MEĐUNARODNI EKONOMSKI

ODNOSI

Prof. dr Jugoslav Jovičić

Međunarodni odnosi (1)

11/16/2015 2

Međunarodni odnosi su najšira oblast u kojoj djeluju razni subjekti, kao što su države, međunarodne organizacije, preduzeća, transnacionalni politički i vjerski pokreti, u kojem se manifestuju njihovi različiti, sukobljeni ili paralelni interesi i veze koje se između tih subjekata uspostavljaju.

1936. godine nastala je jedna od prvih definicija predmeta nauke o međunarodnim odnosima, a ona glasi: “Nauka o međunarodnim odnosima prije svega je deskriptivnog karaktera. Ona donekle pripada vrsti savremene istorije naroda i kao takva, ona obuhvata sve oblasti kao što su ekonomija, trgovina, razmjena proizvodnje, dobara, novca, kao i oblasti politike i kulture”.

Međunarodni odnosi (2)

11/16/2015 3

Međunarodni odnosi podrazumijevaju sve veze koje se

uspostavljaju između različitih subjekata u međunarodnoj

zajednici.

Međunarodni ekonomski odnosi imaju dva toka: robni i

finansijski, tako da postoje dvije glavne oblasti

međunarodnih ekonomskih odnosa, a to su:

međunarodni trgovinski odnosi, i

međunarodni finansijski odnosi.

Istorijski razvoj međunarodnih

ekonomskih odnosa do II svjetskog rata

11/16/2015 4

Prvobitni oblik trgovine kod koga se roba mijenjala za

neku drugu robu je razmjena u naturi, a prelazak iz

naturalne razmjene na razmjenu pomoću novca prvo se

pojavio u Kini.

Nastanak prave međunarodne trgovine prouzrokovala je

pojava država u XV i XVI vijeku.

Države su uvele svoje valute i spoljnu trgovinu

kontrolisala je centralna vlast uvodeći carine i dažbine.

Period stagnacije i ograničenog razvoja međunarodnih

trgovinskih odnosa je smješten u period između dva

svjetska rata.

Istorijski razvoj međunarodnih ekonomskih

odnosa poslije II svjetskog rata

11/16/2015 5

Ovaj period je karakterističan po obnovi privrede u

svijetu, proizvodnji manjoj od potrošnje i visokom

stepenu zapošljavanja, a zemlje koje su iz II svjetskog rata

izašle kao pobjednice, nastojale su da izgrade sistem

ekonomske kontrole u svoju korist.

U periodu između pedesetih i sedamdesetih godina

prošlog vijeka dolazi do direktnih ulaganja kompanija iz

SAD u Zapadnu Evropu i Japan, čime otpočinje proces

razvoja transnacionalnih kompanija.

Svjetsko tržište

11/16/2015 6

Tržište je osnovna i najznačajnija institucija ekonomskog sistema i jedna od najznačajnijih opštih ekonomskih kategorija.

Tržište je najprije definisano kao mjesto razmjene različitih roba, međutim danas tržišna razmjena nije vezana za određeni prostor.

Tržište podrazumijeva oblik razmjene roba i usluga posredstvom novca, gdje važi istovjetnost cijena proizvoda iste vrste.

Pod veličinom tržišta podrazumijevamo njegove granice u geografskom smislu i smislu asortimana koji se proizvode i prodaju na tom tržištu.

Klasifikacija i veličina tržišta (1)

11/16/2015 7

Tržište može da se definiše prema:

broju učesnika u ponudi i tražnji,

raspoloživim supstitutima za određeni proizvod,

reakcijama jednih ponuđača na promjene cijena,

outputu ili kvalitetu drugih proizvođača istovjetnog proizvoda,

mogućnosti ulaska na dato tržište,

intervenciji države,

prema materijalno tehničkim kriterijumima po vrstama i

količinama roba, sistemu prodaje,

prema geografskom rasporedu i sl.

