Ekonomski horizonti · Ekonomski horizonti Univerziteta u Kragujevcu Ekonomski fakultet Međunarodni uređivački odbor Lubica Bajzikova, Faculty of Management, Comenius

Ekonomskihorizonti

Univerziteta u KragujevcuEkonomski fakultet

Međunarodni uređivački odborLubica Bajzikova, Faculty of Management, Comenius University, Bratislava, SlovakiaMarijan Cingula, Faculty of Economics, University of Zagreb, Zagreb, Croatia Angappa Gunasekaran, University of Massachusetts, Dartmouth, USAHarald Hagemann, University Hohenheim, Germany Svenn Are Jenssen, Bodo Graduate School of Business, University of Nordland, Bodø, NorwayDavorin Kračun, Faculty of Economics and Business, University of Maribor, Maribor, SloveniaPawel Lula, Cracow University of Economics, Cracow, PolandPece Nedanovski, Faculty of Economics, University of Skopje, Skopje, F.Y.R. MacedoniaGoran Putnik, Departmento de Produção e Sistemas, University of Minho, Guimarães, PortugalMatthew Todd Royle, Langdale College of Business, Valdosta State University, Georgia, USAThomas L. Saaty, Joseph M. Katz Graduate School of Business and College of Business Administration, University of Pittsburg, Pittsburg, Pennsylvania, USAAndreas Zins, Department of Tourism and Hospitality Management, Vienna University of Economics and Business Administration, Wien, Austria

Sekretar UredništvaVlastimir Leković

Glavni i odgovorni urednikSlavica P. Petrović

Za IzdavačaDekan, Ljiljana Maksimović

UredništvoZora Arsovski, Ekonomski fakultet Univerziteta u Kragujevcu Srđan M. Đinđić, Ekonomski fakultet Univerziteta u Kragujevcu Milena Jakšić, Ekonomski fakultet Univerziteta u Kragujevcu Nebojša Janićijević, Ekonomski fakultet Univerziteta u BeograduLjubinka Joksimović, Ekonomski fakultet Univerziteta u Beogradu Srđan Marinković, Ekonomski fakultet Univerziteta u Nišu Veljko Marinković, Ekonomski fakultet Univerziteta u Kragujevcu Zorica Mladenović, Ekonomski fakultet Univerziteta u Beogradu Dejan Spasić, Ekonomski fakultet Univerziteta u Nišu Predrag Stančić, Ekonomski fakultet Univerziteta u Kragujevcu

ISSN 1450-863X eISSN 2217-9232 UDC 33 COBISS.SR-ID 158022663

Lektori Marija Janković, Slobodan Rakić

Tehnička pripremaDejan Blagojević

ŠtamparijaInterprint - Kragujevac Tiraž - 200

Časopis se referiše u bazama: EconLit, Cabell’s Directories, EBSCO, ProQuest - ABI/INFORM, Index Copernicus, Ulrich’s Web

...............................................................................................

...............................................................................................KontaktEkonomski fakultet Univerziteta u Kragujevcu, Đ. Pucara 3, 34 000 Kragujevac; Tel. 034 303 546 www.horizonti.ekfak.kg.ac.rs [email protected]

Izdavanje Časopisa finansijski je podržalo Ministarstvo prosvete, nauke i tehnološkog razvoja Republike Srbije Broj: 451-03-1490/2013-14-3

ČASOPIS IZLA ZI TRI PU TA GODIŠNJE - u aprilu, avgustu i decembru

Ekonomskihorizonti

Univerziteta u KragujevcuEkonomski fakultet

UVODNIK

Slavica P. Petrović ..................................................................................................................................................... 175-176.doi:10.5937/ekonhor1403175P

IZVORNI NAUČNI ČLANCI

Ocena efekata međunarodnog poreskog planiranjaSrđan M. Đinđić ........................................................................................................................................................ 177-193.doi: 10.5937/ekonhor1403177D

A crisis and a threat versus the financial security aspects of a going concernJarosław Kaczmarek ................................................................................................................................................ 195-209.doi: 10.5937/ekonhor1403195K

Rebalans portfolija hartija od vrednosti primenom modela Markowitz-a sa kontrolom obima rebalansaMikica Drenovak, Vladimir Ranković .................................................................................................................. 211-223.doi: 10.5937/ekonhor1403211D

Analyzing the efficient market hypothesis with the Fourier unit root tests: Evidence from G-20 countriesFatih Burak Gümüş, Feyyaz Zeren ....................................................................................................................... 225-237.doi: 10.5937/ekonhor1403225G

PREGLEDNI ČLANCI

Nekonzistentna primena Međunarodnih standarda finansijskog izveštavanjaVladimir Obradović .................................................................................................................................................. 239-251.doi: 10.5937/ekonhor1403239O

SADRŽAJ

Volumen 16 Sveska 3 Septembar - Decembar 2014.

Ključni aspekti kreiranja i primene jednačina vremena u obračunu troškova

Mirjana Todorović ..................................................................................................................................................... 253-264.doi: 10.5937/ekonhor1403253T

PRIKAZ KNJIGE

Belch, G. E., & Belch, M. A. (2012). Advertising and Promotion: An Integrated Marketing Communications Perspective. New York, NY: McGraw Hill.Katarina Radaković ................................................................................................................................................... 265-267.doi:10.5937/ekonhor1403265R

PREDMETNI INDEKS

Slavica P. Petrović ........................................................................................................................................................269-273 .doi:10.5937/ekonhor1403269P

PREGLED AUTORA I NASLOVA .............................................................................................................................275-276 .doi:10.5937/ekonhor1403275U

Ekonomski horizonti, Septembar - Decembar 2014, Volumen 16, Sveska 3, 175 - 176 © Ekonomski fakultet Univerziteta u KragujevcuUDC: 33 ISSN: 1450-863 X www. ekfak.kg.ac.rs

UDK: 050.432:330.11doi: 10.5937/ekonhor1403175P

Korespondencija: S. P. Petrović, Ekonomski fakultet Univerziteta u Kragujevcu, Đ. Pucara 3, 34000 Kragujevac, Srbija; e-mail: [email protected]

Uz nastojanja Uredništva Časopisa usmerena na unapređivanje kvaliteta objavljenih priloga i povećavanje vidljivosti Časopisa njegovim uključivanjem u svetski referentne baze naučnih časopisa: EconLit, EBSCO, Cabell’s Directories, ProQuest ABI/INFORM, Index Copernicus, Ulrich’s Web, posebno - u vezi sa otvorenošću Časopisa za naučne priloge iz inostranstva - ukazujemo na to da je u Volumenu 16, Sveske 1, 2 i 3, Godište 2014 Ekonomskih horizonata, nakon dvostruko anonimnog recenziranja i revizije rukopisa, publikovano šest izvornih naučnih članaka autora iz inostranstva.

Domaću i inostranu akademsku zajednicu obaveštavamo da su Ekonomski horizonti pozitivno ocenjeni u Index Copernicus Journals Master List 2013, i, u odnosu na ICV (Index Copernicus Value) u 2012. godini (4.71), dobili ocenu 5.65.

Sveska 3 Volumen 16 Godište 2014 naučnog časopisa Ekonomski horizonti sadrži četiri izvorna naučna i dva pregledna članka, prikaz knjige, Predmetni indeks članaka publikovanih u Časopisu u 2014, i Pregled autora i naslova svih priloga objavljenih u Ekonomskim horizontima, u 2014.

Polazeći od relevantne činjenice da se u uslovima rastuće složenosti međunarodnih ekonomskih odnosa posebno apostrofira značaj internacionalnog aspekta oporezivanja korporativnog sektora, Srđan M. Đinđić kritički ocenjuje složene efekate odlaganja repatrijacije i realokacije međunarodnog dohotka, i efekte reformskih tendencija u zemljama Evropske unije (EU) na domete međunarodnog poreskog planiranja u Republici Srbiji (RS). U istraživačkom procesu su

potvrđene tri hipoteze: a) između dužine perioda odlaganja repatrijacije međunarodnog dohotka u matičnu kompaniju u zemlji rezidenstva i efektivnog poreza koji plaća rezidentna transnacionalna korporacija (TNK) postoji inverzan odnos; b) intenzitet međunarodne realokacije dohotka je u funkciji veličine međunarodnih razlika u zakonskim stopama poreza na dohodak korporacija; i c) prilikom oporezivanja TNK, odnosno, njihovih filijala, svako redizajniranje poreza na dohodak korporacije u zemlji destinacije mora biti integralno posmatrano sa korespondentnim poreskim rešenjima u zemljama rezidenstva TNK.

Pretpostavljajući da korporativna kriza predstavlja inherentno određenje poslovnih aktivnosti i komponentu procesa upravljanja rizikom u savremenom turbulentnom poslovnom okruženju, Jarosław Kaczmarek istražuje fenomen poslovnog neuspeha i procenjuje stepen finansijske sigurnosti industrijskih preduzeća u Poljskoj, tokom perioda ekonomske transformacije (1990-2013), posebno izdvajajući globalnu ekonomsku krizu (2007-2013). Nakon identifikovanja tipova kriza i njihovih uzroka, kvantifikovani su simptomi pogoršavanja finansijskih uslova. Empirijski je izmeren stepen finansijske sigurnosti industrijskih preduzeća u Poljskoj, trendova i dinamike promena, i odgovarajućih međuzavisnosti. Uz prezentiranje karakteristika industrijskih mezostruktura, potvrđeno je da stepen finansijske sigurnosti može biti shvaćen kao relevantan simptom promena u makroekonomskim poslovnim ciklusima.

Polazeći od uvida da je svrha periodičnog rebalansa porfolija hartija od vrednosti unapređivanje performansi postojećeg portfolija kroz njegovo prilagođavanje tržišnim okolnostima, Mikica Drenovak i Vladimir Ranković testiraju dve strategije rebalansa portfolija hartija od vrednosti - jedna strategija je

UVODNIK

176 Ekonomski horizonti (2014) 16(3), 175 - 176

zasnovana na optimalnoj vrednosti tržišnog rizika, a druga na optimalnom odnosu rizika i prinosa. Kao kriterijum za inicijalnu portfolio alokaciju i rebalans tokom posmatranog perioda, upotrebljena je optimalna volatilnost ili Sharpe-ov količnik. Kroz istraživački proces su potvrđene dve hipoteze: a) primenom periodične minimizacije volatilnosti dobija se portfolio sa boljim parametrima rizika u odnosu na izabrane repere, i b) primenom periodične maksimizacije Sharpe-ovog količnika dobija se portfolio sa većim Sharpe-ovim količnikom u odnosu na izabrane repere.

Oslanjajući se na tvrdnju da Hipoteza o efikasnom tržištu predstavlja jednu od najvažnijih teorija u oblasti finansija, i jednu od najznačajnijih istraživačkih oblasti kako za razvijene, tako i za berze u razvoju, Fatih B. Gümüş i Feyyaz Zeren testiraju Hipotezu o slučajnom hodu za berze zemalja Grupe 20. Nakon određivanja linearnosti serija, Fourier ADF test jediničnog korena je primenjen na berze sa linearnom, a za berzu Japana, kao jedinu berzu sa nelinearnom strukturom, upotrebljen je Fourier KSS test jediničnog korena. Pokazano je da je Hipoteza o efikasnom tržištu validna za devet od sedamnaest zemalja, i to zemalje sa razvijenim privredama i berzama.

Složeni proces prerastanja Međunarodnih standarda finansijskog izveštavanja (the International Financial Reporting Standards - IFRS) u jedinstveni globalni jezik finansijskog izveštavanja praćen je relevantnim problemom njihove nekonzistentne primene u različitim zemljama, odnosno, rezultirajućim negativnim konsekvencama po globalnu uporedivost finansijskih izveštaja. Kao glavne uzročnike nekonzistentnosti računovodstvenih praksi, Vladimir Obradović razmatra fleksibilnost odredaba IFRS,

modifikacije prilikom njihove ugradnje u nacionalne regulatorne okvire, i raznolikost i nejednaku efikasnost nacionalnih mehanizama za njihovo nametanje i superviziju primene.

Nakon preliminarnog određivanja jednačina vremena kao matematičke osnove obračuna troškova po aktivnostima zasnovanog na vremenu (Time-Driven Activity Based Costing - TDABC), Mirjana Todorović razmatra bitne aspekte kreiranja jednačina vremena i obračuna troškova, pitanja primene višestrukih faktora trajanja aktivnosti u jednačinama vremena, moguće greške u jednačinama vremena. U istraživačkom procesu je potvrđena hipoteza da primena jednačina vremena u TDABC sistemu omogućava precizniji obračun troškova i obezbeđuje pojednostavljenje procedure obračuna troškova uz prihvatljiv odnos troškovi/profitabilnost.

