Embed Size (px)
Citation preview
MEĐUNARODNI EKONOMSKI ODNOSI
Prof. dr Jugoslav Jovičić
Međunarodni odnosi (1)
04/11/232
Međunarodni odnosi su najšira oblast u kojoj djeluju razni subjekti, kao što su države, međunarodne organizacije, preduzeća, transnacionalni politički i vjerski pokreti, u kojem se manifestuju njihovi različiti, sukobljeni ili paralelni interesi i veze koje se između tih subjekata uspostavljaju.
1936. godine nastala je jedna od prvih definicija predmeta nauke o međunarodnim odnosima, a ona glasi: “Nauka o međunarodnim odnosima prije svega je deskriptivnog karaktera. Ona donekle pripada vrsti savremene istorije naroda i kao takva, ona obuhvata sve oblasti kao što su ekonomija, trgovina, razmjena proizvodnje, dobara, novca, kao i oblasti politike i kulture”.
Međunarodni odnosi (2)
04/11/233
Međunarodni odnosi podrazumijevaju sve veze koje se uspostavljaju između različitih subjekata u međunarodnoj zajednici.
Međunarodni ekonomski odnosi imaju dva toka: robni i finansijski, tako da postoje dvije glavne oblasti međunarodnih ekonomskih odnosa, a to su: međunarodni trgovinski odnosi, i međunarodni finansijski odnosi.
Istorijski razvoj međunarodnih ekonomskih odnosa do II svjetskog rata
04/11/234
Prvobitni oblik trgovine kod koga se roba mijenjala za neku drugu robu je razmjena u naturi, a prelazak iz naturalne razmjene na razmjenu pomoću novca prvo se pojavio u Kini.
Nastanak prave međunarodne trgovine prouzrokovala je pojava država u XV i XVI vijeku.
Države su uvele svoje valute i spoljnu trgovinu kontrolisala je centralna vlast uvodeći carine i dažbine.
Period stagnacije i ograničenog razvoja međunarodnih trgovinskih odnosa je smješten u period između dva svjetska rata.
Istorijski razvoj međunarodnih ekonomskih odnosa poslije II svjetskog rata
04/11/235
Ovaj period je karakterističan po obnovi privrede u svijetu, proizvodnji manjoj od potrošnje i visokom stepenu zapošljavanja, a zemlje koje su iz II svjetskog rata izašle kao pobjednice, nastojale su da izgrade sistem ekonomske kontrole u svoju korist.
U periodu između pedesetih i sedamdesetih godina prošlog vijeka dolazi do direktnih ulaganja kompanija iz SAD u Zapadnu Evropu i Japan, čime otpočinje proces razvoja transnacionalnih kompanija.
Svjetsko tržište
04/11/236
Tržište je osnovna i najznačajnija institucija ekonomskog sistema i jedna od najznačajnijih opštih ekonomskih kategorija.
Tržište je najprije definisano kao mjesto razmjene različitih roba, međutim danas tržišna razmjena nije vezana za određeni prostor.
Tržište podrazumijeva oblik razmjene roba i usluga posredstvom novca, gdje važi istovjetnost cijena proizvoda iste vrste.
Pod veličinom tržišta podrazumijevamo njegove granice u geografskom smislu i smislu asortimana koji se proizvode i prodaju na tom tržištu.
Klasifikacija i veličina tržišta (1)
04/11/237
Tržište može da se definiše prema: broju učesnika u ponudi i tražnji, raspoloživim supstitutima za određeni proizvod, reakcijama jednih ponuđača na promjene cijena, outputu ili kvalitetu drugih proizvođača istovjetnog
proizvoda, mogućnosti ulaska na dato tržište, intervenciji države, prema materijalno tehničkim kriterijumima po
vrstama i količinama roba, sistemu prodaje, prema geografskom rasporedu i sl.