Klasifikacija i veličina tržišta (2)

11/16/2015 8

Najvažnije klasifikacije tržišta su:

1. Prema broju učesnika na tržištu i njihove tržišne moći

obrazuju se različite tržišne strukture ili tržišna stanja (tipologija

tržišta):

potpuna ili savršena konkurencija (sa velikim brojem učesnika i na

strani tražnje i na strani ponude);

monopol (jedan učesnik na strani ponude) i monopson (jedan učesnik

na strani tražnje);

oligopol (mali broj učesnika strani ponude, koji su moćni) i oligopson

(mali broj učesnika na strani tražnje, koji su moćni);

ograničena konkurencija (mješavina potpune konkurencije i monopola,

gdje veliki broj proizvođača nudi diferencirani proizvod).

Klasifikacija i veličina tržišta (3)

11/16/2015 9

2. Sa gledišta intervencije države razlikujemo:

tržište bez intervencije države - slobodno tržište, u kome država ne određuje bitne odrednice poslovnih transakcija, npr. cijene i kamate, i

vezano ili regulisano tržište, ako država interveniše na tržištu administrativnim mjerama i propisima.

3. Razvrstavanje tržišta prema materijalno-tehničkim kriterijumima se vrši na slijedeći način:

globalna podjela tržišta obuhvata: tržište roba i usluga, tržište faktora proizvodnje (rada, kapitala i zemljišta), tržište novca i hartija od vrijednosti.

prema teritorijalnom obuhvatu, tržište može biti: lokalno, regionalno, nacionalno i svjetsko tržište.

prema obimu prometa, dijelimo trgovinu na veliko (grosističko tržište) i trgovinu na malo (detaljističko tržište).

sa gledišta vrste robe, koje se na njemu razmjenjuju, razlikujemo, npr., tržište čelika, tržište nafte, tržište pšenice, tržište uglja, itd.

Nelegalna tržišta (1)

11/16/2015 10

U ekonomijama nekih zemalja pojavljuju se pored legalnih

ili pravih tržišta, i nelegalna tržišta.

Crno tržište (black market) čine sva nelegalna tržišta koja

nastaju kada su cijene fiksirane u smislu minimalnog ili

maksimalnog nivoa, obično od strane vlade.

U tom slučaju na crnom tržištu se obavljaju trgovinske

transakcije po cijenama iznad tog nivoa.

Crna tržišta nastaju najčešće u ratnim vremenima, ili tzv.

ekonomijama nestašice.

Nelegalna tržišta (2)

11/16/2015 11

Kvazi tržišta postoje uvijek kad cijene nisu u ravnoteži.

Vrste (kvazi) tržišta Vrste (kvazi) tržišta Način formiranja

cijena

Legalna

tržišta

Centralizovano određene cijene

(uglavnom nepromjenljive cijene)

Crveno tržište

Centralizovano određene cijene

(promjenljive cijene)

Ružičasto tržište

Sloboda učesnika na tržištu da sami određuju

cijene

Bijelo tržište

Polulegalna

tržišta

Cijene se slobodno formiraju, transakcije su

nelegalne ali ih vlasti tolerišu

Sivo tržište

Nelegalna

tržišta

Cijene se slobodno formiraju, transakcije su

nelegalne ali ih vlasti ne tolerišu

Crno tržište

Funkcije tržišta

11/16/2015 12

Informativna funkcija tržišta se ogleda u pružanju, učesnicima na

tržištu, opštih informacija o stanjima ponude i tražnje za

određenom robom/uslugom.

Alokativna funkcija pokazuje uticaj tržišta na racionalnu

ekonomsku raspodjelu faktora proizvodnje (rada, prirodnih

resursa i kapitala).

Selektivna funkcija tržišta je selekcija samih privrednih subjekata,

kroz odabir njihovih proizvoda i usluga na tržištu, a na osnovu

tržišne konkurencije u kojoj opstaju samo efikasni preduzetnici.

Distributivna funkcija tržišta se, po pravilu, odnosi na primarnu

raspodjelu nacionalnog dohotka, koja kroz proces tržišnog

formiranja cijena faktora proizvodnje određuje dohotke njihovim

vlasnicima.