Takođe, ova Sveska Časopisa sadrži prikaz Katarine Radaković monografije: Belch, E. G., & Belch, M. A. (2012). Advertising and Promotion: An Integrated Marketing Communications Perspective. New York, NY: McGraw Hill.

Prilika je da se u ime Uredništva Časopisa i u svoje ime zahvalim, pre svega, autorima priloga objavljenim u ovoj Svesci Časopisa. Istovremeno, posebnu zahvalnost dugujemo recenzentima na uloženom trudu i konstruktivnim i kritičkim komentarima i uputstvima autorima podnetih rukopisa.

Uz detaljan Predmetni indeks članaka publikovanih u Časopisu u 2014, ova Sveska sadrži Pregled autora i naslova svih priloga objavljenih u Ekonomskim horizontima, u 2014.

Slavica P. Petrović je redovni profesor na Ekonomskom fakultetu Univerziteta u Kragujevcu. Doktorirala je u oblasti poslovne ekonomije i menadžmenta, na Ekonomskom fakultetu Univerziteta u Beogradu. Ključne oblasti njenog naučnog interesovanja i rada su sistemsko mišljenje, sistemske metodologije strukturiranja upravljačkih problemskih situacija, soft i kritički management science, metodologija naučnog istraživanja.

Glavni i odgovorni urednikSlavica P. Petrović


Izvorni naučni članakUDK: 336.221:334.726; 336.227.1/.2

doi: 10.5937/ekonhor1403177D

UVOD

Globalizacija je proces širenja registrovane poslovne aktivnosti van nacionalnih granica. Transnacionalne korporacije (TNK) i multinacionalne korporacije (MNK) „ne poznaju“ nacionalne granice i obavljaju prekogranične poslovne operacije na multinacionalnom nivou. Međunarodno oporezivanje, tj. korpus pravila koji reguliše oporezivanje dohotka iz stranog izvora rezidenta i domaćeg dohotka nerezidenta, inspirisan

je ublažavanjem i/ili eliminisanjem međunarodnog dvostrukog oporezivanja, koje postoji zbog sukoba između zemlje rezidentstva TNK i zemlje destinacije kapitala oko podele poreskog „plena“. Matična kompanija registruje sedište centralnog menadžmenta u zemlji rezidentstva, dok posredstvom filijala realizuje prekogranične operacije širom sveta. Realizacija biznis operacija generira preklapanje kompetencija između involviranih nacija.

Koja nacionalna poreska jurisdikcija ima pravo da oporezuje međunarodnu poresku osnovicu (međunarodni dohodak), koji segment međunarodne poreske osnovice i po kojoj stopi? Ovo pitanje se

OCENA EFEKATA MEĐUNARODNOG PORESKOG PLANIRANJA

Srđan M. Đinđić*Ekonomski fakultet Univerziteta u Kragujevcu

U ovom radu valorizujemo efekte osnovnih instrumenata međunarodnog poreskog planiranja, koji se odnose na efekte odlaganja repatrijacije međunarodnog dohotka, efekte realokacije međunarodnog dohotka i efekte tekućih i perspektivnih reformskih tendencija u zemljama članicama Evropske unije (EU) na domete međunarodnog poreskog planiranja u Republici Srbiji (RS). Transnacionalna korporacija (TNK) može da, osmišljenim restrukturiranjem globalnih poslovnih transakcija, ostvari „ekstra“ smanjenje efektivnog poreskog tereta, u komparaciji sa nivoom poreskog tereta koji je standardno predviđen u okviru oficijelno ustanovljene procedure međunarodnog oporezivanja (OECD). Sve dok postoje razlike u stopama poreza na dohodak korporacije između zemalja, postoji realan podsticaj za TNK da lociraju svoj dohodak u zemljama sa niskim porezima, a svoje troškove u zemljama sa visokim porezima. Aktuelne reformske tendencije u EU dvostrano utiču na domete poreskog planiranja u RS, u formi atraktiviziranja neporeskih instrumenata za unapređenje konkurentnosti privrede RS, i u formi prolongiranja međunarodnog pritiska na budžet RS.Ključne reči: međunarodno oporezivanje, međunarodno poresko planiranje, transnacionalna korporacija, repatrijacija međunarodnog dohotka, realokacija međunarodnog dohotka

JEL Classification: H25, F23

* Korespondencija: S. M. Đinđić, Ekonomski fakultet Univerzi- teta u Kragujevcu, Đ. Pucara 3, 34000 Kragujevac, Srbija; e-mail: [email protected]


postavlja u ambijentu globalne poreske disharmonije, odnosno, u ambijentu različitih nacionalnih sistema, metoda i principa oporezivanja korporativnog sektora. Poreska disharmonija utiče na efikasnost i pravičnost međunarodnog oporezivanja, ali predstavlja i elementarnu pretpostavku za aktiviranje međunarodnog poreskog planiranja od strane TNK (MNK). Drugim rečima, markiramo činjenicu da su disharmonija aktuelne procedure međunarodnog oporezivanja i međunarodno poresko planiranje komplementarni sadržaji.

Predmet ovog rada je međunarodno poresko planiranje, odnosno, razmeštanje globalnih poslovnih transakcija TNK ili MNK u cilju minimalnog iznosa plaćenih poreza, drugim rečima, u cilju maksimalnog neto dohotka na nivou TNK (MNK). Instrumentarij i razmere poreskog planiranja osciliraju u zavisnosti, pre svega, od karaktera registrovane delatnosti TNK (MNK) i karakteristika organizacione strukture, odnosno, od mesta prebivališta centralnog menadžmenta i poreskih autentičnosti zemalja u kojima su filijale locirane.

Ključni inicijatori analitičkih dilema u oblasti disharmoničnog međunarodnog oporezivanja su:

• repatrijacija dohotka iz stranog izvora u zemlju rezidentstva, kada je problematičan momenat repatrijacije, i

• postupak alokacije, odnosno, realokacije dohotka i troškova na različite prekogranične destinacije, kada je problematična kombinovana primena transferne cene, tj. cene koju jedan zavisan entitet naplaćuje drugom za međukompanijske transakcije unutar TNK (MNK), i korektivnog principa „van dohvata ruke“ (arm’s length principle - ALP princip), tj. principa oporezivanja koji međukompanijske transakcije, transakcije između povezanih domaćih i stranih entiteta, hipotetički tretira kao da su u pitanju transakcije između nepovezanih entiteta.

Cilj ovog rada je prezentiranje rezultata istraživanja u domenu tri težišna pitanja: Kako momenat repatrijacije međunarodnog dohotka utiče na visinu poreskog tereta TNK (MNK)? Kako realokacija međunarodnog dohotka utiče na visinu poreskog tereta TNK

(MNK)? Kako aktuelne i perspektivne reformske tendencije u zemljama članicama EU utiču na domete međunarodnog poreskog planiranja u Republici Srbiji?

Na osnovu deskripcije predmeta i cilja istraživanja, formulisane su tri bazne hipoteze:

H1: Postoji inverzan odnos između perioda odlaganja repatrijacije međunarodnog dohotka u matičnu kompaniju TNK u zemlji rezidentstva, na jednoj strani, i efektivnog poreza koji plaća rezidentna TNK, na drugoj strani.

H2: Intenzitet međunarodne realokacije dohotka je u funkciji veličine međunarodnih razlika u zakonskim stopama poreza na dohodak korporacije.

H3: Prilikom oporezivanja transnacionalnih korporacija, odnosno, njihovih filijala, svako redizajniranje poreza na dohodak korporacije u zemlji destinacije mora biti integralno posmatrano sa korespodentnim poreskim efektima u zemljama rezidentstva TNK.

Za potrebe istraživanja efekata međunarodnog poreskog planiranja koristi se standardna metodologija, koju favorizuju respektabilne institucije i profesionalni autoriteti. Za valorizaciju ciljne funkcije TNK, primenjuje se metod sadašnje vrednosti neto dohotka, poreskih troškova i poreskih ušteda (Hyman, 2011, 199; Schreiber, 2013, 27-32; OECD, 2014, 1-7). Za postupak analize i/ili korekcije transfernih cena, relevantan je reprezentativan tradicionalan metod uporedive cene na tržištu (OECD, 2010b, 64; UN, 2013, 196-197; Službeni glasnik Republike Srbije, 61/2013, 8/2014, 5).

Rad je strukturiran u osam delova. Drugi deo rada je posvećen deskripciji geneze ključnih događaja, stanja i perspektivnih tendencija u domenu međunarodnog oporezivanja. U trećem delu rada analizirane su performanse alternativnih sistema međunarodnog oporezivanja i raspoloživih metoda za ublažavanje ili eliminisanje međunarodnog dvostrukog oporezivanja. U četvrtom delu rada je prezentirana metodologija koja je korišćena za valorizaciju efekata međunarodnog poreskog planiranja. Peti, šesti i sedmi deo rada sadrže rezultate istraživanja efekata međunarodnog poreskog planiranja, koji se respektivno odnose na efekte

S. M. Đinđić, Ocena efekata međunarodnog poreskog planiranja 179

odlaganja repatrijacije međunarodnog dohotka, efekte realokacije međunarodnog dohotka i efekte tekućih i perspektivnih reformskih tendencija u zemljama članicama EU na domete međunarodnog poreskog planiranja u Republici Srbiji. U osmom delu rada dati su zaključci.

GLOBALNI PORESKI PEJZAŽ

Komentarišući međunarodni poreski sadržaj u intervalu prvih decenija XXI veka, ekvivalent za svetski poreski sistem je svetska poreska disharmonija. Procedura međunarodnog oporezivanja „stoji“ na tri fundamentalna koncepcijsko-metodološka stuba. Prvi stub je valorizacija: Međunarodne ekonomske aktivnosti se mogu valorizovati. Drugi stub je identifikacija: Transnacionalne i multinacionalne korporacije i njihove planetarno raspoređene filijale mogu se identifikovati. Treći stub je teritorija: Porezi se mogu razrezati u skladu sa tokovima ekonomske aktivnosti na teritoriji konkretne zemlje. Gde se stvara dodata vrednost? Kako treba operacionalizovati pravičnu podelu međunarodne poreske osnovice, međunarodnog dohotka, između zemalja čija se prava na oporezivanje međusobno preklapaju?

OECD model konvencije o oporezivanju dohotka i kapitala, Biznis profiti (član 7) i Povezana preduzeća (član 9), favorizuje kombinaciju metoda separatnog oporezivanja i pratećeg ALP principa, kao međunarodnu normu za alokaciju dohotka između domaćih i stranih filijala date TNK/MNK (OECD, 2010a; 2010b). Međutim, metod je u biti aproksimativan, a često i sasvim neupotrebljiv. Prema unikatnoj analizi implikacija ALP principa (Devereux & Keuschnigg, 2009, 31), ALP cene se sistematski razlikuju od cena nezavisnih entiteta, što je indiktor prisustva poreske evazije i međunarodnog dvostrukog oporezivanja. Primena ALP ugrožava poslovne aktivnosti TNK/MNK, smanjujući kapacitet zaduživanja i investiranja stranih filijala, i narušava izbor forme organizovanja investicionog nastupa na svetskom tržištu. Iako ALP povećava javne prihode u zemlji rezidentstva matične kompanije, veći je gubitak blagostanja u zemlji gde je njena filijala locirana, u zemlji destinacije kapitala.

OECD je krajem XX veka, skoro istovremeno sa EU (European Commission, 1998), identifikovala ključne faktore „štetne poreske konkurencije“, odnosno, agresivnog poreskog planiranja (OECD, 1998, 25-35). Tokom prve decenije XXI veka, OECD je bila prepoznatljiva po zahtevu za ukidanjem preferencijalnih režima za entitete iz oblasti finansijskih usluga. U pogledu karaktera problema koji su danas na dnevnom redu, OECD reaktivira rešavanje četiri centralna pitanja koja su 1998. godine bila u početnoj fazi, ali su u međuvremenu evoluirala, uz izvesna „nova“ pitanja za koja su obostrano zaslužni dinamična globalizacija i tehnološko-telekomunikacioni razvoj:

• uspostavljanje koherentnog međunarodnog oporezivanja korporativnog dohotka;

• potpuno obnavljanje efekata i beneficija međunarodnih standarda;

• obezbeđivanje transparentnosti, uključujući promociju izvesnosti i predvidivosti; i

• sa stanovišta usaglašenih poreskih pravila, potrebna je brza implementacija odgovarajućih mera (OECD je 4 centralna cilja strukturirala u 15 subcentralnih ciljeva, čije je rešavanje postdatirano na septembar 2014. godine i oktobar 2015. godine (OECD, 2013a, 3; OECD, 2013b, 15-25).

