prutasan. Ang paagi sa pagbaligya liberal.”20 Mga 68 ka mgasakop gikan sa Colesville mipaingon na ngadto sa Ohio sa tunga-tunga sa Abril 1831.

Sama ka masunoron sa sugo sa Ginoo mao ang 80 ka mgaSantos gikan sa Fayette Branch ug 50 gikan sa Manchester Branch,kinsa mibiya sa ilang mga panimalay sayo niadtong Mayo 1831. Si Lucy Mack Smith, ang inahan sa Propeta, gihangyo nga maoymodumala sa panaw sa mga sakop gikan sa Fayette. Pag-abut nilasa Buffalo, New York ilang nakita nga ang pantalan sa Lanaw saErie nasampongan sa wanang nga yelo, ug ang barko nga nagdalasa mga Santos gikan sa Fayette dili makabiya sa pantalan. Niining


23

malisud nga kahimtang, siya mihangyo sa mga Santos ngagamiton ang ilang hugot nga pagtuo: “Karon mga kaigsoonan,kon kamong tanan moampo ngadto sa langit, nga ang yelomabuak ug kita makagawas, sama sa kasiguroan nga ang Ginoobuhi, kini mahimo.” Nianang higayona usa ka dahunog angnadungog “sama sa nasiak nga dalugdog”. Ang yelo nabuak ugusa ka gamay nga agianan ang nahimo diin ang barko nakahimosa pag-agi. Igo lang sila nakagawas ang agi-anan mibalik ug sira,apan anaa na sila sa dakong katubigan ug makapadayon sa ilangpagbiyahe. Human niining milagrosong pagkagawas, ang pundokgitawag sa usa ka tigum sa pag-ampo aron sa paghalad sa ilangpasalamat ngadto sa Dios alang sa iyang kalooy ngadto kanila.21

Sa tunga-tunga sa Mayo ang tanang mga branch sa Simbahansa New York nakahimo sa pagbiyahe pinaagi sa barko tabuk saLanaw sa Erie ngadto sa pantalan sa Fairport, Ohio, diin dilagitagbo sa kaubang mga Santos ug gidala ngadto sa mga lungsodsa Kirtland ug Thompson. Ang dakong panagpundok sa ulahingadlaw nga Israel nagsugod na. Ang mga Santos karon anaa sakahimtang nga matudloan isip usa ka pundok pinaagi sa pinilinga mga sulugoon sa Ginoo, aron pagatudloan sa iyang mgabalaod, ug motukod sa balaang mga templo.

Didto sa bungtod sa Cumurah, si Joseph Smith midawat sabulawan nga mga palid gikan sa Anghel Moroni ug giingnan ngamosugod sa buhat sa paghubad.

Sila si Pedro, Santiago ug Juan mipakita ngadto ni JosephSmith ug Oliver Cowdery ug mitugyan ngadto kanila saMelchizedek Priesthood


24

Ang Templo sa Kirtland

Ang Pag-abut sa Propeta didto sa Ohio

Usa ka tugnaw nga adlaw sa 1831, si Propeta Joseph Smith ugang iyang asawa nga si Emma, nga unom ka bulan nga mabdos sakaluha, nakahuman sa 402 ka kilomitro nga pagbiyahe gikan saNew York ngadto sa Kirtland, Ohio. Sila miabut sa usa ka balsadiha sa tindahan ni Gilbert ug Whitney. Ang mosunod nga kinutlonagtala sa paghimamat ni Newel K. Whitney sa Propeta:

“Usa sa mga tawo [sa balsa], usa ka batan-on ug kusgan ngatawo, nanaog, ug mibutho sa hagdanan, milakaw ngadto satindahan ug ngadto diin ang batan-on nga kauban nagbarug.

“ ‘Newel K. Whitney! Ikaw ang tawo!’ Siya mitu-aw, mitunol sa iyang kamot, sama ngadto sa usa ka daan nga kaila.

“ ‘Nakabintaha ka nako,’ mitubag ang gisultian, samtang siyamidawat sa gitunol nga kamot…—‘dili ako katawag sa imongngalan, sama sa imo kanako.’

“ ‘Ako si Joseph Smith, ang propeta,’miingon ang estrangheronga nagpahiyum.’ Miampo nga moanhi ako diri, karon unsayimong gikinahanglan kanako?’ ”1

Pipila ka panahon kaniadto, si Newel ug iyang asawa, siElizabet bug-os nga miampo alang sa giya. Agig tubag, angBalaang Espiritu mikanaog ngadto kanila ug usa ka panganodmitabon sa ilang balay. Gikan sa panganod usa ka tingogmipahayag, “Pag-andam sa pagdawat sa pulong sa Ginoo, kay kiniumaabot!”2 Human niana, ang mga misyonaryo nga gitawag aronsa pagtudlo sa mga Indian mianhi sa Kirtland, ug karon angPropeta miabut.

KAPITULO TRES

Pagtukod sa Gingharian saKirtland, Ohio

25

26

Si Orson F. Whitney, usa ka apo ni Newel, wala madugaymiasoy sa iyang mga gibati mahitungod niini nga panghitabo: “sa unsa nga gahum kining talagsaon nga tawo nga si JosephSmith, nakaila sa tawo nga wala pa niya sukad makita? Nganongsi Newel K. Whitney wala makaila kaniya? Kini tungod kay siJoseph Smith usa ka manalagna, usa ka pinili nga manalagna; siyaaktwal nga nakakita ni Newel K. Whitney sa iyang pagluhod,gatusan ka mga milya ang gilay-on, nag-ampo alang sa pag-abutngadto sa Kirtland. Kahibulongan—apan tinuod!”3

Ang pag-anhi sa Propeta midala sa pulong sa Ginoo saKirtland, diin daghang mga mahinungdanong mga elemento saSimbahan napahimutang sa lugar. Ang sukaranang pagtukod sa pangagamhanan sa Simbahan gipadayag, mga misyonaryo,gipadala sa gawas, ang unang templo natukod, ug daghang mgamahinungdanong pagpadayag nadawat. Ang mga Santos grabenga gipanggukod ug gisulayan aron makita kon sila mopakita basa ilang hugot nga pagtuo, kaisug, ug pagka-andam nga mosunodsa gitugahan sa Dios nga propeta.

Duha ka Sentro sa Kalikohan sa Simbahan

Sa sama nga higayon nga ang mga Santos gitawag sapagpundok sa Ohio, sila misugod sa paghandom sa panahon diin sila makatukod og Zion. Pagka Hunyo sa 1831, si PropetaJoseph Smith nakadawat og usa ka pagpadayag nga nagmandokaniya, Sidney Rigdon ug sa ubang 28 ka mga elder sa pag-adto sapagpangdani nga misyon ngadto sa Missouri ug didtomopahigayon sa sunod nga Komperensya sa Simbahan (tan-awasa D&P 52). Ang Missouri anaa sa kasadpang utlanan sa kaniadtonga Tinipong Bansa sa Amerika, kapin sa 1609 ka kilometrokasadpan sa Kirtland. Ang Ginoo mipadayag ngadto ni Josephnga diha sa Lalawigan sa Jackson sa Missouri, ang mga Santosmakadawat sa ilang kabilin ug magtukod sa Zion.

Si Joseph, ang ubang mga misyonaryo, ug sa wala madugayhuman niana, ang tibuok grupo sa Santos gikan sa Colesville,New York, mipanaw ngadto sa Lalawigan sa Jackson sa panahon


27

sa ting-init sa 1831 ug misugod sa pag-tukod ug puy-anan.Samtang ang propeta ug ubang mga pangulo mibalik ngadto saKirtland, daghang mga sakop sa Simbahan mipuyo sa Missouri.

Taliwala sa 1831 ug 1838, ang Simbahan adunay duha ka sentrosa populasyon. Si Joseph Smith, ang Konseho sa Napulog Duha,ug dakong pundok sa mga Santos mipuyo sa Kirtland, dapit saOhio, samtang daghang uba nga mga sakop mipuyo sa Missouri,gipangulohan sa ilang gipili nga pangulo sa priesthood.Importanteng mga panghitabo nahitabo sa duha ka mga dapit sasama nga mga panahon, ug mga opisyal sa Simbahan mibiyahegikan sa usa ka dapit ngadto sa lain kon gikinahanglan. Ang mgapanghitabo sa Kirtland sulod niining pito ka tuig nga higayonmao ang unang hisgutan, ug dayon ang mga panghitabo saMissouri sulod sa sama nga panahon pagahisgutan.

Mga Sakripisyo sa mga Santos diha sa Pagpundok ngadto sa Ohio

Daghang mga Santos nga miadto sa Ohio mihimo og dagkongmga sakripisyo. Pipila ang wala angkuna sa ilang mga pamilya;ang uban nawad-an sa pagpakig-uban sa daang mga higala. Si Brigham Young mihulagway giunsa niya pagsakripisyo aron sa pagtubag ngadto sa tawag sa Propeta sa pagpundok:

“Sa diha nga kami miabut sa Kirtland [sa Septyembre 1833],kon adunay tawo nga miuban sa pagpundok sa mga Santos ngamas timawa pay kay kanako—kana kay siya walay usa kabutang…. ako adunay duha ka anak nga alimahan—mao ra kana.Ako usa ka balo. ‘Brother Brigham naa ka bay sapatos?’ Wala;walay sapatos sa akong tiil, gawas sa usa ka paris sa botas ngahinulaman. Ako walay saput alang sa tingtugnaw, gawas sa usa ka binuhat nga kupô mga tulo o upat na ka tuig! Naay karsones?’Wala. Unsay imong gibuhat? Wala kay isul-ob? Wala. Nanghulamako og usa ka pares nga magamit hangtud makabaton ko ogdugang pares. Ako mibiyahe ug misangyaw hangtud nahurot angmatag dolyar sa akong kabtangan. Ako adunay gamay ngakabtangan sa dihang misugod ako og sangyaw…. ako mibiyaheug misangyaw hangtud wala nay nahabilin nga madala; apan si

Pagtukod sa Gingharian sa Kirtland, Ohio

28

Joseph miingon ‘paninguha; ug ako maninguha sa tanan nakongmahimo.”4

Daghang ubang matinuorang mga Santos miabut sa Kirtland,diin ang mga sakop nga daan nang tua didto miabiabi kanila ugandam nga makigbahin sa ilang daginoton nga kita. Kanâ ngakusganon nga mga katawhan ang miporma sa tukuran alang samakahingangha sa pagtubo ug paglambo sa Simbahan.

Mga Pagpadayag nga Nadawat sa Dapit sa Kirtland

Samtang ang Propeta Joseph nagpuyo sa dapit sa Kirtland, siyanakadawat og daghang mga pagpadayag, diin 65 ang nalakip dihasa Doktrina ug mga Pakigsaad. Ang mga pagpadayag mitudlo samga kabubut-on sa Ginoo kalabut sa kaayohan, pagpangita ogtimailhan, moral nga pagpanglihok, mga baruganan sa pagkaon,ikapulo, awtoridad sa pagkapari, ang tahas sa usa ka propeta, angtulo ka ang-ang sa himaya, misyonaryo nga buhat, ang IkaduhangPag-anhi, ang balaod sa pagpahinungod, ug daghan pang ubanghilisgutan.

Hubad ni Joseph Smith sa Biblia

Pagka Hunyo 1830 si Joseph Smith misugod sa balaan ngabuhat nga gisangon sa iya sa paghimo sa dinasig nga mgakoreksyon ngadto sa King James (Iningles) nga Bersyon sa Biblia.Kini nga buhat gitawag nga ang Hubad ni Joseph Smith sa Biblia.Taliwala sa Hunyo sa 1830 ug Hulyo sa 1833, ang propeta mihimoug daghang mga kausaban niini nga teksto sa Biblia, naglakip sapagkorek sa pinulungan sa Biblia, nagklaro sa mga doktrina; uggipahiuli ang makasaysayan ug doktrinal nga mga materyal.

Si Joseph nakadawat og daghang mga padayag samtangnaghimo niini nga buhat, kasagaran agig tubag sa mga pangutananga moabut samtang siya mipalandong sa mga tudling sakasulatan. Usa sa ingon nga pagpadayag nahitabo sa ika 16 saPebrero 1832 human gihubad nila ni Joseph ug Sidney Rigdon ang Juan 5:29. Sila namalandong niini nga tudling, ug “ang Ginoomihikap sa mga mata sa among mga pagsabut ug sila nabuksan


29

ug ang himaya sa Ginoo midan-ag sa palibut.” (D&P 76:19). Silanakadawat sa usa sa mga mahinungdanon nga panan-awon satanang panahon, nga karon gitala sa seksyon 76 sa Doktina ugmga Pakigsaad. Sila nakakita sa Amahan ug Anak, nakat-on sabalaang kapalaran sa mga anak sa Dios, ug midawat sa walaykatapusang kamatuoran mahitungod kon kinsa ang makapuyo sa tulo ka mga gingharian sa himaya.

Pagmantala sa mga Pagpadayag

Sa usa ka espesyal nga komperensya nga gihimo sa Hiram,Ohio, sa Nobyembre 1831, ang mga sakop sa Simbahan miboto sa pagmantala sa Basahon sa mga Kasugoan nga adunay dilimokulang sa 70 ka mga pagpadayag nga gihatag ngadto sa mgaPropeta. Sa panahon niini nga komperensya, ang Ginoo mihatagni Joseph Smith sa mga pagpadayag nga mahimong pasiuna ugapendeks ngadto sa Basahon sa mga Kasugoan. (Kini sa walakaulahian nahimong seksyon 1 ug 133 sa Doktrina ug mgaPakigsaad.)

Ang gihatagan sa buluhaton sa pagpaimprinta sa basahon maosi William W. Phelps, kinsa adunay negosyo sa pag-imprinta saLalawigan sa Jackson, Missouri. (Alang sa dugang kasayuranmahitungod sa Basahon sa mga Kasugoan, tan-awa sa pahina 41).Ang mga pagpadayag diha sa Basahon sa mga Kasugoan, uban sa laing mga pagpadayag, sa wala madugay giimprinta sa usa kabolumen nga gitawag og Dokrina ug mga Pakigsaad, diingimantala sa Kirtland sa 1835. Ikaduhang edisyon sa Basahon niMormon, uban sa gagmay nga mga koreksyon, nga gihimo niPropeta Joseph, giimprinta usab sa Kirtland.

Pipila lang ka mga bulan human maorganizar ang Simabahan,ang Ginoo mipasabut og maayo sa mahinungdanong dapit samusika diha sa Simbahan pinaagi sa pagmando sa asawa saPropeta nga si Emma, sa pagsugod og buhat sa usa ka pinili ngamga sagrado nga mga himno (tan-awa sa D&P 25:11). Ang mgahimno nga iyang gipangtigum gimantala sa Kirtland, nagbukas saagianan alang sa mga Santos nga makadawat sa gisaad nga mga


30

panalangin sa Dios: “Kay ang akong kalag mahimuot sa awit sakasingkasing; oo, ang awit sa mga matarung mao ang usa ka pag-ampo ngari kanako, ug pagatubagon uban sa usa ka panalangindiha sa ilang mga ulo.” (D&P 25:12)

Tulunghaan sa mga Propeta

Niadtong Disyembre sa 1832 ug Enero 1833, ang PropetaJoseph midawat sa padayag nga nahimong seksyon 88 saDoktrina ug mga Pakigsaad. Usa sa ubang mga butang, kini ngapagpadayag mimando nga usa ka “tulunghaan sa mga propeta”(D&P 88:127) mugna-on aron sa pagtudlo sa mga kaigsoonan ngalalaki sa doktrina sa ebanghelyo ug mga baruganan, ang mgakalihokan sa Simbahan, ug ubang mga butang.

Sa tingtugnaw niadtong 1833 ang Tulunghaan sa mga Propetakanunay magmiting, ug sila si Joseph ug Smith nabalakamahitungod nabatasan nga pagpanabako sa mga kaigsoonan, labina gayud ang mga aso sa tabako diha sa mga miting ug kakulangsa kalimpyo tungod sa pagmama sa tabako. Si Joseph Smithnangutana sa Ginoo mahitungod niana nga butang ug nakadawatog pagpadayag nga gitawag og Pulong sa Kaalam. Kini ngapagpadayag mihatag sa mga sugo sa Ginoo sa pag-amping salawas ug espirito, ug misaad nga kadtong motuman niinimakadawat og espirituhanon nga mga panalangin sa “kaalam ugdako nga bahandi sa kahibalo, gani ang mga tinago nga bahandi”(D&P 89:19). Ang Pulong sa Kaalam naghatag og kasayuranmahitungod sa kahimsog nga wala mahibaloi sa kalibutan samedikal o siyensya niana nga panahon apan sukad niadtonapamatud-an nga mahinungdanon nga benepisyo, sama satambag nga dili mogamit og tabako o alcohol.

Balaod sa Pagpahinungod

Sa 1831 ang Ginoo misugod sa pagpadayag sa balaod sapagpahinungod, usa ka espirituhanon ug temporal ng sistemanga, kon gisunod sa pagkakamatung, makapanalangin sa mgakinabuhi sa nagkakabus nga Santos sa Ulahing-adlaw. Ubos


31

niini nga balaod, ang mga sakop sa Simbahan gihangyo sapagpahinungod o pagtugyan, sa tanan nilang kabtangan ngadto sa Bishop sa Simbahan. Siya dayon mohatag og kabilin, opagkatinugyanan, balik ngadto sa mga sakop. Ang mga pamilyamangalagad sa ilang mga pagkatinugyanan sa kaayo kutob sailang mahimo. Kon sa katapusan sa tuig sila dunay salin, kiniihatag ngadto sa Bishop aron magamit sa pag-amuma niadtongnanginahanglan. Si Edward Partridge gitawag sa Ginoo ngamangalagad isip unang Bishop sa Simbahan.

Ang balaod sa pagpahinungod naglakip sa mga baruganan ugmga gimbuhaton nga espirituhanong mopalig-on sa mga sakopug magdala og ekonomikanhong panagsama, magwagtang sapagkahakog ug pagkakabus. Pipila sa mga santos nagsunod niiniog maayo, sa mga pagpanalangin ngadto sa ilang mgakaugalingon ug sa uban, apan ang ngadto sa nga mga sakopnapakyas sa pagbatuk sa ilang pagkahakog, maoy hinungdan ngasa katapusan gibakwi ang balaod gikan sa Simbahan. Pagka 1838ang Ginooo mipadayag sa balaod sa ikapulo (D&P 119), diin karonnagpadayon isip pinansyal nga balaod sa Simbahan.

Pagpalig-on sa PriesthoodMga Katungdanan sa Priesthood Gipadayag

Sa pagtubo sa pagpasakop sa Simbahan, ang Propetamipadayon sa pagdawat og mga padayag mahitungod sa mgakatungdanan sa priesthood. Sama sa gimando sa Ginoo, siyamiorganisar sa Unang Kapangulohan, siya isip Presidente ug siSidney Rigdon ug Frederick G.Williams isip mga magtatambag.Siya usab miorganisar sa Korum sa Napulog Duha ka mgaApostoles ug mga Korum sa Seventy. Siya mitawag ug miorden ogmga bishop ug ilang mga magtatambag, high priest, mgapatriarch, halangdong mga konseho, mga seventy, ug mga elder.Iyang gi-organisar ang unang stake sa Simbahan.

Walay kasinatian, bag-ong gibunyagan nga mga sakop sakanunay mapuno sa mga tawag sa pagpangalagad. Pananglitan, si Newel K. Whitney gitawag nga ikaduhang bishop sa Simbahan


32

niadtong Disyembre 1831, aron mangalagad sa Kirtland sa dihangsi Edward Partridge nahimong bishop sa sa mga Santos saMissouri. Si Newel wala mobati nga siya angayan niana ngakatungdanan, bisan pa nga ang Propeta misulti kaniya nga siyagitawag sa Ginoo pinaagi sa pagpadayag. Mao nga ang Propetamiingon kaniya, “Lakaw ug pangutana sa Amahan alang sa imongkaugalingon.” Si Newel miluhod ug mapainubsanon nganangamuyo ug nakadungog og usa ka tingog gikan sa langit nganag-ingon, “Ang imong kusog anaa kanako.”5 Siya midawat satawag ug mialagad isip usa ka bishop sulod sa 18 ka tuig.

Pagbansay sa mga Pangulo diha sa Kampo sa Zion

Ang Simbahan kaniadto nanginahanglan og mga pangulo sapriesthood kinsa nasulayan na, gihatagan og mga kasinatian, ugnapamatud-an nga matinuoron, kinsa mopabilin nga matinuoronngadto sa Ginoo ug sa iyang propeta ubos sa bisan unsa nga mgakahimtang. Usa ka kahigayunan aron mapamatud-an angpagkamasulundon sa malisud nga mga kahimtang ug mabansayang kaugalingon pinaagi sa Propeta Joseph Smith gihatag diha samartsa sa kampo sa Zion.

Ang Kampo sa Zion giorganisar aron sa paghatag sa mgaSantos diha sa Missouri kinsa nga gidaug-daug tungod sa ilangrelihiyosong mga tinuohan. Daghan ang gipapahawa sa ilang mgapanimalay. (Tan-awa ang dugang kasayuran diha sa pahina39–45.) Niadtong Pebrero 1834, ang Ginoo mipadayag ngadto niJoseph Smith nga siya kinahanglan nga mo-organisar og usa kagrupo sa mga kalalakin-an aron sa pagpabalik sa mga Santosngadto sa ilang mga kayutaan (tan-awa sa D&P 103). Ang Ginoomisaad nga ang presensya mag-uban kanila, pagkamatinud-anon,ug nga “ang tanan nga mga kadaugan ug himaya mapahinabopinaagi sa ilang kakugi, pagkamatinud-anon, ug pag-ampo sahugot nga pagtuo”(D&P 103:36). Kasagaran sa mga orihinal ngamga sakop sa Korum sa Napulog Duha ka mga Apostoles ugkorum sa Kapitoan giandam alang sa ilang umaabot ngakapangakohan pinaagi niini nga kasinatian.


33

Ang Kampo sa Zion pormal nga giorganisar sa New Portage,Ohio, niadtong 6 sa mayo 1834. Kini sa katapusan naglakip sa 207ka mga lalaki 11 ka mga babaye, ug 11 ka mga bata, kinsa gibahinsa Propeta ngadto sa mga pundok nga tagnapulo ugtagsingkwenta, mimando sa matag grupo nga mopili og kapitan.Usa ka ka nagpasakop nga si Joseph Holbrook, mitaho nga angkampo gi-organisar “sumala sa karaang han-ay sa Israel.”6 Sa 45 kaadlaw naghiusa sila nga mimartsa ngadto sa Lalawigan sa Clay,Missouri, nga ang gilay-on labaw sa 1609 ka mga kilometro. Silapaspas nga mibiyahe kutob sa ilang mahimo ug ubos sa pig-ot ngamga panahon. Lisud kaayo ang pagkuha og pag-kaon. Ang mgakalalakin-an kanunay nga nagkinahanglan sa pagkaon ugginagmay nga barot nga pan, pan-os nga mantikilya, linugaw ngabinlod, puro nga dugos, hilaw nga karne, dunot na nga hamon,ug giulod na nga bacon ug keso. Si George A. Smith, kinsa sa walamadugay nahimong usa ka Apostol, misulat nga kanunay siya ngagigutom: “Ako luya na kaayo,gigutom ug katulgon nga nagdamgoako samtang naglakaw sa dalan nga nakakita og usa ka nindotnga sapa sa tubig diha sa usa ka maanindot nga landong sa kahoyug usa ka lamian nga pan ug usa ka botelya sa gatas nga gibutangibabaw sa hanig nga panapton daplin sa suba.”7

Ang kampo mihatag og mahinungdanon nga pagpasabut saespirituhanon ug pagtuman sa mga sugo. Sa mga Domingo silamipahigayon ug mga miting ug miambit sa sakramento. Angpropeta sa kanunay mitudlo sa mga doktrina sa gingharian. Siyamiingon: “Ang Dios diha uban kanato, ug ang Iyang mga anghelnag-una kanato, ug ang hugot nga pagtuo sa atong gamay ngapundok wala matarug. Kita nasayud nga mga anghel ang atongmga kauban, tungod kay kita nakakita kanila.”8

Bisan pa niana, ang mga kalisud sa kampo misugod sapagkuha og bayad diha sa mga sumasalmot. Kining pagpino ngapamaagi mipakita sa mga bagulbulan, kinsa walay espiritu sapagtuman ug sa kanunay mipakasala ni Joseph sa ilang mgakalisdanan. Sa pagka 17 sa Mayo ang Propeta miawhag niadtonggihuptan sa usa ka masinupakong espiritu “sa pagpaubos sa ilang


34

mga kaugalingon diha sa Ginoo ug maghiusa, aron dili silamasilotan.”9

Sa pagka 18 sa Hunyo ang kampo miabut sa Lalawigan sa Clay,Missouri. Bisan pa niana, ang gobernador sa Missouri si DanielDunklin , wala motuman sa iyang saad sa pagtabang sa panon samga Santos nga ipabalik ang mga sakop sa Simbahan kinsagipapahawa gikan sa ilang mga panimalay. Ngadto sa pipila dihasa kampo, ang kapakyasan niining militar nga tumong mao angkatapusang pagsulay sa ilang hugot nga pagtuo. Nahigawad ugnasuko, pipila ang mipakita sa ilang pagsupak. Isip sangputanan,ang Propeta mipahimangno kanila nga ang Ginoo mopadalakanila og makalaglag nga silot. Sa wala madugay, usa kaepedimya sa kolera ang mikaylap sa sulod sa kampo. Sa wala pakini mahuman ang ikatulo nga bahin sa kampo naapektohan,lakip si Joseph Smith, ug human niana, 14 ka mga sakop sa kamponamatay. Sa pagka 2 sa Hulyo, si Joseph mipahimangno sa kampopag-usab sa pagpaubos sa ilang mga kaugalingon sa atubangan saGinoo ug mopakigsaad as pagsunod sa iyang mga sugo ug konsila mohimo sa ingon, ang sakit nga midagsang magpabilin gikanniana nga oras. Ang pakigsaad gihimo pinaagi sa pagtaas sakamot, ug ang sakit nga midagsang miundang.

Sayo sa pagka Hulyo, ang mga sakop sa kampomapasidungganong gipaluwat sa Propeta. Ang biyahe mipadayagkon si kinsa ang anaa sa kiliran sa Ginoo ug kinsa ang takus ngamangalagad diha sa mga posisyon sa pagkapangulo. Ang Propetasa kaulahian mipasabut sa sangputanan sa martsa: “Ang Dios dilibuot nga kamo makig-away. Siya dili makaorganisar sa iyanggingharian uban sa napulog duha ka mga lalaki aron sa pagbukassa pultahan sa ebanghelyo ngadto sa mga nasud sa yuta, ug ubansa kapitoan ka mga lalaki ubos sa ilang pagdumala aron pagsunodsa ilang mga lakang, gawas kon gikuha kini niya gikan sa usa kahugpong sa mga kalalakinan kinsa mihalad sa ilang mgakinabuhi, ug kinsa mihimo og dako nga pagsakripisyo sama niAbraham”10


35

Si Wilford Woodruf, usa ka sakop sa kampo kinsa sa kaulahiannahimong ikaupat nga Presidente sa Simbahan miingon: “Kaminakabaton og kasinatian nga wala unta namo mabatoni sa laingpaagi. Kami adunay kahigayunan nga makita ang nawong sapropeta, ug kami adunay kahigayunan nga magbiyahe sa usa kalibo ka kilometro uban kaniya, ug pagkakita sa mga buhat saespiritu sa Dios uban kaniya, ug ang mga pagpadayag niJesukristo ngadto kaniya, ug ang pagkatuman niadto nga mgapagpadayag.”11

Niadtong Pebrero sa 1835, lima ka bulan human gipaluwat angKampo, ang Korum sa Napulog Duha ka mga Apostoles ug angUnang Korum sa Kapitoan giorganisar. Kapitoan ug siyam sakawalohan ug duha sa mga posisyon nga gipuno sa duha ka mgakorum, gipuno sa mga lalaki kinsa gisulayan diha sa martsa sakampo sa Zion.

Sa Kirtland si Joseph mipadayon og bansay sa umaabut ngamga pangulo. Upat sa umaabot nga mga Presidente saSimbahan—Brigham Young, John Taylor, Wilford Woodruff, ugLorenzo Snow—gibuyangan sa panahon sa mga katuigan saKirtland ug sa wala madugay magkasunod migiya sa Simbahanhangtud sa 1901. Agi og dugang, ang sunod nga tulo ka mgaPresidente—Joseph F. Smith, Heber J. Grant, ug George AlbertSmith, kansang mga pagdumala milungtad hangtud sa 1951—maoang mga sunod nga mga kaliwatan sa mga maisug nga mgaunang lulumupyo sa Kirtland.

Misyonaryo nga Buhat Nagpadayon

Samtang ang mga Santos nagpuyo sa Kirtland, daghang mgamisyonaryo ang gitawag sa pagsangyaw sa ebanghelyo layo gikansa panimalay, kasagaran kanila anaa sa dakong kinaugalingon ngapagsakripisyo. Ang mga misyonaryo gipadala ngadto sa daghannga estado sa Amerika, ngadto sa mga bahin sa Canada, ug taboksa Atlantiko ngadto sa Englatera. Pinaagi niini nga mgamisyonaryo nga mga pagpaningkamot, daghang mga katawhanmidawat sa usa ka saksi sa kamatuoran sa ebanghelyo. Sila


36

nahimong mga maisug nga sakop kinsa midala sa mahinungdanonnga kalig-on sa batan-on nga Simbahan.

Daghang mga pagpadayag nga gitala sa Kirtaland naglakip samga kasugoan sa mga sakop sa pagsangyaw sa ebanghelyongadto sa kalibutan. Ang Ginoo mipahayag, “Ug kamomanglakaw pinaagi sa gahum sa akong Espiritu, magsangyaw saakong ebanghelyo, sa tinagurha, diha sa akong ngalan, mopabatisa inyong mga tingog ingon sa tunog sa usa ka trumpeta,magpahayag sa akong pulong nga sama ngadto sa mga anghel saDios.” (D&P 42:6). Sa pagkasunod nga tuig ang Ginoo mimando,“Ug matag tawo kinsa napasidan-an, magpasidaan sa iyangsilingan” (D&P 88:81).

Mga Misyon sa unang Kinabig sa Ohio

Si Zera Pulsipher, usa ka kinabig gikan sa Ohio, mao ang usaka panig-ingnan niadtong kinsa madasigong mipakig-ambit samensahe sa Pagpahiuli. Siya mipasakop sa Simbahan niadtongEnero 1832 ug mitala nga human niana, siya gi-orden ngadto sakatungdanan sa usa ka elder ug misangyaw uban sa dakongkalampusan sa ilang dapit ug sa gawas.”12 Siya ug laingmisyonaryo nga si Elijah Cheney, mibiyahe ngadto sa gamaynglungsod sa Richland, New York, diin sila misugod ug sangyawdiha sa lokal nga tulunghaan. Usa sa unang mga kinabig mao ngagibuyagan ni Elder Pulsipher ang usa ka batan-ong mag-uumanga ginganlan og Wilford Woodruf, kinsa usa ka adlaw nianamahimong usa sa labing malampusong misyonaryo sa kasaysayansa Simbahan ug ikaupat nga Presidente sa Simbahan. Sa sulod sausa ka bulan, ang duha ka misyonaryo mibunyag og daghangmga katawhan ug miorganisar og usa ka branch sa Simabahn saRichland.

Sa pagtubag sa tawag sa pagpahimangno sa ilang silingan, angmga misyonaryo miabut gikan sa tanang matang sa panginabuhi.Daghan kanila minyo ug adunay mga kapangakohan sa pamilya.Sila mibiya sa panahon nga ang ilang mga pananom andam naalang sa pag-ani, sa panahon sa ilang personal nga kauswagan


37


ug sa panahon sa ekonomikanhong pagkunhod. Daghan sa mgaelders hapit na matimawa sa dihang misulod sila sa natad samisyon. Ang Propeta sa iyang kaugalingon mibiyahe og labaw sa15,000 ka milya, nangalagad og 14 ka mugbong panahon nga mgamisyon gikan sa 1831 ngadto sa 1838 sa daghang estados ug saCanada.

Sa dihang si George A. Smith, ig-agaw sa Propeta, midawat saiyang tawag ngadto sa silangan Tinipong Bansa, kabus kaayo siyanga wala siya makapanag-iya o adunay kapanguhaan aron sapagpalit sa mga saput ug mga libro nga iyang gikinahanglan. Saingon; ang Propeta Joseph ug iyang igsoon nga si Hyrum mihatagkaniya og gray nga panapton, ug si Eliza Brown mibuhat kaniyaog usa ka kupo, tsaliko ug karsones. Si Brigham Young mihatagkaniya og usa ka pares sa sapatos, ang iyang amahan mihatagkaniya og gamayng Biblia, ug ang Propeta mihatag og kopya saBasahon ni Mormon.

Sila si Elder Erastus Snow ug John E. Page kabus usab sa dihangmibiya sila sa natad as misyon sa tingtugnaw 1836. Naghulagwaysa iyang pagkabutang sa panahon sa iyang pagbiya alang sa usa kamisyon sa kasadpang Pennsylvania, si Elder Snow misulat, “Ako

Kining upat ka mga misyonaryo, gitawag aron sa pagdala sa ebanghelyongadto sa mga Indian sa Amerika ubos sa malisud nga mga kahimtang,

mao ang mga panig-ingnan sa mga pagsakripisyo nga gihimo sa matinud-anong mga misyonaryo sa unang tibuok nga kasaysayan sa Simbahan.

38

mibiya sa Kirtland nga naglakaw ug nag-inusara uban sa gamaynga maleta nga nagdala og mga buhat sa Simbahan ug usa kapares nga medyas, uban sa lima sa sentabos sa akong bulsa, ngamao ang akong kalibutanon nga katigayunan.” Si Elder Pagemisulti sa Propeta nga dili siya makadawat sa tawag sapagsangyaw tungod kay kulang siya sa panaput. Wala gani siyaykupo nga isul-ob. Ang Propeta mitubag pinaagi sa pagtangtang saiyang kupo ug gihatag kini kang Elder Page. Misulti siya kangElder Page sa pagpadayon sa iyang misyon ug ang Ginoo buhongnga manalangin kaniya.13 Niini nga misyon, si Elder Pagegipanalanginan sa pagpakig-ambit sa ebanghelyo uban sa gatusannga mga katawhan kinsa mipasakop sa Simbahan.

Misyon sa Korum sa Napulog Duha ka mga Apostoles

Niadtong 1835 ang mga sakop sa Korum sa Napulog Duha kamga Apostoles, gitawag sa usa ka misyon ngadto sa silangangTinipong Bansa ug Canada. Kini lang ang panahon sa kasaysayansa Simbahan nga ang tanang 12 ka mga sakop sa Korum mibuhatog usa ka misyon sa sama nga panahon. Sa ilang pagbalik, siHeber C. Kimball mipamatuod nga sila mibati sa gahum sa Diosug nakahimo sa pag-ayo sa masakiton ug mipapahawa sa yawa.

Misyon sa Inglaterra

Sa Ulahing bahin sa panahon sa Kirtland, usa ka krisis angmiabut diha sa sulod sa Simbahan. Pipila ka mga sakop naglakip samga pangulo mibiya sa pagtuo tungod kay dili makaantus sa mgapagsulay ug mga pagpanggukod. ug tungod kay sila misugod sapagpangita og sayop ni Propeta Joseph og sa ubang mga pangulosa Simbahan. Ang Ginoo mipadayag kang Joseph Smith nga bag-ong butang kinahanglan gayud nga himoon alang sa kaluwasan saiyang Simbahan. Nga usa ka butang ang nasagol sa mga kinabigngadto sa Simbahan sa Inglaterra. Sa pagka Domingo, petsa 4 saHunyo 1837, ang Propeta miduol kang Elder Heber C. Kimballdiha sa Templo sa Kirtland ug miingon kaniya, “Brother Heber, angEspiritu sa Ginoo mihunghong ngari kanako: ‘Himoa nga ang


39

akong sulugoon nga si Heber moadto sa Inglaterra ug mosangyawsa akong ebanghelyo ug moabli sa pultahan sa kaluwasan ngadtoniana nga nasud.’”14

Samtang si Heber C. Kimball gigahin alang sa iyang misyon, siElder Orson Hyde misulod sa lawak. Sa dihang iyang nadungganang unsay nanghitabo, si Orson gibati og paghinulsol, kay siyausa niadtong miapil sa pagpangita og sala sa Propeta. Siyamitanyag nga mangalagad isip usa ka misyonaryo ug usabgigahin aron moadto sa Inglaterra.

Sa kadako sa kaikag ni Heber C. Kimball nga mosangyaw saebanghelyo sa langyaw nga yuta nga samtang nagkaduol sa barkosa pantalan sa Liverpoll, Inglaterra, siya milukso gikan sa barkongadto sa pantalan sa wala pa kini magaid, nagpahayag nga siyaang unang miabut sa usa ka langyaw nga yuta uban sa mensahesa Pagpahiuli. Sa pagka 23 sa Hulyo ang mga misyonaryonagsangyaw sa mga katiguman sa nagsugwak nga mga katawhanug ang unang mga pagbunyag gitakda sa ika 30 sa Hulyo. SiGeorge D. Watt midaog sa lumba sa lakaw didto sa suba sa Ribblesa Preston, diin nagtino sa pasidungog nga maoy unanggibunyagan sa Britanya.

Sa sulod sa walo ka mga bulan, gatusan sa mga kinabig miapilsa Simbahan ug daghang mga branch naorganisar. Namalandongniining dakong ani sa mga kalag si Heber nahinumdom nga angPropeta ug iyang mga magtatambag “mipandong sa ilang mgakamot ngari kanako ug … miingon nga ang Dios mohimokanakong gamhanan niana nga nasud sa pagdani sa mga kalagngadto Kaniya: ang mga anghel kinahanglan magauban kanakoug mag-agak kanako nga ako dili mapakyas, nga akopanalanginan og dako ug mapamatud-an nga usa ka tinubdan sa kaluwasan ngadto sa kaliboan.”15

Tungod kay daghang nag-unang mga misyonaryo masunuronnga midawat sa mga tawag bisan pa man sa personal nga mgapagsakripisyo, kaliboan sa mga kinabig sa Britanyanakapahimulos sa mga panalangin sa gipahiuli nga ebanghelyo.


40

Sila mipundok sa Zion ug mipalig-on sa Simbahan alang sapinakamalisud nga panahon sa umaabut.

Ang Templo sa KirtlandMga Sakripisyo sa mga Santos

Niadtong ika 27 sa Disyembre 1832, ang mga Santos unangnakahibalo sa sugo sa Ginoo sa pagtukod og usa ka templo (tan-awa sa D&P 88:119). Ang pagtukod sa templo nahimong unangbuluhaton sa Simbahan sa Kirtland taliwala sa 1835 ug 1836. Kini nagpakita og dakong mga hagit ngadto sa mga Santos, kinsagikulangan sa trabahador ug salapi. Sumala kang Eliza R. Snow,“Niana nga panahon,… ang mga Santos dyutay ra, ugkadaghanan kanila mga kabus; ug kon dili alang sa kasiguroannga gisulti sa Dios, ug nga usa ka balay tukuron ngadto sa iyangngalan, diin wala lamang siya mipadayag sa porma, apan usabmitudlo sa mga sukod, ang usa ka pagsulay sa pagtukod niananga Templo, ubos sa kahimtang nga anaa niana nga mgakahimtang, mahimo, ang tanang butang mopahayag nga walaykahulugan.”16

Uban sa hugot nga pagtuo nga ang Dios mosangkap sagikinahanglan nga tabang ug pamaagi, si Propeta Joseph Smith ugang mga Santos misugod sa paghimo sa gikinahanglan nga mgapagsakripisyo. Si John Tanner usa sa giandam sa Ginoo ngamotabang sa pagsangkap sa paagi sa pagtukod sa templo. Si John,usa ka bag-ong kinabig gikan sa Boston, New York, niadtongDisyembre 1834 “nakadawat og pagdasig pinaagi sa usa ka damgoo panan-awon sa gabii, nga siya gikinahanglan ug kinahanglangayud nga molakaw dayon ngadto sa Simbahan sa Kasadpan….

“Sa iyang pag-abut sa Kirtland, iyang nahibaloan nga sapanahon nga siya midawat niadtong pagdasig nga kinahanglansiya moadto dayon sa Simbahan, ang Propeta ug pipila sa mgaigsoong lalaki nagtagbo sa usa ka miting sa pag-ampo ugmihangyo sa Ginoo sa pagdala kanila og usa ka igsoong lalaki opipila ka mga kaigsoonan nga lalaki nga makatabang kanila aronmabayaran ang utang sa umahan nga diin ang templo gitukod.


41

“Sa adlaw human sa iyang pag-abut sa Kirtland,. . .[siya gi]sultihan nga ang [bayronon kon dili mabayran sa] giingon ngaumahan hapit na maimbargo. Tungod niana siya mipahulam sapropeta og duha sa libo ka dolyar ug mikuha og sulat gikan sapropeta nga bayaran kini uban ang tubo, uban niana nga kantidadang umahan nalukat.”17

Ang talagsaon nga mga pagpaningkamot nga gihimo sa mgaSantos sa Kirtland mao ang mga panig-ingnan sa mga sakripisyoug pagpahinungod sa panahon, mga talento, ug mga paagi. Satulo ka mga tuig sila mitrabaho diha sa pagtukod. Gawas sakonstruksyon nga kahibalo ug mga paningkamot sa mga lalaki,ang mga babaye mihimo og hilo ug migansilyo aron masininaankadtong nagtrabaho. Sa wala madugay sila mihimo og mgakurtina aron sa pagbahin sa mga lawak. Ang kontruksyon malisudhimoon tungod sa mga panganti sa mga manggugukod sapagguba sa templo, ug kadtong mitrabaho sa buntag mibantay sa templo pagkagabii. Apan human sa dili masukod nga mgapagsakripisyo sa mga Santos sa ilang panahon ug mgakapanguhaan, ang templo sa katapusan nahuman sa tingpamulaksa 1836.

Pagpahinungod sa Templo

Pagkahuman sa templo, ang Ginoo mibu-bo sa gamhanangespirituhanong mga panalangin diha sa mga Santos sa Kirtland,naglakip sa mga panan-awon ug sa pagpangalagad sa mgaanghel. Si Joseph Smith mitawag niini nga panahon “usa ka tuigsa atong pagsaulog ug usa ka panahon sa pagmaya.”18 Si DanielTyler mipamatuod, “Ang tanan mibati nga sila nakasinati salangit…. Kami mihunahuna kon ang milenyo nagsugod na ba.”19

Ang labing importanting pagbu-bu sa Espiritu mao angpagpahinungod sa Templo. Gibanabana nga 1000 ka tawo angnagpundok sa Templo niadtong 27 sa Marso 1836 sa usa kaespiritu sa paglipay. Ang pagpahinungod nga mga awit gikanta,lakip sa “Ang Espiritu sa Dios sama sa Kalayo nga Nagsiga,” diingisulat alang sa okasyon ni William W. Phelps. Ang sakramento


42

gipahigayon, ug mga sermon gihatag pinaagi ni Sidney Rigdon,Joseph Smith, ug uban pa.

Si Joseph Smith mibasa sa pagpahinungod nga mga pag-ampo,karon gitala isip Doktrina ug Pakigsaad Seksyon 109, diin gihatagngadto kaniya pinaagi sa pagpadayag. Diha niana siya mihangyosa Ginoo nga iyang panalanginan ang mga katawhan sama sakaniadto sa adlaw sa Pagkunsad: “Ug himoa ang imong balay ngamapuno, ingon sa usa ka naghaguros nga kusog kaayo ngahangin, uban sa imong himaya” (D&P 109:37). Daghan ang mitalanga kini nga panalangin natuman nianang pagkagabii sa dihangang propeta nakigkita diha sa templo uban sa mga korum sapriesthood.