Tržište i demokratija

11/16/2015 13

Postoje četiri «stuba», tržišne ekonomije, koji

istovremeno karakterišu principe (kapitalističke)

demokratije u ekonomiji:

1. Privatno vlasništvo

2. Profit

3. Sloboda izbora

4. Konkurencija

Efikasnost tržišta

11/16/2015 14

Pod pretpostavkama potpune konkurencije, tržište na

najjednostavniji i najefikasniji način određuje gdje će se i

kako upotrebljavati faktori proizvodnje.

Odnosno, samo potpuna tržišna konkurencija iskazuje

alokativnu efikasnost.

U takvom sistemu je ekonomija kao cjelina efikasna i niko

ne može doći u bolji položaj, a da nekog drugog ne

dovede u slabiji položaj.

Potpuna konkurencija

11/16/2015 15

Potpuna konkurencija je pretpostavljeno tržišno stanje

kada postoji dovoljan broj preduzeća (koja nude isti,

homogeni proizvod) ili stepen suparništva da niti jedno od

njih ne može uticati na cijenu tog dobra.

Odnosno to je stanje u kojem nema drugog izbora osim

prilagođavanja prilikama koje diktira tržište.

Karakterišu je:veliki broj prodavaca i kupaca; homogenost

proizvoda/usluga, potpuna obavještenost kupaca i

prodavaca; slobodan ulazak i izlazak sa tržišta; svi prodavci

i kupci su price taker; ne postoji državno uplitanje u

formiranje cijena.

Nepotpuna (nesavršena) konkurencija

11/16/2015 16

Nepotpuna (nesavršena) konkurencija je znatno odstupanje

od savršene konkurencije i dolazi sa pojavom nesavršenog

konkurenta (monopola i oligopola), čija tržišna moć

rezultira cijenama većim od onih koje bi se formirale u

uslovima savršene konkurencije.

To je, zapravo, slika prave privredne stvarnosti u kojoj su

većina preduzeća.

Izvore nesavršene konkurencije, koje možemo razvrstati u

dvije grupe: postojanje ekonomije obima i opadajućih

troškova i «prepreke ulasku» novih konkurenata

Eksternalije

11/16/2015 17

Eksternalije su one ekonomske aktivnosti jednog pojedinca ili preduzeća koje imaju uticaj na drugog pojedinca ili preduzeće, a da za to ne plaćaju (ne snose troškove) ili nisu plaćeni.

Eksternalije se sastoje od troškova i koristi koji se nagomilavaju, ne onome ko ih proizvodi, već drugim pojedincima ili društvu kao cjelini i predstavljaju primjer sukoba pojedinačnog i javnog interesa.

Eksternalije se pojavljuju kao:

negativne, pa se zovu eksterne disekonomije (negativan uticaj na druge, tj. povećavanje njihovih troškova) i

pozitivne, i tada se nazivaju eksternim ekonomijama (koristi drugima bez naknade).

Javna dobra

11/16/2015 18

Dobra ili usluge koje tržište ne može ili neće obezbijediti,

a koriste svim građanima su javna dobra.

Preciznije, javna dobra predstavljaju dobra/usluge čije su

koristi dostupne cijeloj zajednici bez obzira žele li

pojedinci to dobro ili uslugu koristiti ili ne. Pojedinci ih

besplatno koriste.

Tri temeljna obilježja (čistih) javnih dobara, koja ih razlikuju

od tržišnih dobara, su:

istovremena i besplatna raspoloživost za više korisnika,

nemogućnost isključenja pojedinaca iz upotrebe javnog dobra, i

jednakost potrošnje za sve korisnike.

Globalizacija poslovnih aktivnosti (1)

11/16/2015 19

Pod globalizacijom u ekonomiji se podrazumijeva

relativizacija nacionalnih tržišnih granica i svih barijera.

Uzroke globalizacije možemo podijeliti na:

političko-institucionalne (obuhvataju trgovinske politike,

kontrolu kapitala, imigracijska ograničenja), i

ekonomsko-tehnološko (inovacije u transportu i

komunikacijama).

Globalizacija poslovnih aktivnosti (2)

11/16/2015 20

Društvena globalizacija podstiče stvaranje i djelovanje

multinacionalnih kompanija koje svojom aktivnošću

doprinose nejednakosti.