Permanentnu aktuelnost ostvaruju pitanja izbegavanja poreza. OECD i G-20 razvijenih nacija su markirale zemlje „poreskog raja“ i precizno ih grupisale prema geografskoj lokaciji (Gravelle, 2013, 3), dok se unikatna poreska pozicija Švajcarske, donedavno, uopšte nije apostrofirala. Federalna stopa u Švajcarskoj je 8.5% neto dohotka. Kombinovana kantonalna i lokalna stopa varira od oko 12% (Kanton Lucerne) do 24% (Kanton Ženeva), sa prosečnom stopom od oko 18%. Ključna specifičnost je poresko podsticanje holding kompanija (kvalifikovane kompanije plaćaju samo federalni porez 8.5% (Deloitte Touche Tohmatsu Limited, 2013, 2; 6). Ovakav koncept naglašava međunarodnu konkurentnost Švajcarske, koja se ispoljava u formi realokacije sedišta ne samo MNK iz SAD-a u Švajcarsku (Foster Wheeler, Philip Morris, Transocean, Tyco International, Weatherford), već i sedišta MNK EU (Amgen, Cargill, Chiquita, E-Bay,


Kraft Foods, McDonalds, Monsanto, Pfizer and yahoo) (Steimle, 2014, 3).

Međunarodnim oporezivanjem ne rukovode multilateralni ugovori, već dominiraju bilateralni ugovori: koji per se ukazuju na limitiranje, lokalizaciju međunarodne saradanje, i koji su komplementarni krunskom međunarodnom pravilu da ne postoje konzistentna pravila međunarodnog oporezivanja. Egzistiraju nacionalni poreski principi, koji se potom primenjuju na internacionalne aktivnosti. Usaglašena pragmatična pravila ne samo da prethode principima međunarodnog oporezivanja, već i rezultati takvih pravila moraju biti prihvatljivi za sve respektabilne zemlje, tj. pravila moraju biti saglasna Big boys rule (Bird & Mintz, 2003, 426).

Globalno tržište je „preplavila“ nematerijalna aktiva. Samo nakon godinu dana od donošenja ključnih, još uvek važećih, dokumenata OECD (OECD, 2010a; 2010b), saopšteno je oficijelno obrazloženje, autorizovano od strane direktora Centra za poresku politiku i administraciju u OECD, C. Silberztein (2011, 3), da je pitanje dematerijalizacije daleko od definitivnog rešenja:

„Brojna specifična pitanja za nematerijalnu aktivu su ostala po strani u reviziji Smernica OECD za primenu pravila o transfernim cenama za multinacionalna preduzeća i poreske administracije iz 2010. godine. Složenost problema dovodi do monetarno značajnih nesuglasica povodom transfernih cena širom sveta, sa rizicima dvostrukog oporezivanja ili odsustva oporezivanja.”

Od kada je biznis prvobitno kročio u digital economy i započeo realizaciju e-commerce, značenje pojmova: valorizacija, identifikacija i teritorija je aproksimativno definisano. Vizuelizacija stvarnosti kazuje da tone fundament aktuelnog svetskog poreskog sadržaja.

Komentarišući 28 nacionalnih poreskih sistema Evropske unije u intervalu prvih decenija XXI veka, ne iznenađuje opis poreske situacije u Uniji kao poreski disharmoničan, kao što ne iznenađuje ni da institucionalni i biznis lideri kontinuirano traže put prema efikasnijem, nadnacionalnom, evropskom modelu, prema tretiranju grupe povezanih entiteta, koji realizuje i integriše biznis širom EU, kao

„evropske TNK/MNK“, a ne kao holandske, italijanske ili austrijske korporacije, na primer, koja posluje kao separatni entitet u preostalim članicama EU.

Da bi opisali evropski pejzaž za poresku reformu, varijacije u stopama i, pre svega, osnovicama poreza na dohodak korporacije su tako velike da je nemoguće prepoznati zajednički imenitelj između središnjih elemenata osnovice. Trinaest novih članica jesu smanjile prosečan nivo stope, ali su i povećale varijacije u sistemima oporezivanja dohotka.

Evropska unija se kreće u novom, angloameričkom poreskom smeru i rezonuje: transnacionalna (multinacionalna) korporacija Evropske unije treba da, koristeći samo jedan, evropski set poreskih pravila izračuna samo jednu, evropsku poresku osnovicu, zajedničku konsolidovanu osnovicu poreza na dohodak korporacije (Common Consolidated Corporate Tax Base - CCCTB), koju bi potom podelila između zemalja članica u kojima su locirane filijale evropske multinacionalne korporacije, prema unapred utvrđenoj formuli za raspodelu. Istovremeno, poput uzornog rešenja, fleksibilnost sistema se održava ostavljanjem odluke o poreskoj stopi u rukama 28 nacija, koju će pojedine zemlje članice EU autonomno ustanoviti i primenjivati na svoj deo ukupnog dohotka multinacionalne korporacije ostvarenog na nivou Evropske unije.

Zašto je usporen reformski tok od separatnog ka unitarnom oporezivanju? Zbog radikalnosti promene, jer predstavlja raskid sa stoletnom evropskom poreskom tradicijom, i zbog kompleksnosti promene. Metodi oporezivanja su nesavršene zamene za ideal koji je teško postići i u teoriji, i u praksi. Da bi biznis bio integrisan, unitaran mora postojati tok vrednosti između povezanih entiteta; međutim, tok vrednosti nije lako pratiti duž neprozirnih odaja evropskog, svetskog poreskog sistema, specijalno zbog sklonosti korporativnog menadžmenta ka poreskom planiranju, dokazujući svoju inventivnost i ekspertsku superiornost u odnosu na poreske urede i njihove preteće kontrolno-revizorske i monitoring akcije.

Tradicionalni evropski metod, metod separatnog oporezivanja, zahteva da rezidentna transnacionalna (multinacionalna) kompanija izračuna posebnu


poresku osnovicu u svakoj zemlji članici Evropske unije za svaku stranu filijalu unutar povezane grupe, ali tako kao da je svaka strana filijala nezavisan entitet koji samostalno funkcioniše na tržištu Evropske unije, čime se upada u normativnu zamku sopstvenog normativnog protokola.

Metod unitarnog oporezivanja zahteva da rezidentna multinacionalna korporacija utvrđuje i raspodeljuje jednu poresku osnovicu, prema udelima koje zavisne filijale ostvare u ukupnoj biznis aktivnosti, pri čemu su udeli demonstrirani trijadom kriterijuma: vlastitom veličinom raspoložive materijalne imovine, angažovane radne snage i prihoda od prodaje (European Commission, 2011, 49).

Gde je izvorište, a gde motivacija za implementaciju nove, reformske ideje? Unitarno oporezivanje je potpuno nov metod za EU kao ekonomski integrisanu celinu. Međutim, Španija je koristila unitarno oporezivanje do sredine dvadesetog veka, u cilju oporezivanja stranih preduzeća. Nemačka koristi metod formule za lokalni porez u sferi trgovine, local trade tax (Schon, 2010, 78). Evropska komisija gleda na angloamerički pristup oporezivanju, u ovom slučaju multidržavnih korporacija SAD, kao logičan smer razvoja oporezivanja transnacionalnih (multinacionalnih) korporacija u Evropskoj uniji (o specifičnostima poreskih sistema SAD i Kanade videti u: Repetti, 2010; Arnold, 2010). Poreska istorija SAD i Kanade ilustruje da su usvajanjem „novog“ metoda uspešno rešile tipične „stare“ poreske probleme: (a) višestrukost poreskih sistema, 50 državnih sistema u SAD, odnosno, 28 nacionalnih sistema u Evropskoj uniji; (b) odsustvo kompenzacije prekograničnih gubitaka; (c) eliminisanje potrebe preciziranja transfernih cena za međukompanijske transakcije koje su Ahilova peta separatnog oporezivanja.

Disharmonija međunarodnog oporezivanja je matrica za formulisanje osnovnih pretpostavki ovog rada:

• postoji inverzan odnos između perioda odlaganja repatrijacije međunarodnog dohotka u matičnu kompaniju TNK u zemlji rezidentstva, na jednoj strani, i efektivnog poreza koji plaća rezidentna TNK, na drugoj strani;

• intenzitet međunarodne realokacije dohotka je u funkciji veličine međunarodnih razlika u zakonskim stopama poreza na dohodak korporacije; i

• prilikom oporezivanja transnacionalnih korporacija, odnosno, njihovih filijala, svako redizajniranje poreza na dohodak korporacije u zemlji destinacije mora biti integralno posmatrano sa korespodentnim poreskim efektima u zemljama rezidentnosti TNK.

SISTEMI MEĐUNARODNOG OPOREZIVANJA

Nacionalne kompanije verifikuju poslovnu afirmaciju u okviru državnih granica, što je multidimenzionalni limitirajući faktor za maksimiranje sadašnje vrednosti neto dohotka. „Lokalnim“ preduzećima nije, između ostalog, na raspolaganju korpus poreskih preferencija koji je isključiva privilegija standardne procedure međunarodnog oporezivanja. TNK i MNK prvenstveno realizuju poslovne operacije na integrisanom svetskom tržištu proizvoda i usluga. Paralelno sa primamljivim makroekonomskim i mikroekonomskim koristima, katalizator međunarodnog poslovnog nastupa često je poreske provenijencije, zbog poželjnih posledica na investicije, na neto dohodak, na trade name. U fokusu je reagibilnost centralnog menadžmenta TNK na različit dizajn poreza na dohodak korporacije u različitim zemljama, na disharmoničnost međunarodnog oporezivanja.

Transnacionalne korporacije i njihove filijale predstavljaju „grupu povezanih društava“. Povezane entitete originalno karakteriše konfrontacija između formalne nezavisnosti, pošto filijale formalno funkcionišu kao samostalni privredni subjekti u zemljama destinacije, i faktičke zavisnosti, zbog faktičke konvergencije ekonomskih ciljeva i moći odlučivanja, koje projektuje centralni menadžment matičnog entiteta u zemlji rezidentstva. (Svi oblici organizovanja povezanih društava, u formi koncerna, holding ili društva sa uzajamnim učešćem u kapitalu, spadaju u statusne forme koncentracije, čija je karakteristika ekspanzivnost i širenje izvan državnih


granica, Službeni glasnik Republike Srbije, 36/2011; 9/2011, Zakon o privrednim društvima čl. 550, 551). Globalizacija, kao sinonim za rast međunarodne trgovine, tokova kapitala, rada i dohotka, praktično znači da su kompanije poreski obveznici različitih zemalja. U okruženju otvorenih ekonomija, preklapanje nacionalnih poreskih jurisdikcija i kompetencija apostrofira krupno pitanje eliminisanja i/ili ublažavanja međunarodnog dvostrukog oporezivanja.

Ko ima pravo na oporezivanje dohotka pojedinih kompanija disperziranih širom sveta? Globalni poreski sadržaj je disharmoničan, zato što postoje dva alternativna sistema međunarodnog oporezivanja korporativnog dohotka i četiri alternativna metoda za eliminaciju/ublažavanje međunarodnog dvostrukog oporezivanja. Prvi je globalni sistem koji, baziran na konceptu svetskog dohotka, znači da zemlja rezidentstva ima pravo da oporezuje celokupan, „svetski“ dohodak rezidentnih korporacija, bez obzira na to da li dohodak potiče iz domaćeg ili stranog izvora. Drugi je teritorijalni sistem koji, baziran na konceptu destinacije, znači da zemlja izvora dohotka ima pravo da oporezuje celokupan dohodak koji nastaje u okviru njenih državnih granica, bez obzira na to da li primalac dohotka ima prebivalište (sedište) na njenoj državnoj teritoriji, ili izvan njene teritorije. Tokom međunarodnog procesa oporezivanja korporativnog sektora, svaka zemlja se može naći u dve oponentne poresko-investicione uloge, u ulogama zemlje rezidentstva i zemlje destinacije.