Si Eliza R. Snow misulat: “Ang mga seremonya niana ngapagpahinungod mahimong mausab, apan walay mortal ngapinulongan nga makahulagway sa langitnong mga pagpakitanianang makahuluganong adlaw. Mga anghel mipakita ngadto sauban, samtang ang pagbati sa balaan nga presensya nabatian satanan nga anaa, ug matag kasingkasing napuno uban sa ‘hingpitnga kalipay nga dili masulti ug puno sa himaya.’”20 Human sapagpagpahinungod nga pag-ampo, ang tibuok nga katigumanmitindog ug uban sa gipataas nga mga kamot, misinggit oghosanna.

Usa ka semana human niana, sa pagka 3 sa Abril 1836, pipila salabing mahinungdanon nga mga panghitabo sa ulahing adlaw ngakasaysayan nahitabo. Diha sa templo niana nga adlaw, angManluluwas mismo mipakita ngadto nila ni Joseph Smith ugOliver Cowdery ug miingon, “Tan-awa, ako midawat niini ngabalay, ug ang akong ngalan maania dinhi; ug ako magpakita saakong kaugalingon ngadto sa akong mga katawhan diha sa kalooydinhi niini nga balay” (D&P 110:7). Ubang mahinungdanon ugmahimayaon nga mga panan-awon misunod sa dihang sila siMoises, Elias, ug Elijah mipakita aron sa pagpahiuli sa dugang ngamga yawe sa priesthood. Si Moses mitugyan sa mga yawe sapagpundok sa Israel, si Elias mipasalig ngadto nila ni Joseph ugOliver sa dispensasyon sa ebanghelyo ni Abraham, ug si Elijah


43

mipahiuli sa mga yawe sa pagbugkos (tan-awa sa D&P 110:11–16).Ang tanan niining dugang nga mga yawe gikinahanglan alang sapag-uswag sa gingharian sa Ginoo diha sa katapusangdispensasyon sa panahon.

Ang tibuok nga mga panalangin nga gipahigayon diha satemplo wala gipadayag o gipahigayon sa panahon sa Kirtland ngapanahon. Kini nga mga panalangin gipadayag diha sa Simbahanpinaagi sa Propeta Joseph daghang mga katuigan sa kaulahiansamtang gitukod ang Templo sa Nauvoo.

Exodo Gikan sa Kirtland

Ang pagtukod sa templo nakahatag og daghang mgapanalangin, apan niadtong 1837 ug 1848, ang mga matinud-anonnga mga Santos, usab nag-atubang og daghang mga problemasangputanan sa pagbiya sa kamatuoran ug pagpanggukod, diinmipadali sa katapusan sa panahon sa Simbahan sa Kirtland.

Ang Tinipong Bansa nag-antus sa usa ka depresyon sapanalapi, ug ang Simbahan mibati sa epekto. Pipila sa mga sakopnalakip sa dili makontrol nga pagsalmot sa transaksyon sanegosyo nga naglakip sa dakong risgo apan naghatag ogkahigayunan sa dakong utang ug wala makahimo sa pagpabilinnga espirituhanon sa usa ka mangitngit nga panahon saekonomikanhong paghagsa, lakip ang paghagsa sa KirtlangdSafety Society; kini nga institusyon sa pagbanko gitukod sa mgaSimbahan sa Kirtland, ug pipila sa mga sakop sayop ngamipasangil ni Joseph Smith sa mga problema kalabut niini.

Hiniusa nga mga pagpanggukod ug bangis nga mga kalihokansa manggugukod gikan sa mga residente sa lokal nga komunidadug gikan sa mga mapanawayon nga mga sakop kinsa gipahimulagug mibiya sa kamatuoran gikan sa Simbahan.

Samtang ang kabangis batok sa mga Santos ug sa ilang mgapangulo misaka, dili na sila luwas nga magpabilin sa Kirtland.Ang Propeta kinsa ang kinabuhi anaa sa kakuyaw, mibiya saKirtland niadtong Enero sa 1838 ngadto sa Far West Missouri. Sa panahon sa 1838 ang mga matinud-anong mga Santos usab


44

gipugos sa pagpalayo. Sila mibilin og usa ka monyumento sahugot nga pagtuo, pagpahinungod, ug pagsakripisyo diha satemplo nga gitukod ngadto sa Dios. Diha sa panig-ingnan sa ilangmga kinabuhi, sila usab mibilin og usa ka permanentengkasaysayan sa matinud-anong pagtuman ngadto sa mga pangulonga dinihugan sa Ginoo ug personal nga mga pagsakripisyo sabuhat sa Ginoo.


Ang Unang mga Tuig sa Missouri

Sa sama nga panahon ang mga Santos naningkamot sapagtukod sa Gingharian sa Dios sa Kirtland, Ohio, daghang mga sakop sa Simbahan misagubang og daghang mgapagpanglimbasog sa Lalawigan sa Jackson, Missouri.

Sa pagtawag nga mobuhat sa ingon, ang mga Santos ngamipuyo sa Colesville, New York, mauyunon nga mibiya sa ilangmga panimalay aron sa pagpundok ngadto sa Kirtland (tan-awasa pahina 18). Sa dihang sila miabut sa tunga- tunga niadtongMayo 1831, ilang nahibaloan nga ang yuta nga gitagana alangkanila dili mahimo. Ang Propeta Joseph Smith miampo sa Ginoomahitungod sa kahimtang niining mga Santos. Bag-o lang siyanakadawat og padayag mimando kaniya, Sidney Rigdon ug ubanpang 28 ka mga elder nga mangalagad og misyon ngadto sa Missouri, ug ang Ginoo mimando nga ang mga Santos saColesville mopanaw usab “ngadto sa Missouri” (D&P 54:8). Silaang unang grupo sa mga Santos nga manimuyo sa yuta ngamahimong mailhan isip Zion.

Si Newel Knight, presidente sa Branch sa Colesville, gilayonmipundok sa iyang katawhan. Si Emily Coburn miasoy, “Kami sa pagkatinuod usa ka pundok sa magpapanaw, misugod sapagpangita og mas maayo nga nasud.”1 Sa Wellsville, Ohio, silamisakay ug usa ka bapor og ginamit ang suba Ohio, Mississippi,ug Missouri, mibiyahe ngadto sa Lalawigan sa Jackson, Missouri.Ang kapitan sa bapor miingon nga sila “ang labing malinawon ugmahilom nga maglalalin nga ilang sukad gidala sa kasadpan;

KAPITULO KWATRO

Pagtukod sa Zion sa Missouri

45

46

‘walay pamalikas, walay binastos nga mga pulong, walay sugal ug walay inom.’”2

Sa ilang pagbiyahe, ang Propeta ug ubang mga pangulo saSimbahan miuna sa mga Santos aron makahimo og pasiuna ngamga pagpangandam aron sa pagpahiluna kanila diha saLalawigan sa Jackson. Ang grupo sa propeta miabut saIndependence, Missouri pagka 14 sa Hulyo 1831. Human makitaang nasud ug sa mainampoon nga paagi nagtinguha og balaanggiya, ang Propeta miingon, “[Ang Ginoo] mipakita sa iyangkaugalingon ngari kanako, ug mitudlo kanako ug sa uban, angdapit nga iyang giplano sa pagpadayon sa buhat nga pagpundok,ug ang pagtukod sa usa ka balaan nga dakbayan ngakinahanglang tawgon nga Zion.”3

Kini nga pagpadayag mitino nga ang Missouri mao ang dapitnga gitinguha sa Ginoo alang sa pagpundok sa mga Santos, ugnga “ang dapit nga karon gitawag og Independence mao angtungatunga nga dapit; ug ang dapit alang sa templo, nganahimutang sa kasadpan nga bahin, diha sa usa ka lote nga dililayo gikan sa balay sa hukmanan.” (D&P 57:3). Ang mga Santoskinahanglan mopalit sa yuta nga nahimutang sa kasadpan niananga dakbayan ngadto sa linya nga nag-ulang sa bansa sa Missouriug teritoryo sa Indian (tan-awa sa D&P 57:1–5).

Si Joseph smith ug Bishop Partridge mikuha og yuta alang saBranch sa Coleville sa Lungsod sa Kaw, mga 12 ka mga kilometrokasadpan sa Independence. Sa pagka petsa 2 sa Agusto 1831,human sa pag-abut sa mga sakop sa branch, usa ka seremonyagipahigayon nga puno sa mga simbolo. Napulog duha ka mgalalaki nga nagrepresentar sa 12 ka tribo sa Israel, nagdala og usaka bag-ong giputol nga troso ug mibutang niini nga gibabag sausa ka bato nga gipahiluna ni Oliver Cowdery, nga sa ingonnagpahiluna ang gisumbolo nga tukuran alang sa katukuran saZion. Gikan niana nga mapainubsanong sinugdanan ang mgaSantos mitukod og usa ka bilding nga gigamit isip usa kaSimbahan ug usa ka tulunghaan.4


47

Pagka sunod nga adlaw, ubay-ubay nga mga kaigsoonanglalaki mipundok diha sa ibabaw nga bahin tunga sa milyakasadpan sa balay hukmanan sa Independence. Ang PropetaJoseph Smith mipahimutang sa tukurang bato alang sagiplanohan nga Templo ug mipahinungod niini diha sa ngalan sa Ginoo. Ang punoang bahin sa yuta sa Zion mao ang balay saGinoo.5

Ang Propeta mibalik sa Kirtland, ug ang mga Santos saLalawigan sa Jackson misugod pagdawat og mga bahin sa yutagikan ni Bishop Edward Partridge. Sila kabus kaayo nga wala ganisila’y trapal nga makapanalipod kanila gikan sa mga elementosamtang nagtukod ug mga payag. Sila hapit walay kagamitanalang sa uma hangtud ang mga pundok sa mga kalalakin-angipadala uban sa mga kariton nga giguyod sa mga hayop gipadalasobra sa 200 ka mga kilometro silangan sa St. Louis aronmakakuha niini. Pagkuha sa mga Santos sa kagamitan, silamisugod sa pagbugwal sa yuta aron sa pagpananum. Natandogpag-ayo sa iyang nasaksihan, si Emily Coburn miasoy: “Tinuodnga kahibulongang talan-awon kini nga makita ang upat o limaka baka nga nagdaro sa tambok nga yuta. Ang pagpangkoral ugubang kalihokan paspas nga nagsunodsunod. Mga payag natukodug giandam alang sa mga pamilya sama kapaspas nga mahimo sapanahon, salapi ug kabudlay makahingpit sa trabaho”6

Bisan pa man sa mga kabilinggan sa utlanan, ang mga Santossa Colesvilee mipabilin nga masadyaon ug malipayon. Si Parley P.Pratt, kinsa mipuyo uban kanila, miingon: “Kami nalingaw sadaghang mga panahon sa among pag-ampo ug ubang mga mitingug ang Espiritu sa Ginoo gibu-bo ngari kanamo, ug bisan sa mgagagmayng mga bata, nga daghang mga otso, diyes, o dose anyosmisulti ug miampo, ug mitagna diha sa among mga miting ugdiha sa among pagsimba nga pamilya. Dihay espiritu sa kalipay,panaghiusa, ug gugma ug maayong buhat gipakita niining gamaynga Simbahan sa kamingawan, ang panumduman sa kanunaygihambin sa akong kasingkasing.”7


48

Ang mga Santos gipanalanginan pinaagi sa ikaduhangpagbisita gikan sa Propeta ug Sidney Rigdon niadtong Abril 1832.Kini nga mga pangulo bag-o lang naggikan sa masakit kaayo ngakasinatian didto sa John Johnson nga umahan sa Hiram, Ohio diinsila nagtrabaho sa paghubad sa Biblia. Usa ka pundok sa mgamanggubot nga kaaway sa Simbahan miguyod ni Joseph Smithgikan sa iyang balay sa panahon sa kagabhion. Sila mituok kaniya,mihubo kaniya og mipuno sa iyang lawas og alkitran ug mgabalahibo. Ginunitan ang mga tiil si Sidney Rigdon giguroy subaysa mibagtok nga yelo, hagashason nga yuta nga maoy hinungdan sa dakong mga gisi sa iyang ulo.

Karon, sukwahi ngadto nianang pisikal nga pagdagmal, silaluwas uban sa ilang mga kahigalaan. Si Joseph mipamatuod ngasiya “midawat sa usa ka pag-abiabi nga nasayran lang sa mgakaigsoonan nga mga lalaki ug mga babaye nga gihiusa isip usadiha sa sama nga hugot nga pagtuo, ug pinaagi sa sama ngapagbunyag, ug gisuportahan sa sama nga Ginoo. Ang Branch saColesville, ilabi na, nalipay sama sa Santos sa karaan ngadto niPablo. Maayo kaayo nga maglipay uban sa mga maglipay uban sa mga katawhan sa Ginoo.”8

Ang Pagpanggukod didto sa Lalawigan sa Jackson

Sa pagsunod sa sugo sa Ginoo, si Bishop Partrdge mipalit oggatusan ka mga ektarya nga yuta sa Lalawigan sa Jackson alang samga Santos kinsa milalin gikan sa Ohio ug ubang dapit. Ang mgapangulo unang miandam sa Independence, Colesvilee, Whitmer,Big Blue, ug Prairie nga mga Branch alang niini nga mga sakop.Adunay total nga napulo nga mga branch natukod diha saulahing bahin sa 1833.9 Dihay gibanabana nga labaw sa 1000, kamga Santos mitambong sa dihang gihiusa ang mga branch nganagtagbo sa suba sa Big Blue niadtong Abril 1833 aron sapagsaulog sa ikatulo nga anibersaryo sa pagkatukod sa Simbahan.Si Newel Knight miingon nga kini nga pagpanagtigum mao angunang paghandum niining matang sa Zion ug ang mga Santosnakaangkon sa espiritu sa kinatibuk-ang paglipay. Bisan pa niana,


49

si Newel usab nakamatikud, “sa dihang ang mga Santos naglipay,ang yawa nasuko, ug ang iyang mga anak ug mga suluguonmiambit sa iyang kasuko.”10

Sa wala pa mahuman ang Abril, ang espiritu sa pagpanggukodmipakita sa iyang kaugalingon. Sa unang yugto, ang lokal ngamga lumulupyo mipahimangno sa mga sakop nga sila walamahimuot sa pag-abut sa daghang mga Santos sa Ulahing mgaadlaw kinsa ilang gikahadlokan nga molupig unya diha sapagbotar. Ang mga Santos una nga nagagikan sa mga amihanangmga estado ug sa kinatibuk-an supak sa pag-ulipon sa mga tawonga naggikan sa Aprika, nga sa kaniadtong panahon legal saMissouri. Ang tinuohan sa mga Santos sa Basahon ni Mormon isipusa ka kasulatan, ang ilang pag-angkon nga ang Lalawigan saJackson sa katapusan mahimo nga ilang Zion, ug ang ilangpagpamatuod nga sila gigiyahan pinaagi sa usa ka propetanakasamok kaayo. Usab, ang sumbong nga sila dihay panagsabutsa mga Indian mipukaw sa pagduhaduha sa lokal nga mgalumulupyo.

Usa ka mantalaan, nga usahay gipasabot nga isip usa kasekreto nga batakang balaod, gipasa libut sa mga nagsupak aronsa pagtigum og mga pirma niadtong uyon nga mopapahawa sa“kasahol sa Mormon.” Kini nga pagbati sa kasilag misangko pagka20 sa Hulyo 1833 sa dihang usa ka pundok sa manggugubot, ngamilangkub og 400 ka mga lalaki, nagtagbo diha sa balayhukmanan sa Independence aron sa pagpakigsabut sa ilang mgatinguha. Sinulat nga mga demanda gihatag ngadto sa mgapangulo sa Simbahan nagtawag sa mga Santos nga mobiya saLalawigan sa Jackson; sa pag-undang sa pag-imprinta sa ilangpamantalaan, The Evening Star ug The Morning Star; ug dilimotugot og dugang nga mga sakop sa Simbahan nga moanha saLalawigan sa Jackson. Sa dihang nakita sa mga manggugubot ngaang mga pangulo sa Simbahan dili mutugot niining dili legal ngamga demanda, sila misulong sa buhatan sa pamantalan, nga maousab ang panimalay ni William W. Phelps. Ang manunulongmikawat sa gamit sa pag-imprinta ug miguba sa bilding.


50

Kalaglagan sa Basahon sa mga Kasugoan

Ang labing mahinungdanong proyekto nga giimprinta sabuhatan sa pamantalaan mao ang Basahon sa mga Kasugoan angunang han-ay sa mga pagpadayag nga gidawat ni Propeta JosephSmith Sa diha nga ang mga manggugubot misulong sa bilding,.ilang giitsa ang wala pa mabugkos nga mga pahina sa Basahonngadto sa dalan. Sa pagkakita niini, duha ka batan-ong Ulahingadlaw nga mga Santos, si Mary Elizabeth Rollins ug ang iyangigsoong babaye nga si Caroline, diha sa ka peligro sa ilangkaugalingong mga kinabuhi, mitinguha sa pagluwas sa ilangmahimo. Si Mary Elizabeth miasoy:

Ang [mga manggugubot] midala og mga lapad nga mga papelug miingon, ‘Nia ang mga kasugoan sa mga Mormon.’ Ang akongigsoon nga si Caroline ug ako diha sa kilid sa usa ka koral nagtan-aw kanila; sa dihang misulti sila og mga kasugoan, akodeterminadto sa pagkuha sa pipila kanila. Ang akong igsoonmiingon nga kon ako mokuha kanila, siya mouban usab, apanmiingon. ‘patyon ta nila.’ “Samtang ang mga mangugubotnagkapuliki sa pikas bahin sa balay, ang duha ka batang mgababaye midagan ug mipuno sa ilang mga bukton sa bililhong mgapapel. Ang mga manggugubot nakakita nila ug misugo sa mgabata nga mohunong. Si Mary Elizabeth mitaho: Paspas kamingmidagan kutob sa among mahimo. Duha kanila migukod kanamo.Nakakita og haw-ang sa koral misulod kami ngadto sa lapad ngakamaisan, mibutang sa mga papel diha sa yuta ug amo kini ngagihap-an. Ang mga mais mga lima o unom ka tiil ang gitas-on, ug labong kaayo; nangita sila og dugay, ug nakaabut duol ngarikanamo ug wala kami makit-i.”

Sa dihang ang mga tampalasan nahanaw, ang mga batangbabaye miadto sa karaang kwadra nga kahoy. Dinhi ingon sagitaho ni Mary Elizabeth, ilang nakit-an nga si Sister Phelps ugmga anak nagdala og mga sagbot ug gihapnig sa pikas nga bahinsa kamarin aron ilang katulgan. Gipangutana ako niya kon unsayanaa kanako—ako siyang giingnan. Iya dayon kining gikuhagikan namo…. Ila kining gipangbugkos ngadto sa gagmayng mga


51

libro ug gipadad-an ako og usa, diin akong giampingan ogmaayo.”11

Ang Pagbutang og Alkitran ug Pagbutang og Balhibo ngadto kangBishop Partridge

Ang manggugubot sunod midakop nila ni Bishop Partridge ug Charles Allen. Sila gipadala ngadto sa plasa publiko saIndependence ug misugo nga isalikway ang Basahon ni Mormonug mobiya sa Lalawigan. Si Bishop Partridge miingon, “Akomiingon kanila nga ang mga Santos nag-antus sa mgapagpanggukod sa tanang panahon sa kalibutan; nga wala akoygihimo nga makasakit ni bisan kinsa; nga kon sila modagmalkanako, sila modagmal sa usa ka inosente nga tawo; nga akoandam nga mag-antus alang kang Kristo; apan sa pagbiya sanasud, dili ako andam nga motugot niana.”

Uban niini nga pagdumili, ang mga lalaki gihuboan sa ilangmga saput ug gitabunan ang ilang mga lawas og alkitran ug mgabalhibo. Si Bishop Partridge misulti, “Ako nag-antus sa pag-abusouban sa dakong pagtugyan ug pagpaubos nga ingon sa nakakuratsa kadaghanan, kinsa mitugot kanako nga mopahulay sa kahilum,daghang mitan-aw nga hilum kaayo, ang ilang mga kasingkasingnatandog sama sa akong gihunahuna; ug sa akong kaugalingon,ako napuno sa Espiritu ug gugma sa Dios, nga wala akoy kalagotsa mga nanggukod kanako o ni bisan kinsa.”12

Ang Gubat sa Big Blue

Ang mga manggugubot miabot pag-usab pagka 23 sa Hulyo,ug ang mga pangulo sa Simbahan mihalad sa ilang mgakaugalingon isip mga tubos kon sila dili mopasakit sa mgakatawhan. Apan ang manggugubot mihulga og kadaut sa tibuokSimbahan ug mipugos sa mga kaigsoonang lalaki sa pagtugot ngaang tanang mga Santos sa Ulahing mga adlaw mobiya sa nasudkay ang mga lihok sa manggugubot dili legal, batok sa batakangbalaod sa Tinipong Bansa ug sa estado sa Missouri, ang mgapangulo sa Simbahan mihangyo og tabang sa gobernador sa


52

estado, si Daniel Dunklin. Siya mitambag kanila sa ilang sibil ngamga katungod ug misugo sa mga Santos sa pagkuha og legal ngamagtatambag. Si Alexander W. Doniphan ug uban gisuholan aronsa pagrepresentar sa mga sakop sa Simbahan, usa ka lihok nganakapasuko og dugang sa manggugubot.

Sa una ang mga Santos sa Ulahing mga adlaw misulay sapaglikay sa pag-inatubangay nga panagbingkil; bisan pa niana,ang mga pagdagmal sa mga sakop ug pagpangguba sa mgakabtangan sa kaulahian misangpot ngadto sa usa ka gubat duol saSuba sa Big Blue. Duha ka mga sakop sa manggugubot namatay,ug usa sa mga Santos, si Andrew Barber namatay. Si Philo Dibblegipusil sa tiyan makatulo ka higayon. Si Newel knight gitawagaron sa pagpangalagad ngadto kaniya, uban sa milagrosong mgaresulta. Si Brother Dibble miasoy:

Si Brother Newel Knight mianhi kanako ug milingkod sa kilidsa akong higdaanan…. Ako mibati sa Espiritu nga miabut kanakodiha sa akong ulo sa wala pa ang iyang kamot mihikap kanako, ugako dayon nasayud nga ako maayo…. Ako mibangon dayon uggiawasan og tulo ka quarts nga dugo o sobra pa, uban nga gagmaynga piraso sa sinina nga misulod sa lawas tungod sa bala. Akodayon miilis ug migawas.… Sukad niana nga panahon bisan usaka tulo sa dugo migawas gikan kanako ug ako human niana walamobati og bisan gamayng sakit o kalisud gikan sa akong mgasamad, gawas nga ako mora og luya gikan sa pagkawala sadugo.”13

Si Gobernador Dunklin mihusay ug mimando ni KoronelThomas Pitcher sa pagdi-arma sa duha ka pundok. Bisan paniana, ang pagsurpota ni Koronel Pitcher anaa sa manggugubot,ug iyang gikuha ang mga armas sa mga Santos ug gihatag niini samanggugubot. Ang walay ikasukol nga mga Santos gisulong ugang ilang mga balay giguba. Ang mga lalaki kinahanglan ngamangita og katagoan sa mga kakahuyan o mag-antus sa bangisnga mga pagdagmal. Sa katapusang ang mga pangulo saSimbahan mitawag sa mga katawhan sa pagdala sa ilang mgakabtangan ug mobiya sa Lalawigan sa Jackson.


53

Dalangpanan sa Lalawigan sa Clay

Sa ulahing bahin sa 1833 kadaghanan sa mga Santos mitaboksa Suba sa Missouri amihan ngadto sa Lalawigan sa Clay ugnakakaplag og temporaryon nga kadangpan didto, sama sagihulagway ni Parley P. Pratt:

“Ang baybayon misugod nga gilinyahan sa duha sa kilid salansa uban sa mga lalaki, babaye ug mga bata; mga pagkaon,kariton, mga kahon, mga kagamitan, ug uban pa, samtang anglansa nagpundo; ug kon ang kagabhion moabot na usab kanamoang dapit nga daghan og cottonwood mao ra og usa ka miting sakampo. Gatusan ka mga tawo makita sa matag direksyon, anguban anaa sa tolda ug ang uban anaa sa gawas naglibut sa ilangmga haling, samtang kusog ang ulan. Ang mga bana nangita sailang mga asawa, ang mga asawa sa ilang mga bana; mgaginikanan sa ilang mga anak, ug ang mga anak sa ilang mgaginikanan. Ang uban dihay maayong kahigayunan sa pag-eskapouban sa ilang pamilya, panginahanglan sa panimalay ug pipila ka mga panginahanglanon; samtang ang uban wala masayud sagidangatan sa ilang mga kahigalaan ug nawala ang tanan nilangmga panginahanglanon. Ang talan-awon…. makapatunaw unta sa mga kasingkasing sa mga tawo sa kalibutan, gawas sa amongmga buta nga tigdaugdaug, ug usa ka buta ug ignorante ngakomunidad.”14

Ang kahigayunan sa pagtukod og Zion ug usa ka templongadto sa ilang Dios sa Lalawigan sa Jackson temporaryo ngagikuha gikan sa mga Santos. Mga 1,200 ka mga sakop sa Simbahankaron mibuhat sa unsay gikinahanglan aron maluwas sa usa kamalisud nga tingtugnaw sa Suba diha sa Lalawigan sa Clay. Anguban mipasilong sa mga kahon sa kariton, tolda o kinubkobdaplin sa bungtod, samtang ang uban mipuyo sa biniyaan ngamga balay nga kahoy. Si Newel Knight mipuyo sa panahon satingtugnaw sa usa ka wigwam sa Indian.”

Usa sa unang bilding nga gitukod sa mga Santos didto saLalawigan sa Clay mao ang gamay nga trosong balay ngasimbahan nga diin mosimba. Dinhi sila “wala malimot sa


54

pagpasalamat og balik ngadto sa Labing Makagagahum nga Diostungod sa pagluwas gikan sa mga kamot sa ilang tampalasan ngamga kaaway ug sa pagtinguha sa Iyang mapanalipuron nga pag-amuma alang sa umaabut—nga Siya mopahumok sa mgakasingkasing sa mga katawhan kang kinsa sila miikyas, nga silaunta makakaplag diha kanila og usa ka butang ngamakapalungtad sa ilang mga kaulgalingon.”15

Pagpanggukod sa Kampo sa Zion

Sama sa gihulagway sa kapitulo 3, ang Ginoo mimando niJoseph Smith sa pagpundok og usa ka grupo sa mga lalaki aron sapagmartsa gikan sa Kirtland ngadto sa Missouri aron sa pagtabangsa mga Santos kinsa gipapahawa gikan sa ilang mga yuta saLalawigan sa Jackson. Sa dihang ang kampo sa Zion miabut sasidlakang bahin sa Lalawigan sa Clay, Missouri, sa ulahing bahinniadtong Hunyo 1834, usa ka pundok sa manggugubot labaw sa300 ka mga taga-Missouri ang mitagbo kanila—nagtinguha sailang kalaglagan. Ubos sa direksyon ni Propeta Joseph, ang mgakaigsoonan mikampo diha sa panagtagbo sa Little og Big Fishingnga mga Suba.

Ang mga manggugubot misugod sa pagsulong uban sapagpabuto sa kanyon, apan ang Ginoo mao ang nakig-away sagubat sa mga Santos. Mga panganod daling miporma sa ibabaw.Ang Propeta mihulagway sa mga kahimtang: “Misugod sa pag-ulan ug ulan nga tinibug-ok nga yelo.… Ang unos makalilisang;hangin ug ulan, tinibug-ok nga yelo ug dalugdog mitagbo kanilauban sa dakong kasuko, ug sa wala madugay miwala sa ilangkadasig, ug mipakyas sa ilang mga paninguha nga ‘patyon si JoeSmith ug iyang mga kasundalohan’.… Sila mikamang sa ilalom samga karwahe, ngadto sa haw-ang nga mga kakahugan, mipuno sausa ka karaan nga payag, ug uban pa, hangtud mituang ang unos,sa diha nga nabasa na ang ilang mga bala.” Human makasinati sahapak sa unos sa tibuok gabii, “kining bahin sa pundok samanggugubot mibalik sa ilang agi ngadto sa Independence nganapakyas, aron sa pagpakig-uban sa ubang manggugubot,


55

napatuo.… nga kon si Jehovah ang makig-away maayo pa nga dilisila motunga.… Mao ra og ang sugo sa panimalos miabut gikan saDios sa mga gubat, aron sa pagpanalipod sa Iyang mga sulugoongikan sa kalaglagan sa ilang mga kaaway.”16

Sa diha nga naklaro na nga mga sundalo sa manggugubotmakigharung sa mga Santos ug nga si Gobernador Dunklin dilimotuman sa iyang saad sa pagtabang kanila, ang Propeta miampoalang sa panudlo gikan sa Ginoo. Ang Ginoo misulti kaniya ngaang mga kahimtang dili pa husto alang sa kaluwasan sa Zion. Angmga Santos daghan pa og buluhaton aron sa pag-andam sa ilangpersonal nga mga kinabuhi aron sa pagtukod sa Zion. Daghankanila wala pa makakat-on nga mahimong masulundon ngadto samga butang nga gikinahanglan sa Ginoo: “Ang Zion dili matukodkon dili pinaagi sa mga baruganan sa balaod sa celestial ngagingharian; gawas niini Ako dili makadawat kaniya ngari saakong kaugalingon. Ug ang akong mga katawhan kinahanglangayud nga mopanton hangtud sila makakat-on sapagkamasulundon, kon gikinahanglan gayud, pinaagi sa mgabutang diin sila nag-antus” (D&P 105:5–6).

Ang Ginoo mimando nga ang kampo sa Zion dili mopadayonsa ilang militar nga katuyoan: “agi og sangputanan sa mgakalapasan sa akong mga katawhan, kini kinahanglan ngari kanakonga ang akong mga anciano kinahanglan nga mohulat sa mubonga panahon alang sa katubsanan sa Zion—aron sila unta sa ilangmga kaugalingon makaandam, ug aron ang akong mga katawhanmatudloan unta sa labaw nga hingpit” (D&P 105:9–10). Ang mgakaigsoonan sa kampo sa Zion madungganong gipaluwat, ug angPropeta mibalik sa Kirtland.

Punoang mga Buhatan sa Simbahan sa Far West

Kadaghanan sa mga Santos sa Missouri mipadayon saLalawigan sa Clay hangtud sa 1836, sa dihang gipahinumdumansila niana nga mga lumulupyo nga sila misaad sa pagpabilinlamang hangtud sila makabalik ngadto sa Lalawigan sa Jacksonmaingon niini karon og imposible, sila gihangyo sa pagbiya


56

sumala sa gikasabutan. Sa legal nga paagi, ang mga Santos dilikihananglan nga mutuman, apan kay sa makahimo og kasamok,sila mibiya na usab. Pinaagi sa mga paningkamot sa ilang higaladiha sa balay balaoranan sa estado. Si Alexander W. Doniphan,duha sa bag-o nga mga dapit nga gitawag og Caldwell og Daviess,gimugna gikan sa Lalawigan sa Ray niadtong Disyembre 1836.Ang mga Santos gitugutan sa pagtukod sa ilang kaugalingongkomunidad sa Far West, mga 60 ka mga kilometro amihanan saLalawigan sa Clay, isip kaulohan sa Caldwell. Ang nag-unang mgapangulo sa dapit sa mga Santos sa Ulahing mga Adlaw ugdaghang mga katawhan mihinaut nga kini mao na ang katapusansa pagpanggukod sa mga Santos.

Human sa malisud nga panaw gikan sa Kirtland, Ohio, angPropeta Joseph Smith miabut sa Far West, Missouri, niadtongMarso 1838 ug mitukod sa punoang buhatan didto. Pagka Mayosiya miadto sa amihanan sa Lalawigan sa Daviess, ug samtangnagbisita sa Grand River, managnaong miila sa dapit nga mao angwalog sa Adam-ondi-Ahman ang “dapit diin si Adan moduaw saiyang mga katawhan” (D&P 116:1).17 Ang Adam-ondi-Ahmannahimong unang komunidad sa mga Santos sa Lalawigan saDaviess. Ang tukurang mga bato alang sa mga templogipahinungod sa Far West niadtong ika 4 sa Hulyo 1838, ug angmga Santos misugod sa pagbati nga sila sa kadugayan nakakaplagog pahulay gikan sa ilang mga kaaway.

Ang Gubat sa Crooked River

Bisan pa niana, ang pagpanggukod sa wala madugay misugodusab. Niadtong petsa 6 sa Agusto 1838, usa ka pundok samanggugubot nga may 100 ka mga tawo didto sa presento saGallatin, Lalawigan sa Daviess, dili motugot nga ang mga Santosmohatag sa ilang mga ballota. Kini misangpot sa usa kapagsinumbagay nga nakapasakit sa daghang mga tawo. Angnagtubo nga kasamok nga gipasiugdahan sa manggugubot sa mgaLalawigan sa Caldwell ug Daviess miresulta sa pagpadala ni


57

Gobernador Lilburn W. Boggs og mga kasundalohan sa estadoaron mapabilin ang kalinaw.

Si Capitan Samuel W. Boggart, usa sa mga opisyal sakasundalohan, sa pagkatinuod suod nga kaalyado samanggugubot. Siya mihukom sa pagsugod og usa ka panagbingkilpinaagi sa pagkidnap sa tulo ka mga Santos sa Ulahing mgaAdlaw ug mitanggong kanila sa iyang kampo sa Crooked River saamihang kasadpan sa Lalawigan sa Ray. Usa ka pundok sa mgakasundalohan sa mga Santos sa Ulahing mga Adlaw ang gipadalaaron sa pagluwas kanila, ug usa ka mabangis nga gubat angnahitabo niadtong 25 sa Oktubre 1838. Si Kapitan David W. Patten,usa sa Napulog Duha ka mga Apostoles, nangulo sa pundok ugusa niadtong grabe nga nasamdan sa panahon sa panagsangka. Si Phoebe Ann Patten, asawa ni David; Joseph ug Hyrum Smith;ug Heber C. Kimball miabut gikan sa Far West aron makaubanniya sa dili pa siya mamatay.

Si Heber miingon kalabut ni David Patten: “Ang mgabaruganan sa Ebanghelyo diin bililhon kaayo kaniya kaniadto,mitugyan kaniya niana nga gahum ug kahupayan sa iyangpagbiya, nga mipugong sa sakit ug kakuyaw sa kamatayon.” Anghimatyon nga tawo misulti niadtong didto sa kilid sa iyanghigdaanan mahitungod sa ubang mga Santos kinsa nahulog gikansa ilang pagkalig-on ngadto sa pagpahilayo gikan sa kamatuoran,mitu-aw, “O kon sila anaa sa akong kahimtang! Kay ako mibatinga ako mihupot sa hugot nga pagtuo.’” Sunod siya misulti kangPhoebe Ann nga nag-ingon; “‘Unsa man ang imong buhatonsunod, O ayaw isalikway ang hugot nga pagtuo.’” Sa wala pa siyamamatay, siya miampo, “Amahan, ako naghangyo kanimo. Sangalan ni Jesukristo, nga Ikaw mopaluwat sa akong espiritu, ugdawata kini nganha Kanimo.’” Ug dayon ngadto sa naglibut siyamihangyo, “Mga kaigsoonan, inyo akong gihuptan pinaagi sainyong hugot nga pagtuo, apan itugyan ako, ug buhii ako, akonaghangyo kaninyo.” Si Brother Kimball miingon, “Kami sumalaniana mipasalig kaniya ngadto sa Dios, ug dayon siya miginhawa


58

sa iyang katapusang ginhawa, ug nahikatulog diha kang Jesus ngawalay pag-agulo.”18

Ang pundok ni Kapitan Samuel Bogart milihok sama sa mgamanggugukod kay sa mga sundalo. Bisan pa niana, angkamatayon sa usa ka sundalo diha sa Gubat sa Crooked River,inubanan ang ubang mga taho, gigamit ni Gobernador Liburn W. Boggs sa pagmugna sa iyang salawayon nga “sugo sa pagpuo.”Kana nga mando, gipetsahan og 27 sa Oktubre 1838, mipahayagsa bahin, “Ang mga Mormon kinahanglan tagdon isip mgakaaway, ug kinahanglan puohon o palayason sa Estado kongikinahanglan, alang sa kalinaw sa publiko—ang ilang mgakalapasan dili na mahulagway.”19 Usa ka opisyal sa kasundalohangitudlo aron sa pagbuhat niini nga sugo.

Pagpamapatay didto sa Haun’s Mill

Niadtong 30 sa Oktubre 1838, tulo ka adlaw human giisyu angsugo sa pagpuo, mga 200 ka mga lalaki mihimo og usa ka kalit ngapagsulong batok sa gamay nga komunidad sa mga Santos diha saHaun’s Mill sa Shoal Creek, Lalawigan sa Caldwell. Ang mgamanunulong, diha sa buhat sa pagbudhi, mitawag niadtonggustong moluwas sa iyang kaugalingon nga modagan ngadto sapandayan sa puthaw. Sila dayon mipahimutang libut sa pandayanug mipabuto hangtud ilang gihunahuna nga ang tanan nga anaasa sulod nangamatay. Ang uban gipamusil samtang naningkamotsa pag-ikyas. Ang tanan, 17 ka mga lalaki ug batang lalakinangamatay ug 15 ang samaran.

Human sa pagpamatay, si Amanda Smith misulod sapandayan, diin iyang nakaplagan ang iyang bana nga si Warrenug usa ka anak nga lalaking si Sardius, nga patay. Taliwala sapagpamatay hilabihan ang iyang kalipay sa pagkakita sa iyanglaing anak nga si Alma, buhi gihapon bisan pa man samdan sahilabihan. Ang iyang bat-ang naigo sa usa ka buto sa pusil. Ubansa kadagahanan sa mga lalaki nga nangamatay o nasamdan, siAmanda miluhod ug nangamuyo sa Ginoo alang sa tabang:


59

“Oh, akong Langitnong Amahan, ako mituaw, unsay akongbuhaton? Nakita nimo ang akong anak nga samaran ug nasayudka sa akong pagkawalay kabangkaagan. O, Langitnong Amahantudloi ako unsay buhaton!” Siya miingon nga siya “gitudloan sausa ka tingog,” misugo kaniya sa pagbuhat og usa ka liheya gikansa mga abu ug limpyohan ang samad. Siya dayon miandam ogusa ka danlog nga elm nga hampol ug gipuno ang samad niini.Pagkasunod adlaw siya mibubo sa balsamo nga sulod sa botelyadiha sa samad.

Si Amanda miingon ngadto sa iyang anak, “ ‘Alma, anak, …nagtuo ka nga ang Ginoo mihimo sa imong bat-ang?’

“ ‘Oo, ma.’“ ‘Nan, ang Ginoo makahimo og butang diha puli sa imong

bat-ang, wala ka ba motuo nga siya makahimo, Alma?”“ ‘Sa imong hunahuna ang Ginoo makahimo, ma?’ nangutana

ang bata diha sa iyang pagkayano.“ ‘Oo, anak,’ ako mitubag, ‘ang tanan iyang gipakita kanako

sa panan-awon!“Dayon siya akong gipahapa nga komportabli, ug miingon:

“Karon higda lang nga mag-ingon ana, ug ayaw og lihok, ugbuhatan ka og laing bat-ang.”

“Mao nga si Alma mihapa sulod sa lima ka semana hangtudnga hingpit siya nga naayo—usa ka mapiko-piko nga ugat angmitubo agig puli sa nawala nga lutahan ug suksukanan.”20

Si Amanda ug ang uban nakaangkon og makalilisang nga tahassa pagtan-aw sa paglubong sa ilang mga minahal sa kinabuhi.Pipila lamang ka baskog nga mga lalaki ang nahabilin, naglakipkang Joseph Young, igsoon ni Brigham Young. Tungod kay silanahadlok nga mobalik ang mga manggugubot, wala nay igongpanahon aron mukalot og mga lubnganan. Ang mga lawasgipanghulog ngadto sa uga nga atabay, nagporma og usa kadinaghan nga lubnganan. Si Joseph Young mitabang sa pagkargasa lawas ni Sardius apan mipahayag “dili niya mahulog ang batadiha sa makalilisang nga lubnganan.” Dihay nakigdula nianang“makapaikag nga batang lalaki” sa ilang biyahe ngadto sa


60

Missouri, ug “malumo kaayo ang kinaiya” ni Joseph nga siya dilimakahimo niana. Si Amanda miputos ni Sardius sa usa ka habol,ug pagkasunod adlaw siya ug lain niyang anak, si Willardmibutang sa iyang lawas ngadto sa atabay. Yuta ug dagamigihulog didto aron matabunan ang makalilisang nga talan-awon.21

Sa Adam-ondi-Ahman, ang 20 anyos nga si Benjamin F.Johnson giluwas sa sama nga kahimtang diha sa mga kamot sausa ka taga-Missouri kinsa determinado nga mopusil kaniya. SiBenjamin gidakop ug gibantayan og mga gwardiya sulod sa waloka adlaw diha sa sobra ka tugnaw sa panahon diha sa gawas sausa ka haling sa kampo. Samtang siya naglingkod sa usa ka troso,usa ka mabangis nga tawo miadto kaniya uban sa pusil sa iyangkamot ug miingon, “Isalikway nimo ang Mormonismo karondayon o pusilon ko ikaw.” Si Benjamin hugot nga mibalibad, diinang tampalasan mipunting sa iyang pusil ngadto kaniya ugmipabuto. Ang pusil wala mobuto. Nanunglo og maayo, ang tawomipahayag nga siya “migamit sa pusil 20 na ka tuig ug kini sukadwala mapakyas og buto.” Gisubay ang pangsira, siya mibutang ogbala og usab mipunting ug mipabuto—walay epekto.

Nagsunod sa sama nga paagi siya misulay sa ikatulo ngahigayon, apan ang resulta managsama. Usa sa mitan-aw misultikaniya nga “ayohon og gamay iyang pusil” ug dayon “imo nangmapatay kanang salawayon nga tawo.” Mao nga sa ikaupat ogkatapusang higayon ang tawo kinsa nagtinguha sa pagpatay niBenjamin miandam, gani mibutang og bag-ong bala. Bisan paniana, si Benjamin mipahayag, “Niini nga higayon ang pusilmisiak ug mipatay sa talampasan dihadiha dayon.” Usa nga taga-Missouri nadunggang misulti, “Maayo pag dili na kamomagtinguha pagpatay niana nga tawo.”22

Ang Propeta Gitanggong sa Bilanggoan

Pipila ka adlaw human sa pagpamatay sa Haun’s Mill, angpropeta Joseph Smith ug ubang mga pangulo gibilanggo sa mgasundalo sa estado. Usa ka hukmanang militar ang gihimo ug angPropeta ug iyang mga kauban gimando nga pusilon pinaagi sa usa


61

ka firing squad pagkasunod nga buntag diha sa plasa sa lungsod sa Far West. Bisan pa niana, si Heneral Alxander W. Doniphanmidumili sa pagpatuman sa pagpamusil, mitawag sa desisyon ngausa ka “mapintas nga pagpatay.” Siya mipahimangno sa heneralkinsa misugo sa mga kasundalohn nga kon siya mopadayon saiyang mga paninguha sa pagpatay niini nga mga lalaki, “akongibutang kaninyo ang kapangakuhan atubangan sa kalibutan ngahukmanan, mao nga Dios tabangi ako.”23

Ang Propeta ug ang uban unang gidala sa Independence, ugdayon gipadala sa Lalawigan sa Richmond, diin sila gibilanggonaghulat sa paghusay. Si Parley P. Pratt mao ang usa niadtonguban sa Propeta. Siya miingon nga usa ka gabii ang mga gwardiya


Samtang gibilanggo sa Bilanggoan sa Liberty, si Propeta Joseph Smithnangamuyo sa Ginoo alang sa mga pag-antus sa mga Santos ug midawat

sa balaang giya og kapahulayan nga karon gitala sa mga seksyon 121, 122, ug 123 sa Doktrina ug mga Pakigsaad.