Politička globalizacija dovodi do gubljenja dijela

suvereniteta nacionalnih država i njegovo prenošenje na

razne političke i druge međunarodne organizacije i

institucije.

U pravnoj sferi globalizacija zahtijeva unificiranje prava i

pravnih sistema, kao i zaštitu prava i imovine

multinacionalnih kompanija i privatnog kapitala, koji

postaje neprikosnovena vrednost.

Globalizacija poslovnih aktivnosti (3)

11/16/2015 21

Kulturna globalizacija podrazumijeva amerikanizaciju kulturnih vrijednosti nacionalnih kultura, s jedne strane, ali, istovremeno i njegovanje sopstvenih kulturnih vrijednosti nacionalnih država.

Sportska globalizacija podrazumijeva razvoj nacionalnih sportova na svim kontinentima, gubljenje nacionalnog identiteta pojedinih sportova i sportskih grana, kao i kretanja sportista na globalnom nivou.

Globalizacija negativno utiče na životnu sredinu, jer dovodi do prekomijernog zagrijavanja zemljine atmosfere, stvaranja ozonskih rupa i uništavanja tropskih šuma.

Uporedo sa procesom globalizacije teče i proces liberalizacije, odnosno proces otvorenosti spoljnotrgovinske razmjene.

Ekonomska globalizacija (1)

11/16/2015 22

Ekonomska globalizacija je „proces pretvaranja zasebnih

nacionalnih privreda u integriranu svjetsku privredu“, a

ispoljava se kao proces rasta međunarodnih tokova roba,

usluga kapitala, ljudi i tehnologije.

Cilj ekonomske globalizacije je jedinstveno tržište bez

barijera, a osnovne karakteristike procesa globalizacije su:

otvorenost;

konkurentnost;

homogenizacija (unifikacija).

Ekonomska globalizacija (2)

11/16/2015 23

Na globalizaciju svjetske privrede, naročito poslije 1960-ih godina uticalo je niz faktora, i to:

1. Stvaranje međunarodnih finansijskih i trgovinskih institucija kao što su GATT, Svjetska banka, Međunarodni monetarni fond, Svjetska trgovinska organizacija, koji su bitno uticali na razvoj svjetske trgovine i finansiranje zemalja u razvoju.

2. Razvoj svjetske trgovine u cijelom XX vijeku, naročito poslije 1950-ih.

3. Stvaranje multinacionalnih korporacija koje su po svojoj ekonomskoj snazi snažnije i bogatije od privreda mnogih zemalja u svijetu;

4. Razvoj svjetskih tržišta kapitala, naročito tržišta finansijskog kapitala.

5. Stvaranje regionalnih trgovačkih blokova u svijetu

Savremeni pravci u međunarodnim

poslovnim aktivnostima

11/16/2015 24

Razvoj globalizacije prouzrokovao je porast konkurencije

na međunarodnom tržištu.

Broj tržišnih učesnika i različite forme organizovanja su

svakodnevno u porastu.

Prema obliku organizovanja, razlikujemo: nacionalna,

multinacionalna, transnacionalna i globalna preduzeća.

Intenziviranje internacionalizacije poslovnih aktivnosti

uticalo je na profilisanje osnovnih obilježja procesa

globalizacije i to globalizacija tržišta; globalizacija poslovnih

aktivnosti; globalizacija konkurencije.

Korporativno udruživanje

11/16/2015 25

Korporacija je najrazvijeniji oblik kapitalističkog

preduzeća.

Jedan je od pravnih oblika trgovačkih društava i ima

brojne prednosti u odnosu na druge pravne oblike

trgovačkih društava.

Korporacija je društvo kapitala, koje do sredstava za

osnivanje i poslovanje dolazi izdavanjem dionica.

Najčešći oblici korporativne saradnje, povezivanja i

udruživanja u savremenoj tržišnoj privredi su: karteli,

koncerni, trustovi, konglomerati i multinacionalne

kompanije.

Kartel

11/16/2015 26

Kartel je formalni sporazum između tržišnih rivala čija je svrha ograničavanje ili potpuno isključivanje tržišnog natjecanja između učesnika sporazuma s ciljem da povećavanjem cijena ostvare dodatni, znatno povećani profit.