Klasifikacija i veličina tržišta (2)
04/11/238
Najvažnije klasifikacije tržišta su:1. Prema broju učesnika na tržištu i njihove tržišne moći
obrazuju se različite tržišne strukture ili tržišna stanja (tipologija tržišta): potpuna ili savršena konkurencija (sa velikim brojem
učesnika i na strani tražnje i na strani ponude); monopol (jedan učesnik na strani ponude) i monopson
(jedan učesnik na strani tražnje); oligopol (mali broj učesnika strani ponude, koji su moćni) i
oligopson (mali broj učesnika na strani tražnje, koji su moćni);
ograničena konkurencija (mješavina potpune konkurencije i monopola, gdje veliki broj proizvođača nudi diferencirani proizvod).
Klasifikacija i veličina tržišta (3)
04/11/239
2. Sa gledišta intervencije države razlikujemo: tržište bez intervencije države - slobodno tržište, u kome
država ne određuje bitne odrednice poslovnih transakcija, npr. cijene i kamate, i
vezano ili regulisano tržište, ako država interveniše na tržištu administrativnim mjerama i propisima.
3. Razvrstavanje tržišta prema materijalno-tehničkim kriterijumima se vrši na slijedeći način:
globalna podjela tržišta obuhvata: tržište roba i usluga, tržište faktora proizvodnje (rada, kapitala i zemljišta), tržište novca i hartija od vrijednosti.
prema teritorijalnom obuhvatu, tržište može biti: lokalno, regionalno, nacionalno i svjetsko tržište.
prema obimu prometa, dijelimo trgovinu na veliko (grosističko tržište) i trgovinu na malo (detaljističko tržište).
sa gledišta vrste robe, koje se na njemu razmjenjuju, razlikujemo, npr., tržište čelika, tržište nafte, tržište pšenice, tržište uglja, itd.
Nelegalna tržišta (1)
04/11/2310
U ekonomijama nekih zemalja pojavljuju se pored legalnih ili pravih tržišta, i nelegalna tržišta.
Crno tržište (black market) čine sva nelegalna tržišta koja nastaju kada su cijene fiksirane u smislu minimalnog ili maksimalnog nivoa, obično od strane vlade.
U tom slučaju na crnom tržištu se obavljaju trgovinske transakcije po cijenama iznad tog nivoa.
Crna tržišta nastaju najčešće u ratnim vremenima, ili tzv. ekonomijama nestašice.
Nelegalna tržišta (2)
04/11/2311
Kvazi tržišta postoje uvijek kad cijene nisu u ravnoteži.
Vrste (kvazi) tržišta Vrste (kvazi) tržišta Način formiranja
cijena
Legalna
tržišta
Centralizovano određene cijene
(uglavnom nepromjenljive cijene)
Crveno tržište
Centralizovano određene cijene
(promjenljive cijene)
Ružičasto tržište
Sloboda učesnika na tržištu da sami
određuju cijene
Bijelo tržište
Polulegalna
tržišta
Cijene se slobodno formiraju,
transakcije su nelegalne ali ih vlasti
tolerišu
Sivo tržište
Nelegalna
tržišta
Cijene se slobodno formiraju,
transakcije su nelegalne ali ih vlasti
ne tolerišu
Crno tržište
Funkcije tržišta
04/11/2312
Informativna funkcija tržišta se ogleda u pružanju, učesnicima na tržištu, opštih informacija o stanjima ponude i tražnje za određenom robom/uslugom.
Alokativna funkcija pokazuje uticaj tržišta na racionalnu ekonomsku raspodjelu faktora proizvodnje (rada, prirodnih resursa i kapitala).
Selektivna funkcija tržišta je selekcija samih privrednih subjekata, kroz odabir njihovih proizvoda i usluga na tržištu, a na osnovu tržišne konkurencije u kojoj opstaju samo efikasni preduzetnici.
Distributivna funkcija tržišta se, po pravilu, odnosi na primarnu raspodjelu nacionalnog dohotka, koja kroz proces tržišnog formiranja cijena faktora proizvodnje određuje dohotke njihovim vlasnicima.