62

mibugalbugal sa mga binilanggo pinaagi sa pagsulti kanila sailang mga buhat nga pagpanglugos, pagpamatay, ug pangpanulissa mga Santos sa Ulahing mga Adlaw. Siya nasayud nga angPropeta nagmata abay kaniya ug mitala nga si Joseph dali ngamitindog ug mikasaba sa mga gwardiya uban sa tumang kaisog:

“ ‘HILOM, kamo nga mga banyaga sa impyerno. Sa ngalan niJesukristo ako mobadlong kaninyo ug momando kaninyo sapagpundo; dili ko mopuyo og dugang pa nga minuto ugmaminaw niana nga pinulongan. Hunonga ang mao nga mgasinultihan, o kamo o ako mamatay KARON DAYON!”

Siya mihunong sa pagsulti. Siya mitingog sa dakongkaharianon. Gigapos ug walay armas, kalma ug walay hasol ughalangdon sama sa anghel, siya mitan-aw sa nagkurog nga mgagwardiya, kansang mga armas gipaubos ug gihulog sa salog; kinsa ang mga tuhod nagsangko ug kinsa miluklok sa kanto omitikungkong sa iyang tiil, ug nangayo sa iyang pasaylo ugmipabiling naghilum hangtud sa pagpuli sa mga gwardiya.”

Si Parley dayon misulti, “Ako misulay sa paghanduraw sa mgahari, sa maharianong hawanan, sa mga trono ug mga korona; ugsa mga emperador nga nagtigum aron sa paghukom sa kaugmaonsa mga gingharian; apan ang pagkahalangdon ug kaharianonakong nakita makausa lamang, samtang siya mitindog ngaginapos, sa tungang gabii, diha sa usa ka bilanggoan sa usa kahilit nga balangay sa Missouri.”24

Sa dihang ang mga pagsukitsukit nahuman, si Joseph ugHyrum Smith, Sidney Rigdon, Lyman Wight, Caleb Baldin, ugAlxander Mcrae gipadala ngadto sa Bilanggoan sa Liberty saLalawigan sa Clay, miabut pagka 1 sa Disyembre 1838. AngPropeta mihulagway sa ilang kahimtang: “kami ilang gibutangubos sa kusgan nga gwardiya, buntag ug gabii, diha sa prisohannga doble ang bongbong ug pultahan, wala tugoti sa amongkagawasan sa konsiyensya, ang among pagkaon talagsaon….kami gipugos sa pagkatulog sa salug diha sa mga dagami, ugwalay habol nga makahatag kanamo og kainit…. Ang mgamaghuhukom matag karon ug unya mosulti kanamo nga sila


63

nasayud nga kami waly sala, ug angayan pagawason, apan dililang sila mosulay sa pagpahigayon sa balaod ngari kanamo, kaynahadlok sa mga manggugubot.”25

Exodo ngadto sa Illinois

Samtang ang ilang Propeta gibilanggo, labaw sa 8000 ka mgaSantos ang mitabok gikan sa Missouri sidlakan sa Illinois aron sapag-ikyas sa sugo sa pagpuo. Sila gipugos sa pagbiya diha sakatugnaw sa panahon sa tingtugnaw ug bisan pa man si BrighamYoung ang Presidente sa Korum sa Napulog Duha, migiya kanilaug mihatag kanila sa tanang mahimong tabang, sila miantus ogmaayo. Ang pamilya ni John Hammer usa sa daghang mgapamilya kinsa nangita og kadangpan. Si John miasoy sa malisudnga mga kahimtang:

“Ako nakahinumdom sa mga pag-antus ug mga kabangisniadto nga mga adlaw…. Ang among pamilya adunay usa kakarwahe, ug usa ka buta nga kabayo mao ra ang amongkabtangan alang sa pundok, kanang usa ka buta kinahanglan ngamodala sa among mga dad-onon ngadto sa estado sa Illinois.Among gibaylo ang among mga karwahe uban sa usa ka igsoonkinsa adunay duha sa mga kabayo, alang sa usa ka gaan nga usaka kabayo nga karwahe, kini misilbi sa duha ka pundok. Dinhiniining gamay nga karwahe among gibutang among mga sinina,mga higdaanan, pipila ka mga mais ug bisan usang gamay ngapagkaon nga among madala, ug migikan diha sa tugnaw ugmakatuskig nga biyahe nga maglakaw, sa pagkaon ug matulog sadalan uban sa atop sa langit nga among tabon. Apan ang mamaaknga katugnaw niadtong mga gabii ug ang manusok nga mgahangin dili ra kaayo talampasan ug talamayon kay sa mgademonyo nga porma og tawo kaniadto kansang kasuko amonggipalayoan. Ang among pamilya, og usab sa daghang uban pa,halos wala nay sapatos ug ang uban kinahanglang puston angilang tiil og panapton aron dili kini mogahi ug panalipdan kini samga mahait nga mga tumoy sa migahi nga yuta. Kini, sa labawngka maayo, dili hingpit nga panalipod sa among mga tiil, ug sa


64

kasagaran ang dugo sa among mga tiil momarka diha sa migahinga yuta tungod sa yelo. Ang akong mama ug igsoon nga babayemao lang ang adunay sapatos nga sakop sa among pamilya ugkini nadunot na ug hapit na mawala ang pulos niini sa wala pakami moabut sa maabiabihong dapit sa Illinois.”26

Ang Propeta kinahanglan maantusong mohulat sa bilanggoansamtang ang iyang mga katawhan gipapahawa gikan sa estado.Ang kaguol sa iyang kalag gisukod diha sa iyang pangaliyangadto sa Ginoo, nga gitala diha sa Doktrina ug mga PakigsaadSekyon 121:

“O Dios, hain ba ikaw? Ug hain ang gambalay nga nagsalipodsa imong tagoanan?

“Hangtud kanus-a ikaw mogamit sa imong mga kamot ug saimong mga mata, oo sa imong matin-aw nga mga mata, tan-awagikan sa mahangturon nga mga langit ang mga sayop sa imongmga katawhan ug mga sulugoon, ug ang imong dunggan napunosa ilang mga pagtu-aw?” (D&P 121:1–2)

Ang Ginoo mitubag kaniya uban niining mahupayon nga mgapulong: “Akong anak, kalinaw nganha sa imong kalag; ug angimong mga kalisdanan ug ang imong mga kasakitan sulod lamangsa mubo nga higayon.

“Ug unya kon ikaw molahutay pag-ayo, ang Dios mobayawkanimo sa kahitas-an; ikaw magmadaugon ibabaw sa imong tanannga mga kaaway.

“Ang imong mga higala makig-unong kanimo, ug sila moyukbokanimo pag-usab uban ang mabinati-on nga kasingkasing ugmahigalaon nga mga kamot” (D&P 121:7–9).

Ang mga pulong sa Ginoo tukma nga natuman niadtong Abril1839. Human sa unom ka bulan sa dili legal nga pagkabilanggo,ang pag-ilis og dapit midala sa mga binilanggo una didto saLalawigan sa Gallatin Daviess, Missouri, ug dayon ngadto saLalawigan sa Boone. “Bisan pa niana, si Sheriff William Morgangitagaan og mando nga [sila] dili dalhon ngadto sa BooneCounty.” Usa ka tawo o mga tawo nga taas og pwestomapaninguhaon nga ang mga binilanggo tugutan nga makaikyas,


65

tingali aron malikayan ang kaulawan sa publiko sa pagdala kanilasa hukmanan nga walay mga ebidensya aron sila mapakasad-an.Ang mga binilanggo gitaga-an og higayon aron makapalit og duhaka kabayo ug molikay sa ilang mga gwardiya. Si Hyrum Smithmiingon, “Kami mikuha sa among pag-ilis og dapit paingonngadto sa Illinois, ug sa mga siyam o napulo ka adlaw luwas ngamiabut sa Lalawigan sa Quincy, Adams diin among nakita angamong mga pamilya nga nagkalisud, bisan pa niana mahimsog.”27

Didto sila tinuod giabi-abi “uban ang mabination ngakasingkasing ug mahigalaon nga mga kamot.”

Si Wilford Woodruff miingon kabahin niini nga panagkitauban sa Propeta: “Sa makausa pa ako dihay kahigayunan sapagpakiglamano ni Brother Joseph…. Siya miabiabi kanamo ubansa hingpit nga kalipay…. [siya] prangka, mabination, ug pamilyarsama sa gihapon, ug ang among kalipay dako. Walay tawo ngamakasabut sa makalipay nga pagbati nga nabatonan niana ngapanagkita, gawas niadtong kinsa naggikan sa mga kasakit alang saebanghelyo.”28 Ang Ginoo milagrosong miluwas sa iyang Propetaug sa pundok sa Simbahan. Ang moderno nga adlaw nga Israelmisugod na sa pagpundok pag-usab diha sa bag-o nga yuta ubansa bag-o nga mga kahigayunan ug mga pakigsaad diha kanila.


66

Ang mga Santos mitukod sa matahum nga siyudad sa Nauvoo diha sa daplin sa Suba sa Mississippi.

Ang Templo sa Nauvoo naglantaw sa siyudad.

Ang mga Santos sa Ulahing mga Adlaw kinsa miabut ngadto sa Illinois nakadawat og mainitong pag-abiabi gikan samanggihatagon nga mga lumulupyo sa lungsod sa Quincy.Human sa pagbalik sa Propeta nga si Joseph Smith gikan sa iyangpagkabilanggo didto sa Bilanggoan sa Liberty, ang mga Santosmibalhin paingon sa amihanan sa Suba sa Mississippi nga mga 35ka mga milya. Didto ilang gipauga ang lapad nga kalapukan samaong dapit ug nagsugod sa pagtukod sa siyudad sa Nauvootupad sa likoanan sa suba. Ang siyudad sa wala madugaynagkapuliki sa buhat ug komersyo samtang nagpundok didto angmga Santos nga gikan sa tanang bahin sa Estados Unidos, Canada,ug Englatera. Sulod sa upat ka mga tuig, ang Nauvoo nahimongusa sa labing dako nga mga siyudad sa Illinois.

Ang mga sakop sa Simbahan nagpuyo diha sa kalinaw,nakasiguro sa kahimtang nga ang propeta naglakaw ug naghagouban kanila. Gatusan ka mga misyonaryo gitawag sa Propetamibiya sa Nauvoo sa pagsangyaw sa ebanghelyo. Usa ka templogitukod, ang temple endowment nadawat, mga ward gihimo saunang higayon, mga stake gitukod, ang Relief Society gi-organisar,ang basahon ni Abraham gimantala, ug importanting mgapagpadayag nadawat. Kapin sa unom ka mga tuig, ang mgaSantos nagpakita og talagsaong kahimtang sa panaghiusa, hugotnga pagtuo, ug kalipay sa dihang ang ilang siyudad nahimongbanwag sa kakugi ug kamatuoran.

KAPITULO SINGKO

Sakripisyo ug mga Panalangindidto sa Nauvoo

67

68

Mga Sakripisyo sa mga Misyonaryo sa Nauvoo

Samtang ang mga Santos nagsugod sa pagtukod og mgapanimalay ug nananom, daghan kanila nasakit og malarya, usa ka makatakod nga sakit nga naglakip sa hilanat ug mga pagtakig.Ang nasakit naglakip sa Napulog Duha ug si Joseph Smith mismo.Niadtong 22 sa Hulyo 1829 ang Propeta mibangon gikan sa iyanghigdaanan uban sa gahum sa Dios nga diha kaniya. Ginamit anggahum sa priesthood, iyang giayo ang iyang kaugalingon ug angmga masakiton sa iyang kaugalingong panimalay, dayongimandoan kadtong tanan nga diha sa tolda sa iyang nataran ngamamaayo. Daghang mga tawo nangaayo. Ang Propeta miduolgikan sa usa ka tolda ngadto sa laing tolda ug gikan sa balayngadto sa laing balay, mipanalangin sa tanan. Mao kadto angmahinungdanog mga adlaw sa hugot nga pagtuo ug pagpang-ayosa kasaysayan sa Simbahan.

Niining higayona, ang Propeta mitawag sa Korum sa NapulogDuha ka mga Apostoles sa pagmisyon ngadto sa England. Si ElderOrson Hyde, usa ka sakop sa Korum sa Napulog Duha ka mgaApostoles, gipadala ngadto sa Jerusalem aron sa pagpahinungodsa Palestina alang sa pagpundok sa Judeo nga mga katawhan ugsa ubang mga anak ni Abraham. Ang mga misyonaryo gipadalaaron sa pagsangyaw ngadto sa tibuok Estados Unidos ug sasilangang Canada, ug si Addison Pratt ug ang uban pa nakadawatog mga balaang tawag sa pag-adto ngadto sa mga Isla sa Pasipiko.

Kining mga kaigsoonan mihimo og dagkong mga sakripisyo sailang pagbiya sa ilang mga panimalay aron sa pagsunod sa ilangbalaang mga tawag sa pag-alagad sa Ginoo. Daghang mga sakop saNapulog Duha nataptan sa malarya samtang sila nag-andam sapagbiya padulong sa England. Si Wilford Woodruff, kinsamasakiton kaayo, mibiya sa iyang asawa, nga si Phoebe, hapitwalay pagkaon ug sa mga kinahanglanon sa kinabuhi. Si George A.Smith, ang labing bata nga Apostol, masakiton kaayo nga siyakinahanglan nga alsahon ngadto sa karomata, ug ang usa ka tawokinsa nakakita kaniya nangutana sa drayber kon sila nangawat basa sementeryo. Si Parley P. Pratt lang, kinsa midala sa iyang asawa


69

ug mga anak uban kaniya, iyang igsoon nga si Orson Pratt, ug siJohn Taylor ang wala masakit sa ilang pagbiya sa Nauvoo, bisan ogsi Elder Taylor sa wala madugay nasakit pag-ayo ug hapit ganimamatay samtang sila nagbiyahe paingon sa Siyudad sa New York.

Si Brigham Young nasakit pag-ayo nga siya dili makahimo sapaglakaw bisan sa mubo nga distansya nga walay tabang, ug angiyang kauban, si Heber C. Kimball, mao usab. Ang ilang mgaasawa ug mga pamilya, nanaghigda nga nag-antus. Sa dihang angmga Apostoles miabut sa tumoy sa usa ka bungtod nga dili kaayolayo gikan sa ilang mga panimalay, naghigda silang duha diha sakaromata, ilang gibati nga sila dili makaako nga mobiya sa ilangmga pamilya sa makalolooy kaayo nga kahimtang. Sa sugyot niHeber, sila nanglimbasog nga makabarug, mikawaykaway sa ilangmga kalo ibabaw sa ilang mga ulo, ug misinggit sa makatulo kamga higayon, “Hurrah, Hurrah, alang sa Israel.” Ang ilang mgaasawa, sila si Mary Ann ug si Vilate, nakabaton og igong kalig-onsa pagbarug ug, nagsandig sa pasamano sa pultahan, silamisinggit, “Babay, ang Dios manalangin kaninyo.” Ang duha kamga lalaki mibalik sa paghigda diha sa karomata uban sa espiritusa kalipay ug katagbawan nga nakakita sa ilang mga asawa nganagbarug imbis naghigda nga masakiton.

Ang mga pamilya nga nagpabilin nagpakita sa ilang hugot ngapagtuo samtang sila misakripisyo sa pagsuporta niadtong kinsamidawat sa mga tawag sa misyon. Sa dihang si Addison Prattgitawag ngadto sa usa ka misyon didto sa mga Isla Sandwich, angiyang asawa, nga si Louisa Barnes Pratt, mipasabut: “Ang akongupat ka mga anak kinahanglan nga paeskwelahon ug sininaan, ugwala nay kwarta nga mahibilin nako.… Naluya ko sa sinugdanan,apan ako determinado nga mosalig sa Ginoo, ug mobarug ngamaisugon sa mga kasakit sa kinabuhi, ug magmaya nga ang akongbana giisip nga takus nga mosangyaw sa ebanghelyo.”

Si Louisa ug ang iyang mga anak miadto sa pantalan aronmanamilit sa ilang bana ug amahan. Sa pagpauli na nila, si Louisamitaho nga “ang kasubo misulod sa among mga hunahuna. Sawala madugay kusog kaayo nga mga dugdug nagsugod sa

Sakripisyo ug mga Panalangin didto sa Nauvoo

70

pagdahunog. Usa ka pamilya, nga nagpuyo sa atbang, nagtuloang balay; luya ug wala masayud unsay buhaton. Sa walamadugay sila mitabok aron maluwas gikan sa unos. Nagpasalamatkami nga nakita namo sila nga misulod; sila naghisgot og butangnga makahupay ngari kanamo, mikanta og mga himno, ug angigsoong lalaki nag-ampo uban kanamo, ug nagpabilin hangtudnahuman ang unos.”1

Wala madugay human sa pagbiya ni Addison, ang iyang anaknga babaye nataptan og hangga. Ang sakit hilabihan kamananakod nga dihay gayuy kakuyaw ni bisan kinsang priesthoodkinsa moanha sa mga Pratt, mao nga si Louisa nag-ampo uban sahugot nga pagtuo ug “mibadlong sa hilanat.” Onse ka gagmay ngabugas-bugas ang migawas gikan sa lawas sa iyang anak ngababaye, apan ang sakit wala madayon. Sulod sa pipila ka mgaadlaw ang hilanat nawala. Si Louisa misulat, “Akong gipakita angbata ngadto sa usa ka tawo nga nakasinati niana nga sakit, siyamiingon nga kini usa ka ataki; nga ako nakabuntog niini pinaagi sahugot nga pagtuo.”2

Kadtong mga misyonaryo kinsa mibiya sa Nauvoo sa mao nga sakripisyo midala og liboan ka mga tawo diha sa Simbahan.Daghan niadtong kinsa nakabig nagpakita usab og talagsaonghugot nga pagtuo ug kaisug. Si Mary Ann Weston nagpuyo didtosa England uban sa pamilya ni William Jenkins samtang nagtuonsa pagpanahi. Si Brother Jenkins nakabig ngadto sa ebanghelyo,ug si Wilford Woodruff miadto sa balay aron sa pagbisita sapamilya. Si Mary Ann mao lamang ang diha sa panimalay. SiWilford milingkod tupad sa daob ug mikanta, “Ako ba sa kahadloksa huyang nga tawo, molimud sa Espiritu nga akong gibati.” Si Mary Ann nagtan-aw kaniya samtang siya nagkanta ugnahinumdom nga “malinawon ug malipayon kaayo siyang tan-awon, nagtuo ko nga siya usa ka buotan nga tawo, ug angEbanghelyo nga iyang gisangyaw tinuod gayud.”3

Tungod sa iyang pagpakig-uban sa mga sakop sa Simbahan, si Mary Ann sa wala madugay nakabig ug nabunyagan––angbugtong sakop sa iyang pamilya ang midawat sa mensahe sa


71

gipahiuli nga ebanghelyo. Naminyo siya sa usa ka sakop saSimbahan, kinsa namatay paglabay sa upat ka mga bulan, tungodsa pagpamunal nga iyang nadawat gikan sa mga kamot samanggugubot nga mga panon nga adunay tuyo sa pagsamok sapagpundok sa usa ka panagpundok diha sa Simbahan. Nag-inusara, siya misakay sa usa ka barko uban sa laing mga Santos sa Ulahing mga Adlaw padulong sa Nauvoo, gibiyaan ang iyangpanimalay, ang iyang mga higala, ug ang iyang dili matuohon ngamga ginikanan. Wala na gayud niya makita ang iyang pamilyapag-usab.

Ang iyang kaisug ug pasalig sa katapusan mipanalangin samga kinabuhi sa daghang mga tawo. Naminyo siya ni PeterMaughan, usa ka biyudo, kinsa nanimuyo sa Walog sa Cache saamihanang Utah. Didto siya miamuma og dako, matinud-anonnga pamilya, kinsa mipasidungog sa Simbahan ug sa iyangngalan.

Ang Sumbanan nga mga Kasulatan

Sa panahon sa Nauvoo, pipila sa mga sinulat nga sa walamadugay nahimo nga ang Perlas nga Labing Bililhon gimantala.Kini nga basahon naglakip sa mga seleksyon gikan sa basahon ni Moises, basahon ni Abraham, usa ka kinutlo gikan sapagpamatuod ni Mateo, kinutlo gikan sa kasaysayan ni JospehSmith, ug sa mga Artikulo sa Hugot nga Pagtuo. Kini nga mgadokumento gisulat o gihubad ni Joseph Smith ubos sa direksyonsa Ginoo.

Ang mga Santos karon adunay mga kasulatan nga nahimongsumbanan nga mga kasulatan sa Simbahan: ang Biblia, angBasahon ni Mormon, ang Doktrina ug mga Pakigsaad, ug angPerlas nga Labing Bililhon. Kini nga mga basahon adunay dilimasukod nga bili ngadto sa mga anak sa Dios, kay kini nagtudlosa sukaranang kamatuoran sa ebanghelyo ug modala samatinuorong nangita sa kahibalo sa Dios ang Amahan ug sa IyangAnak, nga si Jesukristo. Dugang mga pagpadayag gidugang


72

ngadto sa moderno nga mga kasulatan ingon nga gigiyahan saGinoo pinaagi sa iyang mga propeta.

Ang Templo sa Nauvoo

Paglabay lamang sa 15 ka mga bulan human matukod angNauvoo, ang Unang Kapangulohan, nga nagmasulundon ngadtosa pagpadayag, mipahibalo nga ang panahon miabut na “sapagtukod og usa ka balay sa pag-ampo, usa ka balay sa kahusay,usa ka balay alang sa pagsimba sa atong Dios, diin ang mgaordinansa mapahigayon subay sa Iyang balaan nga kabubut-on.”4

Bisan og pobre ug naningkamot sa pagsangkap alang sa ilangkaugalingong mga pamilya, ang mga Santos sa Ulahing mgaAdlaw misunod sa tawag sa ilang mga pangulo ug nagsugod sapaghatag og panahon ug kwarta ngadto sa pagtukod sa usa katemplo. Sobra sa 1,000 ka mga lalaki ang motrabaho matagikanapulo nga adlaw. Si Louisa Decker, usa ka batan-ong babaye,nadasig nga ang iyang inahan mibaligya sa iyang china nga mgaplato ug maanindot nga kutson nga higdaanan isip iyangdonasyon sa templo.5 Ang ubang mga Santos sa Ulahing mgaAdlaw mihatag og mga kabayo, mga karomata, mga baka, mgababoy, ug lugas aron itabang sa pagtukod sa templo. Ang mgababaye sa Nauvoo gihangyo sa pag-amot sa ilang mga diessentabos ug mga sensilyo alang sa pundo sa templo.

Si Caroline Butler walay mga tagsa ka dako ug dies sentabosnga ikaamot, apan siya gusto kaayong mohatag. Usa ka adlawniana samtang nagpaingon ngadto sa siyudad sakay sa usa kakaromata, siya nakakita og duha ka patay nga mga kabaw. Sa kalitiyang nahibaloan unsa ang iyang gasa alang sa templo. Siya ugang iyang mga anak mibitad sa taas nga buhok gikan salambungay sa kabaw ug midala niiini ngadto sa ilang panimalay.Ilang gihugasan ug gisudlay ang buhok ug gilubid aronmahimong hilo, dayon gigansilyo ngadto sa walo ka mga parisansa baga nga gwantis nga gihatag ngadto sa tigputol sa bato nganagtrabaho sa templo nga nag-antus sa hilabihang katugnaw.6


73

Si Mary Fielding Smith, asawa ni Hyrum Smith, misulatngadto sa mga babaye nga Santos sa Ulahing mga Adlaw ngadidto sa England, kinsa sulod sa usa ka tuig nakatigum og 50,000nga tagsa ka dako, nga motimbang og 434 ka mga libra, ngagipadala ngadto sa Nauvoo. Ang mga mag-uuma miamot og mgakahayopan ug mga karomata; ang uban mibaligya sa uban nilangyuta ug miamot sa kwarta ngadto sa komite sa bilding. Daghangmga relo ug mga pusil ang giamot. Ang mga Santos sa Norway,Illinois, mipadala og 100 ka mga karnero ngadto sa Nauvoo arongamiton sa komite sa templo.

Si Brigham Young nahinumdom: “Nagtrabaho kami pag-ayo sa templo sa Nauvoo, nga niining higayona malisud ang pagkuhaog pan ug sa ubang mga sangkap nga makaon alang sa mgatrabahante.” Sa gihapon, si Presidente Young mitambag niadtongnagdumala sa mga pundo sa templo sa paghatag sa tanang harinanga anaa kanila, nagsalig nga ang Ginoo mosangkap. Sa walamadugay si Joseph Toronto, usa ka bag-ong kinabig ngadto saSimbahan gikan sa Sicily, miabut sa Nauvoo, nga nagdala ogbulawan nga may kantidad nga $2,500, nga iyang gihatag sa mgaKaigsoonan.7 Kining tinigum ni Brother Toronto gigamit sapagpuno pag-usab sa harina ug sa pagpalit sa ubanggikinahanglan nga mga suplay.

Sa wala madugay human ang mga Santos miabut sa Nauvoo,ang Ginoo mipadayag pinaagi ni Propeta Joseph Smith nga angmga bunyag mahimong ipahigayon alang sa mga patay nga mgakatigulangan kinsa wala makadungog sa ebanghelyo (tan-awa saD&P 124:29–39). Daghang mga Santos nahupay og dako sa saadnga ang mga patay makadawat sa sama nga mga panalanginniadtong kinsa midawat sa ebanghelyo dinhi sa yuta.

Ang Propeta nakadawat usab og importanting pagpadayagmahitungod sa mga pagtulun-an, mga pakigsaad, ug mgapanalangin nga karon gitawag og temple endowment. Kiningsagrado nga ordinansa maoy makapahimo sa mga Santos “sapagsiguro sa kahingpitan niadtong mga panalangin” nga maoymakapaandam kanila sa “pag-adto ug pagbarug sa atubangan


74

ni… Eloheim didto sa mahangturong mga kalibutan.”8 Humanmakadawat sa endowment, ang mga bana ug mga asawamahimong ma-sealed pinaagi sa gahum sa priesthood alang karonug sa tibuok kahangturan. Si Joseph Smith nakaamgo nga angiyang panahon sa yuta mubo ra, mao nga samtang ang templogitukod pa, siya nagsugod sa paghatag og endowment ngadto sapinili nga mga matinud-anong mga sumusunod didto sa lawak sa itaas sa iyang bika nga pula nga tindahan.

Bisan human sa pagpatay sa Propeta nga si Joseph Smith, sa dihang ang mga Santos nakaamgo nga sila sa dili madugaymobiya sa Nauvoo, gidugangan nila ang ilang pasalig sapagkompleto sa templo. Ang lawting sa wala mahuman ngatemplo gipahinungod isip kabahin sa estraktura diin angendowment pagahimoon. Ang mga Santos matinguhaon kaayonga makadawat niining sagrado nga ordinansa nga si BrighamYoung, Heber C. Kimball, ug ang uban sa Napulog Duha ka mgaApostoles nagpabilin diha sa templo sa adlaw ug gabii, matulogog upat ka mga oras na lang sa usa ka gabii. Si Mercy FieldingThompson maoy adunay katungdanan sa paghugas ugpagpangutaw sa mga sinina sa templo, ingon man usab sapagdumala sa pagpangluto. Siya usab nagpuyo sa templo, usahay motrabaho sa tibuok gabii aron ang tanan maandam napagkasunod adlaw. Ang ubang mga sakop sama ka mahalaron.

Ngano nga kining mga Santos mitrabaho pag-ayo aronhumanon ang bilding nga ilang biyaan sa dili madugay? Hapit6,000 ka mga Santos sa Ulahing mga Adlaw nakadawat sa ilangmga endowment sa wala pa mobiya sa Nauvoo. Samtang ilanggipunting ang ilang mga mata ngadto sa ilang pagbalhin sakasadpan, sila giabagan sa hugot nga pagtuo ug nakasiguro sakahibalo nga ang ilang mga pamilya na-sealed sa kahangturan.Mga nawong nga nalamaan sa mga luha, andam na sa pagbalhinhuman malubong ang usa ka bata o kapikas diha sa lapad ngakayutaan sa Amerika, desidido gayud tungod sa kasiguroan ngagilakip diha sa mga ordinansa nga ilang nadawat diha sa templo.


75

Ang Relief Society

Samtang ang Templo sa Nauvoo gitukod pa, si Sarah GrangerKimball, asawa ni Hiram Kimball, usa sa labing dato sa mgalumulupyo sa siyudad, misuhol og mananahi nga ginganlan ogMargaret A. Cooke. Matinguhaon nga mapadayon ang buhat saGinoo, si Sarah miamot og panapton aron himoon nga mga sininaalang sa mga kalalakin-an nga nagtrabaho sa templo, ug siMargaret miuyon sa pagpanahi. Pagkahuman niana, ang ubangmga silingan ni Sarah nagtinguha usab nga moapil sa pagpanahiog sinina. Ang mga sister nagkita sa parlor ni Kimball ugnakahukom nga pormal nga mag-organisar. Si Eliza R. Snowgihangyo nga mosulat og konstitusyon ug mga lagda alang sabag-ong kapunongan.

Si Eliza mipresentar sa nakompleto nga dokumento ngadto niPropeta Joseph Smith, kinsa mipahayag nga kini mao ang labingmaayong konstitusyon nga iyang nakita. Apan siya nadasig sapagpadako sa panan-awon sa mga babaye mahitungod unsayilang mahimo. Iyang gihangyo ang mga babaye nga motambongog laing miting, diin iyang giorganisar sila ngadto sa NauvooFemale Relief Sociey. Si Emma Smith, ang asawa sa propeta,nahimong unang presidente sa kapunongan.

Gisultihan ni Joseph ang mga sister nga sila makadawat og“panudlo pinaagi sa han-ay nga gitukod sa Dios pinaagi samedyum niadtong gitudlo sa paggiya––ug karon akong ihatagang yawe nganha kaninyo sa ngalan sa Dios ug kini ngaKapunongan magmaya ug kahibalo ug salabutan moabut gikanniining higayona––mao kini ang sinugdanan sa maayong mgaadlaw niini nga Kapunungan.”9

Sa dihang ang society naporma na, usa ka komite mibisita satanang mga pobre sa Nauvoo, misusi sa ilang mgapanginahanglan, ug nangayo og mga donasyon aron sapagtabang kanila. Cash nga mga donasyon ug ang mga abut gikansa halin sa pagkaon ug sa mga kasangkapan sa pagkatulognakatabang sa pag-eskwela sa timawa nga mga bata. Lino, delana, hilo, karatula, sabon, mga kandila, mga galamiton nga lata,


76

alahas, mga basket, mga quilt, mga habol, mga sibuyas, mgamansanas, harina, pan, mga biskwit, ug karne gipang-amot aronitabang niadtong nanginahanglan.

Gawas sa pagtabang sa mga pobre, ang mga sister sa ReliefSociety nagsimba nga naghiusa. Si Eliza R. Snow mitaho nga sausa ka miting “hapit ang tanan nga nanambong mibarug ugnamulong, ug ang espiritu sa Ginoo sama sa suba ngamakalimpyo, makabag-o sa matag kasingkasing.”10 Kini nga mgasister nag-ampo alang sa matag usa, naglig-on sa hugot ngapagtuo sa usag usa, ug mipahinungod sa ilang kinabuhi ug mgakapanguhaan aron dugang nga makatabang sa kahimoan sa Zion.

Ang Pagkamartir

Samtang ang mga katuigan sa Nauvoo nakahatag og daghangmalipayong mga panahon alang sa mga Santos, ang panggukodsa wala madugay misugod pag-usab, misangko sa pagpatay niJoseph ug Hyrum Smith. Kini mao ang maitom ug masulub-onnga panahon nga dili gayud makalimtan. Nagsulat sa iyang mgapagbati sa pagkadungog sa pagkamartir, si Louisa Barnes Prattmisulat: “Gabii pa kadto, ug takdol ang buwan. Ingon og kinigabii sa kamatayon, ug ang tanan nagkahiusa nga kini mahimongligdong! Ang mga tingog sa mga opisyal nadunggan nganagtawag sa mga tawo ug naggakian sa halayo nakapakulba sadughan sama sa bagting sa kampana sa minatay. Ang mga babayenagpundok, nanagbakho ug nag-ampo, ang uban naghandom ogmangilngig nga silot alang sa mga mamumuno, ang uban miila sakamot sa Dios nianang hitaboa.”11

Sama ni Louisa Barnes Pratt, daghang mga Santos sa Ulahingmga Adlaw nahinumdom niini nga hitabo niadtong 27 sa Hunyo1844 nga panahon sa mga luha ug masulub-ong mgakasingkasing. Ang pagkamartir mao ang labing mangilngig ngahitabo sa sayong kasaysayan sa Simbahan. Bisan pa niana, diliingon nga kini wala paabuta.

Sa dili mominos sa 19 ka mga lain-laing mga okasyon, sugod sasayong tuig niadtong 1829, si Joseph Smith misulti sa mga Santos


77

nga siya tingali dili mobiya sa iyang kinabuhi sa malinawongpaagi.12 Iyang gibati nga moabut ang adlaw nga ang iyang mgakaaway mokuha sa iyang kinabuhi, wala lang siya masayud konkanus-a. Sa dihang ang tingpamulak niadtong 1844 gisundan sating-init, ang mga kaaway sa sulod ug sa gawas sa Simbahannaningkamot sa kalaglagan ni Joseph. Si Thomas Sharp, editor sausa ka duol nga pamantalaan ug lider sa politikanhong pundok saLalawigan sa Hancock nga supak sa Mormon, dayag nga nag-agnisa pagpatay sa Propeta. Mga pundok sa mga lumulupyo, mgamibiya sa kamatuoran, ug mga lider sa sibiko nagkunsabo sapagguba sa Simbahan pinaagi sa pagpatay sa propeta niini.

Ang gobernador sa Illinois, nga si Thomas Ford, misulat ngadtoni Joseph Smith, namugos nga ang mga sakop sa konseho sasiyudad moatubang og husay atubangan sa dili Mormon ngamaghuhukom sa sumbong nga maoy nakaingon og sibil ngakasamok. Siya miingon nga ang mao lamang nga husay angmakatagbaw sa mga tawo. Misaad siya sa mga kalalakin-an ogkompleto nga panalipod, bisan og ang Propeta wala motuo ngasiya makatuman sa iyang saad. Sa dihang nakita nga wala naylaing kapilian, ang Propeta, ang iyang igsoon nga si Hyrum, siJohn Taylor, ug ang uban misugot nga dakpon nga nakahibalogayud nga sila walay nahimong mga salaod.

Samtang ang Propeta nag-andam sa pagbiya sa Nauvoopaingon sa kaulohan sa Carthage, mga 20 ka mga milya anggilay-on, siya nasayud nga mao kini ang katapusang higayon ngaiyang makita ang iyang pamilya ug mga higala. Siya nanagna,“Ako moadto sama sa usa ka karnero ngadto sa ihawan, apan akomalinawon ingon sa kabuntagon sa ting-init”13

Sa dihang ang Propeta milakaw na, si B. Rogers, kinsanagtrabaho sa uma ni Joseph sulod na sa sobra sa tulo ka mgatuig, ug duha ka laing mga lalaki milakaw tadlas sa kaumahan ugmilingkod sa koral naghulat sa ilang higala ug lider nga moagi.Gipahunong ni Joseph ang iyang kabayo tupad sa mga lalaki ugmiingon ngadto sa mga sundalo kinsa uban kaniya: “Mga ginoo,mao kini ang akong uma ug kini ang akong mga bata. Sila


78

nakagusto kanako, ug ako nakagusto kanila.” Humanmakalamano sa matag batan-ong lalaki, misakay siya sa iyangkabayo ug mipadayon ngadto sa iyang adtoan nga kamatayon.14

Si Dan Jones, usa ka kinabig nga Welsh, miapil sa Propetadidto sa Bilanggoan sa Carthage. Niadtong 26 sa Hunyo 1844, angkatapusang gabii sa iyang kinabuhi, si Joseph nakadungog ogbuto sa pusil, mibiya sa higdaanan, ug mihigda sa salog duol niJones. Ang Propeta mihunghong, “Nahadlok ba ikaw ngamamatay?” “Ania niining maong katuyoan ako wala magtuo ngaang kamatayon angay nga kahadlokan,” mitubag si Jones. “Makitapa nimo ang Wales ug makahuman og misyon nga ihatag kanimosa dili pa ikaw mamatay,” si Joseph nanagna.15 Liboan ka matinud-anong mga Santos sa Ulahing mga Adlaw nakatagamtam sa mgapanalangin sa Simbahan karon tungod kay si Dan Jones mialagadog madungganon ug malampusong misyon didto sa Wales.

Sa wala madugay lapas sa alas singko sa kahapunon niadtong27 sa Hunyo 1844, mga manggugubot nga panon nga mga 200 kamga tawo nga pinintalan ang mga nawong miataki sa Bilanggoansa Carthage, mipusil ug mipatay ni Joseph ug sa iyang igsoon ngasi Hyrum, ug grabing misamad ni John Taylor. Si Willard Richardlamang ang wala maunsa. Sa dihang nakadungog sa singgit nga“ang mga Mormon nangsingabot,” ang manggugubot nga panonmibiya, ingon man usab ang kadaghanan sa mga lumulupyo saCarthage. Si Willard Richard miatiman sa samaran nga si JohnTaylor, silang duha nagbangutan sa ilang namatay nga mga lider.Ang lawas ni Hyrum didto sa sulod sa bilanggoan, samtang siJoseph, kinsa nahulog gikan sa bintana, nagbuy-od tupad saatabay sa gawas.

Usa sa unang mga Santos sa Ulahing mga Adlaw nga miabut sa dapit mao ang igsoon sa mga martir nga si Samuel. Siya ug anguban mitabang ni Willard Richards sa pag-andam sa mga lawasalang sa taas, masulub-ong biyahe balik sa Nauvoo.

Samtang, didto sa Warsaw, Illinois, ang pamilya ni JamesCowley, kinsa mga sakop sa Simbahan, nag-andam sa ilangpanihapon. Si Matthias nga nag-edad og katorse anyos


79

nakadungog sa kaguliyang didto sa lungsod ug mitipon sanagpundok nga mga tawo. Ang nag-unang mamumulongnakakita sa batan-ong Cowley ug mimando kaniya sa pagpaulingadto sa iyang inahan. Ang mga batan-ong lalaki kinsa dili mgasakop sa Simbahan misunod, milabay niya og mga hugaw sa walapa siya makaikyas pinaagi sa pagdagan ngadto sa nataran sa usaka silingan.

Nagtuo nga mingaw na, si Matthias mipaingon ngadto sa subaaron sa pagkuha og usa ka balde nga tubig. Ang mga kauban samanggugubot nga panon nakakita kaniya ug misuhol sa usa kahubog nga mananahi sa pag-itsa kaniya ngadto sa suba. Sa dihangsi Matthias mihunong aron sa pagtuslob sa tubig, ang mananahimigunit sa iyang tangkugo ug miingon, “Ikaw… gamay nga


Ang talan-awon sa pagkamartir didto sa Bilanggoan sa Carthage. Si Hyrum Smith,nagbuy-od diha sa tunga sa salog, namatay dihadiha; si John Taylor, sa ilawom sa wala, daghan og samad; si Joseph Smith

gipusil ug gipatay samtang siya midagan paingon sa bintana; ug si Willard Richard, diha sa halinganan, wala maunsa.

80

Mormon, lumsan ta ka.” Si Matthias miingon, “gipangutana nakosiya nganong lumsan man nimo ako, ug nakahimo ba ako ogkadaot ngadto kaniya? Wala, miingon siya, dili tika lumsan.… Usaikaw ka maayong bata, makapauli ka na.’ “ Nianang gabhiona angmga manggugubot wala magmalampuson sa pagsulay sa tulo kamga higayon sa pagsunog sa balay sa Cowley, apan pinaagi sahugot nga pagtuo ug mga pag-ampo ang pamilya napanalipdan.16

Si Matthias Cowley midako ug nagpabilin nga matinud-anon saSimbahan, unya ang iyang anak nga si Matthias ug apo nga siMatthew mialagad diha sa korum sa Napulog Duha ka mgaApostoles.

Ang Gobernador sa Illinois nga si Thomas Ford misulat bahinsa pagkamartir: “Ang pagpatay sa mga Smith, imbis hunungonang … ang mga Mormon ug buwagon sila, sama sa gituhoan sakadaghanan, nakapahiusa hinoon kanila pag-ayo sukad masukad,mihatag kanila og bag-ong pagsalig sa ilang pagtuo.”17 Si Fordmisulat usab, “Usa ka gitugahan nga tawo sama ni Paul, usa kabantugan nga mamumulong kinsa makahimo pinaagi sa iyangkabatid sa pagdani og pundok sa mga liboan, … magmalampusonsa paghatag og bag-ong kinabuhi sa [Mormon nga simbahan] ugsa paghimo sa ngalan sa gimartir nga si Joseph nga molanog … ogkusog ug modasig sa mga kalag sa mga tawo.” Si Ford nagpuyouban sa kahadlok nga kini mahitabo ug nga ang iyangkaugalingong ngalan, sama sa mga ngalan ni Pilato ug Herod,“mahimong may dautang og dungog sa tibuok kasaysayan.”18

Ang kahadlok ni Ford natinuod.Si Presidente Taylor naayo sa iyang mga samad ug dayon

misulat og pagdayeg ngadto sa gipatay nga mga lider nga karonseksyon 135 sa Doktirna ug mga Pakigsaad. Siya miingon: “SiJoseph Smith, ang Propeta ug Manalagna sa Ginoo, nakahimo ogdaghan, gawas lamang kang Jesus, alang sa kaluwasan sa mgatawo niini nga kalibutan, kay ni bisan kinsang tawo nga sukadnakapuyo.… Siya nagpuyo nga bantugan, ug siya namatay ngabantugan sa mga mata sa Dios ug sa iyang mga katawhan; ugsama sa kadaghanan sa mga dinuhigan sa Ginoo sa karaang mga


81

panahon, iyang gisilyo ang iyang misyon ug ang iyang mga buhatuban sa iyang kaugalingong dugo; ug mao usab sa iyang igsoonnga si Hyrum. Sa kinabuhi sila wala mabahin, ug sa kamatayonsila wala magkabulag!… Sila nagpuyo alang sa himaya, silanamatay alang sa himaya ug ang himaya mao ang ilangmahangturong ganti” (D&P 135:3, 6).

Pagpuli sa Kapangulohan

Sa dihang si Propeta Joseph Smith ug Hyrum Smith gipataydidto sa Bilanggoan sa Carthage, kadaghanan sa Korum saNapulog Duha ka mga Apostoles ug ubang mga lider sa Simbahannag-alagad og mga misyon ug wala diha sa Nauvoo. Milabay angdaghang mga adlaw una nakahibalo kining mga tawhana bahin sa mga kamatayon. Sa dihang si Brigham Young nakadungog sabalita, siya nasayud nga ang mga yawe sa pagpangulo sapriesthood anaa gihapon sa Simbahan, kay kini nga mga yawegihatag ngadto sa Korum sa Napulog Duha. Bisan pa niana, dilitanang mga sakop makasabut kinsa ang mopuli ni Joseph Smithisip propeta, manalagna, ug tigpadayag sa Ginoo.

Si Sidney Rigdon, Unang Magtatambag sa UnangKapangulohan, miabut gikan sa Pittsburgh, Pennsylvania,niadtong 3 sa Agosto 1844. Sa tuig sa wala pa kining panahona,siya nagsugod sa pagsupak sa tambag ni Propeta Joseph Smith ug inanay nga nagpalayo sa Simbahan. Nagdumili siya sapagpakigsulti sa tulo ka mga sakop sa Napulog Duha nga diha nasa Nauvoo ug namulong na hinoon ngadto sa dako nga pundoksa mga Santos nga nagpundok alang sa ilang pagsimba nga pag-alagad sa Domingo. Misulti siya kanila sa usa ka panan-awon ngaiyang nadawat diin iyang nahibaloan nga walay makapuli niJospeh Smih. Siya miingon nga usa ka magbalantay ngadto saSimbahan kinahanglan nga itudlo ug kana nga magbalantay maosi Sidney Rigdon. Gamay ra nga mga Santos ang misuportakaniya.