Iako zemlje teže ostvarenju standardnih ciljeva poreske politike, pre svega, izgradnji pravičnog poreskog sistema i postizanju efikasne međunarodne alokacije kapitala, u kontekstu maksimizacije svetskog ili nacionalnog dohotka, načini i kriterijumi za njihovo ostvarenje se razlikuju. Zbog toga, međunarodno oporezivanje natkriljuje imperativ koordinacije nacionalnih pravila oporezivanja. Kako zemlja rezidentstva može reagovati na prethodni porez zemlje destinacije, u cilju ublažavanja i/ili eliminacije međunarodnog dvostrukog oporezivanja? Raspoloživa su četiri metoda, od kojih je prvi važan za ovaj rad, zato što je prisutan u praksi pojedinih zemalja, na primer, u USA, Japanu, UK, Irskoj, Republici Srbiji (Russo, 2007, 65).

Po prvom metodu, zemlja rezidentstva može odobriti „kredit za strani porez na dohodak“ koji je plaćen u zemlji destinacije, u punom ili delimičnom iznosu, čime priznaje strani porez kao svoj porez. Ovaj metod je zasnovan na argumentu da, sa međunarodnog stanovišta, poreska pravičnost podrazumeva da je strani porez zemlje destinacije jednako vredan domaćem porezu zemlje rezidentstva.

Po drugom metodu, zemlja rezidentstva može izuzeti strani dohodak iz procesa oporezivanja, čime se faktički odriče mogućnosti oporezivanja repatriranog stranog dohotka. Po trećem metodu, zemlja rezidentstva može zabraniti bilo kakav odbitak prethodno plaćenog stranog poreza u zemlji destinacija, i primeniti sopstveni porez na repatrirani strani dohodak na bruto osnovi, neto dohodak uvećan za porez zemlje destinacije. Po četvrtom metodu, zemlja rezidentstva može razrezati sopstveni porez na repatrirani strani dohodak na neto osnovi, smatrajući da je strani porez „dedukcija“ od poreske osnovice. Ovaj metod je zasnovan na argumentu da, sa nacionalnog stanovišta, strani porez zemlje destinacije predstavlja trošak za rezidentnog poreskog obveznika.

METODOLOGIJA

Prekogranične poslovne transakcije se tretiraju pomoću dva alternativna sistema međunarodnog oporezivanja, koji mogu biti operacionalizovani posredstvom navedena četiri alternativna metoda za izbegavanje međunarodnog dvostrukog oporezivanja. Za ovaj rad su važni globalni sistem međunarodnog oporezivanja i metod kredita za strani porez.

Transnacionalna korporacija (TNK) je korporacija koja istovremeno obavlja međunarodnu poslovnu aktivnost u više različitih zemalja. Za ovaj rad je važna TNK koju konstituiše jedna matična kompanija, odnosno, jedan centralni menadžment u zemlji rezidentstva (MKR), i jedna strana filijala, odnosno, jedna formalno nezavisna kompanija, zato što posluje prema zakonima strane zemlje u kojoj je osnovana, prema zakonima zemlje destinacije kapitala (SFD).

Centralni menadžment TNK sprovodi jedinstvenu poslovnu strategiju na jedinstvenom svetskom tržištu,


uključujući domaće tržište u zemlji rezidentstva. Ciljna funkcija TNK je strukturiranje transakcija u pravcu maksimiranja sadašnje vrednosti neto dohotka na nivou TNK. Poreski sistem je ne neutralan, zato što je porez faktor poslovnog odlučivanja, drugim rečima, valorizacija sadašnje vrednosti neto dohotka mora da inkorporira sve poslovne rashode i poslovne prihode, uključujući poreske troškove i poreske uštede kao rezultante međunarodnog poreskog planiranja.

Sadašnja vrednost neto dohotka na nivou TNK i/ili na nivou njenih konstituenata, kao pokazatelj sadašnje vrednosti poslovnog rezultata posle plaćanja poreza na dohodak korporacije, utvrđuje se na osnovu formule (1) (Hyman, 2011, 199; Schreiber, 2013, 27-32; OECD, 2014, 1-7):

SVND = ∑t=0

n NDt

(1+ i )t

(1)

gde je SVND sadašnja vrednost neto dohotka (NDt) koji je ostvaren na svetskom tržištu tokom pojedinih fiskalnih godina, t, za posmatrani period od n godina. Izračunavanje sadašnje vrednosti neto dohotka baziramo na standardnoj pretpostavci finansijske analize o nepostojanje fluktuacije poslovnog rizika u funkciji vremenske komponente, tako da je diskontna stopa (i) konstantna tokom posmatranog perioda, i iznosi 5%.

Koncept transfernih cena ima tri različite funkcije (Schon, 2012, 47). Prva funkcija, sa stanovišta realizovanja poslovne aktivnosti TNK, transfernim cenama se obračunavaju međukompanijske transakcije, odnosno, prenos sredstava i formiranje obaveza po osnovu vrednosti nabavke i prodaje poslovnih rezultata u okviru grupe međusobno zavisnih kompanija raspoređenih širom sveta. Druga funkcija, sa stanovišta međunarodnog oporezivanja, transferne cene, u kombinaciji sa ALP, služe za alokaciju međunarodnog dohotka između zavisnih kompanija u okviru matične TNK, na jednoj strani, i između stranih zemalja u kojima su filijale registrovane, na drugoj strani. Treća funkcija, sa stanovišta poreske jurisdikcije, transferne cene su startna tačka procedure prevencije poreskog izbegavanja/utaje. Za ovaj rad, respektabilne su prve dve funkcije transfernih cena.

Tzv. cene van dohvata ruke su egzogena varijabla. Svaki izabrani metod za analizu transfernih cena mora, kao finalni efekat, imati razumnu procenu rezultata u skladu sa ALP principom. Za ovaj rad, u postupku analize i/ili korekcije transfernih cena, relevantan je reprezentativni tradicionalni metod uporedive cene na tržištu (OECD, 2010b, 64; UN, 2013, 196-197; Službeni glasnik Republike Srbije, 61/2013; 8/2014, 5).

EFEKTI ODLAGANJA REPATRIJACIJE MEĐUNARODNOG DOHOTKA

Prema globalnom sistemu, matična korporacija plaća porez na dohodak korporacije u zemlji rezidentstva, bez obzira na to gde je taj dohodak zarađen. Porez koji je platila strana filijala u zemlji destinacije može biti kreditiran na teret poreske obaveze matične korporacije u zemlji rezidentstva. Ovo rešenje je bazirano na argumentu da, zbog raspoloživog kredita za strani porez, nacionalna korporacija i TNK podnose istu stopu poreza na dohodak korporacije, stopu poreza na dohodak korporacije zemlje rezidentstva, potpuno nezavisno od toga kako je TNK locirala svoje filijale u zemlji i inostranstvu. Međutim, nacionalna i transnacionalna korporacija ne podnose identičnu poresku stopu. Proceduri međunarodnog oporezivanja je imanentno međunarodno poresko planiranje, koje TNK može da osigura dvostruku poresku povlasticu, odnosno, povećanje neto dohotka na nivou TNK po osnovu: odlaganja repatrijacije međunarodnog dohotka, i realokacije međunarodnog dohotka.

Da li matična korporacija zemlje rezidentstva može, u realnom životu, da koristi sopstvenu stranu filijalu u zemlji destinacije kao „poresko sklonište“ od sopstvene poreske administracije? Prva poreska prednost transnacionalne organizacione forme izvire iz autentične koncepcijske karakteristike metoda kredita, koja obezbeđuje legalnu mogućnost odlaganja repatrijacije stranog dohotka u zemlju rezidentstva. Analiziramo TNK, grupu povezanih entiteta, koju konstituiše jedna matična kompanija u zemlji rezidentstva (MKR), gde se plaća 30% poreza na dohodak korporacije u tekućoj godini (2014), i jedna strana filijala (SFD), koja na 1000000 novčanih jedinica (n.j.) zarađenog dohotka u tekućoj, 2014. godini plaća 10% poreza na dohodak korporacije u zemlji destinacije.


Koliki je izolovani poreski efekat petogodišnjeg odlaganja repatrijacije stranog dohotka? Preciznije rečeno, koliki je porez na dohodak korporacije u zemlji rezidentstva u slučaju petogodišnjeg odlaganja repatrijacije ostvarenog stranog dohotka, tj. odlaganja repatrijacije do 2019. godine, na primer, u poređenju sa visinom poreza koji bi TNK platila u zemlji rezidentstva u slučaju repatrijacije stranog dohotka u tekućoj godini (2014.), uz diskontnu stopu od 5%? Zemlja rezidentstva reaguje na prethodni porez zemlje destinacije odobravanjem „kredita za strani porez“, u cilju eliminisanja (ublažavanja) međunarodnog dvostrukog oporezivanja (Tabela 1).

TNK je zainteresovana da širi poslovne aktivnosti izvan državnih granica sopstvene zemlje, zbog mogućnosti poreskog planiranja. Kada strana

Тabela 1 Valorizacija efekata odlaganja repatrijacije međunarodnog dohotka na smanjenje poreza na nivou TNK

Opis Iznos dohotka ili poreza (u novčanim jedinicama)

Porez na dohodak korporacije u zemlji destinacije u tekućoj godini (2014)1. Dohodak strane filijale, SFD, ostvaren u zemlji destinacije 10000002. Zakonska poreska stopa u zemlji destinacije 10%3. Porez koji SFD plaća u zemlji destinacije u godini sticanja dohotka (1000000 x 0.1) 1000000

Porez na dohodak korporacije u zemlji rezidentstva u slučaju repatrijacije dohotka u tekućoj godini (2014) 1. Osnovica poreza na dohodak korporacije 10000002. Strani dohodak koji je repatriran matičnoj kompaniji, MKR 9000003. Zakonska poreska stopa u zemlji rezidentstva 30%4. Kredit za porez koji je plaćen u zemlji destinacije 1000005. Porez koji MKR plaća u zemlji rezidentstva u 2014. [(1000000 x 0.3) – 100000 kredita za strani porez] 200000

Komparativni pregled efekata tekuće i odložene repatrijacije stranog dohotka u zemlju rezidentstva1. Porez koji MKR plaća u zemlji rezidentstva, kada SFD izvrši repatrijaciju stranog dohotka u godini u kojoj je dohodak ostvaren (2014) 200000

2. Sadašnja vrednost poreza koji bi MKR platila u zemlji rezidentstva kada bi SFD odložila repatrijaciju dohotka, ostvarenog 2014, do 2019. godine (200000 x 0.784) 156000

3. Smanjenje poreza na nivou TNK uzrokovano izolovanim uticajem odlaganja repatrijacije stranog dohotka u zemlju rezidentstva 43200

Izolovani kvantitativni efekat petogodišnjeg odlaganja repatrijacije stranog dohotka u zemlju rezidentstva1. Globalna poreska stopa 20%2. Efektivna poreska stopa u zemlji rezidentstva 15.6%

Izvor: Autor

filijala zaradi neto dohodak u inostranstvu, smatra se da taj „strani dohodak“ nije deo dohotka zemlje rezidentstva, sve dok matična korporacija ne odluči da izvrši njegovu repatrijaciju. Međutim, reinvestiranjem dohotka strane filijale u zemlji destinacije, na primer, matična kompanija može beskonačno odlagati plaćanje poreza na dohodak korporacije u zemlji rezidentstva. Poresko planiranje, u vidu odloženog oporezivanja, obezbeđuje TNK smanjenje poreza. U analiziranom primeru, zbog petogodišnjeg odlaganja repatrijacije stranog dohotka u zemlju rezidentstva, dolazi do smanjenja poreza za 43200 n.j. Da li oficijelna procedura međunarodnog oporezivanja obezbeđuje centralnom menadžmentu prateću, ali koncepcijsko-metodološki nepredviđenu i nenameravanu, strategiju ekspatrijacije dohotka, i da li je ona komplementarna ciljnoj funkciji TNK? U ambijentu globalnog sistema


međunarodnog oporezivanja i metoda kredita za strani porez, standardan rezultat oficijelno ustanovljene procedure međunarodnog oporezivanja je efektivna stopa od 20% (OECD). Međutim, restrukturiranjem transakcija u pravcu maksimiranja sadašnje vrednosti neto dohotka na nivou TNK, kao ciljne funkcije, TNK dodatno, „ekstra“ smanjuje efektivni poreski teret na 15.6%. Konstatujemo da postoji inverzan odnos između dužine perioda odlaganja repatrijacije stranog dohotka iz strane filijale u matičnu korporaciju u zemlji rezidentstva, na jednoj strani, i efektivnog poreza koji plaća rezidentna matična korporacija (TNK), na drugoj strani.