Tržište i demokratija
04/11/2313
Postoje četiri «stuba», tržišne ekonomije, koji istovremeno karakterišu principe (kapitalističke) demokratije u ekonomiji:1. Privatno vlasništvo2. Profit3. Sloboda izbora4. Konkurencija
Efikasnost tržišta
04/11/2314
Pod pretpostavkama potpune konkurencije, tržište na najjednostavniji i najefikasniji način određuje gdje će se i kako upotrebljavati faktori proizvodnje.
Odnosno, samo potpuna tržišna konkurencija iskazuje alokativnu efikasnost.
U takvom sistemu je ekonomija kao cjelina efikasna i niko ne može doći u bolji položaj, a da nekog drugog ne dovede u slabiji položaj.
Potpuna konkurencija
04/11/2315
Potpuna konkurencija je pretpostavljeno tržišno stanje kada postoji dovoljan broj preduzeća (koja nude isti, homogeni proizvod) ili stepen suparništva da niti jedno od njih ne može uticati na cijenu tog dobra.
Odnosno to je stanje u kojem nema drugog izbora osim prilagođavanja prilikama koje diktira tržište.
Karakterišu je:veliki broj prodavaca i kupaca; homogenost proizvoda/usluga, potpuna obavještenost kupaca i prodavaca; slobodan ulazak i izlazak sa tržišta; svi prodavci i kupci su price taker; ne postoji državno uplitanje u formiranje cijena.
Nepotpuna (nesavršena) konkurencija
04/11/2316
Nepotpuna (nesavršena) konkurencija je znatno odstupanje od savršene konkurencije i dolazi sa pojavom nesavršenog konkurenta (monopola i oligopola), čija tržišna moć rezultira cijenama većim od onih koje bi se formirale u uslovima savršene konkurencije.
To je, zapravo, slika prave privredne stvarnosti u kojoj su većina preduzeća.
Izvore nesavršene konkurencije, koje možemo razvrstati u dvije grupe: postojanje ekonomije obima i opadajućih troškova i «prepreke ulasku» novih konkurenata
Eksternalije
04/11/2317
Eksternalije su one ekonomske aktivnosti jednog pojedinca ili preduzeća koje imaju uticaj na drugog pojedinca ili preduzeće, a da za to ne plaćaju (ne snose troškove) ili nisu plaćeni.
Eksternalije se sastoje od troškova i koristi koji se nagomilavaju, ne onome ko ih proizvodi, već drugim pojedincima ili društvu kao cjelini i predstavljaju primjer sukoba pojedinačnog i javnog interesa.
Eksternalije se pojavljuju kao: negativne, pa se zovu eksterne disekonomije
(negativan uticaj na druge, tj. povećavanje njihovih troškova) i
pozitivne, i tada se nazivaju eksternim ekonomijama (koristi drugima bez naknade).
Javna dobra
04/11/2318
Dobra ili usluge koje tržište ne može ili neće obezbijediti, a koriste svim građanima su javna dobra.
Preciznije, javna dobra predstavljaju dobra/usluge čije su koristi dostupne cijeloj zajednici bez obzira žele li pojedinci to dobro ili uslugu koristiti ili ne. Pojedinci ih besplatno koriste.
Tri temeljna obilježja (čistih) javnih dobara, koja ih razlikuju od tržišnih dobara, su: istovremena i besplatna raspoloživost za više korisnika, nemogućnost isključenja pojedinaca iz upotrebe javnog
dobra, i jednakost potrošnje za sve korisnike.
Globalizacija poslovnih aktivnosti (1)
04/11/2319
Pod globalizacijom u ekonomiji se podrazumijeva relativizacija nacionalnih tržišnih granica i svih barijera.
Uzroke globalizacije možemo podijeliti na: političko-institucionalne (obuhvataju trgovinske
politike, kontrolu kapitala, imigracijska ograničenja), i
ekonomsko-tehnološko (inovacije u transportu i komunikacijama).
Globalizacija poslovnih aktivnosti (2)
04/11/2320
Društvena globalizacija podstiče stvaranje i djelovanje multinacionalnih kompanija koje svojom aktivnošću doprinose nejednakosti.