Si Brigham Young, Presidente sa Korum sa Napulog Duha kamga Apostoles, wala makabalik sa Nauvoo hangtud sa 6 sa Agosto


82

1844. Siya mipahayag nga siya buot lamang masayud “unsa angisulti sa Dios” mahitungod kon kinsa ang mogiya sa Simbahan.19

Ang Napulog Duha ka mga Apostoles nagpatawag og miting saHuwebes, 8 sa Agosto 1844. Si Sidney Rigdon namulong sa sesyonsa buntag sulod sa sobra sa usa ka oras. Iyang nadala ang pipila ka mga dumadapig sa iyang katungdanan.

Si Brigham Young namulong og mubo, naghupay sa mgakasingkasing sa mga Santos. Samtang namulong si Brigham, siGeorge Q. Cannon nahinumdom, “tingog kadto ni Josephmismo,” ug “ingon og sa mga mata sa mga tawo kini mao gayudsi Joseph nga nagbarug sa ilang atubangan.”20 Si William C. Stainesmipamatuod nga si Brigham Young namulong sama sa tingog niPropeta Joseph. Kaingon nako siya kadto,” miingon si Staines, “ug mao usab sa mga liboan nga nakadungog niini.”21 Si WilfordWoodruff usab nahinumdom nianang talagsaon nga higayon ugmisulat, “Kon wala pa ako makakita kaniya sa akongkaugalingong mga mata, walay usa nga makakombinser kanakonga dili kadto si Joseph Smith, ug si bisan kinsa angmakapamatuod niini kinsa nakasinati niining duha ka mgatawo.”22 Kining milagroso nga pagpakita, nakita sa kadaghanan,nakapaklaro sa mga Santos nga ang Ginoo mipili ni BrighamYoung nga mopuli ni Joseph Smith isip lider sa Simbahan.

Sa sesyon sa pagkahapon, si Brigham Young namulong pag-usab, nagpamatuod nga si Propeta Joseph Smith mi-orden sa mgaApostoles sa paghupot sa mga yawe sa gingharian sa Dios satibuok kalibutan. Siya nanagna nga kadtong kinsa dili mosunod saNapulog Duha dili mouswag ug nga ang mga Apostoles lamangang magmadaugon sa pagtukod sa gingharian sa Dios.

Pagkahuman sa iyang pakigpulong, si Presidente Youngmihangyo ni Sidney Rigdon, nga mamulong, apan siya mipili ngadili mamulong. Pagkahuman sa pakigpulong ni William W. Phelpsug Parley P. Pratt, si Brigham Young namulong usab. Naghisgotsiya bahin sa pagkompleto sa Templo sa Nauvoo, pag-angkon saendowment sa dili pa moadto sa kamingawan, ug sa kaimportante sa mga kasulatan. Naghisgot siya sa iyang gugma


83

alang ni Joseph Smith ug sa iyang pagbati alang sa pamilya saPropeta. Dayon mibotar ang tanang mga Santos pabor sa NapulogDuha isip mga lider sa Simbahan.

Samtang ang uban moangkon og katungod ngadto saKapangulohan sa Simbahan, alang sa kadaghanan sa mga Santossa Ulahing mga Adlaw ang krisis sa pagpuli nahuman na. SiBrigham Young, ang senyor nga Apostol ug Presidente sa Korumsa Napulog Duha ka mga Apostoles, mao ang tawo sa Dios ngagipili sa paggiya sa iyang mga katawhan, ug ang mga katawhannagkahiusa sa pagpaluyo kaniya.


84

Ang mga Santos napugos sa kapintas sa manggugubot nga panon sa pagbiya sa ilang minahal nga siyudad sa Nauvoo.

Pagpangandam sa Pagbiya sa Nauvoo

Ang mga lider sa Simbahan naghisgot kaniadto pang 1834mahitungod sa pagbalhin sa mga Santos ngadto sa kasadpanngadto sa Rocky Mountains, diin sila makapuyo nga malinawon.Samtang nanglabay ang mga katuigan, ang mga lider naghisgot saaktwal nga mga dapit uban sa mga tigsuhid ug nagtuon sa mgamapa sa pagpangita og husto sa dapit nga kapuy-an. Pagkatapossa 1845, ang mga lider sa Simbahan nakaangkon sa labing bag-onga impormasyon nga anaa mahitungod sa Kasadpan.

Samtang ang mga panggukod didto sa Nauvoo nagkadako,tataw nga ang mga Santos kinahanglan nga mobiya. PagkaNobyembre 1845, ang Nauvoo nagkapuliki sa mga kalihokan sapagpangandam. Mga kapitan sa mga gatusan, mga kalim-an, ugmga napulo gitawag aron sa paggiya sa mga Santos sa ilangexodo. Ang matag grupo sa 100 adunay usa o daghang mgakaromata. Ang tigbuhat sa mga ligid, mga karpentero, ug tigbuhatog kabinet nagtrabaho hangtud sa gabii nag-andam og troso ugnagbuhat sa mga karomata. Ang mga sakop gipadala ngadto sasilangan aron sa pagpalit og puthaw, ug ang mga panday mihimosa mga materyal nga gikinahanglan alang sa biyahe ug mgakahimanan sa uma nga gikinahanglan sa pagkolonya sa bag-ongZion. Ang mga pamilya mikolekta og pagkaon ug mga butangalang sa panimalay ug mipuno sa mga sudlanan sa pundo uban sa pinauga nga mga prutas, humay, harina, ug mga medisina.Nagtambayayong alang sa kaayohan sa tanan, ang mga Santosnakahimo og daghan kay sa posible nga mahimo sa mubo kaayonga panahon.

KAPITULO SAIS

Hugot nga Pagtuo sa Matag Lakang

85

86

Ang mga Pagsulay sa Pagbaktas sa Tingtugnaw

Ang pagbakwit gikan sa Nauvoo unang giplano nga himoon sapagka Abril 1846. Apan isip sangputanan sa mga panghulga ngaang mga sundalo sa estado mopugong sa mga Santos sa pag-adtongadto sa kasadpan, ang Napulog Duha ka mga Apostoles ug saubang nag-unang mga lumulupyo nagdalidali sa pagmiting dihasa konseho niadtong 2 sa Pebrero 1846. Sila nagkauyon ngakinahanglan nga sugdan dayon ang pagpaingon sa kasadpan, ugang exodo nagsugod niadtong 4 sa Pebrero. Ubos sa direksyon niBrigham Young, ang unang grupo sa mga Santos mahinamongmisugod sa ilang biyahe. Bisan pa niana, kadto nga kahinam nag-atubang og dakong pagsulay, kay kinahanglan nga molakaw ogdaghang mga milya sa dili pa ang permanente nga mga kampomakahatag kanila og pahulay gikan sa naulahing tingtugnaw ngapanahon ug sa ting-ulan.

Aron luwas gikan sa ilang mga tigpanggukod, liboan ka mgaSantos kinahanglan unang motabok sa lapad nga Suba saMississippi ngadto sa teritoryo sa Iowa. Ang mga katalagman sailang biyahe nagsugod og sayo sa dihang ang toro mipatid nganakapalungag sa barko nga gisakyan sa daghang mga Santos ugang barko nalunod. Usa ka tawo nga nagtan-aw nakakita sa walaypalad nga mga pasahero nga nagkumpayot sa balhiboong mgahigdaanan, sa mga piraso sa kahoy og sa bisan unsang butang ngailang magunitan ug gisalibay ug giduladulaan sa tubig mag-agadsa kalooy sa mabugnaw ug sa dili maloloy-ong mga balud.… Anguban mikatkat ngadto sa ibabaw sa karomata nga wala kaayomalunod ug mas komportable samtang ang mga baka ug mga torodiha sa sulod nakita nga naglangoy padulong sa baybayon diinsila gikan.”1 Sa katapusan ang tanang mga tawo gibira ngadto samga barko ug gidala ngadto sa pikas bahin.

Duha ka mga semana human sa unang pagtabok, ang subamibagtok sulod sa usa ka panahon. Bisan og ang ice dangog,nakasuporta kini sa mga karomata ug sa mga kahayopan ugnakapahimo sa pagtabok nga mas sayon. Apan ang mabugnawnga panahon nakaingon sa labihang pag-antus samtang ang mga


87

Santos nagbaguod agi sa snow. Didto sa kampo sa Sugar Creek sapikas nga bahin sa suba, ang nagpadayong paghuros sa hanginnga nagdala og snow nga miabut ang gibag-on nga mga walo ka mga pulgada. Dayon ang paghilis nakapahimo sa yuta ngalapokon. Sa palibot, sa ibabaw, ug sa ubos, ang mga elementonagkahiusa aron makahimo og miserable nga kahimtang alang sa 2,000 ka mga Santos nga nagtapok diha sa mga tolda, mgakaromata, ug dinalidali nga gipatindog nga mga pinuy-anansamtang sila naghulat sa mando sa pagpadayon.

Ang labing malisud nga bahin sa biyahe mao kining unangbahin padulong sa Iowa. Si Hosea Stout mirekord nga siya “nag-andam alang sa kagabhion pinaagi sa pagtukod sa temporaryongtolda ginamit ang mga sapot pangkatulog. Niining higayona angakong asawa naglisud sa paglingkod ug ang akong gamay ngaanak masakiton sa taas kaayo nga hilanat ug dili ganimakamatikod sa bisan unsa nga nanghitabo.”2 Ang ubangdaghang mga Santos nag-antus usab pag-ayo.

Maayo ang Tanan

Ang hugot nga pagtuo, kaisug, ug determinasyon niining mgaSantos maoy midala kanila agi sa katugnaw, kagutom, ug sa mgakamatayon sa mga minahal. Si William Clayton gitawag nga usasa unang mga grupo nga mibiya sa Nauvoo ug mibiya sa iyangasawa, nga si Diantha, uban sa iyang mga ginikanan, usa ka bulanlamang sa dili pa siya manganak sa unang anak. Nagalakaw agi salapukon nga mga dalan ug nagkampo sa tugnaw nga mga toldanakapaluya sa iyang mga kaugatan samtang siya nabalakamahitungod sa kahimtang ni Diantha. Paglabay sa duha ka mgabulan, wala gihapon siya makahibalo kon maayo ba angpagpanganak sa iyang asawa apan sa katapusan ang malipayongbalita miabut nga usa ka “himsog nga tambok nga batang lalaki”natawo. Sa pagkadungog gayud dayon niya sa mga balita, siWilliam milingkod ug misulat og usa ka kanta nga dili lamangadunay espesyal nga kahulugan ngadto kaniya apan nahimongusa ka awit sa inspirasyon ug pasalamat ngadto sa mga sakop sa

Hugot nga Pagtuo sa Matag LakangChapter Title

88

Simbahan sa mga kaliwatan. Ang kanta mao ang “Dali, Ngari,Kamo mga Santos,” ug ang inila nga mga linya nagpadayag saiyang hugot nga pagtuo ug sa hugot nga pagtuo sa liboan ka mgaSantos kinsa mikanta taliwala sa kalisdanan: Maayo ang tanan!Maayo ang tanan!”3 Sila, sama sa mga sakop kinsa misunod kanila,nakakita og kalipay ug kalinaw nga mao ang mga ganti sasakripisyo ug pagkamasulundon diha sa gingharian sa Dios.

Winter Quarters

Miabut og 131 ka mga adlaw alang sa mga Santos sa pagbiyaheog 310 ka mga milya gikan sa Nauvoo ngadto sa mga panimuyosa habagatang Iowa diin sila moagi sa tingtugnaw sa 1846–47 ug nag-andam alang sa ilang paglakaw ngadto sa Rocky Mountains.Kini nga kasinatian mitudlo kanila og daghang mga butangmahitungod sa biyahe nga motabang kanila nga dalingmakatabok sa 1,000 ka mga milya sa lapad nga mga kapatagan sa Amerika, nga gihimo sa mosunod nga tuig sa mga 111 ka mgaadlaw.

Ubay-ubay nga mga puy-anan sa mga Santos milukop sa duhaka mga bahin sa Suba sa Missouri. Ang pinakadako nga puy-anan,sa Winter Quarter, diha sa kasadpang bahin, sa Nebraska. Dalikining nahimong panimalay sa gibana-bana nga 3,500 ka mgasakop sa Simbahan, kinsa nagpuyo diha sa mga balay sa mgatroso ug sa mga kinubkuban sa mga kahoy ug kalapokan. Mga2,500 ka mga Santos nagpuyo usab diha ug sa palibot sa unsaygitawag nga Kanesville diha sa bahin sa Iowa sa Suba sa Missouri.Ang kinabuhi niini nga mga puy-anan ingon ka mahagiton sanaglakaw pa sila. Sa ting-init sila nag-antus gikan sa malarya ngahilanat. Sa dihang miabut ang tingtugnaw ug wala nay preskonga pagkaon, sila nag-antus gikan sa kolera nga mikaylap,piyoriya (scurvy), sakit sa ngipon, dili makakita sa gabii ug grabenga kalibanga. Gatusan ka mga tawo nangamatay.

Apan ang kinabuhi nagpadayon. Ang mga babaye migahin sailang mga adlaw sa pagpanglimpyo, pagpangutaw, pagpanglaba,pag-quilt, pagsulat, pagpangandam sa ilang gamay nga mga


89

tagana alang sa pagkaon, ug sa pag-atiman sa ilang mga pamilya,sumala ni Mary Richards, kansang bana, nga si Samuel,nagmisyon didto sa Scotland. Siya malipayong mirekord sa mgapag-abut ug sa mga pagbiya sa mga Santos sa Winter Quarterslakip na sa maong mga kalihokan isip teyolohiya mgapanaghisgutan, mga sayaw, mga miting sa Simbahan, mga salo-salo, ug pasundayag sa paghinumdom sa kaagi.

Ang mga lalaki nagtambayayong sa pagtrabaho ug kanunaynga nagmiting aron hisgutan ang mga plano sa pagbiyahe ug angumaabot nga dapit alang pagpanimuyo sa mga Santos. Kanunaynilang gitabangan ang pagsirkulo sa mga kahayupan nganagsibsib diha sa balilihan sa gawas sa kampo. Nagtrabaho sila samga umahan, mibantay sa mga utlanan sa panimuyo, mitukod ugmidumala og galingan sa harina, ug miandam sa mga karomataalang sa biyahe, sa kasagaran nag-antus sa tumang kakapoy ugsakit. Ang uban nilang trabaho usa ka dili hinakog nga buhat sagugma samtang ilang giandam ang mga umahan ug gitamnan ogmga tanom nga anihon sa mga Santos kinsa mosunod kanila.

Ang anak ni Brigham Young nga si John mitawag sa WinterQuarters nga “ang Valley Forge of Mormondom.” Nagpuyo siyaduol sa lubnganan ug nakasaksi sa “pipila ka masulub-ong mgatawo nga manglakaw uban sa patay nga moagi kanunay sa amongbalay.” Siya nahinumdom “unsa ka pobre ug sama” sa pagkaon saiyang pamilya nga pan nga mais, karne, ug gamay nga gatas.Miingon siya nga ang linugaw ug karne luod kaayo nga angpagkaon nahimong sama sa pagtumar og tambal ug lisud niyangtunlon.4 Ang hugot nga pagtuo lamang ug halad sa mga Santosang nakapadasig kanila niining panahon sa pagsulay.

Mormon Batalyon

Samtang ang mga Santos didto sa Iowa, ang tig-rekrut ngamga kasundalohan sa Estados Unidos mihangyo sa mga lider saSimbahan sa pagpadala og pundok sa mga tawo nga moalagad saGubat sa Mexico, nga nagsugod niadtong Mayo 1846. Ang mgalalaki, kinsa pagatawagon nga Mormon Batalyon, magmartsa


90

tabok sa habagatang bahin sa nasud ngadto sa California ugmakadawat og bayad, sinina, ug mga rasyon. Si Brigham Youngmiawhag sa mga kalalakin-an sa pag-apil isip usa ka paagi ngamakakwarta aron mapundok ang mga pobre gikan sa Nauvoo ug aron katabangan ang tagsa-tagsa nga mga pamilya sa mgasundalo. Pagduyog sa gobyerno niini nga paningkamotmakapakita usab sa kamaunungon sa mga sakop sa Simbahanngadto sa ilang nasud ug mohatag kanila og makatarunganon ngarason nga temporaryong magkampo diha sa publiko ug diha samga yuta sa Indian. Sa katapusan, 541 ka mga tawo ang midawatsa tambag sa ilang mga lider ug miapil sa batalyon. Sila giubanansa 33 ka mga babaye ug 42 ka mga bata.

Ang mapait nga pagsulay sa pag-adto sa gubat midako alangsa mga sakop sa batalyon tungod sa kasubo sa pagbiya sa ilangmga asawa ug mga anak sa malisud nga panahon. Si WilliamHyde nahinumdom:

“Ang paghunahuna sa pagbiya sa akong pamilya niiningkritikal nga panahon dili ikahulagway. Sila layo sa yuta sa ilangdapit nga gigikanan, nahimutang sa awaaw nga dakong yuta ngawalay kapuy-an gawas sa karomata, ang hilabihang kainit saadlaw nga miigo kanila, nagpaabot sa mabugnaw nga hangin saDisyembre sa mao gihapong hilit ug awaaw nga dapit.

“Ang akong pamilya naglakip sa asawa ug duha ka gagmaynga mga anak, kinsa nahibilin uban sa edaran na nga amahan uginahan ug igsoong lalaki. Ang kasagaran sa Batalyon mibiya samga pamilya.… Kon kanus-a namo sila igkita pag-usab, Dioslamang ang nakahibalo. Bisan pa niana, wala namo batia angpagbagulbol.”5

Ang batalyon mimartsa og 2,030 ka mga milya habagatangkasadpan ngadto sa California, nag-antus sa kakulang sa pagkaonug tubig, walay igo nga pahulay ug medikal nga pag-atiman, ugsa kusog nga paglakaw sa pagmartsa. Sila ang miokupar sa SanDiego, San Luis Rey, ug Los Angeles. Pagkahuman sa ilang tuignga pagkalista, sila gipaluwat ug gitugutan nga mobalik nangadto sa ilang mga pamilya. Ang ilang mga paningkamot ug


91

pagkamaunungon ngadto sa gobyerno sa Estados Unidosnakahatag og pagtahud niadtong kinsa naggiya kanila.

Human sa ilang pagluwat, daghan sa mga sakop sa batalyonnagpabilin sa California aron motrabaho og makadiyot. Ubay-ubay nga gidaghanon kanila miadto sa amihanan ngadto saAmerican River ug nakatrabaho sa gabsanan ni John Sutter ’s sadihang ang bulawan nadiskobrehan didto niadtong 1848, ngamaoy nakapasugod sa inila nga California Gold Rush. Apan angmga kaigsoonan nga mga Santos sa Ulahing mga Adlaw walamagpabilin sa California aron pahimuslan kining kahigayunan sa kauswagan. Ang ilang mga kasingkasing didto sa ilang mgakaigsoonan nga nakigbisog paingon sa kasadpan tabok sa mgakapatagan sa Amerika ngadto sa Rocky Mountains. Usa nila, siJames S. Brown, mipasabut:

“Wala pa ako sukad makakita nianang buhong nga dapit sayuta; ni ako nagbasol niini, kay kanunay dihay mas bililhongbutang sa akong atubangan kay sa bulawan.… Ang uban tingalimaghunahuna nga kami buta sa among kaugalingong mgatinguha, apan human sa sobra sa kwarenta ka mga tuig kaminahinumdom nga wala magbasol, bisan og kami nakakita sakauswagan diha sa yuta, ug adunay daghang nag-aghat ngamagpabilin. Ang mga tawo miingon, ‘Aniay bulawan sa may bato,bulawan sa kabungturan, bulawan sa sapa-sapa, bulawan sa bisanasa,… ug sa dili madugay ikaw mahimong mauswagon.’Mahimong matuman nato kana. Sa gihapon ang katungdanannagtawag, ang among dungog nahimutang sa peligro, kaminakigsaad sa usag usa, adunay baruganan nga naapil, kay alangkanamo ang Dios ug ang Iyang gingharian ang una. Kami adunaymga higala ug mga kabanay nga atua sa kamingawan, oo, sa walapa maadtoi nga yuta, ug nasayud sa ilang kondisyon? Kami wala.Mao nga una ang katungdanan sa dili pa ang paglipay-lipay, sadili ang bahandi, ug uban niini nga pag-aghat kami mibiya.”6 Kininga mga kaigsoonan nasayud gayud nga ang gingharian sa Diosmao ang mas labing bililhon kay sa bisan unsang materyal ngabutang ug mipili sa ilang dalan sa husto nga paagi.


92

Ang mga Santos sa Brooklyn

Samtang ang kadaghanan sa mga Santos mipaingon ngadto saRocky Mountains pinaagi sa paglakaw gikan sa Nauvoo, usa kagrupo sa mga Santos gikan sa silangang bahin sa Estados Unidosmibiyahe agi sa dagat. Niadtong 4 sa Pebrero 1846, 70 ka mgalalaki, 68 ka mga babaye, ug 100 ka mga bata misakay sa barkonga Brooklyn ug milawig gikan sa pantalan sa New York sa 17,000ka mga milya nga biyahe ngadto sa kabaybayonan sa California.Sa panahon sa ilang biyahe duha ka mga bata natawo, ngaginganlan og Atlantic ug Pacific, ug 12 ka mga tawo angnangamatay.

Ang unom ka bulan nga panaw malisud kaayo. Ang mgapasahero naghuot kaayo diha kainit sa tropiko, ug sila adunay dilimaayong pagkaon ug tubig. Human makatuyok sa Cape Horn,sila mihunong sa isla sa Juan Fernandez aron mopahulay sulod salima ka mga adlaw. Si Caroline Augusta Perkins nahinumdom nga“ang pagkakita ug pagtunob sa yuta sa makausa usa ka dakongkalipay gikan sa kinabuhi sa barko, nga mapasalamaton ngaamong naamgohan ug natagamtaman kini.” Sila nangaligo ugmilaba sa ilang mga sinina sa presko nga tubig, mikuha og prutasug mga patatas, nanakop og isda ug mga kasili, ug misuroy sa islanga misuhid sa “langub ni Robinson Crusoe.”7

Niadtong 31 sa Hulyo 1846, human sa biyahe nakaagi ogmapintas nga mga unos, nagkagamay nga pagkaon, ug daghangmga adlaw sa paglawig, sila miabut sa San Francisco. Ang ubannagpabilin ug mihimo og usa ka kolonya nga gitawag og Bag-ongPaglaum, samtang ang uban mibiyahe ngadto sa silangan latas samga kabukiran aron motipon sa mga Santos diha sa Great Basin.

Ang Panagpundok Nagpadayon

Gikan sa tanang mga bahin sa Amerika ug gikan sa daghangmga kanasuran, pinaagi daghang mga matang sa sakyanan, sakabayo o sa paglakaw, ang matinud-anong mga kinabig mibiya sailang mga panimalay ug mga dapit natawhan aron motipon sa


93

mga Santos ug mosugod sa taas nga biyahe ngadto sa RockyMountains.

Niadtong 1847, si Presidente Brigham Young miisyu sa dinasignga “Pulong ug Kabubut-on sa Ginoo mahitungod sa Kampo saIsrael” (D&P 136:1), nga maoy nahimong batakang balaod sapagdumala sa pagbalhin sa kasadpang bahin sa mga pioneer. Mgapundok gi-organisar ug gisugo sa pag-atiman sa mga biyuda ug sa walay mga amahan nga anaa diha kanila. Ang mga relasyon sa laing mga tawo kinahanglan nga walay kadautan, kasina, ugpanagbingkil. Ang mga tawo kinahanglan nga magmalipayon ugmopakita sa ilang pagpasalamat pinaagi sa musika, pag-ampo, ug sayaw. Pinaagi ni Presidente Young, ang Ginoo misulti sa mgaSantos, “Lakaw ug buhata ingon sa akong giingon kaninyo, ugayaw kahadlok sa inyong mga kaaway” (D&P 136:17).

Sa dihang ang unang pundok sa pioneer nag-andam sapagbiya sa Winter Quarter, si Parley P. Pratt miuli gikan sa iyangmisyon sa England ug mitaho nga si John Taylor mosunod dalaang gasa gikan sa mga Santos nga taga-England. Pagkasunodadlaw si Brother Taylor miabut dala ang kwarta sa ikapulo ngagipadala niining mga sakop aron itabang sa mga nagbiyahe, usaka ebidensya sa ilang gugma ug hugot nga pagtuo. Nagdala usabsiya og syetipikanhong mga instrumento nga bililhon sa pagplanosa biyahe sa mga pioneer ug sa pagtabang kanila nga makat-onmahitungod sa ilang palibot. Niadtong 15 sa Abril 1847 ang unangpundok, nga gigiyahan ni Brigham Young, misugod sa biyahe.Sulod sa misunod nga mga dekada, mga 62,000 ka mga Santosmosunod kanila tabok sa kayutaan ginamit ang mga karomata ugkariton aron magpundok ngadto sa Zion.

Talagsaong mga talan-awon ingon man usab mga kalisudnaghulat niining mga biyahedor sa ilang biyahe. Si JosephMoenor nahinumdom sa “usa ka malisud nga panahon” sa pag-adto sa Walog sa Salt Lake. Apan siya nakakita og mga butang ngawala niya makita masukad––dakong panon sa mga bupalo ugdagkong cedar nga mga kahoy sa kabungturan.8 Ang uban


94

nahinumdom nga nakakita sa baga nga pundok sa mga mirasolnga namulak.

Ang mga Santos usab adunay mga kasinatian ngamakapalambo sa hugot nga pagtuo nga nakapagaan sa pisikal ngamga gikinahanglan sa ilang mga lawas. Human sa taas nga adlawsa pagbiyahe ug ang pagkaon giluto diha sa kalayo, ang mgalalaki ug mga babaye nagpundok pundok aron sa paghisgot samga kalihokan nianang adlawa. Naghisgot sila mahitungod samga baruganan sa ebanghelyo, nanganta, nanayaw, ug nag-ampo.

Ang kamatayon kanunay nga miduaw sa mga Santos samtanghinay silang nagpaingon sa kasadpan. Niadtong 23 sa Hunyo 1850ang gidaghanon sa pamilyang Crandall miabut og kinse.Pagkatapos sa semana pito ang namatay sa grabing sakit sa kolera.Sa misunod nga pipila ka mga adlaw lima pa sa mga sakop sapamilya ang nangamatay. Dayon niadtong 30 sa Hunyo si SisterCrandall namatay sa pagpanganak uban sa iyang bag-ong natawonga anak.

Bisan og ang mga Santos nag-antus og hilabihan sa ilangbiyahe ngadto sa Walog sa Salt Lake, ang espiritu sa panaghiusa,pagtinabangay, ug ang pagkamalaumon nagpatigbabaw.Nabugkos sa ilang hugot nga pagtuo ug pasalig ngadto sa Ginoo,nakakaplag sila og hingpit nga kalipay diha sa taliwala sa ilangmga pagsulay.

Kini Mao ang Husto nga Dapit

Niadtong 21 sa Hulyo 1847, si Orson Pratt ug si Erastus Snowsa unang pundok sa pioneer miuna sa mga milalin ngadto saWalog sa Salt Lake. Nakakita sila og sagbot nga taas kaayo ngaang usa ka tawo makasuot niini, maanindot nga yuta alang sapag-uma, ug daghang mga sapa-sapa nga nagkatag diha sa walog.Paglabay sa tulo ka mga adlaw, si Presidente Brigham Young,kinsa nasakit og tipus, gisakay sa iyang karwahe ngadto sa ba-basa usa ka canyon nga padulong ngadto sa walog. Samtang siPresidente Young mianinaw sa talan-awon, mihatag siya sa iyang


95

mapanagnaon nga benediksyon sa ilang mga biyahe: “Igo na. Kini mao ang husto nga dapit.”

Samtang ang mga Santos kinsa misunod milugsong gikan samga kabukiran, sila, usab, mitan-aw sa ilang gisaad nga yuta! Kininga walog uban sa iyang parat nga linaw nga misanag diha sakasadpang adlaw mao ang tumong sa panan-awon ug panagna,ang yuta diin ilang gidamgo ug sa mga liboan nga misunodkanila. Mao kini ang ilang yuta nga kadangpan, diin silamahimong gamhanan nga mga katawhan taliwala sa RockyMountains.

Paglabay sa daghang mga katuigan, usa ka kinabig gikan saEngland, nga si Jean Rio Griffiths Baker, mirekord sa iyang mgapagbati sa dihang siya mitan-aw sa Siyudad sa Salt Lake sa unanghigayon. “Ang siyudad… gipahimutang diha sa mga kwadrado omga hut-ong nga maoy ilang gitawag dinhi, matag usa adunayupat ka mga ektarya ug gibahin ngadto sa walo ka mga lote, angmatag usa adunay usa ka balay. Mibarug ako ug mitan-aw, walaako makasabut sa akong mga pagbati, apan nagtuo ko nga angakong gibati karon mao ang kalipay ug pasalamat alang sapanalipod nga akong naangkon ug akong nasinati sa panahon sa among taas nga makuyaw nga biyahe.”9

Mga Pioneer sa Kariton

Niadtong 1850 ang mga lider sa Simbahan nakahukom sapagporma og mga pundok sa mga kariton isip usa ka paagi sapagpakunhod sa galastuhan aron ang pinansyal nga tabangikahatag ngadto sa labing daghang mga milalin. Ang mga Santoskinsa mibiyahe niini nga paagi mibutang lamang og 45 ka mgakilo sa harina ug limitado nga gidaghanon sa mga probisyon ugmga butang ngadto sa karomata ug dayon miguyod sa karitontabok sa mga kapatagan. Tunga-tunga sa 1856 ug 1860, napulo kamga pundok sa mga kariton mipanaw ngadto sa Utah. Walo kamga pundok miabut sa Walog sa Salt Lake nga malampuson, apan ang duha kanila, ang kang Martin ug kang Willie nga mga


96

pundok, naabtan sa sayong tingtugnaw ug daghang mga Santosuban kanila ang nangamatay.

Si Nellie Pucell, usa ka pioneer sa usa niining walay palad ngamga pundok, miabut sa edad nga dies anyos diha sa kapatagan.Ang iyang mga ginikanan namatay sa panahon sa biyahe.Samtang ang grupo nagkaduol sa mga kabukiran, ang klimanagkatugnaw, ang rasyon nagkagamay, ug ang mga Santos naluyana kaayo tungod sa kagutom aron makapadayon. Si Nellie ug angiyang igsoong babaye nakuyapan. Sa dihang sila nawad-an na sapaglaum, ang lider sa pundok miabut nga dala ang karomata.Iyang gipahimutang si Nellie diha sa karomata ug misulti kangMaggie sa paglakaw tupad niini, maggunit diha niini aronmakapadayon siya. Si Maggie palaran tungod kay ang pinugosnga paglihok nakaluwas kaniya gikan sa pagkakamig.

Sa dihang miabut sila sa Siyudad sa Salt Lake ug ang mgasapatos ug mga medyas ni Shellie, nga iyang gisul-ob tabok sakapatagan, gikuha, ang panit natangtang uban niini isip resulta sapagkakamig. Ang mga tiil niining maisug nga batang babaye sakitnga giputol ug siya naglakaw ginamit ang iyang mga tuhod sanahibiling bahin sa iyang kinabuhi. Sa wala madugay siyanaminyo ug nanganak og unom ka mga anak, nag-atiman saiyang kaugalingong balay ug mipadako og maayong kaliwatan.10

Ang iyang determinasyon bisan sa iyang sitwasyon ug sapagkamabination niadtong kinsa miatiman kaniya nakapadako sahugot nga pagtuo ug pagkaandam sa pagsakripisyo niining unangmga sakop sa Simbahan. Ang ilang ehemplo mao ang usa kakabilin sa hugot nga pagtuo sa tanang mga Santos kinsa misunodkanila.

Usa ka tawo kinsa mitabok sa mga kapatagan nga diha sapundok sa kariton ni Martin nagpuyo sa Utah sulod sa daghangmga tuig. Usa ka adlaw niana siya diha sa usa ka grupo sa mgatawo kinsa nagsugod sa pagpanaway pag-ayo sa mga lider saSimbahan sa bisan kanus-a pagtugot sa mga Santos sa pagtabok sa mga kapatagan nga wala nay mga suplay o panalipod ngagisangkap sa pundok sa kariton. Ang tigulang nga tawo naminaw


97


Ang

mga

San

tos

nga

gika

n sa

Wal

og s

a Sa

lt L

ake

mib

utan

g sa

ilan

g m

ga k

inab

uhi s

a pe

ligro

sa

pagl

uwas

sa

Pund

ok s

a K

arom

ata

ni M

arti

n, n

ga n

atan

ggon

g di

ha s

a ka

pata

gan

sa s

ayon

g ti

ngtu

gnaw

.

98


hangtud nga siya dili na makaantus; dayon siya mibarug ugmiingon uban sa dakong emosyon.

“Uban ako niadtong pundok ug ang akong asawa diha usabniiini.… Nag-antus kami labaw sa tanan nga inyong mahunahunaug daghang ang nangamatay sa katugnaw ug kagutom apannakadungog ba kamo sa mga buhi karon nga mipagawas ogpulong sa pagpanaway?… [Kami] milungtad uban sa tinuod ngakahibalo nga ang Dios buhi kay kami nakaila kaniya diha sa among mga kalisud.

“Akong giguyod ang akong kariton sa dihang ako luya nakaayo ug gikapoy tungod sa sakit ug kakulang sa pagkaon ngalisud alang kanako ang paglakang og usa ka tiil. Mitan-aw ako saunahan ug nakakita og pundok sa balas o usa ka bakilid ug akomiingon, kutob na lang ko diha ug mohunong na ako, kay ako dilina makaguyod niini.… Mipaingon ako ngadto niana nga balas ugsa dihang ako miabut niini, ang kariton nagsugod sa pagtulodkanako. Milingi ako sa makadaghan nga higayon aron makitakinsa ang nagtulod sa akong kariton, apan wala akoy nakita.Nasayud ako nga ang mga anghel sa Dios diha.

“Nagbasol ba ako nga ako mipili sa pag-uban sa kariton? Wala.Bisan kaniadto ni sa bisan unsang gutloa sa akong kinabuhimasukad. Ang bili nga among gibayran aron makaila sa Dios usa kakahigayunan sa pag-ampo, ug ako mapasalamaton nga ako gihatagan og kahigayunan sa pag-uban sa Pundok sa Kariton ni Martin.”11

99

Ang atong basahon sa himno adunay usa ka awit mahitungodsa unang mga sakop sa Simbahan kinsa maisugong midawat saebanghelyo ug mibiyahe og layo aron magpuyo nga gawas sasibilisasyon

Sila, tigtukod sa nasud,Nagsigang agianan;Gabayan sa kaliwatanMatag adlaw’ng buhat.Padulong sa utlanan,Nagpadayon, nagpadayon,Bulahang mga Pioneer!

Ang ilang mga panig-ingnan nagtudlo kanato unsaon sapagpuyo uban sa hugot nga pagtuo ug kaisug sa atongkaugalingong mga nasud:

Pagserbisyo ang tumong.Ilang giya ang gugma,Ilang banwag ang kaisug,Sa layog duol misanag.Migaan ang pas-anonon,Kasingkasing gilipay,Mihayag ang paglaum,Bulahang mga Pioneer!12


Malampusong nakadala sa unang pundok sa mga Santos taboksa mga kapatagan sa Utah, si Presidente Brigham Young karonmipunting sa iyang pagtagad sa pagtukod sa gingharian sa Diosdiha sa desyerto. Pinaagi sa iyang panan-awon ug pagpangulo,nga sa kaniadto usa ka haw-ang nga desyerto nahimong usa kamauswagong sibilisasyon ug dangpanan alang sa mga Santos.Ang iyang yanong pulong sa direksyon nakatabang sa mga Santossa paghanduraw sa mga posibilidad sa ilang bag-ong panimalayug migiya kanila sa pagpadayon sa ilang pagpaningkamot sapagtukod sa gingharian sa Dios.

Duha ka mga adlaw human moabut ang unang pundok, siBrigham Young ug ang pipila sa Napulog Duha mikatkat sa maypangpang sa kiliran sa bukid nga nakita ni Brigham Young diha sapanan-awon sa wala pa mobiya sa Nauvoo. Ilang gitan-aw angdakong luna sa walog ug nanagna nga ang tanang mga nasud sakalibutan makaanhi niini nga dapit ug nga dinhi ang mga Santosmakatagamtam og kauswagan ug kalinaw. Ilang ginganlan angbungtod nga Ensign Peak sunod sa kasulatan sa Isaias nga nagsaad,“Ug siya magpatindog ug usa ka bandila alang sa mga nasud, ugmagapatigum sa hininginlan gikan sa Israel” (Isaias 11:12).1

Ang unang publiko nga buhat ni Presidente Young, niadtong28 sa Hulyo 1847, mao ang pagpili sa kinatung-ang dapit alang satemplo ug palihokon ang mga tawo sa pagplano sa desenyo ugkonstruksyon. Mibutang sa iyang sungkod sa napili nga dapit siyamiingon, “Dinhi kita motukod og templo sa atong Dios.” Kini ngadeklarasyon nakapahupay sa mga Santos, kinsa kaniadto sa

KAPITULO SIETE

Pagpatindog og Bandila ngadtosa mga Nasud

100

101

makadiyot napugos sa dili pagpadayon sa pagsimba sa templo sa dihang sila mibiya sa Nauvoo.

Niadtong Agosto, ang mga lider sa Simbahan ug kadaghanansa unang pundok sa pioneer mibalik ngadto sa Winter Quartersaron sa pag-andam sa ilang mga pamilya sa pag-adto ngadto sawalog sa pagkasunod tuig. Sa ilang pag-abut, si Brigham Youngug ang Korum sa Napulog Duha ka mga Apostoles mibati ngaang panahon miabut sa pag-organisar pag-usab sa UnangKapangulohan. Isip Presidente sa Korum sa Napulog Duha, siBrigham Young gipaluyohan isip Presidente sa Simbahan. Mipilisiya ni Heber C. Kimball ug Willard Richards isip iyang mgaMagtatambag, ug ang mga Santos nagkahiusang mipaluyo sailang mga pangulo.

Ang Unang Tuig sa Walog

Dugang duha ka mga pundok sa mga Santos miabut sa Walogsa Salt Lake sa wala pa mahuman ang ting-init niadtong 1847, ughapit 2,000 ka mga sakop ang na-organisar ngadto sa Stake sa SaltLake. Ulahing mga pagpananom apan gamay ra ang naani, ugpag-abut sa tingpamulak daghan ang nag-antus gikan sa kakulangsa pagkaon. John A. Young, kinsa usa pa ka batang lalaki niadtonghigayona, misulat;

“Sa pagsugod sa pagtubo sa sagbot ang kagutom nagkagrabe.Sulod sa daghang mga bulan kami walay pan. Karne sa baka,gatas, kan-unon sa baboy, segoes [mga gamot sa liryo], ug ang mgasampinit maoy among gipangaon. Magbalantay ako sa mgakahayopan, ug samtang nagbantay sa mga baka, ako mokaon samga tukog sa sampinit hangtud ang akong tiyan mapuno sama sa mga baka. Sa katapusan ang kagutom migrabe na nga si papamikuha sa gituktuk sa tigulang nga langgam gikan sa bahin sapanit sa toro, ug kini lutuon nga labing lamian nga sabaw.”2 Angmga lumulupyo nagtambayayong ug nakigbahin sa usag usa ugmao nga naluwas niining malisud nga panahon.

Pagpatindog og Bandila ngadto sa mga Nasud


102

Pagka-Hunyo 1848, ang mga lumulupyo nananom diha sa limaug unom ka mga libo nga ektarya sa yuta, ug ang walog nagsugodsa pagkaberde ug mabungahon. Apan sa kahikurat sa mga Santos,dakong panon sa itom nga mga gangis mihugpa diha sa mgatanom. Ang mga lumulupyo mihimo sa tanan nga ilang mahimo.Mikalot sila og mga kanal ug gipaagasan og tubig ang mga gangis.Ilang gibunalbunal ang mga insekto og mga tukog ug mga silhigug misulay sa pagsunog niini, apan ang ilang mga paningkamotwalay kapuslanan. Ang mga gangis nagpadayon sa pagpangabutnga walay hunong. Si Patriyarka John Smith, presidente sa Stakesa Salt Lake, mitawag og adlaw sa pagpuasa ug pag-ampo. Sa wala madugay ang mga panon sa mga kanaway (seagull)nagpakita diha sa panganud ug mipaingon ngadto sa mga gangis.Si Susan Noble Grant mihisgot sa kasinatian: “Sa among katingala,ang mga kanaway ingon og manunukob samtang gipanglamoyang nagkamang, nagluksolukso nga mga gangis.”3 Ang mga

Pinaagi sa ilang hugot nga pagtuo ug kakugi, ang mga Santos nagsugodsa pagtukod og usa ka siyudad diha sa Walog sa Salt Lake. Kini nga mga

kinulit nagpakita sa walog niadtong 1853.

103

Santos nagtan-aw sa kalipay ug katingala. Ang ilang mgakinabuhi naluwas.

Ang mga Santos nagtrabaho uban sa kalagsik ug hugot ngapagtuo bisan sa ilang malisud nga mga kahimtang, ug sa walamadugay sila miuswag pag-ayo. Usa ka biyahidor padulongngadto sa California miagi sa Siyudad sa Salt Lake niadtongSeptyembre 1849 ug midayeg kanila niini nga paagi: “Buotan,matinguhaon, kugihan ug sibil nga mga tawo, wala pa ako sukadmakatipon kay niini, ug talagsaon kaayo ang ilang nahimo dinhisa kamingawan sa mubo kaayo nga panahon. Dinhi niini ngasiyudad adunay mga upat ngadto sa lima ka libo ka mgalumulupyo, wala gayud ako makasugat og tapulan, o bisankinsang tawo nga naglaaglaag. Ang ilang gipaabot nga mga tanommaayo ra, ug adunay espiritu ug kalagsik sa tanang imong makitanga dili matupngan sa bisan unsang siyudad nga sukad akongnaadtoan.”4

Mga Pagsusi

Sa ulahing bahin sa ting-init niadtong 1848, si PresidenteBrigham Young mibiyahe gikan sa Winter Quarters ngadto saWalog sa Salt Lake. Sa dihang siya miabut, siya nakaamgo, ngaang mga Santos kinahanglan nga makat-on unsa nga mgakapanguhaan ang anaa diha sa ilang bag-ong kahimtang. Daghanang nakuha gikan sa mga Indian kinsa nagpuyo sa maong dapit,apan si Presidente Young mipadala usab sa mga sakop saSimbahan sa pagsusi aron madiskobrehan ang mga butang ngakakuhaan og medisina sa mga tanom ug ang natural nga mgakapanguhaan nga anaa.

Mipadala siya og laing mga pundok sa pagsusi aron sapagpangita og mga dapit nga kapuy-an. Sa ilang mga pagbiyahekini nga mga sakop nakadiskobre nga adunay deposito sa mgamineral, daghang mga kahoy, tinubdan sa tubig, ug balilihan,ingon man usab maayo nga dapit nga kapuy-an. Aronmapugngan ang pagpamaligya sa yuta, ang propeta mipasidaansa mga Santos batok sa pagbahinbahin sa yuta nga gihatag ngadto


104

kanila aron ibaligya ngadto sa uban. Ang yuta mao ang ilangkabtangan ug kinahanglan nga dumalahon sa kaalam ug sakakugi, dili alang sa pinansyal nga paglambo.

Niadtong tinglaglag sa 1849, ang Makanunayong Pundo saPagbalhin gipasiugdahan ubos sa direksyon ni Presidente Young.Ang tuyo niini mao ang pagtabang sa kabus kinsa walay kwarta sapagbiyahe aron sa pag-apil sa pundok sa Simbahan. Sa dako ngasakripisyo, daghang mga Santos mihatag ngadto sa pundo, ug isipresulta, liboan ka mga sakop nakabiyahe ngadto sa Walog sa SaltLake. Hangtud nga makahimo na sila, kadtong nakadawat ogtabang gipaabut nga mobayad sa kantidad sa tabang nga ilangnadawat. Kini nga pundo gamiton gihapon sa pagtabang sa uban.Pinaagi niining nagkahiusang paningkamot, ang mga Santosnakapanalangin sa mga kinabuhi niadtong nanginahanglan.