Kada se u realnom „životu“ TNK odloženo oporezivanje može ispoljiti u formi redukcije poreskog tereta u zemlji rezidentstva? Smanjenje poreza je moguće samo ako se dohodak strane filijale u zemlji destinacije oporezuje po nižoj poreskoj stopi od odgovarajuće, više poreske stope u zemlji rezidentstva, dakle, u okolnostima deficita kredita. Zašto? Zato što visinu kreditnog limita za strani porez određuje zemlja rezidentstva. U suprotnom slučaju, kada je poreska stopa u zemlji destinacije viša od poreske stope u zemlji rezidentstva, strani porez zemlje destinacije veći je od kreditnog limita, odnosno, veći je od iznosa stranog poreza koji zemlja rezidentstva želi da kreditira, čime se matična korporacija dovodi u poziciju suficita kredita. Šta ovaj „višak” praktično znači? Jedini porez za matičnu kompaniju po osnovu dohotka iz stranog izvora je porez koji je strana filijala platila u zemlji destinacije, u godini u kojoj je taj dohodak zarađen. Suficit kredita, razliku između odgovarajućeg poreza zemlje rezidentstva i poreza zemlje izvora, matična kompanija može iskoristiti prenošenjem „unazad”, u prethodne poreske godine, ili „unapred”, u naredne poreske godine, kada će se eventualno pojaviti deficit kredita. Niski porezi u zemlji destinacije su jak agens za aktiviranje međunarodnog poreskog planiranja, za odlaganje repatrijacije stranog dohotka u zemlju rezidentstva (prezentirani poreski scenario je veoma sličan poreskoj prednosti koju poseduje dohodak kapitalnog karaktera: procedura oporezivanja kapitalnih dobitaka se sprovodi na osnovici realizacije, umesto na osnovici stvarnog nastanka, tj. efektivna poreska stopa se smanjuje, jer se porezi ne plaćaju u momentu stvarnog nastanka, već se plaćaju u budućnosti, u momentu realizacije).

EFEKTI REALOKACIJE MEĐUNARODNOG DOHOTKA

Ključna pitanja oporezivanja TNK inicira postupak preciziranja karaktera i podele međunarodnog dohotka između involviranih zemalja. Prema globalno važećem konceptu separatnog oporezivanja, TNK utvrđuje transfernu cenu, na ALP osnovici, za svaki međunarodni transfer dobara, usluga i nematerijalnih aktiva koji je doznačen globalno disperziranim filijalama. Realan život potvrđuje da separatno oporezivanje poseduje respektabilne prednosti, ali i nedostatke.

Međunarodna zajednica je početkom XX veka usvojila separatno oporezivanje, dodeljujući mu status superiornog koncepta za obračunavanje iznosa dohotka koji je TNK zaradila po pojedinim zemljama destinacije kapitala. Koncept su tradicionalno favorizovale imanentne karakteristike. Prva, procedura oporezivanja TNK je inspirisana argumentom da svaka grupa povezanih entiteta, kao samo jedna forma organizovanja poslovnih aktivnosti, mora biti stavljena u istu poresku ravan sa alternativnim organizacionim formama. Tretiranje povezanih i „nepovezanih“ preduzeća na istoj, ALP osnovici emituje snažnu privlačnost. Druga, međunarodna zajednica je došla do konsenzusa u vezi sa konceptom za distribuciju međunarodne osnovice, što je razumno opravdanje za njegovo korišćenje na globalnom nivou.

Danas, renomirane institucije/eksperte onespokojava pomanjkanje vizije, zato što su na dnevnom redu teme iz korpusa elementarnih pitanja međunarodnog oporezivanja, „uspostavljanje koherentnog međunarodnog oporezivanja“, „obnavljanje efekata i beneficija međunarodnih standarda“, „obezbeđivanje transparentnosti“, za koje se svojevremeno verovalo da će biti ad acta do kraja XX veka. Stručna javnost je suočena s testom istorijskih promena. Postoje „dobri“ razlozi da se odustane od separatnog oporezivanja. Prvi, nemogućnost određivanja ALP cena za brojne međukompanijske transfere, što potvrđuje akcioni plan OECD za 2014/2015. godinu. Drugi, rastući ukupni troškovi primene separatnog oporezivanja, za obveznike i administraciju (poštovanje ALP principa je skup proces). Treći, zabrinutost vlada za eroziju vlastitih javnih prihoda, zbog korelacije intenziviranja


globalnih investicija i realokacije međunarodnog dohotka.

Zabrinutost je izražena u korpusu razvijenih zemalja koje praktikuju visoke stope poreza na dohodak korporacije. Prema podacima za 2014. godinu, korpus razvijenih zemalja sa visokom stopom poreza na dohodak korporacije čine: Argentina (35%), Australija (30%), Austrija (25%), Belgija (33.99%), Kina (25%), Danska (24.5%), Francuska (33.33%), Nemačka (29.58%), Italija (31.4%), Japan (35.64%), Luksemburg (29.22%), Holandija (25%), Norveška (27%), Južna Afrika (28%), Španija (30%), Švedska (22%), UK (21%), USA (40%). Globalne pravce realokacije međunarodnog dohotka, kao funkcija veličine međunarodnih razlika u stopama poreza na dohodak korporacija, možemo anticipirati u kontekstu podataka koji se odnose na prosečne stope poreza na dohodak korporacije po pojedinim kontinentima (2014.): Afrika - 27.85%, Amerika - 27.62%, Severna Amerika - 33.25%, Latinska Amerika - 27.15%, Okeanija - 27%, Evropa - 19.68%, zemlje EU - 21.34%, zemlje OECD - 24.11%, globalna prosečna stopa za 136 posmatranih zemalja - 23.57% (KPMG, 2014).

Realokacija međunarodnog dohotka može biti pod uticajem heterogenih faktora. Fokusiramo interakciju visine poreske stope i intenziteta realokacije dohotka, u hipotetičkom ambijentu imobilizacije svih ostalih potencijalnih determinanti. Uporedićemo dva poslovna ambijenta, da bi izolovali uticaj različitih nacionalnih stopa poreza na dohodak korporacije na realokaciju međunarodnog dohotka: (a) standardan tržišni poslovni ambijent, kada su merodavne tržišne cene, i (b) poslovni ambijent TNK, kada su merodavne transferne cene. U cilju obezbeđenja uporedivosti podataka između dva karakterno različita poslovna ambijenta, uvodimo pretpostavku o dohodovnoj ekvivalenciji: ukupan dohodak iz redovnog poslovanja pre oporezivanja je identičan u oba posmatrana poslovna ambijenta (40000 n.j.) (Tabela 2).

Prvo posmatramo tržišni ambijent poslovanja. Analiziramo poslovne transakacije između jedne nezavisne proizvodne kompanije u zemlji „R“ (ekvivalent za zemlju rezidentstva), NKR (gde se korporacije oporezuju po stopi od 10%), koja po tržišnim cenama isporučuje gotove proizvode jednoj nezavisnoj trgovinskoj kompaniji u zemlji „D“ (ekvivalent za zemlju destinacije), NKD, (gde se korporacije oporezuju

po stopi od 30% (Tabela 2). Kada su merodavne tržišne cene, tada su menadžmenti nezavisnih entiteta zasebno koncentrisani na maksimiranje svojih individualnih poslovnih rezultata. Međunarodno poresko planiranje ne postoji, jer je poreska komponenta zaseban faktor poslovnog odlučivanja u dve nezavisne kompanije. Poslovne relacije između dva nezavisna entiteta tipično se manifestuju smanjenjem ukupno ostvarenog neto dohotka na nivou dve nezavisne kompanije (zbir neto dohodaka dve nezavisne kompanije, NKR i NKD, je 33000 n.j. (Tabela 2), i rastom neto dohotka nezavisne trgovinske kompanije u zemlji „D“ (neto dohodak NKD je 10500 n.j.) (Tabela 2).

Sada posmatramo poslovni ambijent TNK, koja sprovodi jedinstvenu poslovnu strategiju na svetskom tržištu u prisustvu međunarodnog poreskog planiranja. Analiziramo poslovne transakcije između matične proizvodne kompanije u zemlji rezidentstva, MKR (gde je stopa ostala ista kao u zemlji „R“, 10%) (Tabela 2), koja po transfernim cenama isporučuje gotove proizvode zavisnoj trgovinskoj filijali u zemlji destinacije, SFD (gde je stopa, takođe, ostala ista kao u zemlji „D“, 30%) (Tabela 2). Ciljna funkcija je maksimiranje neto dohotka na nivou TNK. Pošto je jedinstvena poreska komponenta u kompetenciji centralnog menadžmenta, rezultanta međunarodnog poreskog planiranja i valorizacije međukompanijskih transakcija prema transfernim cenama, odnosno, rezultanta konvergencije ekonomskih ciljeva članova grupe povezanih lica je rast neto dohotka na nivou TNK (na 35000 n.j.) i smanjenje neto dohotka strane filijale u zemlji destinacije (na 3500 n.j.) (Tabela 2).

Iako su startni dohoci iz redovnog poslovanja pre oporezivanja bili identični u oba poslovna ambijenta (40000 n.j.), zbog mogućnosti međunarodnog poreskog planiranja, TNK ostvaruje veći neto dohodak (35000 n.j.) u odnosu na ukupan neto dohodak dva nezavisna entiteta (33000 n.j.). Rast neto dohotka grupe povezanih entiteta, za 2000 n.j. (Tabela 2), rezultat je izolovanog uticaja razlike u poreskim stopama na realokaciju međunarodnog dohotka iz zemlje sa višim porezom na dohodak korporacije (30%) u zemlju sa nižim porezom na dohodak korporacije (10%). Drugim rečima, međunarodno poresko planiranje je obezbedilo TNK poresku uštedu od 2000 n.j. Nezavisni entiteti, dve „nacionalne“ kompanije su hendikepirane, jer nemaju


mogućnost međunarodnog poreskog planiranja, zbog čega ukupno plaćaju veći porez, za 2000 n.j, i posledično ostvaruju lošiji ukupan poslovni rezultat.

Rast međunarodnih razlika u stopama poreza na dohodak korporacije podstiče međunarodnu realokaciju dohotka. Ukoliko je veća međunarodna razlika stopa poreza na dohodak korporacije, utoliko je veća korist od manipulacije u oblasti određivanja cena za međukompanijske transakcije. Sve dok postoje

Тabela 2 Valorizacija efekata realokacije međunarodnog dohotka na smanjenje poreza na nivou TNK

Alokacija neto dohotka između nezavisnih entiteta (u novčanim jedinicama)Poslovne transakcije nezavisne proizvodne kompanije, NKR, u zemlji „R“

1. Prihodi od prodaje gotovih proizvoda 100000 2. Nastali troškovi i izdaci 750003. Dohodak iz redovnog poslovanja pre oporezivanja 250004. Porez na dohodak korporacije (10%) 25005. Neto dohodak 22500

Poslovne transakcije nezavisne trgovinske kompanije, NKD, u zemlji „D“1. Prihod od prodaje robe 2000002. Troškovi nabavke gotovih proizvoda 1000003. Nastali troškovi i izdaci 85000 4. Dohodak iz redovnog poslovanja pre oporezivanja 150005. Porez na dohodak korporacije (30%) 45006. Neto dohodak 10500

Realokacija neto dohotka između zavisnih entiteta (u novčanim jedinicama)Poslovne transakcije matične proizvodne kompanije, MKR, u zemlji rezidentstva

1. Prihodi od prodaje gotovih proizvoda 1100002. Nastali troškovi i izdaci 750003. Dohodak iz redovnog poslovanja pre oporezivanja 350004. Porez na dohodak korporacije (10%) 35005. Neto dohodak 31500

Poslovne transakcije zavisne trgovinske filijale, u zemlji destinacije1. Prihod od prodaje gotovih proizvoda! 2000002. Troškovi prodaje? Troškovi nabavke gotovih proizvoda 1100003. Nastali troškovi i izdaci 85000 4. Dohodak iz redovnog poslovanja pre oporezivanja 5000

5. Porez na dohodak korporacije (30%) 1500

6. Neto dohodak 3500

Izvor: Autor

razlike u stopama poreza na dohodak korporacije između zemalja, postoji realan podsticaj za TNK da lociraju svoj dohodak u zemljama s niskim porezima, a svoje troškove u zemljama s visokim porezima.

EFEKTI REFORMSKIH TENDENCIJA EU

Kada realokaciju međunarodnog dohotka posmatramo u kontekstu četiri alternativna metoda, kojima zemlja


rezidentstva može reagovati na prethodni porez zemlje destinacije s ciljem ublažavanja međunarodnog dvostrukog oporezivanja, u poziciji smo da formulišemo sledeće komentare:

• Kada zemlja rezidentstva TNK primenjuje metod kredita za strani porez, tada podsticaj za realokaciju zavisi od dostignute pozicije TNK u vezi kredita za strani porez (da li se TNK nalazi u poziciji deficita kredita ili u poziciji suficita kredita) i od zakonom predviđene mogućnosti da se odloži plaćanje poreza u zemlji rezidentstva (da li matična TNK može da iskoristi višak kredita, prenošenjem unazad ili unapred).