Politička globalizacija dovodi do gubljenja dijela suvereniteta nacionalnih država i njegovo prenošenje na razne političke i druge međunarodne organizacije i institucije.
U pravnoj sferi globalizacija zahtijeva unificiranje prava i pravnih sistema, kao i zaštitu prava i imovine multinacionalnih kompanija i privatnog kapitala, koji postaje neprikosnovena vrednost.
Globalizacija poslovnih aktivnosti (3)
04/11/2321
Kulturna globalizacija podrazumijeva amerikanizaciju kulturnih vrijednosti nacionalnih kultura, s jedne strane, ali, istovremeno i njegovanje sopstvenih kulturnih vrijednosti nacionalnih država.
Sportska globalizacija podrazumijeva razvoj nacionalnih sportova na svim kontinentima, gubljenje nacionalnog identiteta pojedinih sportova i sportskih grana, kao i kretanja sportista na globalnom nivou.
Globalizacija negativno utiče na životnu sredinu, jer dovodi do prekomijernog zagrijavanja zemljine atmosfere, stvaranja ozonskih rupa i uništavanja tropskih šuma.
Uporedo sa procesom globalizacije teče i process liberalizacije, odnosno proces otvorenosti spoljnotrgovinske razmjene.
Ekonomska globalizacija (1)
04/11/2322
Ekonomska globalizacija je „proces pretvaranja zasebnih nacionalnih privreda u integriranu svjetsku privredu“, a ispoljava se kao proces rasta međunarodnih tokova roba, usluga kapitala, ljudi i tehnologije.
Cilj ekonomske globalizacije je jedinstveno tržište bez barijera, a osnovne karakteristike procesa globalizacije su: otvorenost; konkurentnost; homogenizacija (unifikacija).
Ekonomska globalizacija (2)
04/11/2323
Na globalizaciju svjetske privrede, naročito poslije 1960-ih godina uticalo je niz faktora, i to:
1. Stvaranje međunarodnih finansijskih i trgovinskih institucija kao što su GATT, Svjetska banka, Međunarodni monetarni fond, Svjetska trgovinska organizacija, koji su bitno uticali na razvoj svjetske trgovine i finansiranje zemalja u razvoju.
2. Razvoj svjetske trgovine u cijelom XX vijeku, naročito poslije 1950-ih.
3. Stvaranje multinacionalnih korporacija koje su po svojoj ekonomskoj snazi snažnije i bogatije od privreda mnogih zemalja u svijetu;
4. Razvoj svjetskih tržišta kapitala, naročito tržišta finansijskog kapitala.
5. Stvaranje regionalnih trgovačkih blokova u svijetu
Savremeni pravci u međunarodnim poslovnim aktivnostima
04/11/2324
Razvoj globalizacije prouzrokovao je porast konkurencije na međunarodnom tržištu.
Broj tržišnih učesnika i različite forme organizovanja su svakodnevno u porastu.
Prema obliku organizovanja, razlikujemo: nacionalna, multinacionalna, transnacionalna i globalna preduzeća.
Intenziviranje internacionalizacije poslovnih aktivnosti uticalo je na profilisanje osnovnih obilježja procesa globalizacije i to globalizacija tržišta; globalizacija poslovnih aktivnosti; globalizacija konkurencije.
Korporativno udruživanje
04/11/2325
Korporacija je najrazvijeniji oblik kapitalističkog preduzeća.
Jedan je od pravnih oblika trgovačkih društava i ima brojne prednosti u odnosu na druge pravne oblike trgovačkih društava.
Korporacija je društvo kapitala, koje do sredstava za osnivanje i poslovanje dolazi izdavanjem dionica.
Najčešći oblici korporativne saradnje, povezivanja i udruživanja u savremenoj tržišnoj privredi su: karteli, koncerni, trustovi, konglomerati i multinacionalne kompanije.