Ang mga Misyonaryo Mitubag sa Tawag

Tungod kay nabise na sa pagtrabaho ug ang kinabuhi sapanimalay mipuno sa dapit, si Presidente Brigham Youngmiatiman sa mga atimanonon sa Simbahan. Sa kinatibuk-angkomperensya nga gihimo niadtong 6 sa Oktubre 1849, iyanggitudlo ang pipila ka mga sakop sa Napulog Duha, uban sa bag-ong gitawag nga mga misyonaryo, nga magmisyon ngadto salangyaw nga dapit. Ilang gidawat kini nga mga tawag bisan ogilang biyaan ang ilang mga pamilya, ang ilang bag-ong mgapanimalay, ug daghang wala mahuman nga mga buluhaton. SiErastus Snow ug pipila ka mga elder misugod sa misyonaryo ngabuhat sa Scandinavia, samtang si Lorenzo Snow ug si JosephToronto mibiyahe ngadto sa Italy. Si Addison ug Louisa BarnesPratt mibalik ngadto sa kanhi nga iyang gitrabahoan didto saSociety Islands. Si John Taylor gitawag ngadto sa France ugGermany. Isip mga misyonaryo nga mibiyahe sa silangan, ilangnaagian ang mga Santos nga nagpadulong ngadto sa bag-ongZion didto sa Rocky Mountains.


105

Sa ilang mga dapit nga gitrabahoan, ang mga misyonaryonakasaksi og mga milagro ug mibunyag og daghang mga tawongadto sa Simbahan. Sa dihang si Lorenzo Snow, kinsa nahimongpresidente sa Simbahan, nagsangyaw didto sa Italy, siya nakakitaog usa ka bata nga nag-edad og tres anyos nga nag-ungaw sakamatayon. Iyang nakita ang kahigayunan sa pag-ayo sa bata ugmaablihan ang mga kasingkasing sa mga tawo sa maong dapit.Nianang gabhiona siya nag-ampo og taas ug kinasingkasing alangsa direksyon sa Dios, ug sa pagkasunod adlaw siya ug ang iyangkauban nagpuasa ug nag-ampo alang sa bata. Nianangpagkahapon sila nangalagad ngadto kaniya ug mihalad og hilomnga pag-ampo alang sa panabang sa ilang pagabuhaton. Ang batanatulog nga malinaw sa tibuok gabii ug milagrosong naayo. Kininga pagkaayo nahibaloan sa tanang mga walog sa Piedmont saItaly. Ang mga pultahan giablihan ngadto sa mga misyonaryo, ug ang unang mga bunyag sa maong dapit nahitabo.5

Niadtong Agosto 1852, sa usa ka espesyal nga komperensyadidto sa Dakbayan sa Salt Lake, 106 ka mga elder gitawag ngamagmisyon ngadto sa mga nasud sa tibuok kalibutan. Kini ngamga misyonaryo, ingon man usab niadtong kinsa ulahinggitawag, misangyaw sa ebanghelyo didto sa Habagatang Amerika,China, India, Australia, Hawaii, ug sa Habagatang Pasipiko. Sakasagaran niining mga dapita, ang mga misyonaryo wala kaayomagmalampuson. Bisan pa niana, sila nananom nga miresulta sadaghang misulod sa Simbahan sa kaulahian sa misyonaryo ngamga paningkamot.

Si Elder Edward Stevenson gitawag ngadto sa Misyon saGibraltar didto sa Espanya. Kini nga tawag nagpasabut sapagbalik ngadto sa iyang yutang natawhan, diin siya maisugongmipahayag sa ebanghelyo ngadto sa iyang mga ka nasud.Gidakop siya tungod sa pagsangyaw ug migahin sa iyangpanahon didto sa prisohan hangtud nga nakaplagan sa mgaawtoridad nga siya nagtudlo sa mga gwardya, hapit makakabig sausa kanila. Human siya buhii mibunyag siya sa duha ka mga tawo


106

ngadto sa Simbahan ug sa pagka Enero 1854 usa ka branch sanapulo ka mga sakop ang naorganisar. Sa pagka Hulyo, bisan ogunom ka mga sakop ang mibiya aron moalagad sa Britanya ngakasundalohan didto sa Asya, ang branch adunay desiotso ka mgasakop, lakip na ang usa ka seventy, usa ka elder, usa ka pari, ugusa ka magtutudlo, mihatag sa branch sa gikinahanglan ngapagpangulo aron makapadayon sa pagtubo.6

Ang lokal nga mga gobyerno sa French Polynesia miabug samga misyonaryo niadtong 1852. Apan ang mga kinabig nga mgaSantos mipadayon sa Simbahan hangtud nga ang pagsangyaw saebanghelyo gibalik niadtong 1892. Ang mga Elder nga sila siTihoni ug Maihea mga maisugon kaayo sa dihang sila milahutaysa pagkapiniriso ug sa ubang mga kahimtang kay sa paglimud sailang pagtuo. Matag usa kanila naningkamot nga magpabilingaktibo ang mga Santos ug magmatinud-anon ngadto saebanghelyo.7

Alang niadtong kinsa mipasakop sa Simbahan sa gawas saEstados Unidos, mao kini ang panahon sa pagpundok ngadto saZion, nga nagpasabut nga pagbiyahe pinaagi sa barko ngadto saAmerika. Si Elizabeth ug si Charles Wood milawig niadtong 1860gikan sa Habagatang Africa, diin sila nagtrabaho sulod sa pipila ka mga tuig aron makakwarta alang sa ilang biyahe. Si Elizabethmiatiman sa balay sa usa ka dato nga tawo, ug ang iyang banamihimo og mga bika hangtud sila nakatigum sa gikinahanglannga kwarta. Si Elizabeth gisakay sa barko nga naghigda mga 24 kamga oras human manganak og usa ka batang lalaki ug gihatagang kamarote sa kapitan aron siya mas komportable. Nagkasakitsiya sa ilang biyahe, hapit mamatay og kaduha, apan nabuhi aronmanimuyo sa Fillmore, Utah.

Ang mga misyonaryo gimahal pag-ayo sa mga Santos didto samga nasud nga ilang gialagaran. Si Joseph F. Smith, nga hapit namahuman sa iyang misyon ngadto sa Hawaii niadtong 1857,gihilantan og taas kaayo nga maoy nakaingon nga siya walamakatrabaho og tulo ka mga bulan. Giatiman siya ni Ma Mahuhii,usa ka matinud-anong Santos nga Hawaiian. Miatiman siya ni


107

Mit

ubag

sa

mga

taw

ag g

ikan

ni P

resi

dent

e Br

igha

m Y

oung

, dag

hang

mga

San

tos

mib

iya

sa il

ang

natu

kod

nga

mga

pan

imal

ay a

ron

sa p

agko

lony

a sa

bag

-ong

mga

kom

unid

ad.


108

Joseph ingon og iyang kaugalingong anak, ug usa ka lig-on ngatalikala sa pagmahal ang milambo tali kanila. Paglabay sa mgakatuigan, sa dihang siya nahimong Presidente sa Simbahan, siJoseph F. Smith mibisita sa Honolulu ug sa iyang pag-abut gayudnakakita siya og buta nga tigulang nga babaye nga giagak sapagpasulod nga naggunit og pipila ka maanindot nga mga sagingisip usa ka halad. Iya siyang gitawag, Iosepa, iosepa” (Joseph,Joseph). Diha-diha midagan siya ngadto kaniya ug migakos ugmihalok kaniya sa makadaghan, nga mihapohap sa iyang ulo ug miingon, “Mama, Mama, akong mahal nga Mama.”8

Balaang mga Tawag sa Pagkolonya

Kadaghanan sa mga komunidad sa Utah ug habagatang Idahoug katapusang mga bahin sa Arizona, Wyoming, Nevada, ugCalifornia nakaplagan sa mga indibidwal ug mga pamilya ngagitawag diha sa kinatibuk-ang mga komperensya. Si PresidenteBrigham Young midumala sa pagtukod niini nga mga komunidad,diin kapuy-an ug kaumahan sa liboan ka bag-ong mga pumupuyo.

Sa panahon sa iyang tibuok kinabuhi, ang tibuok Walog sa SaltLake ug kadaghanan sa palibot nga mga dapit nakolonya. Pagka1877, sa dihang si Brigham namatay, labaw sa 350 ka mga kolonyaang natukod, ug sa pagka 1900 dihay hapit 500. Unang awtoridadsa Simbahan nga si Brigham Henry Robert nakakita sa kalampusansa Mormon nga pagkolonya tungod sa “pagkamaunongon sa mgatawo ngadto sa ilang mga lider ug sa [ilang] pagkadili hakog uggihalad nga personal nga sakripisyo” sa pagtuman sa ilang balaangmga tawag gikan ni Presidente Young.9 Ang mga tigkolonyamisakripisyo sa materyal nga mga kahayahay, sa mga pagpakig-uban sa mga higala, ug usahay sa ilang mga kinabuhi sa pagsunodsa usa ka propeta sa Ginoo.

Didto sa miting sa kinatibuk-ang komperensya, si PresidenteYoung mibasa sa mga ngalan niadtong mga kaigsoonan ug sailang mga pamilya kinsa gitawag sa pagbalhin ngadto sa halayongdapit. Kini nga mga tigkolonya miisip nga sila gitawag sa mga


109

misyon ug nasayud nga sila magpabilin sa ilang lokal nga mgadapit hangtud sila ma-realease. Miadto sila ngadto sa ilang bag-ong mga dapit sa ilang kaugalingong gasto ug uban sa ilangkaugalingong mga suplay. Ang ilang kalampusan nag-agad kongiunsa nila sa paggamit ang mga kapanguhaan nga anaa kanila.Ilang gisurvey ug gihawanan ang mga kaumahan, mihimo ogmga galingan, mikalot og mga kanal sa patubig aron moabut angtubig ngadto sa yuta, mikoral sa pastolan alang sa ilang mgahayop. Ug mihimo og mga dalan. Nananom sila og mga lagutmonug mga tanaman, mihimo og mga simbahan ug mga tulunghaan,ug naningkamot nga magpabilin ang mahigalaong mga relasyonuban sa mga Indian. Nagtinabangay sila sa usag usa kon maysakit, ingon man usab sa pagpanganak, sa mga kamatayon, ug samga kaminyoon.

Niadtong 1862 si Charles Lowell Walker nakadawat og tawagnga manimuyo ngadto sa habagatang Utah. Mitambong siya ogmiting alang niadtong kinsa gitawag ug mirekord: “Dinhi akongnakat-unan ang usa ka baruganan nga dili gayud nakohikalimtan. Akong nakita nga ang pagkamasulundon usa kamahinungdanong baruganan didto sa langit ug dinhi sa yuta.Mao nga, dinhi ako nagtrabaho sulod sa milabay nga pito ka mgatuig ubos sa kainit ug kabugnaw ug malisud nga mga kahimtang,ug sa katapusan nakaangkon ako og balay, daghang mgabungangkahoy nga hapit na mamunga ug nindot tan-awon. Oo, kinahanglan ako mobiya niiini ug mobuhat sa kabubut-on saakong Amahan sa Langit, kinsa mopatigbabaw sa tanang maayoalangkanila nga nahigugma ug nahadlok kaniya. Ako nag-amposa Dios sa paghatag kanako og kalig-on sa pagtuman niananggikinahanglan ngari kanako sa paagi nga kini iyang madawat.”10

Charles C. Rich, usa ka sakop sa Korum sa Napulog Duha kamga Apostoles, nakadawat usab og tawag sa pagkolonya. SiBrigham Young mitawag kaniya ug pipila ka laing mga kaigsoonansa pagdala sa ilang mga pamilya ug mopuyo didto sa Walog sa BearLake, mga 150 ka mga milya amihanan sa Dakbayan sa Salt Lake.


110

Ang walog anaa sa ibabaw ug tugnaw kaayo nga lawom ang mgasnow sa tingtugnaw. Si Brother Rich bag-ong miuli gikan sa misyonsa Uropa ug mabalak-on kaayong mobalhin sa iyang pamilya ugmagsugod na usab sa malisud nga mga kahimtang. Apan siyamidawat sa tawag ug niadtong Hunyo 1864 miabut didto sa Walogsa Bear Lake. Ang misunod nga tingtugnaw malisud kaayo ug pag-abot sa tingpamulak, ang ubang mga kaigsoonan nakahukom ngamobiya. Si Brother Rich nakaamgo nga ang kinabuhi dili sayonniining mabugnaw nga klima apan miingon:

“Dihay daghang mga kalisud. Kana akon gidawat… ug kiniatong giambitan. Apan kon kamo buot moadto bisan asa, inyokanang katungod, ug ako dili mopugong kaninyo niini.… Apanako magpabilin dinhi, bisan og ako magpabilin nga mag-inusara.Si Presidente Young mitawag kanako dinhi, ug dinhi akomagpabilin hangtud iya akong i-release ug motugot kanako ngamobiya.” Si Brother Rich ug ang iyang pamilya nagpabilin, ug siyanahimong lider sa mauswagong komunidad sa misunod ngapipila ka mga dekada.11 Sama sa ubang liboan, siya andam ngamosunod sa iyang mga lider aron sa pagtabang sa pagtukod sagingharian sa Ginoo.

Mga Relasyon uban sa mga Indian

Samtang ang mga tigkolonya nagpaingon ngadto sa mayutlanan sa yuta, sila sa kasagaran adunay pakigsandurot sa mgaIndian. Dili sama sa ubang mga nanimuyo sa Kasadpan, siPresidente Brigham Young mitudlo sa mga Santos sa pagpakaonsa ilang lumad nga mga kaigsoonan ug maningkamot sa pagdalakanila ngadto sa Simbahan. Ang mga paningkamot sapagsangyaw ngadto sa mga Indian gisulayan sa Fort Lemhi saSuba sa Salmon rehiyon sa Teritoryo sa Idaho ug sa nanimuyo saBukid sa Elk sa ibabaw sa Colorado sa Teritoryo sa Utah. SiPresidente Young mitukod sa mga Relief Society kansang mgasakop nanahi og sinina alang sa ilang mga igsoong mga Indian ugnangitag kwarta nga ipakaon kanila.


111

Sa dihang si Elizabeth Kane, nga mao ang asawa ni Thomas L.Kane, usa ka dili sakop nga maayong higala sa mga Santos,mibiyahe agi sa Utah, siya mipuyo sa balay sa gikapoy ngaMormon nga babaye. Si Elizabeth wala kaayo maghunahuna sababaye hangtud nga iyang nakita kon giunsa niya pagtagad angmga Indian. Sa dihang ang babaye mitawag sa iyang mga bisita sapanihapon, siya usab misulti og pipila ka mga pulong ngadto samga Indian. Si Elizabeth nangutana unsa ang gisulti sa babayengadto sa mga Indian ug ang anak nga lalaki sa pamilya misultikaniya, “Kining mga dumuduong unang miabut, ug ako nakalutolamang og igo alang kanila, apan ang inyong pagkaon giluto na,ug tawgon ko lang kamo kon maandam na kini.” Si Elizabeth dilimakatuo ug nangutana kon tinuod ba gayud nga iyang pakan-onang mga Indian. Ang anak nga lalaki misulti kaniya, “Si Mamamoserbisyo kanila sama sa iyang pagserbisyo kanimo, ug mohatagkanila og lugar diha sa lamesa.” Miserbisyo siya kanila, nag-apongkanila samtang sila nangaon.12

Organisasyon sa Priesthood ug mga Kalihokan sa Auxiliary

Sa iyang ulahing mga tuig, si Presidente Young miklaro ugmihimo og pipila ka mga responsibilidad sa priesthood. Iyanggisugo ang Napulog Duha sa paghimo og mga komperensya samatag stake. Isip resulta, pito ka bag-ong stake ug 140 ka bag-ongmga ward gitukod sa tibuok Utah. Ang mga katungdanan sa mgapresidente sa stake, mga high council, mga bishopric, ug mgakapangulohan sa korum klaro nga gihisgutan, ug gatusan sa mgalalaki gitawag arong hatagan niining mga katungdanan. Iyanggitambagan ang mga sakop sa Simbahan sa pagpahimutang sailang mga kinabuhi ug mobayad sa ilang ikapulo, halad sa puasa,ug ubang mga donasyon.

Niadtong 1876 ang propeta mitudlo ni George Q. Cannon isipkinatibuk-ang superintendente sa Sunday School, ug sulod sapipila ka mga tuig, ang Sunday School nahimong permanente ngabahin sa organisasyon sa Simbahan. Niadtong 1869 si PresidenteYoung nagsugod sa paghatag og pormal nga panudlo sa


112

kasarangang pagpuyo ngadto sa iyang mga anak nga babaye.Iyang gipaabut ang iyang tambag ngadto sa tanang mga batan-ong babaye niadtong 1870 uban sa pagporma sa RetrenchmentAssociation ( ang retrench nagpasabut nga magdaginot). Mao kiniang sinugdanan sa organisasyon sa Young Women. NiadtongHulyo 1877 mibiyahe siya ngadto sa Ogden, Utah, aron sa pag-organisar sa unang Relief Society sa stake.

Ang Kamatayon ug Kabilin ni Presidente Brigham Young

Isip usa ka lider, si Presidente Brigham Young praktikal ugmalagsik. Siya mibiyahe ngadto sa mga balangay sa Simbahanaron sa pagtudlo ug sa pag-awhag sa mga Santos. Pinaagi sadireksyon ug ehemplo, iyang gitudloan ang mga sakop sapagtuman sa ilang balaang mga tawag diha sa Simbahan.

Sa pagtimbang-timbang sa iyang kinabuhi, si Presidente Youngmisulat sa mosunod agi og tubag ngadto sa editor sa pamantalaansa New York:

“Ang resulta sa akong mga paningkamot sulod sa milabay nga26 ka mga tuig, kon tingubon, mao ang: Ang pagbutang og mgatawo niini nga Teritoryo nga mga Santos sa Ulahing mga Adlawnga mga 100,000 ka mga tawo; ang pagtukod sa labaw sa 200 kamga siyudad, mga lungsod ug mga balangay nga gipuy-an saamong mga katawhan,… ug ang pagkatukod sa mga eskwelahan,mga paktori, mga galingan ug sa ubang mga institusyon ngagibanabana nga mopalambo ug makaayo sa atong mgakomundidad.…

“Ang akong tibuok kinabuhi gihalad ngadto sa pag-alagad saMakagagahum.”13

Niadtong Septyembre 1876, si Presidente Young mihatag oggamhanang saksi sa Manluluwas: “Akong ipamatuod nga si Jesusmao ang Kristo, ang Manluluwas ug Manunubos sa kalibutan;nakatuman ako sa iyang gisulti, ug nakakita sa iyang saad, ug sakahibalo nga akong naangkon bahin kaniya, sa kaalam nga dilimahatag niining kalibutan, ni makakuha niini.”14


113

Niadtong Agosto 1877, si Presidente Young grabe nga nasakit,ug bisan sa pag-atiman sa mga doktor, namatay nianangsemanaha. Nag-edad siya og 76 anyos ug nangulo sa Simbahansulod sa 33 ka mga tuig. Karon gihinumduman nato siya isip usaka bangiitang propeta kinsa migiya sa modernong adlaw ngaIsrael ngadto sa ilang gisaad nga yuta. Ang iyang mga sermonnaghisgot sa tanang mga bahin sa inadlaw nga kinabuhi, miklaronga ang relihiyon kabahin sa matag adlaw nga kasinatian. Angiyang pagsabut sa utlanang yuta ug sa iyang maayong paggiyanakadasig sa iyang mga katawhan sa pagtuman sa ingon ogimposible nga mga buluhaton ingon man usab sa mga panalanginsa langit sila mitukod sa gingharian diha sa desyerto.


114

Liboan sa mga Santos nagpundok aron sa pagsaksi sa pagpahimutang sacapstone sa Templo sa Salt Lake, niadtong 6 sa Abril 1892

Presidente John Taylor

Human mamatay si Presidente Young, ang Korum sa NapulogDuha ka mga Apostoles, nga gidumala ni John Taylor, nangulo sa mga Santos sa Ulahing mga Adlaw sulod sa tulo ka mga tuig.Niadtong 10 sa Oktubre 1880, si John Taylor gipaluyohan isipPresidente sa Simbahan. Si Presidente Taylor usa ka maayongmanunulat ug journalist kinsa mimantala og usa ka libro bahin sa Pag-ula ug mi-edit sa pipila sa labing importanti nga mgapamantalaan sa Simbahan, lakip na sa Times and Seasons ug angMormon. Sa daghang mga higayon iyang gipakita ang iyangkaisug ug ang iyang lawom nga debosyon ngadto sa gipahiuli nga ebanghelyo, lakip na ang boluntaryong pag-apil sa iyang mga kaigsoonan didto sa Bilanggoan sa Carthage, diin siya gipusilsa makaupat ka mga higayon. Ang iyang personal nga motto,“Ang gingharian sa Dios o wala,” nagpakita sa iyangpagkamaunungon ngadto sa Dios ug sa Simbahan.

Misyonaryo nga Buhat.

Si Presidente Taylor mapasaligon sa pagbuhat sa tanan ngaiyang mahimo aron nga ang ebanghelyo masangyaw ngadto samga lumulupyo sa yuta. Niadtong Oktubre 1879 nga kinatibuk-ang komperensya, iyang gitawag si Moses Thatcher, ang labingbag-ong Apostol, sa pagsugod sa pagsangyaw didto sa Siyudad sa Mexico, Mexico. Si Elder Thatcher ug ang duha ka laing mgamisyonaryo miorganisar sa unang branch sa Simbahan didto saSiyudad sa Mexico niadtong 13 sa Nobyembre 1879, uban niDoktor Plotino C. Rhodacanaty isip presidente sa branch. Si

KAPITULO OTSO

Usa ka Panahon sa mgaPagsulay ug mga Pagsukod

115

116

Doktor Rhodacanaty nakabig human mobasa sa gamay ngabasahon sa Kinatsila nga Basahon ni Mormon ug misulat ngadtoni Presidente Taylor alang sa dugang nga impormasyonmahitungod sa Simbahan.

Uban sa dose ka mga sakop ug tulo ka mga misyonaryo, anggipahiuli nga ebanghelyo nagsugod sa pagkatap sa hinay-hinaydiha sa mga Mexikano. Niadtong 6 sa Abril 1881, si Elder Thatcher,Feramorz Young, ug si Brother Pais mitungas og gitas-on nga15,500 ka mga pye sa Bukid Popacatepetl ug mihimo og mubo ngatulumanon sa pagpahinungod. Nagluhod atubangan sa Ginoo, siElder Thatcher mipahinungod sa yuta sa Mexico ug sa iyang mgakatawhan nga sila unta makadungog sa tingog sa Ginoo, ang ilangtinuod nga magbalantay.

Si Elder Thatcher mibalik ngadto sa Dakbayan sa Salt Lake ugmirekomendar nga dugang nga mga misyonaryo tawagon aronmoalagad didto sa Mexico. Sa wala madugay pipila ka mga batan-ong lalaki, lakip ni Anthony W. Ivins, umaabot nga sakop saUnang Kapangulohan, nagtrabaho didto sa Siyudad sa Mexico.Isip kabahin sa paningkamot sa Simbahan sa Misyon sa Mexico,usa ka edisyon sa Kinatsila nga pinulongang Kinatsila sa Basahonni Mormon gimantala niadtong 1886. Ang istorya ni Milton Trejo,kinsa mitabang sa paghubad sa Basahon ni Mormon ug sa ubangliteratura sa Simbahan ngadto sa Kinatsila, nagpakita kon sa unsanga paagi ang Ginoo midumala sa iyang buhat.

Si Milton Trejo natawo sa Espanya ug nagtubo nga walamahisakop sa bisan unsang relihiyon. Siya nagserbisyo sakasundalohan didto sa Pilipinas sa dihang siya nakadungog ogistorya mahitungod sa mga Mormon didto sa Rocky Mountains ug mibati og hugot nga tinguha sa pagbisita kanila. Unyanagmasakiton siya kaayo ug giingnan diha sa usa ka damgo ngasiya mobisita sa Utah. Sa dihang naayo na siya, mibiyahe siyangadto sa Dakbayan sa Salt Lake. Iyang gikahimamat si BrighamYoung ug miimbistigar sa ebanghelyo. Nakombinsir siya nga siyanakakaplag sa kamatuoran ug nahimong sakop sa Simbahan.Nag-alagad siya og misyon didto sa Mexico ug dayon naandam,


117

sa espirituhanon ug sa intelekwal nga paagi, nga mahimongdakong kabahin nga ang mga tawo nga nagsulti og Kinatsilamakabasa sa Basahon ni Mormon sa ilang kaugalingongpinulongan.

Si Presidente Taylor mitawag usab og mga misyonaryo sapagsangyaw sa ebanghelyo ngadto sa mga Indian nga nagpuyo saKasadpang Amerika. Ang trabaho ni Amos Wright mabungahonkaayo didto sa tribo sa Shoshone nga nagpuyo sa Wind RiverReservation sa Wyoming. Human siya makaalgad sulod sa pipilalamang ka bulan, si Wright mibunyag og kapin sa 300 ka mgaIndian, lakip na ni Chief Washakie. Ang mga misyonaryo nga mgaSantos sa Ulahing mga Adlaw midala usab sa ebanghelyo ngadtosa mga Navajo, sa mga Pueblo, ug sa mga Zuni nga nagpuyo saArizona ug sa New Mexico. Si Wilford Woodruff migahin og usaka tuig nga nagsangyaw diha sa mga Indian, lakip na sa mgaHopi, mga Apache, ug mga Zuni. Ammon M. Tenney mitabang sa pagbunyag sa kapin sa 100 ka mga Zuni nga mga Indian.

Ang mga misyonaryo nagpadayon sa pagtudlo sa ebanghelyodidto sa England ug Uropa. Niadtong 1883, ang natawo ngaGerman nga si Thomas Biesinger, kinsa nagpuyo sa Lehi, Utah,nakadawat og tawag nga moalagad didto sa misyon sa Uropa. Siyaug si Paul Hammer gipadala ngadto sa Prague, Czechoslovakia,nga ka bahin pa sa gingharian sa Austro-Hungarian. Ang mgamisyonaryo gidid-an sa balaod sa pagsangyaw sa ebanghelyo ugmao nga nagpasiugda og kaswal nga pagpakigsulti sa mga tawonga ilang ikahimamat. Ang panag-istorya sa kasagaran mosangkosa hilisgutan sa relihiyon. Human makatrabaho niini nga paagisulod sa usa ka bulan, si Elder Biesinger gidakop ug gibilanggosulod sa duha ka mga bulan. Sa dihang iyang naangkon ang iyangkagawasan, nakaangkon siya og panalangin sa pagbunyag niAntoin Just, kansang akusasyon misangpot ngadto sa iyangpagkadakop. Si Brother Just nahimong unang Santos sa Ulahingmga Adlaw nga nagpuyo sa Czechoslovakia.1

Ang ebanghelyo gisangyaw usab sa Polynesia. Duha ka mgaTaga Hawaii, sila si Elder Kimo Pelio ug Samuela Manoa, gipadala

Usa ka Panahon sa mga Pagsulay ug mga Pagsukod

118

ngadto sa Samoa niadtong 1862. Sila mibunyag og mga 50 ka mgatawo, ug si Elder Manoa mipadayon sa pagpuyo didto sa Samoauban sa iyang mga kinabig sa misunod nga 25 ka mga tuig.Niadtong 1887 si Jospeh H. Dean sa Dakbayan sa Salt Lake, Utah,nakadawat og tawag nga moalagad og misyon didto sa Samoa. Si Elder Manoa ug ang iyang matinud-anong asawa mitanyag sailang panimalay ngadto ni Elder Dean ug sa iyang asawa, nga siFlorence, ang unang mga Santos sa Ulahing mga Adlaw nga gikansa gawas sa Samoa nga ilang nakita sa kapin na sa duha ka mgadekada. Sa wala madugay si Elder Dean mibunyag og 14 ka mgatawo ngadto sa Simbahan ug paglabay sa usa ka bulan mihatag sa iyang unang sermon sa pinulongan nga Samoa.2 Sa ingon angmisyonaryo nga buhat bag-o na usab nagsugod diha sa isla.

Sugod niadtong 1866, aron malikayan ang pagkatap sa sangla,ang mga opisyal sa Hawaii midala sa mga tawo nga nataptan sasakit ngadto sa Kalaupapa Peninsula sa isla sa Molokai. Niadtong1873 si Jonathan ug si Kithy Napela, kinsa mga Santos sa Ulahingmga Adlaw, gidala didto. Si Kitty lamang ang adunay sakit, apansi Jonathan, kinsa na-sealed ngadto kaniya didto sa EndowmentHouse sa Salt Lake, dili mobiya kaniya nga mag-inusara. SiJonathan sa wala madugay natakdan sa sakit, ug sa dihanggibisitahan siya paglabay sa siyam ka mga tuig sa usa ka buotannga higala, lisud na mailhan. Taud-taud siyang midumala sa mgaSantos diha sa peninsula, kinsa pagka 1900 miabut na og kapin sa200. Ang mga lider sa Simbahan wala makalimot sa matinud-anong mga sakop nga nag-antus niining makapaluya nga sakit ug sa kanunay mibisita sa branch aron sa pag-atiman sa ilangespirituhanong mga panginahanglan.3

Ang Jubilee nga Komperensya

Niadtong 6 sa Abril 1880, ang mga sakop sa Simbahanmisaulog sa ikasingkwenta nga anibersaryo sa organisasyon saSimbahan. Gitawag nila kini nga Jubilee nga Tuig, sama sapaghingalan sa mga Israelilte sa matag ikasingkwenta ka tuig. Si Presidente Taylor mipasaylo sa mga utang sa mga timawa nga


119

mga sakop ngadto sa Simbahan. Ang Simbahan miamot usab og300 ka mga baka ug 2,000 ka karnero nga iapud-apod sa “angayannga mga pobre.”4 Ang mga igsoong babaye sa Relief Society saSimbahan mihatag og hapit 35,000 ka mga gantangan sa trigongadto niadtong nanginahanglan. Si Presidente Taylor miawhagusab sa mga sakop sa Simbahan sa pagpasaylo sa indibidwal ngautang, ilabi na sa anaa sa kalisdanan. “Kini ang panahon saJubilee!” siya mipahayag.5 Ang espiritu sa pagpasaylo ug kalipaygibati pag-ayo diha sa mga Santos sa Ulahing mga Adlaw.

Ang katapusang adlaw sa kinatibuk-ang komperensya saJubilee niadtong Abril 1880 makapatandog. Onse sa NapulogDuha ka mga Apostoles mihatag sa ilang mga pagpamatuod sakatapusan nga sesyon. Si Orson Pratt, usa sa orihinal nga mgasakop sa Korum sa Napulog Duha ka mga Apostoles, naghisgotmahitungod sa panahon sa dihang ang tibuok Simbahannagtigum didto sa panimalay ni Peter Whitmer Sr. sa Fayette, NewYork. Nakahinumdom siya sa mga pagsulay, sa mga pagpundok,sa mga pagpanggukod, ug sa mga kasakit sa mga Santos saUlahing mga Adlaw ug mibati nga mapasalamaton nga sa siya sagihapon “apil niini nga mga katawhan.” Dayon siya mipamatuod“mahitungod sa mahinungdanong buhat nga gibuhat sa Ginoonga atong Dios sa milabay nga singkwenta ka mga tuig.”6 Pipilana lang ka mga bulan ang nahibilin ni Elder Pratt ngamagpakabuhi ug mibati og hingpit nga kalipay nga siyanakalahutay hangtud sa katapusan isip usa ka matinud-anongSantos sa Ulahing mga Adlaw.

Duha ka mga tuig sa wala pa ang Jubilee nga kasaulogan, si Presidente John Taylor mitugot sa paghimo og usa kaorganisasyon sa paghatag og relihiyoso nga panudlo ngadto samga bata. Ang unang Primary nagsugod didto sa Farmington,Utah, mga 15 ka mga milya amihanan sa Dakbayan sa Salt Lake,ug sa pagkatunga-tunga sa 1880, ang Primary na-organisar sahapit sa tanang mga balangay sa mga Santos sa Ulahing mgaAdlaw. Ang Primary mitubo nga naglakip sa minilyon ka mga batasa tibuok kalibutan, kinsa napanalanginan sa panudlo sa


120

ebanghelyo, musika, ug sa mga asosasyon nga ilangnatagamtaman matag semana.

Ang Pagpanggukod Nagpadayon

Samtang nagtrabaho sa hubad sa Biblia niadtong sayo sa 1830,si Propeta Joseph Smith nahasol sa kamatuoran nga si Abraham,Jacob, David, ug ang ubang mga lider sa Daang Tugon ngaadunay labaw sa usa nga asawa. Ang Propeta nag-ampo aronmakasabut ug nakahibalo nga sa piho nga mga panahon, alang satino nga mga katuyoan, nagsunod sa balaang gihatag nga mgabalaod, ang dinaghan nga kaminyoon gitugutan ug gigiyahan saDios. Si Joseph Smith usab nakahibalo nga uban sa balaan ngapagtugot, ang ubang mga Santos sa Ulahing mga Adlaw sa dilimadugay pilion sa awtoridad sa priesthood nga makaminyo oglabaw sa usa ka asawa. Pipila ka mga Santos sa Ulahing mgaAdlaw nagpraktis sa dinaghan nga kaminyoon didto sa Nauvoo,apan ang pagpahibalo sa publiko niini nga doktrina ug praktiswala himoa hangtud sa Agosto 1852 nga kinatibuk-angkomperensya didto sa Dakbayan sa Salt Lake. Niana ngakomperensya, si Elder Orson Pratt, nga gisugo ni PresidenteBrigham Young, mipahiblao nga ang pagpraktis sa usa ka lalakinga adunay labaw sa usa ka asawa kabahin sa pagpahiuli satanang mga butang sa Ginoo (Mga Buhat 3:19–21).

Daghan sa relihiyoso ug politikanhong mga lider sa Amerikanasuko pag-ayo sa dihang ilang nahibaloan nga ang mga Santossa Ulahing mga Adlaw nga nagpuyo sa Utah nag-awhag ogsistema sa kaminyoon nga ilang giisip nga imoral ug diliKristiyano. Usa ka dako nga krusada gipasiugdahan batok saSimbahan ug sa iyang mga sakop. Ang Kongreso sa EstadosUnidos mipasar og balaod nga nagsanta sa kagawasan sa mgaSantos sa Ulahing mga Adlaw ug naglisud-lisud sa Simbahan saekonomikanhong paagi. Kini nga balaod makapahimo sa mgaopisyal sa pagdakop ug pagbilanggo sa mga lalaki kinsa adunaylabaw sa usa ka asawa ug sa pagkuha kanila sa katungod sapagbotar, sa katungod sa pagkapribado sa ilang mga panimalay,


121

ug sa pagtagamtam sa laing sibil nga mga kalingkawasan. Mgagatusan sa matinud-anong mga lalaki nga Santos sa Ulahing mgaAdlaw ug pipila ka mga babaye nabilanggo diha sa Utah, Idaho,Arizona, Nebraska, Michigan, ug Habagatang Dakota.

Ang panggukod nagkagrabe usab alang sa kadaghanan kinsamidawat sa balaang mga tawag sa pagsangyaw sa ebanghelyoilabi na sa habagatang Estados Unidos. Sama pananglit, niadtongHulyo 1878 si Elder Joseph Standing gipatay sa linuog nga paagisamtang nagtrabaho duol sa Rome, Georgia. Ang iyang kauban,ang umaabot nga Apostol Rudger Clawson, hapit wala makaikyassa kamatayon. Ang mga Santos sa Dakbayan sa Salt Lakenaapektuhan sa balita bahin sa pagkapatay ni Elder Standing ugliboan sa mga tawo mitambong sa iyang lubong diha saTabernakulo sa Salt Lake.

Sila si Elder John Gibbs, William Berry, William Jones, ug siHenry Thompson, milukop sa tibuok Tennessee naningkamot sapag-usab sa hunahuna sa publiko bahin sa Simbahan. Namahulaysila usa ka buntag sa Igpapahulay niadtong Agosto 1884 didto sabalay ni James Condor duol sa Cane Creek sa Tennessee. Samtangsi Elder Gibbs nagtuon sa mga kasulatan nangita sa teksto alangsa iyang sermon, ang manggugubot nga panon mibutho gikan sakalasangan ug nagsugod sa pagpamusil. Sila si Elder Gibbs ugBerry namatay. Si Elder Gibbs, usa ka magtutudlo, mibiya saasawa ug tulo ka mga anak nga nagbangutan sa iyang kamatayon.Si Sister Gibbs nagpabiling usa ka biyuda sulod sa 43 ka mga tuigug nahimong midwife aron sa pagsuporta sa iyang mga anak. Siyanamatay nga matinud-anon diha sa ebanghelyo, nagpaabut samalipayong panag-uban sa iyang bana. Si Brigham HenryRoberts, ang akting nga presidente sa misyon sa panahon sa mgapagpatay, mibutang sa iyang kinabuhi sa peligro nagtakuban aronsa pagkalot sa mga lawas ni Gibbs ug Berry. Iyang gibalik ang mga lawas ngadto sa Utah, diin daghang mga ward mihimo ogmemoryal nga pag-alagad pasidungog sa duha ka mga elder.

Ang mga misyonaryo sa ubang mga dapit gilatigo hangtud angdugo mogawas sa ilang mga buko-buko, ug daghan ang nagdala


122

sa mga uwat niining nga mga paglatigo ngadto sa ilang mgalubnganan. Dili kadto sayon nga panahon nga mahimong usa ka sakop sa Simbahan.

Daghang mga lider sa Simbahan nanago aron sa paglikay sapagpanakop sa pederal nga mga opisyal nga nangita sa mga lalakinga adunay asawa nga labaw sa usa. Ang mga pamilyanangahadlok sa pagsulod sa lawom nga gabii niining mga opisyal.Si Presidente George A. Cannon, Lorenzo Snow, Rudger Clawson,Brigham Henry Roberts, George Reynolds, ug daghan pagibilanggo, diin sila mipalabay sa panahon pinaagi sa pagsulat oglibro, pagtudlo sa eskwelahan, ug pagsulat ngadto sa ilang mgapamilya. Si Presidente John Taylor napugos sa pagbalhin og puyodidto sa Kaysville, Utah, mga 20 ka mga milya amihanan saDakbayan sa Salt Lake, diin siya namatay niadtong 25 sa Hulyo1887. Siya usa ka tawo sa hugot nga pagtuo ug kaisug kinsamihalad sa iyang kinabuhi ngadto sa iyang pagpamatuod niJesukristo ug sa pagtukod sa gingharina sa Dios dinhi sa yuta.

Presidente Wilford Woodruff

Si Wilford Woodruff usa sa labing malampusong mgamisyonaryo sa Simbahan ug nailhan usab sa iyang mapanagnaongmga panabut ug pagkamaunungon ngadto sa Simbahan. Mihimosiya og makuti nga journal, nga nakahatag og daghangimpormasyon mahitungod sa unang kasaysayan sa Simbahan.Nag-alagad siya isip Presidente sa Korum sa Napulog Duha kamga Apostoles sa dihang si John Taylor namatay, ug sa wala pamoabut ang duha ka mga tuig siya gipaluyohan isip Presidente sa Simbahan.

Sa panahon sa iyang administrasyon, ang politikanhongkrusada batok sa mga Santos sa Ulahing mga Adlaw nagkagrabeapan ang Simbahan nagpadayon. Mga templo gigamit diha sa tuloka mga lungsod sa Utah––St. George, Logan, ug Manti––ug angTemplo sa Salt Lake hapit na mahuman. Kini nga mga balay saGinoo nakapahimo sa liboan sa mga Santos nga makaangkon sailang mga endowment ug mohimo sa buhat sa ordinansa alang sa


123

ilang mga kabanay nga namatay. Si Presidente Woodruff adunaytibuok kinabuhi nga tinguha sa templo ug sa buhat sa familyhistory. Iyang gipahimangnoan ang mga Santos sa daghang mgaokasyon sa pagpahigayon sa mga ordinansa diha sa templo alangsa ilang mga katigulangan.

Ang mosunod nga hitabo nagpasabut pag-ayo sa kaimportantesa buhat nga gihimo sa mga Santos alang sa mga patay. NiadtongMayo 1884, si Bishop Henry Ballard sa Ikaduhang Ward sa Logannagpirma sa mga rekomen sa templo diha sa iyang panimalay.Ang anak nga babaye ni Henry nga nag-edad og siyam ka tuig,kinsa nakigsulti uban sa mga higala sa daplin sa dalan duol saiyang balay, nakakita og duha ka hamtong nga mga lalaki nganagpadulong. Gitawag nila siya, mitunol kaniya sa usa kapamantalaan, ug misulti kaniya sa pagdala niini ngadto sa iyangamahan.

Gibuhat kini sa batang babaye. Si Bishop Ballard nakakita sapamantalaan, ang Newbury Weekly News, gimantala didto saEngland, adunay mga pangalan nga kapin sa 60 sa iyang mgakaila ug mga kaila sa iyang amahan, uban sa impormasyon sakagikanan. Kini nga pamantalaan, pinitsahan og 15 sa Mayo 1884,gihatag ngadto kaniya nga mga tulo ka mga adlaw lamang humankini giimprinta. Sa usa ka panahon nga wala pa angtransportasyon sa kahanginan, sa panahon nga ang pagpadalamolungtad pa og daghang mga semana aron moabut gikan saEngland ngadto sa kasadpang Amerika, kini usa ka milagro.

Pagkasunod adlaw, si Bishop Ballard midala sa pamantalaanngadto sa templo ug misaysay sa istorya pag-abut niini ngadto niMarriner W. Merrill, ang presidente sa templo. Si PresidenteMerrill mipahayag, “Brother Ballard, adunay gusto sa pikas bahinnga ang iyang buhat mahimo ug sila nasayud nga ikaw mohimoniini kon kini nga pamantalaan moabut sa imong mga kamot.”7

Kini nga pamantalaan gitipigan diha sa Church Historical Librarysa Dakbayan sa Salt Lake, Utah.

Bisan pa sa pagpanggukod, ang mga lider sa Simbahan nag-awhag gihapon sa pagkolonya sa wala pa mapuy-i nga mga dapit


124

sa kasadpang Amerika. Sugod niadtong 1885, daghang mgapamilya nga Santos sa Ulahing mga Adlaw nanimuyo sa Sonoraug Chihuahua, Mexico, nagtukod sa lungsod sama sa ColoniaJuarez ug Colonia Diaz. Ubang mga dapit sa amihanang Mexicomidawat usab sa mibalhin nga mga sakop sa Simbahan.

Ang mga sakop sa Simbahan mitan-aw usab sa amihanangCanada nga dapit nga i-kolonya. Charles C. Card, kinsa nag-alagad isip presidente sa Stake sa Cache Valley, mitukod sa usa ka komunidad sa Santos sa mga Ulahing Adlaw sa habagatangAlberta niadtong 1886. Pag-abut sa tingtugnaw niadtong 1888,labaw sa 100 ka mga Santos sa Ulahing mga Adlaw nagpuyo sakasadpang Canada, ug daghan pa ang miabut niadtong 1890, nganakasangkap og mga tawo sa paghimo og sistema sa patubig ugrilis sa tren. Daghang mga sakop sa Simbahan nagdugay saAlberta.

Ang Manipesto

Sa naghinapos na ang tuig 1880, ang gobyerno sa EstadosUnidos mipasar og dugang nga mga balaod nga naghikawniadtong kinsa nagpraktis og dinaghan nga kaminyoon sakatungod sa pagbotar ug pag-alagad isip maghuhukom ug gidid-an pag-ayo sa gidaghanon sa kabtangan nga maangkon saSimbahan. Nag-antus ang mga pamilya nga Santos sa Ulahingmga Adlaw sa dihang ang mga amahan nagtagotago. Si PresidenteWoodruff nangamuyo sa Ginoo alang sa giya. Niadtong gabii sa23 sa Septyembre 1890, ang propeta, naglihok ubos sa inspirasyon,misulat sa Manipesto, usa ka dokumento nga nagpahunong sadinaghan nga kaminyoon alang sa mga sakop sa Simbahan. AngGinoo mipakita ni Presidente Woodruff diha sa panan-awon ngagawas kon ang praktis sa dinaghan nga kaminyoon hunungon,ang gobyerno sa Estados Unidos mokuha sa mga templo, sa ingonmahunong ang buhat alang sa mga buhi ug sa mga patay.