• Kada zemlja rezidentstva TNK primenjuje metod izuzimanja ili metod odbitka stranog poreza, TNK uvek ima podsticaj da realocira međunarodni dohodak u zemlju s niskim porezima.

• Kada se izgrađuje nov poreski sistem koji će „pokrivati“ određenu teritoriju (EU), tada TNK Evropske unije ima podsticaj da realocira dohodak izvan teritorijalnih granica EU-28, u Republiku Srbiju, na primer.

EU je u bliskoj prošlosti pristupila intenziviranju pitanja suštinske reforme poreza na dohodak korporacije, posredstvom fazne primene „zajedničke konsolidovane osnovice poreza na dohodak korporacije“ (CCCTB), u cilju afirmacije globalne konkurentske superiornosti EU. U svitanje evropskog poreskog diskursa, koje reakcije se mogu očekivati na tlu Republike Srbije? Pre svega, esencija tekućih i perspektivnih evropskih reformskih tendencija može redukovati nacionalni poreski suverenitet zemalja koje gravitiraju evro zoni, uključujući dve centralne implikacije na domete međunarodnog poreskog planiranja u Republici Srbiji.

Prva implikacija ukazuje na atraktiviziranje neporeskih instrumenata za unapređenje konkurentnosti privrede Republike Srbije. Evropska unija se opredelila za dvostranu kombinaciju nadnacionalne uniformnosti, u smislu jedne, konsolidovane poreske osnovice na nivou Evropske unije, i nacionalne autonomnosti, u smislu različitih poreskih stopa na nivou 28 članica Evropske unije. RS ovu dvostranu strategiju mora trostrano razumeti:

• kao delimičan gubitak kontrole na segmentu sistema poreskih podsticaja,

• kao indikator tendencije smanjivanja značaja strategije „trka do dna“, tj. smanjivanja značaja poreske konkurencije na segmentu stope poreza na dohodak korporacija, i

• kao inhibiranje razvojno-propulzivnog potencijala poreskog preferencijalnog instrumentarija, u korist rasta relativnog značaja neporeskih subvencija.

Pošto se utvrđuje jedna, evropska poreska osnovica, Republici Srbiji se implicitno redukuje mogućnost da poreskim podsticajima autonomno niveliše efektivan poreski teret korporacija, odnosno, da setom poreskih preferencija utiče na mobilizaciju internacionalnog kapitala. Pošto se sužava mogućnost takmičenja variranjem veličine poreske osnovice, preostaje mogućnost takmičenja variranjem visine poreske stope. Da li strategija atipično niske poreske stope od 15% (do 2012, stopa je iznosila 10%), koju u EU još jedino koriste Bugarska (10%), Kipar (tradicionalno je koristio stopu od 10%, da bi od 2013. godine povećao stopu na 12.5%, koja je i danas aktuelna) i Irska (12.5%), može biti efektivan instrument za promociju ekonomskog prostora Republike Srbije? Ne, RS je završila svoju trku od „vrha“ (1992. godine) do „dna“ (2012. godine) (Službeni glasnik Republike Srbije, 25/01, 80/02, 43/03, 84/04, 18/10, 101/11, 119/12, 47/13, 108/2013, 68/2014).

RS je realizovala impresivan trend smanjenja stope poreza na dobit preduzeća. Tadašnji činioci vlasti (1992.) startovali su sa fantastičnim nivoom stope od 40% (Službeni glasnik Republike Srbije, 76/1991), da bi, u 1994. godini, stopu smanjili na 30% (Službeni glasnik Republike Srbije, 43/1994). Potom, činioci vlasti su, 01.01.1999. godine, smanjili stopu sa 25% na 20%, tako da je stopa u RS po prvi put bila niža od korespodentne „prosečne stope“ poreza na dohodak korporacije zemalja članica EU (26%). Međutim, strategija redukcije poreske stope nastavila je da opčinjava i naredne generacije činioca vlasti koji su, „zaboravljajući“ na internacionalni aspekt poreskog sadržaja, „stigli“ do 2012. godine i ustanovili „atipično smanjenje stope“ na 10% („dno“).


Koje komentare zaslužuje prezentirani regresivni scenario (1992-2012)? Prilikom oporezivanja TNK, svako redizajniranje poreza na dohodak korporacije u zemlji destinacije, u RS, mora biti integralno posmatrano sa korespodentnim poreskim efektima u zemljama rezidentstva TNK, u zemljama članicama EU. Kada je stopa u RS ispod „prosečne stope“, a posebno kada je znatno ispod „prosečne stope“ razvijenih zemalja, tada TNK u većini razvijenih zemalja više nisu u poziciji „suficita kredita“, već dospevaju u poziciju „deficita kredita“. Drugim rečima, kada je stopa u zemlji destinacije niža od kreditnog limita zemlje rezidentstva matične TNK, tada su poreski zahtevi zadovoljeni, jer TNK ima suficit neiskorišćenog (odobrenog) kredita od strane svoje zemlje rezidentstva. Tada, svako dalje snižavanje stope umanjuje relativan značaj same poreske subvencije, i povećava relativan značaj neporeskih subvencija, koje tek treba zadovoljiti. Izvlačeći jasan presek prethodno prezentiranih stavova, ukazujemo da je strategija kontinuiranog smanjenja stope (1992-2012) oduzela porezu na dobit preduzeća status ekskluzivnog posednika komparativnih prednosti za mobilizaciju stranog kapitala.

Vlada Republike Srbije je u 2013. godini startovala logiku diskontinuiteta u odnosu na prethodni dvadesetogodišnji period „proevropskog dizajniranja“ poreza na dobit preduzeća, povećavajući stopu sa 10% na 15% (prosečna stopa u EU-28 bila je 22.75% u 2013. godini, odnosno, 21.34% u 2014. godini). Tako smo svi zajedno još jednom na „početku“ (2013-2014). Pred Vladom stoji krupan upitnik u vezi sa mogućnošću da, posredstvom neporeskih subvencija, uključujući i ekstremne strane zahteve za direktnim snižavanjem cene odvijanja registrovane preduzetničke aktivnosti u privredi RS, reorganizuje realizaciju konkurentskih nastojanja za privlačenjem stranih investicija. RS se danas suočava sa naglašenom potrebom rebalansiranja odnosa na relaciji neto priliv internacionalnog kapitala - neto gubitak javnog prihoda po osnovu vanstandardne redukcije poreske stope.

Druga implikacija ukazuje na to da se u RS ne može očekivati rast naplaćenog javnog prihoda po osnovu oporezivanja TNK, već prolongiranje međunarodnog (TNK) pritiska na budžet Republike Srbije.

Doajeni među starim članicama Evropske unije, koji se i sami suočavaju sa neuspehom Lisabonske agende i užurbano rade na implementaciji strategije Evropa 2020 (EC, 2010), izabraće definiciju i način podele konsolidovane osnovice, odnosno, eksterni „link“ prema zemljama van EU-28, ali tako da prevashodno odgovaraju interesima evropske transnacionalne (multinacionalne) korporacije. Konsolidacija poreske osnovice na nivou evropske MNK daje mogućnost centralnom menadžmentu da, u kombinaciji sa instrumentima međunarodnog poreskog planiranja i efektima ratifikovanih bilateralnih ugovora, smanji poresko opterećenje evropskih filijala prisutnih u RS. Kombinacija notiranih faktora objektivno može implicirati smanjenje prihoda od poreza na dobit preduzeća, tj. može prolongirati postojeći pritisak na budžet Republike Srbije (prihod od poreza na dobit preduzeća u RS standardno je ispod 1.5% BDP, što je gotovo dvostruko manje od proseka EU).

Prvi zadatak Republike Srbije mora biti vešta navigacija kroz proces „pravog“ javno-privatnog partnerstva. RS mora pažljivo ući u interaktivno partnerstvo sa krupnim evropskim transnacionalnim (multinacionalnim) korporacijama, kofinansirajući i koprodukujući vitalne komponente javno-privredno-političkih rezultata, u atmosferama kooperacije i konkurencije. Nacionalni javnofinansijski i ekonomsko-socijalni rezultati treba da budu postignuti prema uslovima poroznih granica između javnog i privatnog sektora, na jednoj strani, i između oblasti domaće i strane ekonomske (poreske) politike, na drugoj strani.

ZAKLJUČAK

Predugo je aura intravertnosti tonirala sadržaj javnih finansija. Lokalna obojenost i nacionalna predodređenost, odnosno, poželjnost razvoja javnih finansija prema nacionalnim parametrima, u međuvremenu je preosmišljena. Globalni izazovi su dodali nove funkcije nacionalnim javnim finansijama, u kontekstu reakcije na globalizaciju njenih glavnih aktivnosti i kompetencija.

Rastuća kompleksnost međunarodnih ekonomskih odnosa apostrofira značaj internacionalnog aspekta


oporezivanja korporativnog sektora. Globalizacija praktično znači da je transnacionalna korporacija poreski obveznik više zemalja, uslovljavajući preklapanje nacionalnih poreskih jurisdikcija i otvarajući krupno pitanje međunarodnog dvostrukog oporezivanja. Pošto aktuelni globalni poreski sadržaj reprezentuje disharmonija između nacionalnog poreskog sistema, na jednoj strani, i međunarodno efikasne alokacije resursa i pravične raspodele međunarodne poreske osnovice, na drugoj strani, nastavlja se traganje za metodološkom formom koja može optimalizovati teret međunarodnog dvostrukog oporezivanja.

Međunarodno poresko planiranje, kao neposredan izdanak disharmonične oficijelne procedure međunarodnog oporezivanja, može poprimiti različite forme. Istraživanjem efekata osnovnih oblika međunarodnog poreskog planiranja došli smo do konkretnih rezultata.

Transnacionalna korporacija može da, osmišljenim restrukturiranjem globalnih poslovnih transakcija, ostvari „ekstra“ smanjenje efektivnog poreskog tereta, u komparaciji sa nivoom poreskog tereta koji je standardno predviđen u okviru oficijelno ustanovljene procedure međunarodnog oporezivanja (OECD). Ova konstatacija je direktno izvedena iz prve istraživačke hipoteze, koja apostrofira postojanje inverznog odnosa između dužine perioda odlaganja repatrijacije stranog dohotka iz strane filijale u matičnu korporaciju u zemlji rezidentstva, na jednoj strani, i efektivnog poreza koji plaća rezidentna matična korporacija (TNK), na drugoj strani.

Ukoliko je veća međunarodna razlika stopa poreza na dohodak korporacije, utoliko je veća korist od manipulacije u oblasti određivanja cena za međukompanijske transakcije. Sve dok postoje razlike u stopama poreza na dohodak korporacije između zemalja, postoji realan podsticaj za TNK da lociraju svoj dohodak u zemljama s niskim porezima, a svoje troškove u zemljama s visokim porezima. Na osnovu prezentiranih konstatacija možemo odbraniti drugu istraživačku hipotezu i zaključiti da rast međunarodnih razlika u stopama poreza na dohodak korporacije podstiče međunarodnu realokaciju kapitala.

Potvrđujući treću hipotezu rada, u istraživanju smo eksplicitno došli do zaključka da, prilikom definisanja metodologije i valorizacije efekata oporezivanja TNK, svako redizajniranje poreza na dohodak korporacije u zemlji destinacije kapitala, u Republici Srbiji, mora biti integralno posmatrano sa korespodentnim poreskim rešenjima u zemljama rezidentstva TNK, u zemljama članicama EU. Aktuelne reformske tendencije u EU dvostrano utiču na domete poreskog planiranja u Republici Srbiji, u formi atraktiviziranja neporeskih instrumenata za unapređenje konkurentnosti privrede RS, i u formi prolongiranja međunarodnog pritiska na budžet Republike Srbije.

Osnovne afirmativne specifičnosti ovog rada reprezentuju standardna metodologija, originalna ilustracija tretiranih problema i argumentovana obrazloženja dobijenih rezultata. Osnovni nedostatak ovog rada je parcijalan pristup analiziranoj problematici, pošto brojni respektabilni instrumenti međunarodnog poreskog planiranja nisu uključeni u analizu.