Karteli u pravilu nastaju na tržištu na kojem postoji oligopol.

Javni karteli su oni u kojima države utvrđuju pravila koja se odnose na cijene, obim proizvodnje i sl.

Privatni karteli su rezultat tajnog sporazuma preduzetnika na temelju kojega samo njegovi članovi ostvaruju određene uzajamne koristi.

Koncern

11/16/2015 27

Koncern je najviši stepen monopolističkog udruživanja.

To je udruženje pravno samostalnih preduzeća koja su

finansijski podložna određenom zajedničkom vodstvu po

kojem dobivaju i ime.

Nastaje kupovanjem akcija raznih preduzeća,

organizovanjem posebnih društava za učestvovanja i

finansiranje, sporazumima o zajednici interesa.

Nerijetko koncerni obuhvataju preduzeća najrazličitijih

grana industrije, banke, transportne organizacije te

govorimo o vertikalnim koncernima.

Trust

11/16/2015 28

Trust je oblik monopolističke udruženja u kojoj firme

ulaze u fiducijarni odnos, tj. dogovorno prihvaćaju odnos

povjerenja i čvrste povezanosti ostvarujući monopolistički

položaj na tržištu.

Ovaj oblik monopola javlja se kao:

horizontalni trust – udruženje firmi povezanih proizvodnjom

istih proizvoda, i

vertikalni trust – udruženje firmi povezanih komplementarnom

proizvodnjom.

Konglomerat

11/16/2015 29

Konglomerat je organizacijski oblik koncentracije

raznovrsne proizvodnje i kapitala.

Riječ je o preduzetniku ili koncentraciji preduzetnika koji

se bave relativno velikim brojem različitih, najčešće posve

nepovezanim djelatnostima u različitim industrijama

(sektorima), odnosno na različitim tržištima.

Svrha stvaranja konglomerata je smanjivanje rizika, lakši

pristup izvorima finansiranja i učinkovitija alokacija

resursa.

Multinacionalne kompanije

11/16/2015 30

Multinacionalna kompanija predstavlja matično preduzeće

koje:

ostvaruje proizvodnju i druge aktivnosti u inostranstvu preko

sopstvenih ogranaka lociranih u više različitih zemalja;

ostvaruje direktnu kontrolu nad poslovanjem svojih ogranaka u

inostranstvu preko sopstvenih ogranaka smjeđtenih u više

različitih zemalja;

nastoji da ostvari takvu politiku koja će prevazići granice

između zemalja i doprinijeti ostvarenju geocentrične

orijentacije preduzeća.

Klasifikacija multinacionalnih kompanija

11/16/2015 31

Etnocentrične kompanije, gdje je sva moć koncentrisana u

matičnoj zemlji, a aktivnost i odluke upravljača su orijentisane

ka centru kompanije.

Policentrične kompanije, gdje se svaki dio, do određene granice

poistovjećuje sa nacionalnim interesima zemlje kojoj pripada,

odlučivanje je decentralizovano, alokalni kadrovi imaju relativnu

autonomiju.

Geocentrične kompanije karakteriše globalna svjetska

orijentacija, i priznaje se izvijesna autonomija afilijacijama, ali

preovlađuju interesi razvoja cijele kompanije.

Transnacionalne kompanije

11/16/2015 32

Jedna od potpunijih definicija, čiji su elementi sadržani u

brojnim drugim definicijama, transnacionalnu kompaniju

definiše kao matičnu kompaniju koja:

obavlja proizvodnju i druge aktivnosti u svojim sopstvenim

filijalama lociranim u nekoliko različitih zemalja,

ima direktnukontrolu nad poslovnim politikama svojih filijala,

donosi i primjenjuje poslovne strategije u proizvodnji,

marketingu, finansijama i drugim funkcijama koje prevazilaze

nacionalne granice, postajući globalne, tj. orijentisane na cijeli

svijet.

Intrafirmska trgovina

11/16/2015 33

Intrafirmska trgovina je trgovina koja se obavlja u okviru

jedne transnacionalne kompanije, odnosno između njenih

dijelova.