Niadtong 24 sa Septyembre 1890, ang Unang Kapangulohan ug ang Korum sa Napulog Duha ka mga Apostoles mipaluyo saManipesto. Ang mga Santos miaprobar niini niadtong Oktubre


125

1890 nga kinatibuk-ang komperensya. Karon kini nga dokumentogilakip diha sa Doktrina ug mga Pakigsaad isip Opisyal ngaPahayag 1.

Human sa aksyon sa Simbahan, ang federal nga mga opisyalmihatag og pasaylo ngadto sa mga kalalakin-an nga nakonbikto sa pagsupak sa mga balaod nga supak sa daghan og asawa ugkadaghanan sa panggukod nahunong. Apan, sama sa gipasabut niPresidente Woodruff: “Gitugutan unta nako nga ang tanang mgatemplo mawala kanato, mapriso unta ako, ug ang tanang ubangmga lalaki mapriso, kon wala pa ang Dios sa langit mosugokanako sa pagbuhat unsay akong gibuhat; ug sa dihang miabutang oras nga ako gisugo sa pagbuhat niana, ang tanan klaro ngarikanako. Nag-ampo ako sa Ginoo, ug ako misulat unsa ang gisultisa Ginoo kanako nga isulat” (“Kinuha gikan sa Tulo sa mgaPakigpulong ni Presidente Wilford Woodruff Mahitungod saManipesto,” nga gilakip human sa Opisyal nga Pamahayag––1).Ang Dios, dili ang Kongreso sa Estados Unidos, ang naghimo saopisyal nga pagpahunong sa dinaghan nga kaminyoon.

Ang Kapunungan sa Genealogy

Sa wala pa matukod sa mga Santos sa Ulahing mga Adlaw ang kapunungan sa genealogy, ang mga sakop sa Simbahanmipundok sa mga rekord nga nagdokumento sa mga kinabuhi sa ilang patay nga mga katigulangan. Sila si Wilford Woodruff,Orson Pratt, ug si Heber J. Grant mao ang pipila niadtong kinsanakakuha sa mga ngalan sa liboan ka mga katigulangan kinsailang gipahigayon ang mga ordinansa sa templo. Niadtong 1894,ang Unang Kapangulohan misugo nga ang kapunungan sagenealogy i-organisar uban ni Elder Franklin D. Richards ngaunang lider. Ang usa ak librarya gihimo, ug ang mgarepresentante sa kapunungan mibiyahe sa tibuok kalibutannangita sa mga ngalan sa tawo nga mahimong ikapahigayon angmga ordinansa sa templo. Kini nga kapunungan misangpot sapagtukod sa Family History Department sa Simbahan.


126

Sa panahon sa kinatibuk-ang komperensya sa Abril 1894, siPresidente Woodruff mipahibalo nga siya nakadawat ogpagpadayag mahitungod sa buhat sa genealogy. Siya mipahayagnga ang Dios buot nga ang mga Santos sa Ulahing mga Adlaw“mosubay sa ilang mga genealogy kutob sa ilang mahimo, ug ma-sealed ngadto sa ilang mga amahan ug mga inahan. Ipa-sealedang mga anak ngadto sa ilang mga ginikanan ug sumpayon kininga kutay kutob sa mahimo.… Mao kini ang kabubut-on saGinoo ngadto sa iyang mga katawhan,” siya miingon,”ug akonagtuo nga kon kamo mamalandong niini inyong makaplagannga kini tinuod.”8 Ang mga Santos sa Ulahing mga Adlawgiawhag gihapon sa pagpangita og mga rekord sa ilang namataynga mga katigulangan ug mopahigayon sa mga ordinansa satemplo alang kanila.

Gikan sa 1885 ngadto sa 1900, daghang mga sakop saSimbahan mialagad og misyon sa genealogy. Gidapit sila ngadtosa Dakbayan sa Salt Lake aron modawat og panalangin alang sailang misyon gikan sa General Authority. Sila gihatagan usab ogmisyonaryo nga kard ug usa ka sulat sa pagkatudlo. Mibisita silaog mga kabanay, mirekord sa mga ngalan gikan sa lapida, ugmisiksik sa mga rekord sa parokya ug mga Biblia sa pamilya,mipauli uban ang bililhong impormasyon nga nakapahimo ngaipahigayon ang buhat sa templo. Daghang mga misyonaryomitaho sa espirituhanong mga kasinatian nga nakahatag kanila og hugot nga kasiguroan nga ang Ginoo nag-uban kanila ug sakanunay migiya kanila ngadto sa gikinahanglan nga tinubdan osa kabanay.9

Pagpahinungod sa Templo sa Salt Lake

Si Presidente Wilford Woodruff mihalad sa iyang kinabuhingadto sa buhat sa templo. Siya ang unang presidente sa Templosa St. George, ug siya mipahinungod sa Templo sa Manti. Karon,40 na ka mga tuig human ang tukurang bato sa Templo sa SaltLake gipahimutang, si Presidente Woodruff naghulat sa tumangkahinam sa pagpahinungod niining timailhan nga templo. Ang

Our Heritage

127

pagpahinungod nga tulumanon gihimo gikan sa 6 sa Abril ngadtosa 18 sa Mayo 1893, ug gibanabana nga 75,000 ka mga tawo angmitambong.10

Pagkahuman sa inisyal nga tulumanon sa pagpahinungodniadtong 6 sa Abril, si Presidente Woodruff misulat sa iyangjournal: “Ang espiritu ug ang gahum sa Dios diha kanamo. Angespiritu sa panagna ug pagpadayag diha kanamo ug ang mgakasingkasing sa mga tawo nalukmay ug daghang mga butangnaabli ngari kanamo.”11 Ang ubang mga Santos sa Ulahing mgaAdlaw nakakita og mga anghel, samtang ang uban nakakita samiaging mga Presidente sa Simbahan ug sa ubang namatay ngamga lider sa Simbahan.12

Sa dihang si Presidente Woodruff misaulog sa iyang ikanobenta ka adlaw nga natawhan, liboan ka mga bata sa SundaySchool mipuno sa Tabernakulo diha sa Temple Square aron sapagpasidungog kaniya. Natandog siya pag-ayo ug, nagsulti ubanang tumang emosyon, misulti sa iyang batan-ong tigpaminaw ngasa dihang siya nag-edad og dies anyos siya mieskwela sa SundaySchool sa Protestante ug nakabasa mahitungod sa mga apostolesug mga propeta. Sa dihang siya mipauli, siya nag-ampo aron siyamabuhi og dugay-dugay aron makakita og mga apostoles ug mgapropeta sa makausa dinhi sa yuta. Karon siya nagbarug saatubangan sa mga lalaki kinsa mga apostoles ug mga propeta, ang iyang pag-ampo natubag sa makadaghan nga higayon.13

Usa ka tuig ang milabay niadtong 2 sa Septyembre 1898, siPresidente Woodruff namatay samtang nagbisita sa San Francisco.

Si Presidente Lorenzo Snow ug Ikapulo

Human sa kamatayon ni Presidente Woodruff, Lorenzo Snow,Presidente sa Korum sa Napulog Duha, mahimong Presidente saSimbahan. Siya maalamon ug mahigugmaong lider kinsa giandampag-ayo alang sa iyang responsibilidad. Siya nakaila ug gitudloansa matag propeta sa ulahing adlaw hangtud nianang higayona. Sa pagka Nobyembre 1900, iyang gisultihan ang mga Santos nganagpundok sa Tabernakulo nga kanunay niyang gibisitahan si


128

Propeta Joseph Smith ug ang iyang pamilya, mikaon uban kanila,ug dihay pribadong mga miinterbyu uban kaniya. Nasayud siyanga si Joseph Smith usa ka propeta sa Dios tungod kay ang Ginoomipakita kaniya niini nga kamatuoran “klaro ug kompletokaayo.”14

Sa panahon sa administrasyon ni Presidente Snow, angSimbahan nag-atubang sa grabing pinansyal nga mga kalisud nganahimo sa pamalaod sa federal nga gobyerno batok sa dinaghannga kaminyoon. Si Presidente Snow namalandong ug nag-ampoalang sa giya mahitungod kon unsaon nga ang Simbahanmakagawas gikan sa makapaluya nga utang. Human sa kinatibuk-ang komperensya niadtong Abril 1899, nadasig siya pagbisita saSt. George, Utah. Samtang namulong sa usa ka miting didtomihunong siya sa makadiyot, ug sa dihang mipadayon siya,mipahayag siya nga siya nakadawat og pagpadayag. Ang mgakatawhan sa Simbahan mibaliwala sa balaod sa ikapulo, ug angGinoo misulti kaniya nga kon ang mga sakop sa Simbahanmagmatinud-anon sa pagbayad sa hingpit nga ikapulo, ang mgapanalangin ibu-bu diha kanila.

Ang propeta misangyaw sa kamahinungdanon sa ikapulongadto sa katiguman sa tibuok Utah. Ang mga Santos mituman sa iyang tambag, ug nianang tuiga sila mibayad og doble ngaikapulo alang sa miaging tuig. Pagka 1907, ang Simbahannakatigum og igo-igong pundo aron ibayad sa tigpautang ug wala nay utang.

Niadtong 1893, sa pagdawat alang sa kinatibuk-ang hunta saYoung Ladies Mutual Improvement Association, si PresidenteGeroge Q. Cannon mipahibalo nga ang Unang Kapangulohanmihimo og desisyon sa pagtawag sa “atong pipila ka maalamonug mabuot nga mga kababayen-an ngadto sa natad samisyonaryo.”15 Sa wala pa kining higayona, pipila ka mga sistermiuban sa ilang mga bana sa misyon, apan kini mao ang unanghigayon nga ang Simbahan opisyal nga mitawag ug migahin ogmga sister isip mga ambasador nga misyonaryo ni GinoongJesukristo. Samtang ang mga sister walay katungdanan sa pag-


129

algad og mga misyon, sa miaging dekada liboan migamit niini nga kahigayunan ug mialagad sa Ginoo sa maisugong paagi isipfull-time nga misyonaryo.

Si Presidente Lorenzo Snow nangulo sa Simbahan ngadto saika-baynte nga siglo. Sa dihang nagsingabot na ang bag-ong siglo,ang Simbahan adunay 43 ka mga stake, 20 ka mga misyon, ug 967ka mga ward ug mga branch. Dihay 283,765 ka mga sakop,kadaghanan kanila nagpuyo sa may Rocky Mountain sa EstadosUnidos. Upat ka mga templo ang naglihok, ug ang JuvenileInstructor, Improvement Era, ug Young Women,s Journal adunay mgaartikulo mahitungod sa Simbahan ngadto sa iyang mga sakop.Mga huhungihong mikaylap nga dili mominos sa usa ka bag-ongmisyon ang pagaablihan, ug ang mga Santos sa Ulahing mgaAdlaw dili makahunahuna unsa ang mahitabo sa sunod ngagatusan ka mga tuig. Apan sila masaligon nga ang mga panagnamahitungod sa kapalaran sa Simbahan matuman.


Gikan niadtong 1901 hangtud pagka 1970, upat ka mgapropeta ang midumala sa nagkadako nga Simbahan—sila siJoseph F. Smith, Heber J. Grant, George Albert Smith, ug David O.McKay. Kini nga mga Presidente nakasaksi sa pagkausab gikan satransportasyong ginamit ang kabayo ug tartanilya ngadto sapagbiyahe pinaagi sa rocket padulong ngadto sa kawanangan.Duha ka mga gubat sa kalibutan ug usa ka global nga depresyonang nasagubangan sa mga Santos. Atol niining panahona, siyamka mga templo ang natukod. Pagka 1901, adunay gibanabana nga300,000 ka mga sakop sa 50 ka mga stake, ug pagka 1970 angSimbahan adunay sobra sa 2,800,000 ka mga sakop nganagkatigum sa 500 ka mga stake sa tibuok kalibutan.

Presidente Joseph F. Smith

Si Joseph F. Smith natawo niadtong 1838 atol sa kinalisdangpanahon sa mga panggukod sa Missouri diha sa usa ka gamayngbalay duol sa luna sa templo sa Far West. Atol sa pagkahimugso niJoseph, ang iyang amahan, si Hyrum Smith, gipriso sa Richmond,Missouri, ug ang iyang inahan, si Mary Fielding Smith, gibiyaannga nag-inusara sa pag-atiman sa iyang mga anak.

Ang batan-ong Joseph mibalhin uban sa iyang pamilya gikansa Missouri ngadto sa Nauvoo, Illinois, diin ang usa ka panghitabonahitabo nga iyang nahinumduman sa tibuok niyang kinabuhi—ang pagpatay sa iyang amahan ug uyoan sa Bilanggoan saCarthage. Si Joseph wala gayud makalimot nga makita ang iyangamahan sa katapusang higayon dihang, sa nagpadulong nangadto sa Carthage nga nagsakay sa kabayo, siya mikuha sa iyang

KAPITULO NUEBE

Ang Nagkadako nga Simbahan

130

131

anak, mihalok kaniya, ug mipalingkod kaniya. Ni siya makalimotsa kalisang nga madungog ang usa ka silingan nga nanuktok sabintana pagkagabii aron pagpahibalo sa iyang inahan nga siHyrum gipatay. Ang makita ang iyang amahan ug uyoan nganagbuy-od sa ilang mga lungon diha sa Balay nga Mansyon saNauvoo wala gayud mahanaw sa iyang panumduman.

Ang batang si Joseph nahingkod hapit dihadiha dayon. Dihangsi Mary Fielding Smith ug ang iyang pamilya miapil sa exodogikan sa Nauvoo, ang 7 anyos nga si Joseph mao ang nagdala sausa sa iyang mga bagon. Si Joseph 13 anyos dihang namatay angiyang inahan, nga mibiya kaniya nga usa ka ilong tuwapos, ug sawala pa siya mag-16 anyos, mibiya siya aron sa pagmisyon ngadtosa mga Isla sa Sandwich (sa kaulahian gitawag nga mga Isla saHawaii). Sulod sa tulo ka bulan human miabut sa Honolulu,hanas na kaayo siyang namulong sa lumad nga pinulongan, usaka espirituhanong gasa nga gihatag kaniya nila ni Elder Parley P.Pratt ug Orson Hyde sa Napulog Duha, kinsa migahin kaniya.Dihang 21 anyos na siya, mibiya siya alang sa laing misyon,niining higayuna alang sa tulo ka tuig nga misyon ngadto sa mga Isla sa Britanya.

Si Joseph 28 anyos lamang dihang si Presidente BrighamYoung nadasig sa pag-orden kaniya nga Apostol. Sa misunod ngakatuigan siya mialagad isip usa ka Magtatambag ngadto sa upatka mga Presidente sa Simbahan. Dihang si Lorenzo Snownamatay niadtong Oktubre 1901, si Joseph F. Smith nahimongikaunom nga Presidente sa Simbahan. Siya naila na kaayo saiyang abilidad sa pagpasabut og maayo ug sa pagpanalipod samga kamatuoran sa ebanghelyo. Ang iyang mga wali ug mgasinulat gihugpong ngadto sa usa ka bolumen nga giulohan ogDoktrina sa Ebanghelyo, nga nahimong usa sa importanting mgatekstong doktrinal sa Simbahan.

Sa unang mga dekada sa ikabaynte nga siglo, ang Simbahanmipadayon diha sa pipila ka importanting mga paagi. Uban sanagpadayong paghatag og gibug-aton sa ikapulo ug sa matinud-anong tubag sa mga Santos, ang Simbahan nakabayad ra sa


132

tanang mga utang niini. Usa ka panahon sa pag-uswag misunod,nakapahimo sa Simbahan sa pagtukod og mga templo, mgakapilya, ug mga sentro sa mga bisita ug sa pagpalit samakasaysayong mga dapit sa Simbahan. Ang Simbahan nagtukodusab sa Bilding sa Administrasyon sa Dakbayan sa Salt Lake ngamao gihapon ang nagsilbing punoang buhatan niini.

Si Presidente Smith nahibalo sa panginahanglan alang sa mgatemplo sa tibuok kalibutan. Atol sa usa ka komperensya pagka1906 sa Bern, Switzerland, siya mituyhod sa iyang kamot ugnamahayag, “Ang panahon moabut nga kini nga dapit malukop sa mga templo, diin kamo makaadto ug makatubos sa inyong mgapatay.”1 Ang unang templo sa Uropa sa ulahing mga adlaw, angTemplo sa Switzerland, gipahinungod hapit sa tunga sa siglo sakaulahian diha sa usa ka kasikbit nga balangay sa dakbayan diin si Presidente Smith mihimo sa iyang panagna. Si Presidente Smithmipahinungod sa dapit alang sa usa ka templo sa Cardston,Alberta, Canada, niadtong 1913 ug alang sa usa ka templo saHawaii pagka 1915.

Sugod sa sayo sa mga 1900, ang mga lider sa Simbahanmiawhag sa mga Santos sa pagpabilin sa ilang kaugalingong mgadapit kay sa magpundok sa Utah. Pagka 1911 si Joseph F. Smith ug ang iyang mga Magtatambag sa Unang Kapangulohan miisyuniini nga pamahayag: “Kini tilinguhaon nga ang atong katawhanmagpabilin sa ilang mga yutang natawhan ug mohimo og mgakatiguman nga may makanunayong kinaiya sa pagtabang sabuhat sa pagsangyaw.”2

Unom ka semana sa wala pa mamatay si Presidente Smith,nakadawat og usa ka importanting pagpadayag mahitungod sakatubsanan sa mga patay. Iyang nakita diha sa panan-awon angpangalagad sa Manluluwas didto sa kalibutan sa espiritu ugnakahibalo nga ang matinud-anon nga mga Santos adunaykahigayunan sa pagpadayon sa pagtudlo sa ebanghelyo didto sakalibutan sa mga espiritu. Kini nga pagpadayag gidugang ngadtosa Perlas nga Labing Bililhon niadtong 1976 ug pagka 1979gibalhin ngadto sa Doktrina ug mga Pakigsaad isip seksyon 138.


133

Presidente Heber J. Grant

Sa wala pa ang iyang kamatayon niadtong Nobyembre 1918, si Presidente Joseph F. Smith migunit sa kamot ni Heber J. Grant,nga nianang higayona maoy Presidente sa Napulog Duha, ugmiingon: “Ang Ginoo manalangin kanimo, akong higala, angGinoo manalangin kanimo, ikaw adunay dakong responsibilidad.Hinumdumi kanunay nga kini mao ang buhat sa Ginoo, ug dili satawo. Ang Ginoo mas labaw kay ni bisan kinsa nga tawo. Siyanasayud kon si kinsa ang Iyang gusto nga maoy mangulo sa IyangSimbahan, ug dili gayud makahimo og bisan unsa nga sayop.”3

Si Heber J. Grant nahimong ikapito nga Presidente sa Simbahan sa edad nga 62, nga nakaalagad isip usa ka Apostol sukad paniadtong 1882.

Isip usa ka batan-on ug sa tibuok niyang kinabuhi, si Hebernagpakita og talagsaong determinasyon sa pagkab-ot sa iyangmga tumong. Isip bugtong anak nga gipadako sa usa ka biyudanginahan, siya morag napugngan gikan sa mga kalihokan sa ubangmga bata nga iyang kaedad. Dihang misulay siya pag-apil sa usaka tim sa bisbol, gibugalbugalan siya tungod sa iyang kabakikawug kakulang sa kahanas ug wala dawata isip usa ka sakop sa tim.Imbis mawad-an og paglaum, migahin siya og daghang mga orassa makanunayong pagbansay sa paglabay sa bola ug sa katapusannahimo rang sakop sa laing tim nga nakadaog og pipila ka lokalnga mga kampeyonato.

Sa bata pa gusto siya nga mahimong tighan-ay sa talaandihang nahibaloan niya nga mas dako kini og kitaon kay sa iyangtrabaho nga maglimpyo og mga sapatos. Niadtong mgapanahona, ang mahimong tighan-ay sa talaan nagkinahanglan ogmaayog agi, apan ang iyang agi bati kaayo nga gani duha sa iyangmga higala miingon nga mora kini og mga kinakha sa manok. Samakausa pa, wala siya mawad-i og paglaum apan migahin ogdaghang mga oras sa pagbansay sa iyang agi. Nahimo siyang inilatungod sa iyang abilidad sa maanindot nga pagsulat, sa katapusannagtudlo sa pagsulat sa usa ka unibersidad, ug kanunay ngagitawag aron sa pagsulat og importante nga mga dokumento.


134

Siya usa ka bantugang ehemplo sa daghang mga tawo kinsanakakita sa iyang determinasyon sa pagbuhat sa iyangpinakamaayo kutob sa iyang mahimo sa pag-alagad sa Ginoo ug sa iyang isigkatawo.

Si Presidente Grant usa ka maalamon ug malampusongnegosyante kansang mga kahanas nakatabang kaniya sapagpangulo sa Simbahan agi sa tibuok kalibutan nga depresyongpinansyal ug sa personal nga mga problema nga miresulta tungodniini. Siya malig-onong nagtuo sa pagka mapaningkamoton sakaugalingon ug sa pag-agad sa Ginoo ug sa iyang kaugalingongpagkugi, dili sa gobyerno. Siya mipanalangin sa daghangnanginahanglan nga mga tawo sa kwarta nga iyang kinitaan.

Niadtong mga 1930 ang mga Santos, sama sa uban pang mgatawo sa kalibutan, nanglimbasog sa pagkawalay trabaho ug


Ang Simbahan mihimo og mga uma sa kaayohan aron pagtabang sapagsangkap og pagkaon alang sa mga nanginahanglan. Ang mga sakop sa

Simbahan miamot sa ilang kahago, ingon nga gihulagway niining mgaSantos nga nagtrabaho sa usa ka uma sa sugar beet niadtong 1933.

135

kakabus atol sa Dakong Depresyon. Pagka 1936, isip usa ka resultasa pagpadayag gikan sa Ginoo, si Presidente Grant mipasiugda saprograma sa kaayohan sa Simbahan aron sa pag-abag niadtongnanginahanglan ug sa pagtabang sa tanang mga sakop ngamahimong mapaningkamoton sa kaugalingon. Ang UnangKapangulohan namulong kabahin niini nga programa: “Ang atongunang katuyoan mao ang pagpahigayon, kutob sa mahimo konkini posible, sa usa ka sistema nga diin ang tunglo sapagkatapulan mawala, ang mga kadautan sa paghatag langmahanaw, ug ang kagawasan, kakugi, pagdaginot ug pagtahud sa kaugalingon maugmad pag-usab taliwala sa atong katawhan.Ang tumong sa Simbahan mao ang pagtabang sa mga tawo ngamotabang sa ilang mga kaugalingon. Ang pagtrabahokinahanglang ipahiluna pag-usab isip ang madumalaongbaruganan sa mga kinabuhi sa atong pagkasakop sa Simbahan.”4

Si Presidente J. Reuben Clark Jr., kinsa nag-alagad isipMagtatambag sa Unang Kapangulohan sulod sa 28 ka tuig,mipasabut og maayo, “Ang tinuod nga taas og tagal nga tumongsa Plano sa Kaayohan mao ang pag-ugmad og kinaiya diha samga sakop sa Simbahan, mga tighatag ug mga tigdawat,magluwas sa tanan nga pinakamaayo nga anaa sa ilangkahiladman, ug mamulak ug mamunga ang tinagong kabuhongsa espiritu.”5

Usa ka Kinatibuk-ang Komitiba sa Kaayohan gipasiugdahanniadtong 1936 aron sa pagdumala sa mga paningkamot sakaayohan diha sa Simbahan. Si Harold B. Lee, presidente saPioneer Stake, maoy gihimong tigdumalang direktor sa komitiba.Sa kaulahian, ang mga tindahan sa Deseret Industries gipalamboaron sa pagtabang sa mga walay trabaho ug adunay mgakakulangan, ug mga proyekto nga pang-uma ug pang-produksyon gipasiugdahan aron sa pagtabang sa mgananginahanglan. Ang programa sa kaayohan nagpadayon sapagpanalangin sa liboan ka mga tawo karon, sa managsamangnanginahanglan nga mga sakop sa Simbahan ug ubang anaa samalisud nga mga kahimtang sa tibuok kalibutan.6


136

Samtang ang misyonaryo nga buhat nagpadayon diha sanagkakusog nga paglambo, si Presidente Grant nahimonghinungdan diha sa usa ka labing talagsaong pagkakabig. SiVincenzo di Francesca, usa ka Italyano nga ministro sa relihiyon,naglakaw diha sa dalan sa Dakbayan sa New York padulongngadto sa iyang simbahan dihang nakita niya ang usa ka basahonnga walay tabon diha sa usa ka barel nga puno sa mga abu. Iyanggipunit ang basahon, mipakli sa mga pahina, ug nakakita saunang higayon sa mga ngalan nga Nephi, Mosiah, Alma, ugMoroni. Mibati siya og kadasig sa pagbasa sa basahon bisan konwala siya masayud sa ngalan o gigikanan niini, ug sa pag-ampokabahin sa pagkamatuod niini. Samtang siya nagbuhat sa ingon,siya miingon nga “usa ka pagbati sa kalipay, ingon nga nakakitaog usa ka butang nga bililhon ug talagsaon, naghatag ogkahupayan sa akong kalag ug mibilin kanako og hingpit ngakalipay nga walay pinulongan sa tawo nga igong makahulagway.”Siya misugod sa pagtudlo sa mga baruganan nga diha sa basahonngadto sa mga sakop sa iyang simbahan. Ang iyang mga lider sasimbahan midisiplina kaniya tungod sa pagbuhat sa ingon uggani misugo kaniya sa pagsunog sa basahon, butang nga midumilisiya sa pagbuhat.

Sa kaulahian mibalik siya ngadto sa Italya, diin pagka 1930iyang nasayran nga ang basahon gimantala sa Ang Simbahan niJesukristo sa mga Santos sa Ulahing mga Adlaw. Siya misulatngadto sa Simbahan sa Utah nga gihatag ngadto ni PresidenteGrant. Si Presidente Grant mipadala kaniya og kopya sa Basahonni Mormon nga Italyano ug mihatag sa iyang ngalan ngadto sapresidente sa misyon sa Uropa. Ang mga kalisud sa panahon sagubat nakapugong kang Vincenzo nga mabunyagan sulod sadaghang katuigan, apan sa katapusan nahimo ra siyang sakop sa Simbahan niadtong 18 sa Enero 1951, ang unang tawo nganabunyagan diha sa isla sa Sicily. Paglabay sa lima ka tuig siya na-endowed sa Templo sa Switzerland.7

Niadtong 6 sa Mayo 1922 si Presidente Grant mipahinungod sa unang estasyonan sa radyo sa Simbahan. Paglabay sa duha ka


137

tuig ang estasyonan nagsugod sa pagsibya sa mga sesyon sakinatibuk-ang komperensya, nagtugot sa daghan pa nga mgasakop sa Simbahan nga makapaminaw sa mga mensahe sa mgaGeneral Authorities. Sa wala madugay human niadto, pagkaHulyo sa 1929, ang Tabernacle Choir nagsibya sa unang programasa Musika ug ang Gipamulong nga mga Pulong, usa ka sinemanangpagsibya sa makapadasig nga musika ug sa gipamulong ngamensahe. Kini nga programa nagpadayon nga gisibya matagsemana hangtud karon.

Si Presidente Grant namatay niadtong 14 sa Mayo 1945. Angiyang 27 ka tuig nga pag-alagad isip Presidente sa Simbahannalabwan lamang sa gidugayon sa katuigan sa pag-alagad niBrigham Young.

Presidente George Albert Smith

Si George Albert Smith misunod ni Heber J. Grant isipPresidente sa Simbahan. Si Presidente Smith, kansang kinabuhiusa ka ehemplo sa kalipay nga makita diha sa pagsunod saebanghelyo, mipamatuod: “Matag kahinangop ug matag hingpitnga kalipay nga nahimong takus sa ngalan maoy nahimongresulta sa pagsunod sa mga sugo sa Dios ug sa pagtuman sa iyangpahimangno ug tambag.”8

Ang pagsunod sa mga sugo sa Dios ug sa tambag sa mga lidersa Simbahan nahimo nang sumbanan sa pagkamatarung diha sapamilya ni Presidente Smith sulod sa mga kaliwatan. Siyaginganlan sunod sa iyang apohan sa amahan, si George A. Smith,kinsa ig-agaw ngadto ni Propeta Joseph ug Magtatambag ngadtoni Presidente Brigham Young. Ang amahan ni George Albert, siJohn Henry Smith, nag-alagad sa Unang Kapangulohan ubos sapagpangulo ni Joseph F. Smith. Sa edad nga 33, si George AlbertSmith natawag ngadto sa Korum sa Napulog Duha. Gikanniadtong 1903 hangtud pagka 1910, sila si John Henry ug GeorgeAlbert manag-ubang nag-alagad diha sa Korum sa Napulog Duha,ang mao lamang nga panahon niini nga dispensasyon nga angamahan ug anak manag-ubang nag-alagad niana nga Korum.


138

Ang 42 ka tuig ni George Albert Smith diha sa Korum saNapulog Duha napuno sa dungganon nga pag-alagad, bisan samga higayon sa dili maayong panglawas. Ang iyang mga matanadaot sa adlaw samtang nag-survey alang sa riles sa tren sahabagatang Utah, ug ang pag-opera napakyas sa pag-ayo sa iyanghapit nga pagkabuta. Ang nagkabug-at nga kalisud ug mgagipangayo sa iyang panahon nakapaluya sa iyang huyang ngalawas, ug pagka 1909 gikuyapan siya tungod sa kahago. Ang sugosa doktor sa kompleto nga pagpahulay nakapahugno sa iyangpagsalig sa kaugalingon, nakamugna og pagbati sa pagkawalaybili, ug nakapasamot sa iyang tensyon.

Atol niining malisud nga panahon, si George adunay damgodiin iyang nakita ang usa ka matahum nga lasang duol sa usa kadakong lawa. Human nakalakaw siya og layo-layo sa pagsuot salasang, iyang nakita ang iyang pinalanggang apohan, si George A.Smith, nga nagpadulong kaniya. Si George nagdali nganagpadulong, apan samtang ang iyang apuhan nagkaduol, siyamihunong ug miingon, “Gusto kong masayud kon unsay imonggibuhat sa akong ngalan.” Usa ka talan-awon sa iyang kinabuhimilabay sa hunahuna ni George ug mapainubsanon siyangmitubag, “Wala gyud koy gibuhat bisan unsa sa imong ngalan ngaangayan nimong ikaulaw.” Kini nga damgo nakapabag-o pag-usabsa espiritu ug pisikal nga kusog ni George ug sa wala madugaynakabalik ra siya sa pagtrabaho. Sa kaulahian sagad niyanggihulagway ang kasinatian ingon nga usa ka sinugdanan sadakong kausaban sa iyang kinabuhi.9

Atol sa administrasyon ni Presidente George Albert Smith, nga milungtad gikan niadtong 1945 hangtud pagka 1951, anggidaghanon sa mga sakop sa Simbahan mikabat og usa ka milyon;ang templo sa Idaho Falls, Idaho, napahinungod; ug angmisyonaryo nga buhat gipadayon human sa Ika-II nga Gubat saKalibutan.

Usab, mga paningkamot gi-organisar alang sa kahupayan samga Santos sa Uropa kinsa nahimong makalolooy isip resulta sagubat. Ang mga sakop sa Simbahan sa Estados Unidos giawhag sa


139

paghatag og mga sinina ug laing mga kagamitan. Si PresidenteSmith nakighimamat ni Harry S. Truman, presidente sa EstadosUnidos, aron sa pagdawat og pagtugot sa pagpadala sa nakolektanga mga pagkaon, mga sinina, ug kasangkapan sa higdaan ngadtosa Uropa. Si Presidente Smith mihulagway sa miting niini ngapaagi:

Si Presidente Truman miingon: “ ‘Unsa may inyong tumong sa pagpadala niini didto? Ang ilang kwarta wala nay ayo.’

“Ako miingon, ‘Wala mi magkinahanglan sa ilang kwarta.’Mitan-aw siya kanako ug nangutana: ‘Ayaw kog ingna nga inyonang ihatag ngadto nila?’

“Ako miingon: ‘Tinuod, amo nang ihatag ngadto nila. Silaamong mga kaigsoonan ug anaa sa kalisud. Ang Dios nanalanginkanamo og sobra, ug malipayon kaming mopadala niini konmakabaton kami sa pagpakigtambayayong sa gobyerno.’

“Siya miingon: ‘Maayo nang inyong gibuhat,’ ug midugang,‘malipayon ming motabang ninyo sa bisan unsay amongmahimo.’ ”10

Samtang ang mga donasyon gilain-lain ug giputos didto saUtah aron ipadala sa laing nasud, si Presidente Smith miabut aronsa pag-obserbar sa mga pagpangandam. Mga luha miagas saiyang nawong dihang iyang nakita ang daghan kaayong mgakagamitan nga ubay-ubay gayud nga nahatag. Human sa pipila ka minuto iyang gihubo ang iyang bag-o nga kupo ug miingon,“Palihug ipadala kini.” Bisan tuod nga pipila ka mga tawo nganagbarug sa duol miingon kaniya nga gikinahanglan niya angiyang kupo sa bugnaw nga adlaw sa tingtugnaw, miinsister siyanga kini ipadala.11

Si Elder Ezra Taft Benson sa Korum sa Napulog Duha gitudlosa pag-abli pag-usab sa mga misyon sa Uropa, sa pagdumala sapagpang-apud-apod sa mga suplay sa kahupayan, ug sapagpangalagad sa espirituhanong mga panginahanglan sa mgaSantos. Usa sa unang mga pagbisita ni Elder Benson mao angpagbisita sa usa ka komperensya sa mga Santos sa Karlsruhe,


140

usa ka dakbayan sa Alimanya diha sa Suba sa Rhine. Si ElderBenson misaysay kabahin sa kasinatian:

“Sa katapusan amo rang nakit-an ang dapit nga tigumanan, usa ka binombahan nga bilding nga nahimutang sa sudlonon ngalugar. Ang mga Santos diha na sa sesyon mga duha na ka oras nga naghulat kanamo, naglaum nga moabut kami tungod kaynakadungog sila nga basin moabut kami alang sa komperensya.Ug unya sa unang higayon sa akong kinabuhi akong nakita anghapit tanan sa nanambong nanaghilak samtang kami nagpadulongsa atubangan, ug sila nakaamgo nga sa katapusan, human sa unomo pito ka taas nga katuigan, mga representante gikan sa Zion, konsila pay pasultihon, sa katapusan mibalik ra gayud kanila. . . .Samtang ako nagtan-aw nila nga nanaghangad, luspad, daut,daghan niining mga Santos nagsul-ob og gision, pipila kanilanagtiniil, akong nakita ang kahayag sa hugot nga pagtuo sa ilangmga mata samtang naghatag sila sa pagpamatuod sa kabalaanniining mahinungdanong buhat sa ulahing mga adlaw, ugmipahayag sa ilang pasalamat alang sa mga panalangin saGinoo.”12

Lakip sa iyang daghang mga responsibilidad, si Elder Bensonmidumala sa pagpang-apud-apod sa 127 ka mga kargada sa mgapagkaon, mga sinina, kagamitan sa higdaanan, ug medisina satibuok Uropa. Mga katuigan sa kaulahian dihang si PresidenteThomas S. Monson nagpahinungod sa usa ka bag-ong kapilya saZwickau, sa Alimanya, usa ka gulangon na nga igsoon miduol nganaghilak ug mihangyo nga mahinumduman ngadto ni PresidenteEzra Taft Benson. Miingon siya sa “pagsulti kaniya nga iyanggiluwas ang akong kinabuhi, ug niadtong daghan sa akong mgakaigsoonan sa akong yutang natawhan tungod sa mga pagkaonug mga sinina nga iyang gidala ngari kanamo gikan sa mga sakopdidto sa Amerika.”13

Ang mga Santos nga taga-Netherlands adunay kahigayunan sapaghatag og tinuod nga Kristohanong pag-alagad ngadto sa mgagigutom nga mga Santos sa Alimanya. Ang mga sakop nga taga-Netherlands nag-antus og maayo atol sa gubat ug dayon


141

nakadawat og tabang sa kaayohan gikan sa mga sakop saSimbahan sa Estados Unidos. Sa tingpamulak sa 1947, gihangyosila sa pagsugod og mga proyekto sa kaayohan nga ilangkaugalingon, diin madasigon nilang gibuhat. Nagsugod sila sapagtanom og mga patatas ug nagpaabut og dako kaayong ani.

Atol niining panahona, si Presidente Walter Stover sa Misyonsa Silangang Alimanya miabut sa Holland ug, naghilak, misaysaykabahin sa kagutom ug kalisdanan sa mga sakop sa Simbahan saAlimanya. Si Presidente Cornelius Zappey, ang presidente saMisyon sa Netherlands, nangutana sa iyang mga sakop kon sila bamosuplay sa ilang nagtubo nga mga patatas ngadto sa mgaAliman, kinsa nahimo nilang mga kaaway atol sa gubat. Ang mgasakop mauyonong misugot ug nagsugod sa pagtan-aw sa ilangmga tinanom nga patatas uban sa nagkadako nga kaikag. Ang animas dako pa kay sa gipaabut ni bisan kinsa, ug ang mga Santosnga taga-Netherlands nakahimo sa pagpadala og 75 ka mga


Si Presidente Cornelius Zappey ug ang mga misyonaryo sa Misyon sa Netherlands nagdumala og mga patatas sa kaayohan

alang sa mga Santos nga Aliman, 1947

142

tonelada nga mga patatas ngadto sa ilang mga kaigsoonan saAlimanya. Usa ka tuig sa kaulahian, ang mga Santos nga taga-Netherlands mipadala og 90 ka mga tonelada nga mga patatas ug9 ka mga tonelada nga isda ngadto sa mga Santos sa Alimanya.14

Ang pagkaabunda sa Kristohanong gugma nga gipakita niiningmga Santos susama usab sa kang Presidente George Albert Smith,kinsa mipakanap sa gugma ni Kristo ngadto sa talagsaon kaayonga kahimtang. Siya miingon, “Akong masulti kaninyo, akongmga kaigsoonan, ang pinakamalipayong mga tawo niini ngakalibutan mao kadtong kinsa naghigugma sa ilang mga silingansama sa ilang mga kaugalingon ug mipakita sa ilang pasalamat samga panalangin sa Dios pinaagi sa ilang gawi sa kinabuhi.”15

Presidente David O. McKay

Si David O. McKay nahimong Magtatambag ngadto niPresidente George Albert Smith sa Unang Kapangulohan. Satingpamulak sa 1951, dihang daw ang panglawas ni PresidenteSmith naarang -arang na, si Presidente McKay ug ang iyangasawa, si Emma Rae, nakahukom sa pagbiya sa Dakbayan sa SaltLake alang sa ilang nalangan nga pagbakasyon ngadto saCalifornia. Mihunong sila sa St. George, Utah, aron sa pagkatulog.Dihang si Presidente McKay mimata og sayo sa buntag, siyaadunay laing pagbati nga kinahanglan siya nga mobalik ngadto sa punoang buhatan sa Simbahan. Sa pipila ka adlaw human siyamiabut sa Dakbayan sa Salt Lake, si Presidente Smith giatake sakasingkasing nga maoy hinungdan sa iyang kamatayon niadtong4 sa Abril 1951. Si David O. McKay nahimo dayon nga angikasiyam nga Presidente sa Simbahan.

Si Presidente McKay naandam nang daan sa pagpangulo saSimbahan. Isip usa ka bata nga nag-edad og otso anyos, iyanggiangkon ang mga responsibilidad sa usa ka amahan dihang angiyang amahan gitawag sa pagmisyon ngadto sa mga Isla saBritanya. Duha sa iyang magulang nga mga babaye bag-ohay palang nga namatay, ang iyang inahan hapit na manganak, ug angiyang amahan mibati nga ang mga responsibilidad sa uma bug-at


143

ra kaayo nga isangon ngadto sa inahan ni David. Ubos niiningmga kahimtanga si Brother McKay misulti ngadto sa iyang asawa,“Siyempre imposible alang kanako sa pag-adto.” Si Sister McKaymitan-aw kaniya ug miingon, “Siyempre kinahanglan nimo ngadawaton; ayaw lang kabalaka nako. Si David O. ug ako maoymodumala sa mga butang sa maayong paagi!”16 Ang hugot ngapagtuo ug pagpahinungod sa iyang mga ginikanan nakasilsil sabatan-ong David og usa ka tinguha sa pag-alagad sa Ginoo satibuok niyang kinabuhi. Gitawag siya ngadto sa Konseho saNapulog Duha niadtong 1906 sa edad nga 32, ug nag-alagad siyaniana nga Konseho ug sa Unang Kapangulohan (isipMagtatambag ngadto nila ni Presidente Heber J. Grant ugPresidente George Albert Smith) sulod sa 45 ka tuig sa wala pamahimong Presidente sa Simbahan.

Si Presidente McKay nagsugod og usa ka taas nga eskedyul sapagbiyahe nga nagdala kaniya sa pagbisita sa mga sakop sa usa kaSimbahan nga nahimong tibuok kalibutan nga simbahan. Mibisitasiya sa mga Santos sa Great Britain ug Uropa, Habagatang Africa,Latin Amerika, ang Habagatang Pasipiko, ug ubang mga dapit.


Si Presidente David O. McKay sa bata pa uban sa iyang pamilya. Si David gisabak sa iyang amahan.

144

Samtang didto siya sa Uropa, mihimo siya sa unang mgapagpangandam alang sa pagtukod og mga templo sa London ug Switzerland. Sa wala pa matapos ang iyang Pagpangulo,nakabisita na siya sa hapit tibuok kalibutan, nagpanalangin ugnagdasig sa mga sakop sa Simbahan.

Si Presidente McKay mihatag og binag-ong paghatag og gibug-aton sa misyonaryo nga buhat pinaagi sa pag-awhag sa matagsakop sa paghimo og pasalig sa pagdala og dili mominos usa kabag-ong sakop ngadto sa Simbahan matag tuig. Siya nahimonginila alang sa iyang binalik-balik nga tambag: “Ang matag sakopusa ka misyonaryo.”

Pagka 1952, sa usa ka paningkamot sa pagpalambo sa pagka-epektibo sa full-time nga mga misyonaryo, ang unang opisyal nga plano sa pagsangyaw gipadala ngadto sa mga misyonaryo satibuok kalibutan. Giulohan kini og Usa ka Sistematiko nga Programaalang sa Pagtudlo sa Ebanghelyo. Naglakip kini sa pito kamisyonaryo nga mga panaghisgutan nga naghatag og gibug-atonsa pagtudlo pinaagi sa Espiritu ug mitudlo og klaro sa kinaiya saDios nga Kapangulohan, sa plano sa kaluwasan, sa Hingpit ngaPagbiya sa Kamatuoran ug sa Pagpahiuli, ug sa kaimportante saBasahon ni Mormon. Ang gidaghanon sa mga tawo nga nakabigngadto sa Simbahan sa tibuok kalibutan miusbaw pag-ayo satalagsaong paagi. Pagka 1961 ang mga pangulo sa Simbahannagtigum sa unang seminar alang sa tanang mga presidente samisyon, kinsa gitudloan sa pag-awhag sa mga pamilya sapagpakigdait sa ilang mga higala ug mga silingan ug dayonpatudloan kining mga tawhana sa mga misyonaryo diha sa ilangmga panimalay. Usa ka programa sa pagbansay sa pinulonganalang sa bag-ong gitawag nga mga misyonaryo gipasiugdahanniadtong 1961, ug sa kaulahian usa ka sentro sa pagbansay samisyonaryo gitukod.