Kartel
04/11/2326
Kartel je formalni sporazum između tržišnih rivala čija je svrha ograničavanje ili potpuno isključivanje tržišnog natjecanja između učesnika sporazuma s ciljem da povećavanjem cijena ostvare dodatni, znatno povećani profit.
Karteli u pravilu nastaju na tržištu na kojem postoji oligopol.
Javni karteli su oni u kojima države utvrđuju pravila koja se odnose na cijene, obim proizvodnje i sl.
Privatni karteli su rezultat tajnog sporazuma preduzetnika na temelju kojega samo njegovi članovi ostvaruju određene uzajamne koristi.
Koncern
04/11/2327
Koncern je najviši stepen monopolističkog udruživanja.
To je udruženje pravno samostalnih preduzeća koja su finansijski podložna određenom zajedničkom vodstvu po kojem dobivaju i ime.
Nastaje kupovanjem akcija raznih preduzeća, organizovanjem posebnih društava za učestvovanja i finansiranje, sporazumima o zajednici interesa.
Nerijetko koncerni obuhvataju preduzeća najrazličitijih grana industrije, banke, transportne organizacije te govorimo o vertikalnim koncernima.
Trust
04/11/2328
Trust je oblik monopolističke udruženja u kojoj firme ulaze u fiducijarni odnos, tj. dogovorno prihvaćaju odnos povjerenja i čvrste povezanosti ostvarujući monopolistički položaj na tržištu.
Ovaj oblik monopola javlja se kao: horizontalni trust – udruženje firmi povezanih
proizvodnjom istih proizvoda, i vertikalni trust – udruženje firmi povezanih
komplementarnom proizvodnjom.
Konglomerat
04/11/2329
Konglomerat je organizacijski oblik koncentracije raznovrsne proizvodnje i kapitala.
Riječ je o preduzetniku ili koncentraciji preduzetnika koji se bave relativno velikim brojem različitih, najčešće posve nepovezanim djelatnostima u različitim industrijama (sektorima), odnosno na različitim tržištima.
Svrha stvaranja konglomerata je smanjivanje rizika, lakši pristup izvorima finansiranja i učinkovitija alokacija resursa.
Multinacionalne kompanije
04/11/2330
Multinacionalna kompanija predstavlja matično preduzeće koje: ostvaruje proizvodnju i druge aktivnosti u
inostranstvu preko sopstvenih ogranaka lociranih u više različitih zemalja;
ostvaruje direktnu kontrolu nad poslovanjem svojih ogranaka u inostranstvu preko sopstvenih ogranaka smjeđtenih u više različitih zemalja;
nastoji da ostvari takvu politiku koja će prevazići granice između zemalja i doprinijeti ostvarenju geocentrične orijentacije preduzeća.
Klasifikacija multinacionalnih kompanija
04/11/2331
Etnocentrične kompanije, gdje je sva moć koncentrisana u matičnoj zemlji, a aktivnost i odluke upravljača su orijentisane ka centru kompanije.
Poličentrične kompanije, gdje se svaki dio, do određene granice poistovjećuje sa nacionalnim interesima zemlje kojoj pripada, odlučivanje je decentralizovano, alokalni kadrovi imaju relativnu autonomiju.
Geocentrične kompanije karakteriše globalna svjetska orijentacija, i priznaje se izvijesna autonomija afilijacijama, ali preovlađuju interesi razvoja cijele kompanije.
Transnacionalne kompanije
04/11/2332
Jedna od potpunijih definicija, čiji su elementi sadržani u brojnim drugim definicijama, transnacionalnu kompaniju definiše kao matičnu kompaniju koja: obavlja proizvodnju i druge aktivnosti u svojim
sopstvenim filijalama lociranim u nekoliko različitih zemalja,
ima direktnukontrolu nad poslovnim politikama svojih filijala,
donosi i primjenjuje poslovne strategije u proizvodnji, marketingu, finansijama i drugim funkcijama koje prevazilaze nacionalne granice, postajući globalne, tj. orijentisane na cijeli svijet.
Intrafirmska trgovina
04/11/2333
Intrafirmska trgovina je trgovina koja se obavlja u okviru jedne transnacionalne kompanije, odnosno između njenih dijelova.