Intrafirmska, odnosno međufirmska razmjena se odvija

između matične kompanije i njenih filijala u inostranstvu.

Tu spada i razmjena robe između samih filijala.

Ukoliko bi se u odnos stavio izvoz ostvaren preko filijale u

inostranstvu prema ukoupno ostvarenom izvozu matične

kompanije, dobio bi se intrafirmski koeficijent.

Transferne cijene

11/16/2015 34

Transferne cijene se pojavljuju u odnosima robne

razmjene između organizacionih dijelova unutar

transnacionalne kompanije ili u razmjeni između

transnacionalne kompanije i njenih ugovornih poslovnih

partnera.

Transferne cijene su tržišne cijene oslobođenje

ekstremnih uticaja konjukturnih tržišnih oscilacija.

Transferne cijene su u funkciji obezbjeđivanja dugoročno

stabilnih ekonomskih relacija između dijelova

transnacionalne kompanije i maksimizacije njenog

ukupnog profita.

Multinacionalne kompanije kao nosioci

globalizacije

11/16/2015 35

Osnovni fenomen savremenih ekonomskih odnosa,

odnosno procesa globalizacije su multinacionalne

kompanije.

Danas u svijetu postoji preko 60.000 multinacionalnih

kompanija.

Tokove međunarodne razmjene definišu upravo

multinacionalne kompanije, a posredstvom filijala razvijau

tendenciju relativnog pada izvoza iz matičnog preduzeća.

Međunarodno kretanje kapitala

11/16/2015 36

Međunarodno kretanje kapitala predstavlja transfer

finansijskih i realnih sredstava između subjekata različitih

zemalja uz realizaciju interesa svih učesnika u tom

procesu.

Tri glavna oblika međunarodnog kretanja kapitala su:

Međunarodno kretanje zajmovnog kapitala;

Portfolio investiranje;

Strane direktne investicije.

Međunarodno kretanje zajmovnog kapitala

11/16/2015 37

U ukupnim međunarodnim kretanjima dugoročnog

kapitala, zajmovni kapital je pretežno imao udio u prvim

decenijama poslije Drugog svjetskog rata

Međutim, njegov udio u ukupnim tokovima kapitala na

svjetskom nivou se vremenom smanjivao, dok je udio

portfolio investicija i stranih direktnih investicija rastao.

Portfolio investicije (1)

11/16/2015 38

Portfolio investicije su oblik dugoročnog investiranja sa

ciljem stvaranja što većeg i sigurnog dohotka. Portfolio

investicije pretpostavljaju ulaganja sa fiksnom kamatom i

bez izraženog rizika ulaganja.

Osnovni cilj investitora je da maksimizira dobit uz

unaprijed poznati rizik, odnosno da uz određenu dobit

ima najmanji rizik.

Portfolio investicije su najčešće u obliku kupovine hartija

od vrijednosti sa fiksnom kamatom izdatih od strane

države ili pojedinih preduzeća.

Portfolio investicije (2)

11/16/2015 39

Osnovni elementi u definisanju razlike između portfolio i

direktnih investicija su pravo kontrole i pravo upravljanja:

o direktnoj stranoj investiciji radi se ako investitor stekne

pravo svojine na osnovu uloga, a time i pravo direktne kontrole

i upravljanja preduzećem.

o portfolio investiciji se radi ako ulog investitora ide samo do

nivoa koji mu ne omogućava pravo kontrole i odlučivanja.

Strane direktne investicije

11/16/2015 40

Posmatrano sa vremenskog aspekta strane direktne investicije spadaju u dugoročno međunarodno kretanje kapitala.

Ako sagledavamo prema ekonomskom kriterijumu, dugoročno kretanje kapitala se ostvaruje u okviru zajmovnog i investicionog kapitala.

Ciljevi međunarodnog kretanja dugoročnog kapitala su određeni mogućnostima i potrebama investiranja u međunarodnim razmjerama i ekonomsko-političkim odnosima u svijetu.

Međunarodno kretanje investicionog kapitala se odnosi na finansiranje: direktnih i portfolio investicija.