Sa panahon sa administrasyon ni Presidente McKay, ang mgaliso alang sa pagtubo sa Simbahan sa Asya gitanom pinaagi samga sakop sa Simbahan nga nag-alagad sa mga armadong kusog.Usa ka batan-ong ultimo nga sundalo gikan sa American Fork,


145

Utah, nga nag-alagad sa South Korea, nakabantay nga ang mgasundalo sa Estados Unidos kinsa nakasugat og mga sibilyan ngaKoreano mipadaplin sa mga Koreano sa agianan samtang ang mgasundalo nangagi. Ang batan-ong sakop sa Simbahan, sukwahiniini, mipadaplin ug mipagamit og una sa mga Koreano sa mgaagianan. Naningkamot usab siya sa pagkat-on sa ilang mgangalan ug maayong nangumusta kanila samtang siya molabay.Usa ka adlaw misulod siya sa kan-anan uban sa iyang lima ka mgahigala. Ang linya sa pagkuha og pagkaon taas kaayo, mao nganaghulat siya og taud-taod diha sa lamesa. Sa wala madugay usaka Koreano nga trabahante miabut dala ang usa ka bandehadongpagkaon. Mitudlo sa usa ka badlis sa iyang bukton, ang sundalomiingon, “Dili ka pwedeng moserbisyo nako. Usa lang ko kaultimo.” Ang Koreano mitubag, “Moserbisyo ko nimo. IkawNumero Uno nga Kristiyano.”17

Pagka 1967 ang mga misyonaryo ug mga sundalo epektibokaayo nga nagtudlo sa ebanghelyo didto sa Korea nga gani angBasahon ni Mormon gihubad ngadto sa pinulongan nga Koreanoug ang mga stake ug mga ward sa wala madugay milukop sadapit.

Ang mga misyonaryo usab adunay dakong kalampusan saJapan. Human sa Ika-II nga Gubat sa Kalibutan, ang mga sakop sa Simbahan sa Japan wala kaayoy permanenting kontak sa mgarepresentante sa Simbahan sulod sa pipila ka tuig. Apan ang mgasundalo nga mga Santos sa Ulahing mga Adlaw nga nadestino saJapan human sa gubat mitabang sa Simbahan nga molambo ogmaayo. Niadtong 1945, si Tatsui Sato nakadayeg sa mga sundalonga mga Santos sa Ulahing mga Adlaw kinsa midumili sa pag-inom og tsa, ug nangutana siya kanila og mga pangutana ngamaoy hinungdan sa iyang bunyag ug sa mga bunyag sa pipila kamga sakop sa iyang pamilya pagkasunod tuig. Si Elliot Richardsmibunyag ni Tatsui, ug si Boyd K. Packer, usa ka sundalo kinsa sakaulahian nahimong usa ka sakop sa Korum sa Napulog Duha,mibunyag ni Sister Sato. Ang panimalay nga Sato nagsilbing dapitdiin daghang mga katawhan nga Hapon una nga nakadungog sa


146

mensahe sa gipahiuli nga ebanghelyo. Sa wala madugay ang mgamisyonaryo kinsa nakig-away batok sa mga Hapon sa panahon saIka-II nga Gubat sa Kalibutan miabli sa mga dakbayan sa Japanalang sa misyonaryo nga buhat.

Samtang ang presensya sa Simbahan sa Pilipinas masubay usabngadto sa mga paningkamot sa mga sundalong Amerikano ug sauban human sa Ika-II nga Gubat sa Kalibutan, ang lig-ongpagtubo sa Simbahan nagsugod niadtong 1961. Usa ka batan-ongPilipina kinsa dili sakop sa Simbahan nakadungog kabahin saBasahon ni Mormon ug nakahimamat og pipila ka mga Santos saUlahing mga Adlaw. Isip resulta, mibati siya og kadasig sapagduol sa mga opisyal sa gobyerno kang kinsa siya nakahangyonga ang pagtugot ihatag alang sa mga misyonaryo nga mgaSantos sa Ulahing mga Adlaw nga makaabut sa Pilipinas. Angpagtugot gihatag ug pipila ka mga bulan ang milabay, si ElderGordon B. Hinckley sa Korum sa Napulog Duha mipahinungodpag-usab sa nasud alang sa misyonaryo nga buhat.

Isip resulta sa talagsaong paglambo sa Simbahan sa panahon sa mga 1950, si Presidente McKay mipahibalo sa programa sapriesthood correlation. Usa ka komitiba, nga gipangulohan niElder Harold B. Lee sa Korum sa Napulog Duha, gitudlo aron sapaghimo og usa ka bug-os, mainampoong pagtuon sa tanang mgaprograma sa Simbahan aron sa pagsiguro giunsa niini pagtubagang labing importanting mga tumong sa Simbahan. Pagka 1961,uban sa pagtugot sa Unang Kapangulohan, si Elder Leemipahibalo nga palamboon ang mga polisiya aron sa pagdumalasa pagplano, pagsulat, ug pagpatuman sa tanang kurikulom ngamga materyal sa Simbahan. Daghan niini nga mga materyalnapalambo na kaniadto pinaagi sa auxiliary nga mgaorganisasyon sa Simbahan. Tungod niining bag-ong direksyonmalikayan ang pagkadoble sa mga programa ug mga materyal saleksyon aron nga ang ebanghelyo mahimong mas epektibongmatudlo ngadto sa mga sakop sa tanang pangidaron ug sa mgapinulongan sa usa ka tibuok kalibutan nga Simbahan.


147

Ang Simbahan mibuhat usab og ubang mga kausaban aron nga mas epektibong matakdo ang tanang mga programa ug mgakalihokan—lakip sa kaayohan, misyonaryo, ug family history ngabuhat—aron mas matuman ang misyon sa Simbahan. Ang hometeaching, diin nahimo nang kabahin sa Simbahan sukad pa sapanahon ni Joseph Smith, gihatagan pag-usab og gibug-aton samga 1960 isip paagi sa pagtabang sa pag-atiman alang saespirituhanon ug temporal nga mga panginahanglan sa tanangmga sakop sa Simbahan. Ang mga librarya sa mga balay-tigumanan gitukod aron sa pagpalambo sa pagtudlo, ug usa kaprograma alang sa pagpalambo sa magtutudlo gipasiugdahanusab. Niadtong 1971 ang Simbahan nagsugod sa pagmantala satulo ka Iningles nga mga magasin ubos sa pagdumala sa GeneralAuthority: ang Friend alang sa mga bata, ang New Era alang samga batan-on, ug ang Ensign alang sa mga hingkod. Niiningsusama nga panahon, ang Simbahan mihiusa sa langyaw ngapinulongan nga mga magasin niini nga niadto tinagsa-tagsanggimantala sa nagkalainlaing mga misyon. Usa ka magasin karonang gihubad ngadto sa daghang mga pinulongan ug gipadalangadto sa mga sakop sa Simbahan sa tibuok kalibutan.

Si Presidente David O. McKay dugay nang mihatag og gibug-aton sa kaimportante sa kinabuhi diha sa panimalay ug pamilyaisip ang tinubdan sa kalipay ug ang pinakasiguradong panalipodbatok sa mga pagsulay ug mga pagtintal sa modernong kinabuhi.Siya sa kasagaran mamulong mahitungod sa gugma nga iyanggibati alang sa iyang pamilya ug sa walay pagkapakyas ngasuporta nga iyang nadawat gikan sa iyang asawa, si Emma Rae. Sa panahon sa administrasyon ni Presidente McKay, ang naandangpaghimo og sinemanang mga family home evening gihatagan pag-usab og gibug-aton isip paagi alang sa mga ginikanan nga masmapaduol ngadto kanila ang ilang mga anak ug magtudlo kanilasa mga baruganan sa ebanghelyo.

Ang Relief Society nakaabag sa propeta sa paghatag og gibug-aton sa kaimportante sa paglig-on sa mga panimalay ug mgapamilya. Gikan sa pagsugod niini sa Nauvoo, ang Relief Society


148

milambo ngadto sa paglakip sa ginatus ka liboan ka mga babayesa tibuok kalibutan, kinsa personal nga gipanalanginan ug diha sailang mga pamilya pinaagi sa pagtudlo ug mga pagpakig-ubannga ilang nadawat tungod sa Relief Society. Gikan niadtong 1945hangtud pagka 1974, ang kinatibuk-ang presidente sa ReliefSociety mao si Presidente Belle S. Spafford, usa ka sarang ngapangulo kinsa nakadawat usab og nasyonal nga pag-ila sa dihangnag-alagad siya isip presidente sa Nasyonal nga Konseho saKababayen-an sa Estados Unidos gikan niadtong 1968 hangtudpagka 1970.

Si Presidente McKay namatay niadtong Enero 1970 sa edadnga 96. Iyang gipangulohan ang Simbahan dul-an sa 20 ka tuig,sulod sa maong panahon ang gidaghanon sa mga sakop saSimbahan miusbaw hapit sa katulo ka pilo ug dagkong mgalakang ang gihimo sa pagdala sa mensahe sa ebanghelyo ngadtosa tibuok kalibutan.


Presidente Joseph Fielding Smith

Dihang si David O. McKay namatay, si Presidente JosephFielding Smith, nga nianang higayona hapit na mag 93 anyos angpanuigon, nahimong Presidente sa Simbahan. Siya ang anak sakanhi Presidente sa Simbahan nga si Joseph F. Smith.

Sa bata pa, si Joseph Fielding Smith nagtinguha nga makakat-on sa kabubut-on sa Ginoo, nga nag-aghat kaniya sa pagbasa saBasahon ni Mormon og kaduha sa wala pa siya mag-edad og dyesanyos ug sa pagdala sa mga kasulatan kon siya molakaw. Konwala siya sa iyang ka-tim sila kanunay nga makakita kaniya dihasa pundukanan sa mga dagami nga nagbasa og mga kasulatan.Siya sa kaulahian miingon, “Gikan sa akong labing una ngapanumduman, gikan sa unang higayon nga nahibalo na kongmobasa, nakadawat ako og mas dakong kalipay ug mas dako ngakatagbawan gikan sa pagbasa sa mga kasulatan, ug pagbasamahitungod ni Ginoong Jesukristo, ug mahitungod ni PropetaJoseph Smith, ug sa buhat nga natuman alang sa kaluwasan sakatawhan, kay sa bisan unsang butanga sa kalibutan.”1

Kining sayo nga pagtuon mipahiluna sa pundasyon alang sausa ka dako nga kahibalo sa mga kasulatan ug sa kasaysayan saSimbahan, nga iyang gikuhaan sa iyang mga wali ug diha sapagsulat og hapit sa duha ka dosena nga mga libro ug daghangimportanting mga artikulo kabahin sa doktrinal nga mgahilisgutan.

Sa panahon sa iyang administrasyon, ang unang mga stakenaorganisar sa Asya (Tokyo, Japan) ug sa Africa (Johannesburg,Habagatang Africa). Uban sa pag-usbaw sa gidaghanon sa mga

KAPITULO DYES

Ang Simbahan sa Tibuok Kalibutan

149

150

Ang mga Santos sa Ulahing mga Adlaw sa tibuok kalibutan nagmaya sa mga panalangin sa ebanghelyo.

151

sakop sa Simbahan, si Presidente Smith ug ang iyang mgaMagtatambag nagsugod sa paghimo og mga komperensya sa areasa tibuok kalibutan aron sa pagbansay sa mga lokal nga mga liderug matugotan ang mga sakop nga mahimamat ang mga GeneralAuthorities. Ang una sa maong komperensya gihimo saManchester, England. Aron nga mas maalagaran ang katawhan sa tibuok kalibutan, ang health care nga mga misyonaryo gitawagaron sa pagtudlo og sukaranang mga baruganan sa panglawas ugmga butang nga may kalabutan sa panglimpyo. Sa wala madugaykapin sa 200 ka mga misyonaryo alang sa panglawas ang nag-alagad sa daghang kanasuran.

Sukad pa niadtong 1912, ang Simbahan nagpasiugda og mgaklase sa seminary diha sa mga bilding nga tapad sa mga highschool sa kasadpang Estados Unidos. Niadtong mga 1920, angmga institute sa relihiyon gisugdan sa mga kolehiyo ug mgaunibersidad nga gi-eskwelahan sa daghang mga Santos saUlahing mga Adlaw. Sa sayo sa mga 1950, sayo sa buntag nga mgaklase sa seminary gisugdan sa dapit sa Los Angeles, California, ug sa wala madugay sobra sa 1,800 ka mga estudyante angnanambong. Ang dili sakop nga mga nag-obserbar natingala nga15 ngadto sa 18 anyos nga kabatan-onan nga mga Santos saUlahing mga Adlaw momata og 5:30 sa buntag sa lima ka adlaw sa usa ka semana aron sa pagtambong sa mga klase sa pagtuon sa relihiyon. Sa sayo sa mga 1970, ang programa sa panimalay nga pagtuon sa seminary gipasiugdahan aron nga ang mgaestudyante nga mga Santos sa Ulahing mga Adlaw sa tibuokkalibutan makadawat sa pagtudlo sa relihiyon. Sa panahon saadministrasyon ni Presidente Smith, ang pagpalista sa seminaryug institute miusbaw pag-ayo.

Sa katapusang pakigpulong ni Presidente Smith sa publiko,nga gihatag atol sa kinatibuk-ang komperensya niadtong Abril1972, siya miingon: “Wala gayuy tambal alang sa mga sakit sakalibutan gawas sa ebanghelyo ni Ginoong Jesukristo. Ang atongpaglaum alang sa kalinaw, alang sa temporal ug espirituhanongkauswagan, ug sa katapusan alang sa usa ka kabilin diha sa


152

gingharian sa Dios makita lamang diha ug pinaagi sa gipahiulinga ebanghelyo. Wala gayuy buhat nga maapilan ni bisan kinsakanato nga sama ka importante kay sa pagsangyaw sa ebanghelyoug sa pagtukod sa Simbahan ug gingharian sa Dios dinhi sayuta.”2

Human sa pag-alagad isip Presidente sa Simbahan sulod saduha ka tuig ug tunga, si Joseph Fielding Smith malinawongnamatay diha sa panimalay sa iyang anak nga babaye. Miabut siyasa edad nga 95 ug maisugon nga nag-alagad sa Ginoo sa tibuokniyang kinabuhi.

Harold B. Lee

Sa adlaw human sa kamatayon ni Presidente Joseph FieldingSmith, ang pamilya ni Presidente Harold B. Lee, ang senior ngasakop sa Korum sa Napulog Duha, nagtapok alang sa usa ka


Ang unang komperensya sa area sa Simbahan gihimo sa England pagkaAgosto 1971 ubos sa direksyon ni Presidente Joseph Fielding Smith.

Si Elder Howard W. Hunter anaa sa podium.

153

home evening. Usa ka sakop sa pamilya nangutana kon unsayilang mabuhat nga makatabang og maayo ni Presidente Lee.“Magmatinuoron sa hugot nga pagtuo; sunda lang angebanghelyo sama sa akong gitudlo ninyo,” siya mitubag. Kana ngamensahe magamit sa tanang mga sakop sa Simbahan. Sa iyangunang press conference isip Presidente sa Simbahan, si Harold B.Lee namahayag: “Sunda ang mga sugo sa Dios. Anaa niana angkaluwasan sa mga indibidwal ug kanasuran atol niining malisudnga panahon.”3

Sa dihang si Harold B. Lee nahimong Presidente sa Simbahanniadtong 7 sa Hulyo 1972, siya 73 anyos, ang pinakabata ngaApostol nga nahimong Presidente sukad ni Heber J. Grant. Dakoang iyang nahimong papel sa pagdumala sa Simbahan sukad paniadtong 1935, dihang gitawag siya aron sa pagdumala saprograma sa kaayohan sa Simbahan (tan-awa sa pahina 109).Dako usab ang iyang nahimong papel sa pagribyu sa mgaprograma ug kurikulom nga mga materyal sa Simbahan nga maoyhinungdan sa pagpayano ug pagtakdo sa mga programa saSimbahan. Siya usa ka tawo sa hilabihan nga pagkaespirituhanonkinsa dali kaayong makatubag sa mga impresyon nga iyangnadawat gikan sa langit.

Si Presidente Lee ug ang iyang mga Magtatambag nangulo saikaduhang komperensya sa area, nga gihimo sa Dakbayan saMexico. Ang mga sakop sa Simbahan nga nagkapundok niiningkomperensyaha maoy unang mga Santos sa Ulahing mga Adlawnga mipaluyo sa bag-ong Unang Kapangulohan. Si Presidente Leemipasabut nga ang mga miting gihimo sa Dakbayan sa Mexicoaron sa “paghatag og pagtamud ug sa pagdayeg sa talagsaongmga buhat sa daghan kinsa . . . nahimong instrumento sapagpasangpot sa hilabihan nga paglambo sa Simbahan.”

Dihang ang mga Santos sa Mexico ug sa Tunga-tungangAmerika nahibalo nga ang komperensya sa area pagahimoon saDakbayan sa Mexico, daghan ang nagplano nga motambong. Usaka igsoong babaye nanuroy sa kada balay nga naghangyo ngamanglabada. Sulod sa lima ka bulan iyang gitigum ang pesos nga


154

kinitaan gikan sa paglaba sa mga sinina sa iyang mga silingan ugnakahimo sa pagbiyahe ngadto sa komperensya ug mitambong satanang mga sesyon. Daghang mga Santos maandamong nagpuasaatol sa mga adlaw sa komperensya tungod kay sila walay kwartanga ikapalit og pagkaon human sa pagtrabaho ug pagtigum aronmakatambong sa mga miting. Kadtong mihimo og mgapagsakripisyo gigantihan og hilabihan nga espirituhanong kalig-on. Usa ka sakop mipahayag nga ang komperensya mao “anglabing maanindot nga kasinatian sa akong kinabuhi!” Ang lainmisulti ngadto sa usa ka tigbalita, “Malisud alang kanamo ngamakalimtan ang gugma nga among nabati dinhi niining mgaadlawa.”4

Sa panahon sa iyang administrasyon, si Presidente Leenakabisita sa Balaan nga Yuta, ang unang Presidente sa Simbahanniini nga dispensasyon nga nakabuhat sa ingon. Siya mipahibalousab nga mas gagmay nga mga templo pagatukuron karon ug sakatapusan molukop sa kalibutan.

Sa adlaw human sa Pasko pagka 1973, human nga nakaalagadisip Presidente sa Simbahan sulod lamang sa 18 ka bulan, siPresidente Lee namatay. Usa ka espirituhanong higante mibalikngadto sa iyang mahangturong panimalay.

Presidente Spencer W. Kimball

Usa ka tawo kinsa nasayud og dako kabahin sa kasakit ug pag-antus, si Spencer W. Kimball, ang senior nga sakop sa NapulogDuha, gipaluyohan isip Presidente sa Simbahan human nga siPresidente Lee namatay. Hapit tanan niyang paningog gikuhatungod sa kanser, ug mosulti siya sa hinay, pagaw nga tingog nganagustuhan ra sa mga Santos sa Ulahing mga Adlaw. Nailhan saiyang pagkamapainubsanon, sa iyang pasalig, sa iyang abilidad sa pagbuhat, ug sa iyang personal nga slogan, “Buhata,” siPresidente Kimball mibuhat kutob sa tanan niyang mahimo.

Ang unang pakigpulong ni Spencer W. Kimball isip Presidentemao ang pakigpulong ngadto sa mga representante sa rehiyon saSimbahan, ug kadto halandumon alang sa matag usa kinsa


155

mitambong. Usa ka miapil sa miting nahinumdom nga walagayud magdugay human masugdi ang pakigpulong, “napukawkami sa usa ka katingalahang espirituhanong presensya, ug kaminakaamgo nga kami naminaw sa usa ka butang nga talagsaon,gamhanan, lahi. . . . Kadto daw sama nga siya miabli sa mga tabilnga mitabon sa katuyoan sa Makagagahum ug midapit kanamo sapagtan-aw uban kaniya sa kapalaran sa ebanghelyo ug sa panan-awon sa pangalagad niini.”

Si Presidente Kimball mipakita sa mga lider “sa unsangpaagiha nga ang Simbahan wala magsunod sa hingpit diha sapagkamatinud-anon nga gipaabut sa Ginoo sa Iyang katawhan,ug nga, sa usa ka piho nga kahimtang, mipahimutang kita ngadtosa usa ka diwa sa pagkahimuot ug pagkatagbaw sa mga butang sa unsay nahimutangan niini. Mao kadtong higayona nga siyamipasiugda sa inila karon nga slogan, ‘Kinahanglan atong patas-an ang atong lakang.’ ” Siya mitambag sa iyang tigpaminaw sapagpadako sa ilang pasalig sa pagsangyaw sa ebanghelyo ngadtosa kanasuran sa yuta. Siya usab miawhag alang sa pagpataas sagidaghanon sa mga misyonaryo kinsa makaalagad sa ilangkaugalingong mga nasud. Sa panapos sa wali, si Presidente EzraTaft Benson namahayag, “Sa pagkatinuod, adunay usa ka propetasa Israel.”5

Ubos sa makusganong pagpangulo ni Presidente Kimball,daghan pang mga sakop ang nag-alagad og full-time nga mgamisyon, ug ang Simbahan nagpadayon sa tibuok kalibutan. PagkaAgosto 1977, si Presidente Kimball mibiyahe ngadto sa Warsaw,diin iyang gipahinungod ang yuta sa Poland ug mipanalangin sakatawhan niini nga ang buhat sa Ginoo mahimo untangmagpadayon. Mga sentro sa pagbansay sa misyonaryo gitukod saBrazil, Chile, Mexico, New Zealand, ug Japan. Pagka Hunyo 1978siya mipahibalo sa usa ka pagpadayag gikan sa Dios nga adunaydakong epekto sa misyonaryo nga buhat sa tibuok kalibutan.Sulod sa daghang katuigan ang priesthood gihikaw ngadto samga tawo nga may Afrikanhon nga kaliwat, apan karon ang mga


156

panalangin sa priesthood ug sa templo mahatag na ngadto satanang takus nga mga sakop nga lalaki.

Kini nga pagpadayag dugay na nga gipangandoy sa matinud-anong mga tawo sa tibuok kalibutan. Usa sa unang mga itom ngatawo nga midawat sa ebanghelyo sa Africa mao si William PaulDaniels, kinsa nasayud kabahin sa Simbahan sugod pa sa sayo sa1913. Siya mibiyahe ngadto sa Utah, diin nakadawat siya og usaka espesyal nga panalangin gikan ni Presidente Joseph F. Smith. Si Presidente Smith misaad kaniya nga kon siya magpabilin ngamatinud-anon, siya makahupot sa priesthood dinhi niiningkinabuhia o sa sunod. Si Brother Daniels namatay niadtong 1936,sa gihapon matinud-anon nga sakop sa Simbahan, ug ang iyanganak nga babaye naningkamot nga ang mga ordinansa sa templomapahigayon alang sa iyang amahan sa wala madugay human sa 1978 nga pagpadayag kabahin sa priesthood.6

Daghan pang mga tawo sa Africa ang nakapalambo og mgapagpamatuod kabahin sa pagkatinuod sa ebanghelyo pinaagi samga basahon sa Simbahan o pinaagi sa milagrosong personal ngamga kasinatian, apan wala sila makatagamtam sa tanang mgapanalangin sa ebanghelyo.

Sulod sa daghang mga bulan sa wala pa ang Hunyo 1978 ngapagpadayag, si Presidente Kimball naghisgot uban sa iyang mgaMagtatambag ug sa Napulog Duha ka mga Apostoles kabahin sapaghikaw sa katungod sa priesthood ngadto sa mga tawo ngamay Afrikanhong kaliwat. Ang mga lider sa Simbahannagpanagana sa pag-abli sa mga misyon sa mga dapit sa kalibutandiin ang hingpit nga mga panalangin sa ebanghelyo dili mahatagngadto sa takus nga mga sakop sa Simbahan. Sa usa kakomperensya sa area sa Habagatang Africa, si Presidente Kimballnamahayag: “Ako nag-ampo uban sa hilabihang pagkatim-os. Ako nasayud nga may butang nga hilabihan ka importante ngadtosa daghang mga anak sa Dios. Ako nasayud nga kita makadawatsa mga pagpadayag sa Ginoo pinaagi lamang sa pagkatakus ugpagkaandam niini ug pagkaandam sa pagdawat niini ugpagbutang niini sa lugar. Sa matag adlaw miadto ako nga nag-


157

inusara ug uban sa hilabihang pagkaligdong ug pagkamatinuorondiha sa mga lawak sa taas sa templo, ug didto ako mihalad saakong kalag ug mihalad sa akong mga paningkamot sapagpadayon sa programa. Buot ako nga mobuhat sa unsay iyanggusto. Nakig-istorya ako kaniya kabahin niini ug miingon, ‘Ginoo,buot lamang nako kon unsay matarung.’ ”7

Sa usa ka espesyal nga miting diha sa templo uban sa iyangmga Magtatambag ug sa Korum sa Napulog Duha ka mgaApostoles, si Presidente Kimball mihangyo nga silang tanangawasnong mopahayag sa ilang mga hunahuna mahitungod sapaghatag sa priesthood ngadto sa itom nga mga lalaki. Dayon silanag-ampo libot sa altar uban ni Presidente Kimball isip maoy nag-ampo. Si Elder Bruce R. McConkie, kinsa anaa didto, sa kaulahianmiingon, “Niini nga higayon, tungod sa pagsigi og hangyo ug sahugot nga pagtuo, ug tungod kay ang oras ug ang panahonmiabut na, ang Ginoo sa iyang mga pagpang-alima mihatag saEspiritu Santo ngadto sa Unang Kapangulohan ug sa NapulogDuha diha sa usa ka milagroso ug talagsaong paagi, labaw pa sabisan unsa nga si bisan kinsa nga anaa niadtong tungoranakasinati.”8 Nahimo kadtong tataw ngadto sa mga lider saSimbahan nga ang panahon miabut na alang sa tanang takus ngamga lalaki nga makadawat sa hingpit nga mga panalangin sapriesthood.

Ang Unang Kapangulohan mipadala og usa ka sulat ngagipetsahan og 8 sa Hunyo 1978 ngadto sa mga lider sa priesthood,mipasabut nga ang Ginoo mipadayag nga “tanang takus nga mgalalaking mga sakop sa Simbahan mahimong maordinahan ngadtosa priesthood nga walay pag-isip sa kaliwat o kolor.” Pagka 30 saSeptyembre 1978, ang mga Santos sa kinatibuk-ang komperensyanagkahiusang miuyon sa pagsuporta sa aksyon sa ilang mga lider.Kini nga sulat makita karon diha sa Doktrina ug mga Pakigsaadisip Opisyal nga Pahayag—2.

Sukad sa panahon niini nga pagpahibalo, liboan ka mga tawonga may Afrikanhong kaliwat mipasakop sa Simbahan. Angkasinatian sa usa ka kinabig sa Africa mihulagway kon giunsa sa


158

kamot sa Ginoo sa pagpanalangin niini nga mga tawo. Usa kagradwado sa kolehiyo ug magtutudlo adunay usa ka damgo diiniyang nakita ang usa ka dakong bilding nga may mga spire otower, nga diin ang mga tawo nga nanagputi misulod. Sakaulahian samtang siya nagbiyahe, iyang nakita ang usa kakapilya sa mga Santos sa Ulahing mga Adlaw ug mibati ngakining simbahana daw konektado sa iyang damgo, mao ngamitambong siya og usa ka tulumanon sa Domingo didto. Humansa mga miting, ang asawa sa presidente sa misyon mipakitakaniya og usa ka pampleta. Sa pag-abli niini, ang lalaki nakakitaog hulagway sa Templo sa Salt Lake, ang bilding sa iyang damgo.Sa kaulahian siya miingon: “Wala lang nako mabantayi nga akonagbakho. . . . Dili nako masabut ang pagbati. Nakuhaan ako satanang mga alantuson. . . . Akong gibati nga nakaadto ko sa usa kadapit nga kanunay nakong gibisitahan. Ug karon nakauli na ko.”9

Sa panahon sa administrasyon ni Presidente Kimball, angUnang Korum sa Kapitoan naorganisar pag-usab, ang tulo ka orasnga eskedyul sa hiniusa nga miting sa Domingo gipahiluna, ugmga templo paspas kaayong gipangtukod. Pagka 1982, 22 ka mgatemplo sa tibuok kalibutan anaa sa kahimtang sa pagplano o sapagtukod, nianang higayona mao ang labing daghan sakasaysayan sa Simbahan. Usab, si Presidente Kimball nakahimo ogusa ka bisi nga eskedyul sa pagbiyahe nga maoy nagdala kaniyasa daghang kanasuran aron sa paghimo og mga komperensya saarea. Atol niini nga mga miting, gibaliwala niya ang iyangkaugalingong mga panginahanglan ug mieskedyul aron sa pag-atubang sa matag posible nga kahigayunan ug mipalig-on ugmipanalangin sa lokal nga mga Santos.

Sa daghang kanasuran, ang mga sakop sa Simbahannangandoy nga makadawat sa sagrado nga mga ordinansa sakaluwasan nga gitanyag sa mga templo. Lakip niini mao ang usaka Santos sa Ulahing mga Adlaw gikan sa Sweden kinsa mialagadog daghang mga misyon ug mialagad diha sa kapangulohan samisyon. Dihang siya namatay, nagbilin siya og igo-igong bahin saiyang kabtangan ngadto sa pundo alang sa pagtukod og templo sa


159

Sweden, sa wala pa mopahibalo ang Simbahan nga usa ka temploang pagatukoron niana nga nasud. Dihang si Presidente Kimballmipahibalo alang sa templo, ang amot niining tawhananakadawat na og interes ug nahimong dakong kantidad.Pagkahuman dayon sa pagpahinungod sa templo, kini ngamatinud-anong igsoon, kinsa na-endowed samtang siya nabuhipa, gi-sealed ngadto sa iyang mga ginikanan sa mismong templonga ang iyang kwarta nakatabang sa pagtukod.

Usa ka amahan ug inahan sa Singapore determinado ngamodala sa ilang pamilya ngadto sa templo aron ma-sealed ugmakadawat sa ilang mga panalangin sa templo. Sila misakripisyoog daghang mga butang aron makatigum sa gikinahanglan ngamga pundo ug sa katapusan nakahimo sa pagbiyahe ug


Sa bag-ong katuigan,mga templo natukodnga nagkadaghan satibuok kalibutan.Ang Templo saFrankfurt saAlimanya maoy usasa daghang mgatemplo nga karonnanalangin sa mgasakop sa Simbahan.

160

nakasulod sa templo. Miistar sila sa panimalay sa misyonaryokinsa nagtudlo kanila pipila na ka tuig ang milabay. Samtangmiadto sa usa ka tindahan, kini nga sister nabulag sa iyang banaug sa misyonaryo. Dihang ila na siyang nakit-an, nagkupot siyaog botelya sa shampoo ug naghilak. Siya mipasabut nga usa samga sakripisyo nga iyang gihimo aron makasulod sa templo maoang pagkaligo nga walay shampoo, nga wala niya gamita sulod sapito ka tuig. Ang iyang mga sakripisyo, ingon nga lisud buhaton,karon daw gamay ra, kay siya nasayud nga ang iyang pamilyamahangturon nga gibugkos nga magkauban pinaagi sa mgaordinansa sa balay sa Ginoo.

Lain nga dakong kalamboan sa panahon sa administrasyon niPresidente Kimball nahitabo niadtong 1979 dihang ang Simbahanmimantala og usa ka bag-ong Iningles nga edisyon sa King JamesBible. Ang teksto wala usba, apan ang mga sinulat sa ubos ngapanid gidugang nga naghatag og dugang pakisayran sa Bibliauban sa Basahon ni Mormon, Doktrina ug mga Pakigsaad, ugPerlas nga Labing Bililhon. Usa ka bagang Topical Guide ug BibleDictionary naghatag og mga pagpasabut nga talagsaon sa mgakasulatan sa modernong panahon. Kini nga edisyon adunay bag-ong mga ulohan alang sa tanang mga kapitulo ug naglakip usabsa mga sinulat gikan sa kang Joseph Smith nga dinasig nga mgakabag-ohan sa King James Bible.

Pagka 1981 bag-ong mga edisyon sa Basahon ni Mormon,Doktrina ug mga Pakigsaad, ug Perlas nga Labing Bililhongimantala usab. Kini naglakip sa bag-ong sistema sa mga sinulatsa ubos nga panid, bag-ong kapitulo ug mga ulohan sa seksyon,mga mapa, ug usa ka indeks. Atol niining panahona, angSimbahan nagsugod usab sa paghatag og gibug-aton sa paghubadsa mga kasulatan sa ulahing mga adlaw ngadto sa daghang ubannga mga pinulongan.

Sa iyang ehemplo ug mga pagtulun-an, si Presidente Kimballmidasig sa mga sakop sa Simbahan ngadto sa pagka labing maayosa tanan nilang mga paningkamot. Atol sa pagsaulog nganagpasidungog sa ika-100 nga anibersaryo sa pagkatukod sa


161

Brigham Young University, siya miingon, “Ako malaumon ugmapaabuton nga gikan niini nga Unibersidad ug sa Sistema saEdukasyon sa Simbahan adunay bantugan nga mga bitoon sadrama, literatura, musika, eskultura, pagpintal, syensya, ug dihasa tanang makinaadmanong mga kaanindot.”10 Sa laing mgahigayon, siya mipadayag sa iyang paglaum nga ang mga artist saUlahing mga Adlaw mosaysay sa gipahiuli nga ebanghelyo sa usaka gamhanan ug madanihong paagi.

Bisan pa man sa kabisi sa eskedyul ni Presidente Kimball, siyamakanunayong mitabang sa uban diha sa gugma ug pag-alagad.Siya adunay espesyal nga pagbati alang sa Lumad ngaAmerikanhong katawhan sa Amihanan ug Habagatang Amerikaug sa katawhan sa mga isla sa Polynesia, ug migahin siya ogdaghang mga oras sa nagkalainlaing mga paningkamot aron sapagtabang kanila. Siya nakadawat og usa ka panalangin gikan niPresidente George Albert Smith nga nagsugo kaniya sa pagbantaykanila, ug isip Presidente sa Simbahan, siya mitudlo og mga sakopsa Korum sa Napulog Duha sa pagpahinungod o pagpahinungodpag-usab sa mga yuta sa Tunga-tunga ug Habagatang Amerikaalang sa pagsangyaw sa ebanghelyo. Sukad nianang panahona,liboan ka mga tawo sa tibuok Tunga-tunga ug HabagatangAmerika ang nakatagamtam sa mga panalangin sa ebanghelyo.

Usa ka hitabo nga nagpaila sa iyang pagpakabana alang satanang tawo nahitabo sa usa ka airport nga puno sa tawo diin usaka batan-ong inahan, natanggong tungod sa dautang panahon,nagbarug diha sa nanaglinya uban sa iyang dos anyos nga anaknga babaye, naningkamot nga makasakay padulong sa iyangdestinasyon. Siya duha ka bulan nga mabdos ug ubos sa mgapahimangno sa doktor nga dili mokugos sa iyang anak, kinsagikapoy ug gigutom. Walay usa nga mitanyag nga motabang,bisan pa og ang pipila ka mga tawo mihimo og kritikal nga mgakomentaryo mahitungod sa iyang naghilak nga anak. Dayon, ang babaye sa kaulahian mitaho:

“Usa ka tawo miduol kanamo ug uban sa mabinationgpahiyum miingon, ‘Aduna ba koy ikatabang nimo?’ Uban sa


162

mapasalamatong pangagho ako midawat sa iyang tanyag. Iyanggialsa ang akong naghilak nga anak nga babaye gikan sabugnawng salog ug mahigugmaong mikugos kaniya samtang siyahinayng nagpikpik sa buko-buko sa akong anak. Siya nangutanakon pwede ba ang bata sa chewing gum. Dihang nahilum na angbata, siya mikugos sa bata ug mabinationg misulti sa uban diha salinya nga nag-una kanako, kabahin sa unsa nako ka kinahanglanang ilang tabang. Sila misugot ug dayon miadto siya sa palitananog tiket [diha sa atubangan sa linya] ug mihimo og mgapakigsabot uban sa klerk nga mabutang ko sa biyahe nga molargana sa dili madugay. Gikuyogan mi niya ngadto sa usa kalingkuranan, diin nag-istorya kami sa makadiyot, hangtud nga


Si PresidenteSpencer W.Kimball uban samga Indian sahabagatangkasadpan saEstados Unidos.

163

nakasiguro siya nga maayo ra ang akong kahimtang. Milakaw nasiya. Paglabay sa mga usa ka semana nakakita ako og usa ka litratoni Apostol Spencer W. Kimball ug nakaila kaniya nga mao angestranghero diha sa airport.”11

Sulod sa pipila ka bulan sa wala pa ang iyang kamatayon, siPresidente Kimball nag-antus sa hilabihang mga problema sapanglawas, apan siya kanunay nga ehemplo sa pagpailub,pagkamainantuson, ug kakugi diha sa pag-atubang sa pagsulay.Siya namatay niadtong 5 sa Nobyembre 1985, human nakaalagadisip Presidente sa Simbahan sulod sa 12 ka tuig.


164

Samtang ang mga tawo sa tibuok kalibutan modawat sa gipahiuli nga ebanghelyo ni Jesukristo, sila mahimong makadawat sa mga

panalangin sa sagradong mga ordinansa.

Presidente Ezra Taft Benson

Si Ezra Taft Benson nahimong Presidente sa Simbahan human sakamatayon ni Spencer W. Kimball. Sayo sa iyang administrasyon,siya mihatag og gibug-aton sa hilabihan kaimportante sa pagbasaug pagtuon sa Basahon ni Mormon. Siya mipamatuod nga “angBasahon ni Mormon modala sa mga tawo ngadto ni Kristo,” ugmipamatuod pag-usab sa pamahayag ni Joseph Smith nga kini ngabasahon mao ang “tukurang bato sa atong relihiyon, ug ang tawolabing maduol sa Dios pinaagi sa pagsunod sa iyang mga lagda,kay sa bisan hain nga basahon.”1

Sa kinatibuk-ang komperensya niadtong Abril 1986, siPresidente Benson mipahayag: “Ang Ginoo midasig sa Iyangsulugoon nga si Lorenzo Snow sa paghatag pag-usab og gibug-aton sa baruganan sa ikapulo aron sa pagtubos sa Simbahan gikansa pagkaulipong pinansyal. . . . Karon, sa atong panahon, angGinoo mipadayag sa panginahanglan sa paghatag pag-usab oggibug-aton sa Basahon ni Mormon. . . . Ako mosaad kaninyo ngagikan karon ug hangtud sa hangtud, kon kita adlaw-adlaw ngamobasa gikan sa mga pahina niini ug motuman sa mga pagtulun-an niini, ang Dios mobu-bu ngadto sa matag anak sa Zion ug saSimbahan sa usa ka panalangin nga sukad wala pa mailhi.”2

Minilyon sa tibuok kalibutan midawat sa hagit ug nakadawat sagisaad nga panalangin.

Lain nga nag-unang tema mao ang kaimportante sa paglikaysa garbo. Sa kinatibuk-ang komperensya niadtong Abril 1989,miawhag siya sa mga sakop sa Simbahan sa “paglimpyo sa sulodsa sudlanan pinaagi sa pagbuntog sa garbo,” diin siya mipasidaan

KAPITULO ONSE

Ang Simbahan Karon

165

166

nga mao ang hinungdan sa kalaglagan sa nasud nga Nephite. Siya mitambag nga “ang tambal sa garbo mao angpagkamapainubsanon—kaaghup, pagkamanunuton.”3

Samtang nag-alagad pa siya isip sakop sa Korum sa NapulogDuha, si Ezra Taft Benson adunay talagsaong kahigayunan ngamahimong ehemplo sa pagsunod sa ebanghelyo. Niadtong 1952,uban sa pag-awhag ni Presidente David O. McKay, siya midawatsa pagtudlo isip Kalihim sa Agrikultura ubos ni Dwight D.Eisenhower, presidente sa Estados Unidos. Kini mao lamang angpanahon sa kasaysayan sa Simbahan nga ang usa ka sakop saKorum sa Napulog Duha nag-alagad diha sa kabinete sapresidente sa Estados Unidos. Sulod sa iyang walo ka tuig ngapangalagad, nakabaton siya og hilabihan nga pagrespeto masulodo magawas sa nasud tungod sa iyang kaligdong ug sa iyangkamaayo sa paggiya ug pagpatuman sa mga polisiya nga pang-agrikultura sa gobyerno sa Estados Unidos. Nakigkontak siyauban sa mga lider sa mga nasud ug miabli sa agianan alang samga representante sa Simbahan sa tibuok kalibutan.

Ubos sa pagpangulo ni Presidente Benson, ang Simbahanmihimo og importante nga mga pag-uswag sa tibuok kalibutan.Niadtong 28 sa Agosto 1987, siya mipahinungod sa Templo saFrankfurt sa Alimanya sa Federal nga Republika sa Alimanya, usaka makahuluganong kahigayunan alang kaniya tungod kay siyanag-istar sa punoang buhatan sa Frankfurt samtang nag-alagadisip presidente sa misyon sa Uropa gikan niadtong 1964 hangtudpagka 1965.

Ang Templo sa Freiberg sa Alimanya sa DemokratikongRepublika sa Alimanya gipahinungod niadtong 29 sa Hunyo 1985.Kini nga pagpahinungod misunod sa ubay-ubay nga mga milagronga nahitabo aron ang pagkatukod niini mahimong posible. Saiyang unang pagbisita ngadto sa Demokratikong Republika saAlimanya niadtong 1968, si Elder Thomas S. Monson sa Korum saNapulog Duha misaad ngadto sa mga Santos: “Kon kamomagpabilin nga matinuoron ug matinud-anon ngadto sa mga sugosa Dios, ang matag panalangin nga natagamtam ni bisan kinsang


167

sakop sa Simbahan sa bisan asang nasud mainyo.” Pagka 1975,samtang diha sa usa ka tulumanon sa samang nasud, si ElderMonson nadasig sa Espiritu aron sa pagpahinungod niana nga yutangadto sa Ginoo, nga nag-ingon, “Amahan, itugot nga kinimahimong sinugdanan sa usa ka bag-ong adlaw alang sa mga sakopsa Imong simbahan niini nga yuta.” Siya mihangyo nga angkinasingkasing nga tinguha sa mga Santos “aron makabaton og mgapanalangin sa templo” mahimong matuman. Ang iyang dinasig ngasaad ug mapanagnaong pag-ampo sa pagpahinungod nahitabo.4

Sa katapusang adlaw sa Marso 1989, ang mga misyonaryo ngamga Santos sa Ulahing mga Adlaw gitugotan sa pagsulod saDemokratikong Republika sa Alimanya. Pagka 9 sa Nobyembre1989, ang hugot nga pagtuo ug mga pag-ampo sa daghang mgaSantos natubag dihang ang mga babag tali sa silangan ugkasadpang Uropa nagsugod sa pagkahagsa, maoy hinungdan sanagsaka nga mga bunyag sa mga kinabig ug sa pagtukod sa mgabilding sa Simbahan. Usa ka kinabig unang nahibalo kabahin saSimbahan dihang mibisita siya sa usa ka open house sa bag-ongnahuman nga kapilya sa Dresden, sa Alimanya, pagka 1 sa Mayo1990. Wala pay usa ka semana siya nabunyagan human nga iyangnadawat ang mga leksyon sa mga misyonaryo, mibasa sa Basahonni Mormon sa makaduha gikan sa sinugdanan, ug nakabaton ogusa ka lig-ong pagpamatuod kabahin sa kamatuoran saebanghelyo.5

Pagka 24 sa Hunyo 1991, sa usa ka salosalo pagkahuman sakonsyerto sa Mormon Tabernacle Choir didto sa Moscow, ang bisepresidente sa Russian Soviet Federal Socialist Republic mipahibalonga ang Simbahan opisyal na nga giila sa iyang nasud. Kininagtugot nga ang Simbahan makatukod og mga kongregasyon sasulod niining dako nga republika. Sa panahon sa mga 1990, igo-igong gidaghanon sa kanhiay nga mga republika sa Soviet ug satunga-tunga ug silangang mga nasud sa Uropa gipahinungod alangsa pagsangyaw sa ebanghelyo, lakip sa Albania, Armenia, Belarus,Bulgaria, Estonia, Hungary, Latvia, Lithuania, Romania, Russia, ugUkraine. Ang mga pasilidad sa Simbahan giabangan ug gitukod

Ang Simbahan Karon

168

kada usa niining mga nasura, ug daghang mga tawo ang nakabatonog mga pagpamatuod sa kamatuoran sa ebanghelyo. Atol sapagpahinungod sa unang balay-tigumanan sa mga Santos saUlahing mga Adlaw sa Poland sukad sa wala pay Ikaduhang Gubatsa Kalibutan, si Elder Russell M. Nelson sa Korum sa Napulog Duhanag-ampo nga ang balay-tigumanan mahimong magsilbi isip “usaka kadangpan sa kalinaw alang sa nahasol nga mga kalag ug usa kapasilunganan sa paglaum alang niadtong kinsa gigutom ug giuhawsa pagkamatarung.”6 Kini nga panalangin natuman diha sa mgakinabuhi sa mga Santos sa daghang kanasuran kinsa nakakita ogkalinaw ug hingpit nga kalipay sa ebanghelyo.