Rad je značajan za akademsku zajednicu, ali i za kreatore poreske politike. U Republici Srbiji su relativno retke analize multidimenzionalnih pitanja međunarodnog poreskog planiranja i/ili sličnih problema iz šireg korpusa „međunarodno oporezivanje“. Republika Srbija se u ovoj oblasti nalazi na začelju grupe zemalja Jugoistočne Evrope, zbog apsolutnog odsustva normativnog i praktičnog razvoja, posebno na segmentu administrativne kontrole transfernih cena. Ovaj rad može biti inspirativan za istraživače koji su u profesionalnom radu tangentni sa fokusiranom tematikom. U daljim istraživanjima pažnju treba usmeriti na petnaest otvorenih pitanja koja je OECD istakla u akcionom planu za 2014. i 2015. godinu.

Rad je praktično značajan i problemski ilustrativan za kreatore poreske politike Republike Srbije, pošto ukazuje na kompleksnost i izazove međunarodnog poreskog planiranja. Sprovedeno istraživanje nam omogućuje da, za potrebe kreatora poreske politike Republike Srbije, formulišemo konkretne instruktivne poruke.


Prvu instruktivnu poruku inicira pitanje efekata odlaganja repatrijacije međunarodnog dohotka: Kada je u pitanju pozicija zemlje plasmana kapitala, pozicija Srbije, koji su objektivni potencijali poreskog preferenciranja korporativnog sektora u pogledu privlačenja stranog kapitala? Apostrofiramo granični primer metoda kredita za strani porez. Kreatori poreske politike moraju imati u vidu da zemlja porekla kapitala aktivira vlastiti poreski režim u momentu repatrijacije dohotka, koji može imati i negativne posledice za prethodno odobrene poreske podsticaje u zemlji plasmana kapitala. U meri u kojoj poreski podsticaj zemlje plasmana kapitala rezultira poreskom obavezom koja je manja od poreske obaveze predviđene u zemlji porekla, odobrena poreska beneficija u zemlji plasmana može biti ponovo oporezovana u zemlji porekla. Ukoliko se prezentirani granični scenario realno odigra, tegoban kuriozitet je faktički transfer poreskih prihoda iz trezora zemlje plasmana (RS) u trezor zemlje porekla (EU).

Drugu instruktivnu poruku inicira pitanje efekata realokacije međunarodnog dohotka: Koji su osnovni metodološko-praktični izazovi tematike transfernih cena u RS? Rastući značaj TNK (MNK) u RS se ispoljava u nepostojanju nezavisnih preduzeća u brojnim privrednim delatnostima. Na rastuću složenost poslovanja TNK (MNK) treba odgovoriti simplifikacijom procedure oporezivanja, koja počiva na poznavanju prirode poslovne transakcije i na proceni rizika od pojavljivanja manipulacija transfernim cenama po pojedinim delatnostima/velikim entitetima. Zbog internacionalnih implikacija transfernih cena, tokom izgradnje sopstvene baze podataka, treba koristiti Amadeus bazu podataka – baza podataka uporedivih finansijskih informacija za javne i privatne kompanije u Evropi (https://amadeus.bvdinfo.com/). Poreska administracija RS treba da bude usmerena na aktuelan koncept „Prethodnog dogovora o ceni“. Rezultanta APA koncepta (Advance Pricing Agreement) je troškovno efikasan rezultat, ostvarivanje određenog nivoa smanjenja tenzije na relaciji obveznici – administracija uz najniže moguće ukupne troškove.

Treću instruktivnu poruku inicira pitanje aktuelnih i perspektivnih reformskih poreskih tendencija: U pogledu mobilizacije kapitala razvijenih zemalja,

do koje granice je u zemlji plasmana kapitala, u RS, opravdano primenjivati strategiju smanjenja stope poreza na dobit preduzeća? Reper je uporedan odnos visina poreza plaćenog u zemlji plasmana kapitala i stranog poreskog kredita u razvijenoj zemlji porekla kapitala.

Prethodno saopštene instruktivne poruke su utemeljene ideje koje se sa različlitih problemskih „strana“ slivaju u jedinstveno „izvorište“: karakter i potencijali poreskog sistema su verna refleksija dostignutog nivoa ekonomskog razvoja. Poreski sistem RS nije, niti može biti, individualni „prethodnik“, već samo „uporednik“, a najčešće je „sledbenik“ dostignutog stepena ukupne ekonomsko-tehnološko-socijalno-političke emancipacije. Razvojno propulzivni dometi poreskog sadržaja će se direktno proporcionalno povećavati sa intenziviranjem logističke podrške iz samog fundamenta razvoja: (a) iz razvoja međunarodno prepoznatljive preduzetničke klime, kada poslovni ambijent Republike Srbije postane proevropski izdanak, a ne rezultanta učestalih, kratkoročno omeđenih, nestrategijskih reformskih poteza; (b) iz profesionalne i institucionalne odgovornosti, kada kredibilitet ne samo poreskih aktera, kao pretpostvaka za uspeh i poslovnu reputaciju, postane suvišno pitanje.

ZAHVALNICA

Ovaj rad je deo Projekta interdisciplinarnih istraživanja (br. 41010), koji finansira Ministarstvo prosvete, nauke i tehnološkog razvoja Republike Srbije.

REFERENCE

Arnold, B. (2010). Canada. In B. Arnold, & H. Ault (Eds.), Comparative Income Taxation: A Structural Analysis (pp. 27-45). New York, USA: Aspen Publishers.

Bird, R., & Mintz, J. (2003). Sharing the International Tax Base in a Changing World. In S. Cnossen, & H. Sinn (Eds.), Public Finance and Public Policy in the New Century (pp. 405-446). Cambridge, Massachusetts, USA: The MIT Press.


Delloitte Touche Tohmatsu Limited. (2013). Investment in Switzerland 2013: Reach, relevance and reliability (1-17). Zurich, Switzerland: Deloitte Touche Tohmatsu Limited.

Devereux, M., & Keuschnigg, C. (2009). The Distorting Arm’s Length Principle (Working paper). (1-37). Oxford, UK: Oxford University Centre for Business Taxation.

European Commission. (1998). Conclusion of the Ecofin Council Meeting on 1. December 1997 concerning taxation policy. Official Journal of the European Communities, C2/01- C2/06.

European Commission. (2010). Europe 2020 Strategy: A Strategy for smart sustainable and inclusive growth. COM(2010) 2020. Brussels, Belgium: European Commission.

European Commission. (2011). Councile Directive on a Common Consolidated Corporate Tax Base. (CCCTB), COM(2011) 121/4, 2011/0058 (CNS). Brussels, Belgium: European Commission.

Gravelle, J. (2013). Tax Havens: International Tax Avoidance and Evasion. Washington, DC, USA: Congressional Research Service.

Hyman, D. (2011). Public Finance: A Contemporary Application of Theory to Policy. Mason, Ohio, USA: South-Western Cengage Learning.

KPMG International. (2014). Corporate Tax Rate Table. Switzerland: KPMG International

OECD. (1998). Harmful Tax Competition: An Emerging Global Issue. (25-35). Paris, France: OECD Publishing.

OECD. (2010a). OECD Model Tax Convention on Income and on Capital. Paris, France: OECD Publishing.

OECD. (2010b). OECD Transfer Pricing Guidelines for Multinational Enterprises and Tax Administrations. Paris, France: OECD Publishing.

OECD. (2013a). Action Plan on base Erosion and Profit Shifting. (24-49). Paris, France: OECD Publishing .

OECD (2013b). Addressing Base Erosion and Profit Shifting. (15-25; 83-86). Paris, France: OECD Publishing.

OECD. (2014). Development Assistance Committee. Explanation of Concepts Used in Concessionality and Grant Element Calculation. Paris, France: OECD Publishing.

Repetti, J. (2010). The United States. In B. Arnold, & H. Ault (Eds.), Comparative Income Taxation: A Structural Analysis (pp. 173-192). New York, USA: Aspen Publishers.

Russo, R. (Ed.). (2007). Fundamentals of International Tax Planning. Amsterdam, The Netherlands: The International Bureau of Fiscal Documentation.

Schon, W. (2010). Germany. In B. Arnold, & H. Ault (Eds.), Comparative Income Taxation: A Structural Analysis (pp. 65-91). New York, USA: Aspen Publishers.

Schon, W. (2012). Transfer Pricing - Bussines Incetives, International Taxation and Corporate Law. In S.Wolfgang & K. Konrad (Eds.), Fundamentals of International Transfer Pricing in Law and Economics. Munich, Germany: Springer.

Schreiber, U. (2013). International Company Taxation. Mannheim, Germany: Springer.

Silberztein, C. (2011). Transfer pricing aspects of intangibles: the OECD project. Transfer Pricing International Journal, 8, 1-6.

Službeni glasnik Republike Srbije (1991). broj 76/91.

Službeni glasnik Republike Srbije (1994). broj 43/94.

Službeni glasnik Republike Srbije (2011). Zakon o privrednim društvima. broj 36/11; 99/11.

Službeni glasnik Republike Srbije (2014). Zakon o porezu na dobit pravnih lica. broj 25/01; 80/02; 80/02; 43/03; 84/04; 18/10; 101/11; 119/12; 47/13; 108/13; 68/14.

Službeni glasnik Republike Srbije (2014). Pravilnik o transfernim cenama i metodama koje se po principu „van dohvata ruke“ primenjuju kod utvrđivanja cena transakcija među povezanim licima. broj 61/13; 8/14.

Steimle, P. (2014). International Fiscal Pressures on Switzerland: How the Swiss Corporate and Individual Tax System Will Maintain / Increase Its Attractiveness (pp. 1-11).http://www.steimle-consulting.ch/repository/File/International%20pressures%20-%20March%202014.pdf

United Nations. (2013). Practical Manual on Transfer Pricing for Developing Countries. (191-258). New York, USA: UN.

https://amadeus.bvdinfo.com/

Primljeno 10. jula 2014,nakon dve revizije,

prihvaćeno za publikovanje 15. decembra 2014.


EVALUATION OF THE EFFECTS OF INTERNATIONAL TAX PLANNING

Srdjan M. DjindjicFaculty of Economics, University of Kragujevac, Kragujevac, Serbia

In this paper, the effects of the essential instruments of tax planning related to the effects of the deferral of the repatriation of international income, the effects of the reallocation of international income and the effects of the current and perspective reform tendencies in the EU member countries on the achievements of international tax planning in the Republic of Serbia are valorized. By a meaningful restructuring of its global business transactions, a transnational corporation cangain an „extra” reduction in the effective tax burden, compared to the level of the tax burden standard, overlooked within the officially established procedure of international tax planning (OECD). As long as there are differences in the corporate income tax rates among the countries, there is a realistic incentive for TNCs to locate their income in low-tax countries and their expenses in high-tax countries. The actual reform tendencies in the EU have a two-sided influence on the achievements of tax planning in the Republic of Serbia, in the form of activating non-tax instruments for an improvement of the competitiveness of the Serbian industry as well as in the form of prolonging international pressure on the budget of the Republic of Serbia.Keywords: international taxing, international tax planning, transnational corporation, repatriation of international income, reallocation of international income

JEL Classification: H25, F23

Srđan M. Đinđić je vanredni profesor na Ekonomskom fakultetu Univerziteta u Kragujevcu, gde je doktorirao iz uže naučne oblasti Finansije, finansijske institucije i osiguranje. Izvodi nastavu na osnovnim i master akademskim studijama Fakulteta, na nastavnim predmetima Javne finansije i Komparativni poreski sistemi.