Intrafirmska, odnosno međufirmska razmjena se odvija između matične kompanije i njenih filijala u inostranstvu.
Tu spada i razmjena robe između samih filijala.
Ukoliko bi se u odnos stavio izvoz ostvaren preko filijale u inostranstvu prema ukoupno ostvarenom izvozu matične kompanije, dobio bi se intrafirmski koeficijent.
Transferne cijene
04/11/2334
Transferne cijene se pojavljuju u odnosima robne razmjene između organizacionih dijelova unutar transnacionalne kompanije ili u razmjeni između transnacionalne kompanije i njenih ugovornih poslovnih partnera.
Transferne cijene su tržišne cijene oslobođenje ekstremnih uticaja konjukturnih tržišnih oscilacija.
Transferne cijene su u funkciji obezbjeđivanja dugoročno stabilnih ekonomskih relacija između dijelova transnacionalne kompanije i maksimizacije njenog ukupnog profita.
Multinacionalne kompanije kao nosioci globalizacije
04/11/2335
Osnovni fenomen savremenih ekonomskih odnosa, odnosno procesa globalizacije su multinacionalne kompanije.
Danas u svijetu postoji preko 60.000 multinacionalnih kompanija.
Tokove međunarodne razmjene definišu upravo multinacionalne kompanije, a posredstvom filijala razvijau tendenciju relativnog pada izvoza iz matičnog preduzeća.
Međunarodno kretanje kapitala
04/11/2336
Međunarodno kretanje kapitala predstavlja transfer finansijskih i realnih sredstava između subjekata različitih zemalja uz realizaciju interesa svih učesnika u tom procesu.
Tri glavna oblika međunarodnog kretanja kapitala su: Međunarodno kretanje zajmovnog kapitala; Portfolio investiranje; Strane direktne investicije.
Međunarodno kretanje zajmovnog kapitala
04/11/2337
U ukupnim međunarodnim kretanjima dugoročnog kapitala, zajmovni kapital je pretežno imao udio u prvim decenijama poslije Drugog svjetskog rata
Međutim, njegov udio u ukupnim tokovima kapitala na svjetskom nivou se vremenom smanjivao, dok je udio portfolio investicija i stranih direktnih investicija rastao.
Portfolio investicije (1)
04/11/2338
Portfolio investicije su oblik dugoročnog investiranja sa ciljem stvaranja što većeg i sigurnog dohotka. Portfolio investicije pretpostavljaju ulaganja sa fiksnom kamatom i bez izraženog rizika ulaganja.
Osnovni cilj investitora je da maksimizira dobit uz unaprijed poznati rizik, odnosno da uz određenu dobit ima najmanji rizik.
Portfolio investicije su najčešće u obliku kupovine hartija od vrijednosti sa fiksnom kamatom izdatih od strane države ili pojedinih preduzeća.
Portfolio investicije (2)
04/11/2339
Osnovni elementi u definisanju razlike između portfolio i direktnih investicija su pravo kontrole i pravo upravljanja: o direktnoj stranoj investiciji radi se ako investitor
stekne pravo svojine na osnovu uloga, a time i pravo direktne kontrole i upravljanja preduzećem.
o portfolio investiciji se radi ako ulog investitora ide samo do nivoa koji mu ne omogućava pravo kontrole i odlučivanja.
Strane direktne investicije
04/11/2340
Posmatrano sa vremenskog aspekta strane direktne investicije spadaju u dugoročno međunarodno kretanje kapitala.
Ako sagledavamo prema ekonomskom kriterijumu, dugoročno kretanje kapitala se ostvaruje u okviru zajmovnog i investicionog kapitala.
Ciljevi međunarodnog kretanja dugoročnog kapitala su određeni mogućnostima i potrebama investiranja u međunarodnim razmjerama i ekonomsko-političkim odnosima u svijetu.
Međunarodno kretanje investicionog kapitala se odnosi na finansiranje: direktnih i portfolio investicija.