Isip resulta sa hilabihang paglambo sa gidaghanon sa mgasakop sa Simbahan ug sa paghatag ni Presidente Benson og gibug-aton sa misyonaryo nga buhat, atol sa panapos sa iyang


Si Elder Russell M. Nelson uban sa bise presidente sa Republika sa Russiaatol sa usa ka panihapon sa estado nga gihimo niadtong 24 sa Hunyo

1991. Ang bise presidente mipahibalo nga wala pay usa ka bulan sa sayopa, ang Simbahan nahatagan og opisyal nga pag-ila sa tibuok republika.

169

administrasyon dul-an sa 48,000 ka mga misyonaryo nag-alagad sa 295 ka mga misyon sa Simbahan.

Sa panahon usab sa iyang administrasyon, ang programa sakaayohan sa Simbahan nagsugod sa pagtanyag og nagkadako ngatawhanong pag-abag ngadto sa mga sakop sa ubang mga pagtuo sa tibuok kalibutan. Kini nga pag-abag gihatag aron sa paghupay sa pag-antus ug aron sa pagpasiugda og taas nga tagal sa panahonnga kinaugalingong paningkamot. Daghang mga pagkaon, mgasinina, mga suplay nga pang-medikal, mga habol, kwarta, ug ubangmga aytem gipang-apud-apod ngadto sa mga nanginahanglan, ugtaas nga tagal sa panahon nga mga proyekto nagsangkap og pag-atiman sa panglawas, pagbansay sa pagkat-on, ug ubang mgapangalagad. Kini nga pag-alagad sa kalooy nakaabot ngadto salinibo nga katawhan karon sa daghang mga dapit sa kalibutan.

Nataptan sa mga kalisdanan sa katigulangon ug sa pagkawalasa iyang minahal nga asawa, nga si Flora, si Presidente Bensonnamatay niadtong 30 sa Mayo 1994 sa edad nga 94, ngamaisugong nakahuman sa iyang misyon isip usa ka propeta saGinoo. Gisundan siya ni Howard W. Hunter, kinsa niananghigayona nag-alagad isip Presidente sa Korum sa Napulog Duha.

Presidente Howard W. Hunter

Sa iyang unang news conference niadtong 6 sa Hunyo 1994, si Presidente Howard W. Hunter mipasiugda sa pipila kaimportanting mga tema sa iyang administrasyon. Siya miingon:“Ako modapit sa tanang mga sakop sa Simbahan sa pagpakabuhiuban sa pagtagad og maayo ngadto sa kinabuhi ug ehemplo niGinoong Jesukristo, ilabi na sa gugma ug paglaum ug kapuangodnga Iyang gipakita.

“Ako nag-ampo nga kita unta motagad sa usag usa nga masmabination, mas matinahuron, mas mapainubsanon, ugmapailubon ug mapasayloon.”

Siya mihangyo usab sa mga sakop sa Simbahan sa “paghimo sa templo sa Ginoo isip maoy mahinungdanong simbolo sa ilangpagkasakop ug langitnong dapit alang sa ilang labing sagradong

Ang Simbahan Karon

170

mga pakigsaad. Mao kini ang tinud-anay nga tinguha sa akongkasingkasing nga ang matag sakop sa Simbahan takus nga mosulodsa templo.”7 Daghang liboan ka mga sakop sa Simbahan midawatniining mga mensahe ngadto sa ilang kinabuhi ug napanalanginanuban sa mas dakong kalig-on sa pagkaespirituhanon.

Si Presidente Hunter nakapalambo gayud sa hunahuna ngabililhon kaayo sa Simbahan. Sa hinapos sa mga 1970 nakadawatsiya og usa ka tulumanon nga nanginahanglan sa tanan niyangmga kahanas. Nakahimo siya og importante nga tahas sapagpakigsabut sa pagpalit sa yuta ug sa pagdumala sa pagtukod sanag-unang bilding sa Simbahan sa Balaan nga Yuta—angJerusalem Center for Near Eastern Studies sa Brigham YoungUniversity. Kini nga sentro nahimutang sa Bungtod sa Scopus, usaka sumpay sa Bungtod sa mga Oliba. Dinhi niini makita ang mgapuluy-anan ug mga kalihokan sa pagtuon sa mga estudyante nganagtuon sa tinud-anay mahitungod niining piniling yuta, ang mgakatawhan niini (managsamang mga Judeo ug mga Arabo), ug angmga dapit diin si Jesus ug ang iyang karaang mga propetanaglakaw. Kini nga sentro nahimong usa ka panalangin ngadtoniadtong kinsa nagtuon sa sulod niini, ug ang katahum niininakapadasig sa daghan nga nakabisita didto.

Si Presidente Hunter nakahimo usab og importanting bahin sapagpalambo sa Polynesian Cultural Center, nga nahimutang tapadsa Brigham Young University—Hawaii sa Laie, Hawaii. Siya maoang nag-unang tsirman sa board alang niining 17.01 ka hektaryanga makapadani sa mga bisita nga gipanag-iya ug gidumala saSimbahan. Ang katuyoan niini mao ang pagpreserbar sa kultura sa Polynesia ug sa paghatag og trabaho alang sa mga estudyante.Natukod niadtong 1963, usa kini sa nag-unang makapadani ngakaron ginabisitahan dul-an sa usa ka milyon nga mga tawo matagtuig, kinsa moadto aron malingaw sa musika, mga sayaw, mgaarte, ug mga abilidad sa mga isla sa Polynesia.

Sa wala pa siya mahimong Presidente sa Simbahan, si ElderHunter nag-alagad sulod sa walo ka tuig isip presidente saGenealogical Society of Utah, ang nag-una sa karon nga


171

Ang Simbahan Karon

Pagp

ahin

ungo

d sa

Ors

on H

yde

Mem

oria

l sa

Jeru

sale

m.

172

Departamento sa Family History. Atol niining panahona, angkapunongan nagpasiugda sa unang Komperensya sa Kalibutanmahitungod sa mga Talaan niadtong 1969, diin, siya miingon,“nakahimo og dakong kaayohan alang sa Simbahan ug nakaabli sa mga pultahan alang sa atong buhat sa tibuok kalibutan.”8 Siyanakapalambo og dakong gugma alang sa tanang katawhan, buhiug patay, ug kanunayng nagtudlo nga kitang tanan kabahin sausa ka halangdon nga pamilya. Nailhan siya isip usa ka tawokinsa nagbaton sa Kristohanong gugma.

Sa iyang tibuok kinabuhi, si Presidente Hunter miatubang ogdaghang mga kalisdanan. Uban sa hugot nga pagtuo ug kalig-on,nagsagubang siya og grabe ug makapasakit nga mga problema sa panglawas, ang dugay na nga nagkagrabeng balatian ug angkamatayon sa iyang unang asawa, ug ubang mga kalisdanan.Bisan pa niining mga babag, aktibo siyang nag-alagad sa Ginoo,kanunay nga nagbiyahe ug nagkugi pagtrabaho sa pagdumala samga gimbuhaton sa Simbahan. Ang iyang ehemplo haum sa iyangmensahe: “Kon kamo adunay mga kahasol sa panimalay tungodsa mga anak nga nahisalaag, kon kamo nag-antus sa kalisud sapangwarta ug emosyonal nga panglimbasog nga mihulga sainyong mga panimalay ug sa inyong kalipay, kon kamokinahanglan gayud nga moatubang sa pagkawala sa kinabuhi opanglawas, unta ang kalinaw maanaa sa inyong kalag. Dili kitapagatintalon lapas sa atong abilidad sa pagbuntog. Ang atong mgakalisdanan ug mga kahigawad mao ang matul-id ug mapig-ot ngaagianan ngadto Kaniya.”9

Si Presidente Hunter nagdumala sa Dakbayan sa Mexico,Mexico, niadtong 11 sa Disyembre 1994 isip ang ika-2,000 ngastake sa Simbahan nga natukod, usa ka importante ngapanghitabo sa kasaysayan sa Simbahan. Ngadto niadtongnagtigum siya miingon: “Ang Ginoo, pinaagi sa Iyang mgasulugoon, mipahitabo niining milagroha. Kini nga buhatmagpadayon sa unahan diha sa kalig-on ug kadasig. Ang mgasaad nga gihatag ngadto ni Amahang Lehi ug sa iyang mga anakmahitungod sa ilang kaliwatan natuman ug nagpadayon nga


173

natuman sa Mexico.”10 Sulod sa panahon nga si Presidente Hunternag-alagad isip usa ka General Authority, ang Simbahan sa LatinAmerika milambo sa talagsaong paagi. Sa dihang nahimo siyangPresidente sa Simbahan, adunay kapin sa 1.5 ka milyon nga mgaSantos sa Ulahing mga Adlaw sa mga nasud lamang sa Mexico,Brazil, ug Chile, daghan pa kay sa mga sakop sa Simbahan nganagpuyo sa Utah nianang panahona.

Bisan tuod nga si Presidente Hunter nag-alagad isip Presidentesa Simbahan sulod lamang sa siyam ka bulan, siya adunaymasangputong epekto diha sa mga Santos, kinsa naghinumdomkaniya tungod sa iyang kapuangod, kamainantuson, ugtulukibong ehemplo sa pagpuyo nga Kristohanon.

Presidente Gordon B. Hinckley

Sa dihang si Gordon B. Hinckley nahimong Presidente saSimbahan human sa kamatayon ni Presidente Hunter,gipangutana siya kon unsay pokus sa iyang Kapangulohan. Siya mitubag: “Magpadayon. Oo, ang among tema mao angpagpadayon sa mahinungdanong buhat nga gipalambo sa mganag-una kanamo kinsa dalaygon kaayo nga mialagad, matinud-anon kaayo ug maayo kaayo. Pag-ugmad og mga hiyas sapamilya, oo. Pagpalambo sa edukasyon, oo. Pag-ugmad ogespiritu sa pagkamasinabtanon ug pagpugong sa kaugalingontaliwala sa atong mga katawhan bisan asa, oo. Ug pagsangyaw sa ebanghelyo ni Jesukristo.”11

Ang dakong kasinatian ni Presidente Hinckley sa pagpangulosa Simbahan miandam kaniya og maayo alang sa Kapangulohan.Siya gipaluyohan ngadto sa Korum sa Napulog Duha ka mgaApostoles niadtong 1961. Sugod pagka 1981, nag-alagad siya isipusa ka Magtatambag sa Unang Kapangulohan ngadto sa tulo kamga Presidente sa Simbahan—Spencer W. Kimball, Ezra TaftBenson, ug Howard W. Hunter. Sulod sa pipila ka higayon niiningmga tuiga, talagsaon niyang gidala ang bug-at nga mgaresponsibilidad dihang kini nga mga Presidente sa Simbahan nag-antus sa mga kalisdanan sa katigulangon.

Ang Simbahan Karon

174

Samtang ang batan-ong Gordon B. Hinckley nagmisyon pa sa England, nakadawat siya og pipila ka tambag nga nakatabangpag-ayo kaniya sa tibuok niyang katuigan sa mahagitong mgaresponsibilidad. Daw nawad-an sa kadasig, siya misulat ngadto saiyang amahan, nga nagkanayon, “Nag-usik-usik lang ko sa akongoras ug sa imong kwarta. Wala na koy nakitang hinungdannganong magpabilin pa ko dinhi.” Sa wala madugay, nakadawatsiya og mubo nga sulat gikan sa iyang amahan nga nagkanayon:“Minahal nga Gordon. Nadawat nako ang imong sulat. . . . Dunalang koy usa ka sugyot. Kalimti ang imong kaugalingon ug baliksa trabaho. Naghigugma, Imong Amahan.”

Si Presidente Hinckley misulti kabahin niana nga higayon:“Namalandong ako niana, ug pagka sunod buntag sa among klase sa kasulatan among nabasa kana nga mahinungdanongpamahayag sa Ginoo: ‘Kay bisan kinsa nga buot magapatunhay saiyang kinabuhi, mawagtangan hinoon siya niini; apan bisan kinsanga magawagtang sa iyang kinabuhi tungod kanako ug tungod saMaayong Balita, magapatunhay niini’ (Marcos 8:35). Nakatandogkini kanako. Kana nga pamahayag, kana nga saad, nga maykalabutan sa sulat sa akong amahan, miaghat kanako sa pag-adtosa taas, . . . nagluhod, ug mihimo og usa ka pakigsaad sa Ginoonga maningkamot ako sa pagkalimot sa akong kaugalingon ugmobalik sa trabaho. Ako kanang giisip ingon nga adlaw sapagdesisyon sa akong kinabuhi. Ang matag nindot nga nahitabokanako sukad niana akong masubay pabalik ngadto sa desisyonnga akong gihimo nianang higayona.”12

Si Presidente Hinckley naila kaayo isip usa ka tawo ngamalaumon kaayo, kanunay nga puno sa hugot nga pagtuo sa Diosug sa umaabot. “ ‘Ang mga butang magmaayo ra’ maoy labingbinalik-balik nga pasalig ni Presidente Hinckley ngadto sapamilya, mga higala, ug mga kaubanan. ‘Padayon lang og sulay,’siya moingon. ‘Magmatuohon. Magmalipayon. Ayaw kawala ogpaglaum. Ang mga butang magmaayo ra.’ ”13

Sa dihang gipangutana sa usa ka tigbalita sa pag-ila sapinakadakong hagit nga giatubang sa Simbahan, siya mitubag,


175

“Ang pinakagrabe nga hagit nga among giatubang ug ang labingtalagsaong hagit mao ang hagit nga miabut tungod sa paglambo.”Siya mipasabut nga ang nagkadako nga paglambo nagpakita sapanginahanglan alang sa dugang pa nga mga bilding, lakip naang dugang pa nga mga templo: “Kini mao ang labingmahinungdanong panahon sa kasaysayan sa Simbahan alang sapagtukod og mga templo. Wala pa gayud sukad mokusog pa-ayoang pagtukod sa templo sama sa gihimo karon. Kita adunay 47nga gigamit nga mga templo. Kita adunay 13 ka laing mga templonga gitukod pa ngadto na sa drawing board. Magpadayon kita sapagtukod og mga templo.”14 Ang nagpadayon nga paglambo saSimbahan nagkinahanglan usab nga hubaron ang paghubad saBasahon ni Mormon ngadto sa daghang mga pinulongan.

Si Presidente Hinckley adunay personal nga kasinatian satalagsaong paglambo sa Simbahan. Samtang mitambong sa usa kakomperensya sa Osaka, Japan, niadtong 1967, mitan-aw siya sananambong, nga naglakip sa daghang mga batan-on, ug miingon:“Diha kaninyo akong nakita ang kaugmaon sa Simbahan sa Japan.Ug akong nakita ang usa ka hayag nga kaugmaon. Wala pa kaayokita kabuylo og maayo. Apan nadasig ako nga moingon nga saunsay dugay na nakong gibati, ug kana mao nga ang adlaw dilikaayo halayo nga aduna nay mga stake sa Zion niining halangdonnga yuta.”15 Sulod sa usa ka henerasyon, aduna nay 100,000 kamga Santos sa Ulahing mga Adlaw sa Japan, daghang mga stake,mga misyon, ug mga district, ug usa ka templo.

Si Presidente Hinckley interesado usab kaayo sa kalamboan saSimbahan sa Pilipinas, diin ang unang stake naorganisar sa Manilaniadtong 1973. Paglabay sa duha ka dekada, sa panahon nga siyanahimong Presidente sa Simbahan, sobra sa 300,000 ka mgaPilipinong sakop ang nakadawat sa mga panalangin saebanghelyo, lakip na ang usa ka templo sa ilang nasud. SiPresidente Hinckley nagpakita usab og dakong pagpakabanaalang sa paglambo sa Simbahan sa ubang mga dapit sa Asya, lakip sa Korea, China, ug Habagatang-silangang Asya.

Ang Simbahan Karon

176

Ang pagkaespirituhanon sa daghang mga sakop sa Asyanapakita pinaagi sa kasinatian sa usa ka General Authority kinsanatudlo aron pagtawag og bag-ong presidente sa stake sa usa kastake sa Pilipinas. Human nainterbyu ang igo-igong gidaghanonsa mga kaigsoonan, nadasig siya sa pagtawag sa usa ka tawo ngamga baynte anyos kapin aron mahimong presidente sa stake.Iyang gihangyo ang batang-ong igsoon sa pag-adto sa tapad ngalawak ug maggahin og igong panahon sa pagpili sa iyang mgamagtatambag. Ang igsoon mibalik human sa mga 30 segundos.Ang General Authority naghunahuna nga wala siya masabti, apanang bag-ong presidente sa stake miingon, “Dili. Ako nasayudpinaagi sa Espiritu sa Ginoo nga ako ang mahimong presidente sastake usa na ka bulan ang milabay. Nakapili na ko sa akong mgamagtatambag.”

Angayan lang nga si Presidente Hinckley, kinsa dako kaayoang nabuhat sa pag-abag sa pagtukod sa Simbahan sa tibuokkalibutan, maoy nakapahibalo atol sa iyang administrasyon: “Angatong mga batid sa estatistika misulti kanako nga kon ang dagankaron magpadayon, niadtong mga Pebrero sa 1996, pipila lang kabulan gikan karon, adunay mas daghan pa nga mga sakop saSimbahan gawas sa Estados Unidos kay sa anaa sa EstadosUnidos. Ang pagtabok niana nga utlanan usa ka talagsaon kaayonga butang. Kini nagrepresentar sa bunga sa usa ka hilabihan nga paningkamot.”16

Usa ka nag-unang gihatagan og gibug-aton sa administrasyonni Presidente Hinckley mao ang kaimportante sa maayongkinabuhi sa pamilya, ilabi na diha sa usa ka kalibutan nga sakasagaran wala magsuporta sa mga hiyas sa pamilya. Ubos saiyang direksyon, ang Unang Kapangulohan ug ang Konseho saNapulog Duha miisyu og usa ka linain nga pamahayag ngadto sakalibutan mahitungod sa hilisgutan sa pamilya, nga kabahin niininamahayag:

“Ang banay gi-orden sa Dios. Ang kaminyoon tali sa lalaki ugbabaye mahinungdanon ngadto sa Iyang walay katapusan ngalaraw. Ang mga anak adunay katungod nga matawo sulod sa


177

kasabutan sa kaminyoon, ug maamumahan sa usa ka amahan ugsa usa ka inahan nga nagtahud sa mga panaad sa kaminyoonuban sa hingpit nga pagkamatinuoron. Ang kalipay diha sakinabuhi sa banay labaw nga makab-ot kon gipasikad diha sa mga pagtulun-an sa Ginoong Jesukristo. . . .

“Kami mopahimangno nga ang tagsa-tagsa kinsa makalapas samga pakigsaad sa kaputli, kinsa moabuso sa ilang kapikas o mgaanak, o kinsa mapakyas sa pagtuman sa mga kapangakohan sabanay moabut ang adlaw nga mobarug nga adunay tulubagon sa atubangan sa Dios. Dugang pa, kami mopahimangno nga angpagkabungkag sa banay makadala sa tagsa-tagsa, sa mgakomunidad, ug sa mga nasud sa mga katalagman nga gipanagnasa karaan ug sa bag-o nga mga propeta.”17

Atol sa Abril 1995 nga kinatibuk-ang komperensya, siPresidente Hinckley mipahibalo nga pagka 15 sa Agosto 1995 angmga representante sa rehiyon sa Simbahan, kinsa maayo kaayonga nangalagad, mapaluwat ug nga usa ka bag-ong posisyon, ngasa Area Authority, mapasiugdahan. Ang mga Area Authoritiesmagdumala sa mga komperensya sa stake; mag-organisar pag-usab o maghimo og mga stake; maghatag og pagbansay ngadto samga presidente sa stake, misyon, ug district; ug mopatuman saubang mga tulumanon nga gihatag sa Unang Kapangulohan ug sa ilang mga Kapangulohan sa Area. Kining bag-o nga posisyonnagtugot sa mga lider sa Simbahan sa pagpuyo ug pagtrabahonga mas duol sa mga tawo nga ilang gialagaran ug mopatunhaysa nagkadako nga paglambo sa tibuok kalibutan.

Usa ka General Authority mipasabut kon unsaon sa matagSantos nga labing makapaluyo ni Presidente Hinckley: “Sa iyangpagdawat sa balaang katungdanan kon asa siya gitawag—propeta,manalagna, tigpadayag, Tigdumalang High Priest ug Presidente saAng Simbahan ni Jesukristo sa mga Santos sa Ulahing mga Adlaw,. . . ang labing maayong butang nga atong mabuhat aron sapagpaluyo kaniya sa iyang katungdanan mao ang ‘pagpadayon,pagpadayon, pagpadayon!’ ”18

Ang Simbahan Karon

178

Kini nga mga misyonaryo nagtabang sa pagtuman sa panagna ni Joseph Smith: “Ang kamatuoran sa Dios mopadayon nga maisugon,

halangdon, ug gawasnon, hangtud nga kini makasulod sa matag yuta, . . . ug makasulti sa matag dunggan.”

Matag usa kanato adunay lugar sa kasaysayan sa Simbahan.Ang pipila ka mga sakop natawo sa mga pamilya kinsa sulod samga henerasyon midawat sa ebanghelyo ug miamuma sa ilangmga anak diha sa mga pamaagi sa Ginoo. Ang uban nakadungogsa ebanghelyo sa unang higayon ug nagpabunyag, sa ingon niananaghimo og sagradong mga pakigsaad sa pagbuhat sa ilang bahinsa pagtukod sa gingharian sa Dios. Daghang mga sakop nagpuyosa mga dapit diin sila nagsugod pa lang sa ilang panahon sakasaysayan sa Simbahan ug nanaghimo og usa ka panulundon sahugot nga pagtuo alang sa ilang mga anak. Bisan unsa pay atongmga kahimtang, matag usa kanato usa ka mahinungdanongkabahin sa kawsa sa pagtukod sa Zion ug sa pag-andam alang saikaduhang pag-anhi sa Manluluwas. Kita “dili na mga langyaw ug mga dumuloong, kondili mga katagi-lungsod sa mga balaan ug mga sakop sa panimalay sa Dios” (Mga Taga-Efeso 2:19).

Mabag-o man kitang mga sakop o dugay na, nakapanunod kita og usa ka kabilin sa hugot nga pagtuo ug pagsakripisyo gikanniadtong kinsa nag-una kanato. Kita usab mga pioneer samodernong adlaw ngadto sa atong mga anak ug ngadto niadtongminilyon nga mga anak sa atong Langitnong Amahan kinsa walapa makadungog ug makadawat sa ebanghelyo ni Jesukristo.Makahimo kita sa atong mga tampo sa nagkalainlaing mga paagisa tibuok kalibutan pinaagi sa matinud-anong pagpadayon sabuhat sa Ginoo.

Ang mga amahan ug mga inahan mainampoong nagbansay sailang mga anak diha sa mga baruganan sa pagkamatarung. Angmga home ug visiting teacher nag-amuma alang niadtong

Panapos

179

180

nanginahanglan. Ang mga pamilya nanamilit ngadto sa mgamisyonaryo kinsa mipili sa paggahin sa katuigan sa ilang kinabuhisa pagdala sa mensahe sa ebanghelyo ngadto sa uban. Ang mgalider nga wala maghunahuna sa ilang mga kaugalingon mitubagsa mga tawag sa pag-alagad. Pinaagi sa dili maihap nga mga orassa mahilumong pag-alagad nga gihatag sa pagsiksik sa mgangalan sa mga katigulangan ug sa pagpahigayon sa sagradongmga ordinansa diha sa templo, ang mga panalangin gipadangatngadto sa mga buhi ug sa mga patay.

Matag usa kanato nagtabang sa pagtuman sa kapalaran sa AngSimbahan ni Jesukristo sa mga Santos sa Ulahing mga Adlaw ngagipadayag ngadto ni Propeta Joseph Smith. Niadtong 1842 siyananagna:

“Ang Sumbanan sa Kamatuoran gipatindog; walay dili balaannga kamot nga makapugong sa buhat sa pagpalambo; mgapanggukod mahimong magkakusog, ang mga manggugubotmahimong maghiusa, mga kasundalohan magpundok, mgapasangil mahimong modaot sa kadungganan, apan angkamatuoran sa Dios mopadayon nga maisugon, halangdon, uggawasnon, hangtud nga kini makasulod sa matag yuta, makabisitasa matag dapit, makasilhig sa matag nasud, ug makasulti sa matagdunggan, hangtud ang mga katuyoan sa Dios matuman, ug angHalangdong Jehova moingon ang buhat nahuman na.”1

Bisan tuod nga ang Simbahan nagpabilin nga gamay ra kaayosa panahon sa tibuok kinabuhi ni Propeta Joseph Smith, siyanasayud nga kini mao ang gingharian sa Dios dinhi sa yuta ubansa kapalaran nga molukop sa tibuok yuta sa mga kamatuoran saebanghelyo ni Jesukristo. Atong nakita ang paglambo og maayo sa Simbahan sa nangaging mga katuigan. Mapalaron kitangmagpuyo sa usa ka panahon nga makahalad kita sa atong hugotnga pagtuo ug mga sakripisyo sa pagtabang sa pagtukod sagingharian sa Dios, usa ka gingharian nga mobarug hangtud sakahangturan.


PASIUNA1. History of the Church, 3:30.2. “Easter Greetings from the First Presidency,” Church News, 15 sa Abr. 1995, 1.

KAPITULO DOS1. Lucy Mack Smith, History of Joseph Smith (1958), 128.2. Mga Journal ni Reuben Miller, 1848–49, 21 Okt. 1848; Departamento sa

Kasaysayan, Dibisyon sa mga Arkibo, Ang Simbahan ni Jesukristo sa mgaSantos sa Ulahing mga Adlaw; gikutlo pagkahuman isip mga Arkibo sa SUAnga Simbahan; pangtitik ug panulbok gipamag-o.

3. Dean Jessee, ed., “Joseph Knight’s Recollection of Early Mormon History,” BYU Studies, Tinglaglag 1976, 36; pangtitik gipamag-o.

4. History of the Church, 5:124–25.5. The Saints’ Herald, 1 Mar. 1882, 68.6. History of the Church, 1:55.7. “History of Brigham Young,” Millennial Star, 6 sa Hunyo 1863, 361.8. Brigham Young, sa Journal of Discourses, 3:91.9. “History of Brigham Young,” Millennial Star, 11 sa Hulyo 1863, 438.

10. “Letter from Oliver Cowdery to W. W. Phelps,” Latter-day Saints’ Messenger and Advocate, Okt. 1835, 199.

11. History of the Church, 1:78.12. History of the Church, 1:78.13. Lucy Mack Smith, History of Joseph Smith, 168.14. Dean Jessee, ed., “Joseph Knight’s Recollection of Early Mormon History,”

37; pangtitik gipamag-o.15. History of the Church, 5:126.16. History of the Church, 2:443.17. “Conference Minutes,” Times and Seasons, 1 sa Mayo 1844, 522–23.18. Joseph Knight Autobiographical Sketch, 1862; sa mga Arkibo sa SUA nga

Simbahan.19. Newel Knight, gikutlo sa Larry Porter, “A Study of the Origins of The Church

of Jesus Christ of Latter-day Saints in the States of New York and Pennsylvania,1816–1831” (Ph.D. diss., Brigham Young University, 1971), 296.

Panapos nga mga sulat

181

182

20. Broome Republican, 5 sa Mayo 1831; gikutlo sa Larry Porter, “A Study of theOrigins of The Church of Jesus Christ of Latter-day Saints,” 298–99; gibug-aton gidugang.

21. Lucy Mack Smith, History of Joseph Smith, 204.

KAPITULO TRES1. Orson F. Whitney, “Newel K. Whitney,” Contributor, Ene. 1885, 125.2. Elizabeth Ann Whitney, gikutlo sa Edward W. Tullidge, Women of Mormondom

[1877], 42.3. Orson F. Whitney, sa Conference Report, Abr. 1912, 50.4. Brigham Young, sa Journal of Discourses, 11:295.5. Orson F. Whitney, “Newel K. Whitney,” 126.6. Joseph Holbrook, gikutlo sa James L. Bradley, Zion’s Camp 1834: Prelude to the

Civil War (1990), 33.7. George Albert Smith, “History of George Albert Smith, 1834–1871,” 17;

sa mga Arkibo sa SUA nga Simbahan.8. History of the Church, 2:73.9. History of the Church, 2:68.

10. Joseph Young Sr., History of the Organization of the Seventies (1878), 14.11. Wilford Woodruff, Deseret News, 22 sa Dis. 1869, 543.12. “Zera Pulsipher Record Book, 1858–1878,” 5; sa mga Arkibo sa SUA nga

Simbahan.13. “History of John E. Page,” Deseret News, 16 sa Hunyo 1858, 69.14. Orson F. Whitney, Life of Heber C. Kimball, ika-3 nga edisyon (1945), 104.15. Orson F. Whitney, Life of Heber C. Kimball, 105.16. Eliza R. Snow: An Immortal (1957), 54.17. “Sketch of an Elder ’s Life,” Scraps of Biography (1883), 12.18. History of the Church, 2:430.19. Daniel Tyler, “Incidents of Experience,” Scraps of Biography, 32.20. Eliza R. Snow, gikutlo sa Tullidge, Women of Mormondom, 95.

KAPITULO KWATRO1. Emily M. Austin, Mormonism; or, Life Among the Mormons (1882), 63.2. Emily M. Austin, Mormonism, 64.3. Joseph Smith, Latter Day Saints’ Messenger and Advocate, Sept. 1835, 179.4. Larry C. Porter, “The Colesville Branch in Kaw Township, Jackson County,

Missouri, 1831 to 1833,” Regional Studies in Latter-day Saint Church History:Missouri, gi-edit ni Arnold K. Garr ug Clark V. Johnson (1994), 286–87.

5. History of the Church, 1:199.6. Emily M. Austin, Mormonism, 67.7. Autobiography of Parley P. Pratt, gi-edit ni Parley P. Pratt Jr. (1938), 72.8. History of the Church, 1:269.9. Far West Record, gi-edit ni Donald Q. Cannon ug Lyndon W. Cook (1983), 65.

10. “Newel Knight’s Journal,” Scraps of Biography (1883), 75.


183

11. Mary Elizabeth Rollins Lightner, Utah Genealogical and Historical Magazine,Hulyo 1926, 196.

12. History of the Church, 1:391.13. “Philo Dibble’s Narrative,” Early Scenes in Church History (1882), 84–85.14. Autobiography of Parley P. Pratt, 102.15. “Newel Knight’s Journal,” Scraps of Biography, 85.16. Andrew Jenson, The Historical Record (1888), 7:586.17. D&P 116:1; tan-awa usab sa D&P 107:53–57; History of the Church, 3:34–35.18. Orson F. Whitney, Life of Heber C. Kimball, ika-3 nga edisyon (1945), 213–14.19. Leland Homer Gentry, “A History of the Latter-day Saints in Northern Missouri

from 1836 to 1839,” (Ph.D. diss., Brigham Young University, 1965), 419.20. Amanda Barnes Smith, gikutlo sa Edward W. Tullidge, Women of Mormondom

[1877], 124, 128.21. Amanda Barnes Smith, gikutlo sa Tullidge, Women of Mormondom, 126.22. E. Dale LeBaron, “Benjamin Franklin Johnson: Colonizer, Public Servant and

Church Leader” (master ’s thesis, Brigham Young University, 1966), 42–43.23. Leland Homer Gentry, “A History of the Latter-day Saints in Northern

Missouri,” 518.24. Autobiography of Parley P. Pratt, 211.25. “Copy of a Letter from J. Smith Jr. to Mr. Galland,” Times and Seasons,

Peb. 1840, 52.26. Lyman Omer Littlefield, Reminiscences of Latter-day Saints (1888), 72–73.27. History of the Church, 3:423.28. Matthias F. Cowley, Wilford Woodruff (1909), 102.

KAPITULO SINGKO1. “Journal of Louisa Barnes Pratt,” Heart Throbs of the West, gihugpong ni

Kate B. Carter, 12 ka mga bolumen (1939–51), 8:229.2. “Journal of Louisa Barnes Pratt,” 8:233.3. “Journal of Mary Ann Weston Maughan,” Our Pioneer Heritage, gihugpong ni

Kate B. Carter, 9 ka mga bolumen (1958–66), 2:353–54.4. History of the Church, 4:186.5. Louisa Decker, “Reminiscences of Nauvoo,” Woman’s Exponent, Mar. 1909, 41.6. “The Mormons and Indians,” Heart Throbs of the West, 7:385.7. B. H. Roberts, A Comprehensive History of the Church, 2:472.8. History of the Church, 5:2.9. Minutes of the Female Relief Society of Nauvoo, 28 Abr. 1842, 40.

10. Minutes of the Female Relief Society of Nauvoo, 28 Abr. 1842, 33.11. “Journal of Louisa Barnes Pratt,” 8:231.12. History of the Church, 4:587, 604; 6:558.13. History of the Church, 6:555.14. Kenneth W. Godfrey, “A Time, a Season, When Murder Was in the Air,”

Mormon Heritage, Hulyo/Ago. 1994, 35–36.15. History of the Church, 6:601.


184

16. Matthias Cowley, “Reminiscences” (1856), 3; sa mga Arkibo sa SUA ngaSimbahan.

17. Thomas Ford, A History of Illinois, gi-edit ni Milo Milton Quaife, 2 ka mgabolumen (1946), 2:217.

18. Thomas Ford, A History of Illinois, 2:221–23.19. History of the Church, 7:230.20. Gikutlo sa History of the Church, 7:236.21. Gikutlo sa History of the Church, 7:236.22. Gikutlo sa History of the Church, 7:236.

KAPITULO 61. Juanita Brooks, ed., On the Mormon Frontier: The Diary of Hosea Stout,

2 ka mga bolumen (1964) 1:114; pangtitik ug panulbok gipamag-o.2. Juanita Brooks, On the Mormon Frontier, 1:117; pangtitik ug panulbok

gipamag-o.3. James B. Allen, Trials of Discipleship: The Story of William Clayton,

a Mormon (1987), 202.4. Russell R. Rich, Ensign to the Nations (1972), 92.5. Readings in LDS Church History: From Original Manuscripts, gi-edit ni

William E. Berrett ug Alma P. Burton, 3 ka mga bolumen (1965), 2:221.6. James S. Brown, Giant of the Lord: Life of a Pioneer (1960), 120.7. Caroline Augusta Perkins, gikutlo sa “The Ship Brooklyn Saints,”

Our Pioneer Heritage (1960), 506.8. Utah Semi-Centennial Commission, The Book of the Pioneers (1897), 2 ka mga

bolumen, 2:54; sa mga Arkibo sa SUA nga Simbahan.9. “Jean Rio Griffiths Baker Diary,” 29 sa Sept. 1851; sa mga Arkibo sa SUA nga

Simbahan.10. “Story of Nellie Pucell Unthank,” Heart Throbs of the West, gihugpong ni

Kate B. Carter, 12 ka mga bolumen (1939–51), 9:418–20.11. William Palmer, gikutlo sa David O. McKay, “Pioneer Women,”

Relief Society Magazine, Ene. 1948, 8.12. “They, the Builders of the Nation,” Hymns, no. 36.

KAPITULO 71. Tan-awa sa Journal of Discourses, 13:85–86.2. John R. Young, Memoirs of John R. Young (1920), 64.3. Carter E. Grant, The Kingdom of God Restored (1955), 446.4. Gikutlo sa B. H. Roberts, Life of John Taylor (1963), 202.5. Francis M. Gibbons, Lorenzo Snow: Spiritual Giant, Prophet of God (1982), 64.6. “The Church in Spain and Gibraltar,” Friend, Mayo 1975, 33.7. R. Lanier Britsch, Unto the Islands of the Sea: A History of the Latter-day Saints

in the Pacific (1986), 21–22.8. Charles W. Nibley, “Reminiscences of President Joseph F. Smith,”

Improvement Era, Ene. 1919, 193–94.9. Gikutlo sa Russell R. Rich, Ensign to the Nations (1972), 349.


185

10. Diary of Charles Lowell Walker, gi-edit ni A. Karl Larson ug Katharine Miles Larson, 2 ka mga bolumen (1980), 1:239; pangtitik ug panulbokgipamag-o.

11. Leonard J. Arrington, Charles C. Rich (1974), 264.12. Elizabeth Wood Kane, Twelve Mormon Homes Visited in Succession on a Journey

through Utah to Arizona (1974), 65–66.13. Gikutlo sa Gordon B. Hinckley, Truth Restored (1979), 127–28.14. Brigham Young, sa Journal of Discourses, 18:233.

KAPITULO 81. Kahlile Mehr, “Enduring Believers: Czechoslovakia and the LDS Church,

1884–1990,” Journal of Mormon History (Tinglaglag 1992), 112–13.2. R. Lanier Britsch, Unto the Islands of the Sea: A History of the Latter-day Saints in

the Pacific (1986), 352–54.3. Lee G. Cantwell, “The Separating Sickness,” This People (Ting-init 1995), 58.4. B. H. Roberts, A Comprehensive History of the Church, 5:592.5. B. H. Roberts, A Comprehensive History of the Church, 5:593.6. B. H. Roberts, A Comprehensive History of the Church, 5:590–91.7. Melvin J. Ballard: Crusader for Righteousness (1966), 16–17.8. James R. Clark, naghugpong, Messages of the First Presidency of The Church of

Jesus Christ of Latter-day Saints, 6 ka mga bolumen (1965–75), 3:256–57.9. James B. Allen, Jessie L. Embry, Kahlile B. Mehr, Hearts Turned to the Fathers:

A History of the Genealogical Society of Utah, 1894–1994 (1995), 39–41.10. B. H. Roberts, A Comprehensive History of the Church, 6:236.11. “Wilford Woodruff Journals” (1833–98), 6 sa Abr. 1893; sa mga Arkibo sa SUA

nga Simbahan; pangtitik ug panulbok gipamag-o.12. Richard Neitzel Holzapfel, Every Stone a Sermon (1992), 71, 75, 80.13. Tan-awa sa Matthias F. Cowley, Wilford Woodruff (1909), 602.14. “The Redemption of Zion,” Millennial Star, 29 sa Nob. 1900, 754.15. “Biographical Sketches: Jennie Brimhall and Inez Knight,” Young Women’s

Journal, Hunyo 1898, 245.

KAPITULO 91. Gikutlo sa Serge F. Ballif, sa Conference Report, Okt. 1920, 90.2. James R. Clark, naghugpong, Messages of the First Presidency of The Church of

Jesus Christ of Latter-day Saints, 6 ka mga bolumen (1965–75), 4:222.3. “Editorial,” Improvement Era, Nob. 1936, 692.4. Unang Kapangulohan, sa Conference Report, Okt. 1936, 3.5. J. Reuben Clark Jr., espesyal nga miting sa mga presidente sa stake, 2 sa Okt.

1936.6. Alang sa dugang kasayuran, tan-awa sa Glen L. Rudd, Pure Religion:

The Story of Church Welfare Since 1930 (1995).7. Vincenzo di Francesca, “I Will Not Burn the Book!” Ensign, Ene. 1988, 18.8. George Albert Smith, sa Conference Report, Abr. 1948, 162.


186

9. George Albert Smith, Sharing the Gospel with Others, pinili ni Preston Nibley,(1948), 110–12.

10. George Albert Smith, sa Conference Report, Okt. 1947, 5–6.11. Tan-awa sa Glen L. Rudd, Pure Religion, 248.12. Ezra Taft Benson, sa Conference Report, Abr. 1947, 154.13. Gikutlo sa Gerry Avant, “War Divides, but the Gospel Unites,”

Church News, 19 sa Ago. 1995, 5.14. Alang sa dugang kasayuran, tan-awa sa Glen L. Rudd, Pure Religion, 254–61.15. George Albert Smith, sa Conference Report, Abr. 1949, 10.16. Gikutlo sa Llewelyn R. McKay, Home Memories of President David O. McKay

(1956), 5–6.17. George Durrant, “No. 1 Christian,” Improvement Era, Nob. 1968, 82–84.

KAPITULO 101. Joseph Fielding Smith, sa Conference Report, Abr. 1930, 91.2. Joseph Fielding Smith, sa Conference Report, Abr. 1972, 13; o Ensign,

Hulyo 1972, 27.3. Francis M. Gibbons, Harold B. Lee (1993), 459.4. Jay M. Todd, “The Remarkable Mexico City Area Conference,” Ensign, Nob.

1972, 89, 93, 95.5. W. Grant Bangerter, sa Conference Report, Okt. 1977, 38–39; o Ensign, Nob.

1977, 26–27.6. E. Dale LeBaron, “Black Africa,” Mormon Heritage, Mar./Abr. 1994, 20.7. The Teachings of Spencer W. Kimball, gi-edit ni Edward L. Kimball (1982), 451.8. Bruce R. McConkie, “All Are Alike unto God,” Charge to Religious Educators,

ika-2 nga edisyon (1981), 153.9. E. Dale LeBaron, “Black Africa,” 24.

10. Spencer W. Kimball, “The Second Century of Brigham Young University,”Speeches of the Year, 1975 (1976), 247.

11. Spencer W. Kimball, gi-edit ni Edward L. Kimball, Andrew E. Kimball Jr. (1977), 334.

KAPITULO 111. Ezra Taft Benson, A Witness and a Warning (1988), 3, 21; tan-awa usab sa

History of the Church, 4:461.2. Ezra Taft Benson, sa Conference Report, Abr. 1986, 100; o Ensign, Mayo 1986, 78.3. Ezra Taft Benson, sa Conference Report, Abr. 1989, 6–7; o Ensign, Mayo 1989, 6–7.4. Thomas S. Monson, sa Conference Report, Abr. 1989, 66; o Ensign, Mayo 1989,

51; tan-awa usab sa Conference Report, Okt. 1985, 44; o Ensign, Nob. 1985, 34.5. Garold ug Norma Davis, “The Wall Comes Down,” Ensign, Hunyo 1991, 33.6. Church News, 29 sa Hunyo 1991, 12.7. Howard W. Hunter, Church News, 11 sa Hunyo 1994, 14.8. Eleanor Knowles, Howard W. Hunter (1994), 193.9. Howard W. Hunter, sa Conference Report, Okt. 1987, 71; o Ensign, Nob. 1987, 60.

10. Church News, 17 sa Dis. 1994, 3.11. Church News, 18 sa Mar. 1995, 10.


187

12. Gordon B. Hinckley: Man of Integrity, 15th President of the Church, videocassette(1994).

13. Jeffrey R. Holland, “President Gordon B. Hinckley,” Ensign, Hunyo 1995, 5.14. Church News, 18 sa Mar. 1995, 10.15. Gordon B. Hinckley, “Addresses,” AV 1801; sa mga Arkibo sa SUA nga

Simbahan.16. Gordon B. Hinckley, sa Conference Report, Okt. 1995, 92–93; o Ensign, Nob.

1995, 70.17. Unang Kapangulohan ug Konseho sa Napulog Duha ka mga Apostoles,

“Ang Banay: Usa ka Pamahayag ngadto sa Kalibutan,” Ensign, Nob. 1995, 102.18. Jeffrey R. Holland, “President Gordon B. Hinckley,” 13.

PANAPOS1. History of the Church, 4:540.


Documents

Ang Atong Panulundon: Usa ka Mubong Kasaysayan sa Ang