It should be assumed that a corporate crisis is not a deviation from the normal state or a form of aberration - it is an inherent characteristic of business activities and a component of risk management processes. Corporate crises are characterized by their complexity and the fact that they result from a combination of several factors which take the form of a chain of events and cause-effect relationships as well as distinct routes of escalation. The factors leading to crises are either exogenic or endogenic in character, with the major role played by internal factors, especially management errors. The identification of threats based on the Early Warning System (EWS) makes use of a number of various methods and tools. The identified measures

Original scientific paperUDC: 005.334:338.45(438); 338.124.4(438)"2007/2013"

doi: 10.5937/ekonhor1403195K

A CRISIS AND A THREAT V ERSUS THE FINANCIAL SECURITY ASPECTS OF A GOING CONCERN

Jarosław Kaczmarek*Faculty of Management, Cracow University of Economics, Cracow, Poland

The paper focuses on the phenomenon of a business failure and the assessment of the degree of the financial security of Polish companies, mainly industrial entities, during the period of the economic transformation (1990-2013), with special attention paid to the last economic crisis (2007-2013). With regard to the theoretical and cognitive aspects of the presented issues, attention is paid to corporate crises, the types of crises and their causes as well as the identification and quantification of the symptoms of deteriorating financial conditions. In its empirical dimension, the paper aims to measure the degree of the financial security of Polish industrial companies as well as the trends and dynamics of changes and the corresponding interdependencies. Additionally, the author presents the characteristics of industrial mezzo-structures from the perspective of their stability and the frequency of the movement of objects (changes to ranging positions). Finally, the paper confirms that the degree of financial security can be seen as a symptom of changes to macroeconomic business cycles.Keywords: corporate crisis, risk management, financial security, early warning systems

JEL Classification: G 33

* Correspondence to: J. Kaczmarek, Department of Economics and Organization of Enterprises, Faculty of Management, Cracow University of Economics (CUE), 27, Rakowicka St., 31-510 Cracow, Poland; e-mail: [email protected]

INTRODUCTION

The contemporary economy is characterized by the turbulent business environment and the fast-paced and radical character of changes - it is becoming increasingly unstable. The dysfunctionalities of the economy resulting from its changes increase the risk of corporate crises and the likelihood of business failures. Exposure and vulnerability to corporate threats take diversified forms and can be presented as a model.


quantify anticipated early warning signals, acting as predictors of threat.

With regard to the theoretical and cognitive aspects, the paper focuses on corporate crises and their types, the reasons for their occurrence and the identification and quantification of the symptoms of the deterioration in companies’ financial standing. The empirical research studies are to achieve the following objectives, namely to:

• measure and assess the level of the security of Poland’s industrial companies and the trends and dynamics of changes;

• determine the impact of correlations between financial security and the percentage of insolvency procedures; and

• identify the characteristics of the analyzed sample in terms of the stability and frequency of the movement of objects.

The identified objectives constitute a basis for formulating three research hypotheses, which are verified in the course of the empirical research:

H1: The value of the measure of court-filed bankruptcy cases is correlated with changes to their percentage in relation to the core business, and industrial companies are characterized by higher-than-average values;

H2: There is a reversely proportional correlation between the value of a financial security measure and the percentage of court-filed bankruptcy cases, and the degree of financial security is a symptom of business cycle changes (GDP) in a proportional correlation; and

H3: An economy’s mezzo-structure demonstrates stability with relatively unchangeable concentrations and the dominant representation of traditional types of the activity.

The assessment of financial security is based on a logistics regression model reflecting the likelihood of a threat to a going concern and the risk of business failure.

THE ESSENCE OF A CORPORATE CRISIS, ITS DETERMINANTS AND SYMPTOMS

Companies operating in the real economy are affected by regulation and are vulnerable to crises caused by external conditions and factors. These factors occur in the immediate environment (the microenvironment) and a more remote environment - the mezzo- and macroeconomic environments. Other factors are related to an organization itself. Deteriorating conditions have a negative impact on companies and can lead to crises.

A crisis in a macroeconomic approach can be treated as a stage of a business cycle and an effect of the changing pace of economic growth. A business cycle is described as the recurring and irregular fluctuations of the pace of economic growth. The explanations of such fluctuations are offered by a number of economic theories, including the monetary theory (M. Friedman), J. A. Schumpeter’s innovation concept, von F. A. Hayek’s overinvestment theory, A. C. Pigou’s psychological theory and W. D. Nordhaus’s political theory.

From the microeconomic perspective, crises can also be viewed in different ways, depending on various schools of and trends in the science of companies. Generally, crises result from unplanned events that disrupt or threaten normal business operations. They can be seen as the occurrence of negative changes in business activities and poor performance which, importantly, affect all company operations, posing a threat to a going concern. An analysis of crises is based on the assumption that they represent a phase in companies’ life cycles. C. K. Prahalad and G. Hamel refer to a crisis as a turninge point between the two phases (in terms of quality) of corporate expansion, and J. Argenti (1976), and O. P. Kharbanda and E. A. Stallworthy (1985) define the major types of corporate lifecycle stages. L. E. Greiner (1972) identifies development stages and the stages of crises that follow.

Companies vary in terms of their exposure and vulnerability to threats. C. F. Smart, W. A. Thomson and I. Vertinsky (1978) propose a model which describes companies’ vulnerability to a crisis. The explanatory variables include three groups of factors

J. Kaczmarek, A crisis and a threat versus the financial security aspects of a going concern 197

causing a crisis, while the dependent variable is described by vulnerability to a crisis combined with market efficiency (Smart et al, 1978). In the case of Polish economic conditions, the level of exposure and vulnerability is very high - both in organizational and financial dimensions. A number of empirical research studies suggest that it results from the uncertainty and changeability of Polish companies’ strategic potential - the factors which may lead to crises. In addition to that, the on-going process of parallel transformations increases the risk and uncertainty of business operations, the effect of which is even greater in the context of the current economic slowdown. Also, the area of strategic management - which is of key significance in the conditions of economic slowdown - is generally disregarded by Polish companies. It enhances strategic uncertainty and leads to the so-called domino effect (Mączyńska, 2011).

A company’s crisis is currently believed not to be the case of a deviation from its normal business operations (the case of „aberration“) but rather an inherent feature of the economic activity. It represents the area of risk management which aims to secure a company’s operations and retain its value. A review of the

concepts which explain the phenomenon of corporate crises indicates that crises can lead to both negative effects (a possible business failure) and positive ones - a threat of a crisis can also be seen as a development opportunity. This idea is confirmed by L. E. Greiner and W. H. Stahehle - who claim that corporate development is stimulated by a crisis. The condition between stabilization and chaos - on the verge of chaos - is a normal and desirable condition, leading to effective corporate operation (Foester’s theory of order out of chaos).

From the time perspective, i.e. from the moment of the occurrence of the first symptoms to the outbreak of a crisis, two types of crisis can be defined: a sudden crisis (circumstances which occur without a warning and leading to a shock) and a smoldering crisis (the occurrence of new problems and symptoms - a lasting process); a sudden crisis can lead to after-shock effects - a smoldering crisis.

The determinants of crises are defined by authors as various types of factors originating from various sources (Table 1). Undoubtedly, corporate crises are complex phenomena caused by a combination of

Source: Author, according to: Kaplan & Norton, 1996; Smart et al, 1978; Drucker, 2006; Slatter & Lovett, 2001.

Table 1 The determinants of corporate crises according to the selected authors

Authors Determinants of a crisis• a low activity in the area of strategic management

R. Kaplan, • a lack of correlation between the use of resources and strategyD. Norton • a lack of correlation between a motivating system and goals

• a lack of understanding of the company vision and strategy assumptionsC. F. Smart, • variables related to the competition and the environmentW. A. Thomson, • the characteristics of the executive staffI. Vertinsky • organizational attributes

• a failure of products on the market

P. F. Drucker• an assessment of the situation based on accrual - non-cash methods• inefficient management manifesting itself at the time of rapid expansion• falling into a routine at the time of stabilization

S. Slatter,D. Lovett

• external: economic downturn, competition, unfavorable price changes• internal: poor management, ineffective financial control, high costs, poor marketing, overtrading,

acquisitions, the financial policy


several factors forming a sequence of cause-effect events and marking a distinct path of escalation if appropriate measures are not taken in due time. The factors causing crises can be exogenic or endogenic in character. A number of authors (including J. Argenti, S. Slatter, D. Lovett, I. I. Mitroff, E. I. Altman and H. Albach) claim that endogenic factors are of key significance, especially poor management. Moreover, most companies failing as a result of crises record positive financial results but scarce financial resources (Altman, 1983; Argenti, 1976).

The symptoms of a crisis occur as a result of external and internal factors leading to crises and, in a similar manner, differ in character and do not occur separately from other symptoms. In most cases, the symptoms of a crisis are defined as a company’s failures affecting its general condition, especially in the economic and financial areas. The corporate value is frequently referred to as a dependent variable in the context of symptoms. However, a corporate crisis is a vague concept - it is „felt“ but it is difficult to describe the quantitative dimension of its symptoms (Obłój, 1987).

AN EARLY IDENTIFICATION OF THREATS TO COMPANY OPERATIONS

In their integrated company expansion model B. Quinn and K. Cameron note that the ability to counteract crises is as important as the ability to predict and prevent them (Quinn & Cameron, 1983). Therefore, companies must develop and implement solutions enabling them to diagnose indications of a crisis - the so-called Early Warning Systems (EWS). They are tools for optimizing risk as part of quantitative risk management methods (Crocford, 1982).

The EWS is generally classified from the point of view of who creates it and who it is designed for, or from the perspective of the selection of tools and assessment methods (Altman & Narayanan, 1997; Platt & Platt, 2002). The EWS should be seen as one of the areas of assessing a company’s economic and financial condition. Its objective is to reveal the symptoms of a deteriorating situation, but it does not identify any

corrective measures. It is also justified to say that the EWS in the context of its objectives should not be viewed as a bankruptcy prediction method.

In identifying threats, the EWS makes use of a number of tools applied in technical, economic and financial analyses as well as statistical methods used in predicting financial threats, going concern issues and bankruptcy prediction. The identified measures quantify early warning signals, thus becoming threat predictors. According to H. I. Ansoff (2007), such systems make use of three types of information: alarm signals, deviations from standards and weak signals (weakly structured) (Lam, 1985).

General trends in research studies indicate an increasingly complex and advanced character of analytical processes. A more significant role is played by statistical methods, which are commonly used and continuously developed. The EWS methods are usually classified on the basis of the character of the analyzed factors and the manner of formulating conclusions. The first criterion distinguishes quantitative, qualitative and mixed methods, while the second one distinguishes logical deductive and empirical inductive methods. According to C. Zavgren (1983), the classification of the methods is based on solutions employing a discriminant analysis (one- and multiple variable models) and a conditional probability (multiple variable models). Thus, it is the area exclusively represented by empirical inductive methods, commonly regarded to be appropriate ones.

Among the methods distinguished on the basis of the character of factors, the most frequently used ones include a financial ratio analysis and scoring models (with one synthetic measure) as well as multi-criteria models (quantitative and qualitative models). Because the effectiveness of one-measure financial analysis is often questioned, it is advisable to use the economic concept of Economic Value Added (EVA), the Shareholders Value Added (SVA) and the Market Value Added MVA. This concept is based on the fundamental goal of a company’s operations - an increased corporate value should increase owners’ benefits (Kaczmarek, 2014). Research studies conducted in the Polish business environment indicate the lack of


a statistically significant correlation between the above measures and financial threats to a going concern and the risk of a business failure.

Logical deductive methods use a financial analysis in assessing a company’s condition (quantitative and qualitative assessments and hierarchical systems). Empirical inductive methods are examples of comparative analyses based on statistical methods (an analysis of the groups of threatened and non-threatened companies). Depending on the number of variables, these methods are referred to as one- or multivariable methods, whereas their major characteristic is efficiency (the ability to identify threatened and non-threatened companies). Additional benefits include a possibility of planning activities in advance, testing in stable conditions and a proper identification of critical conditions.

The development of econometric modelling in the prediction of financial threats to corporate operations originates from the first works of W. Rosendal and P. J. Fitzpatrick - they developed a pair-based comparative analysis (a threatened versus non-threatened entity). C. L. Merwin applied the methods of a profile analysis and the arithmetic mean for groups of objects, while W. H. Beaver verified the usefulness of financial ratios in threat prediction. This area of research was also undertaken by P. Weibel, who proved that an increased number of explanatory variables did not lead to significantly better results in risk assessment.

The works of these authors are classified as those representing one-measure methods (the so-called dychotomic tests), while further research focused on the multi-measure threat prediction methods. The dominating methods include a multi-measure discriminant analysis, with a great contribution made by the logit model. It allows for detecting a financial threat or a threat to a going concern and the risk of failure. The multiple discriminant analysis was developed by E. I. Altman, who - working individually or in cooperation with other researchers - developed a number of models (Z-score) for listed and other companies, for developed and emerging markets (developing) (Altman, 1983; Altman, 1993).

THE MEASUREMENT OF CORPORATE FINANCIAL SECURITY IN ASSESSING THE ECONOMIC TRANSFORMATION IN POLAND

A multi-aspect, holistic understanding of an economy and its processes is reflected in the extensive research of the Polish economic transformation - a unique process in terms of systemic changes and related economic policies. In this approach, an economy, understood in its broad sense, includes mutually interlinked elements constituting a system of reforms - a cause-effect sequence.

A transformation process is characterized by a wide range of complex relationships which describe and affect an economy - their simultaneous occurrence creates a picture of a number of parallel transformations. The introduced changes aim to ensure effective and sustained economic growth, and the specific goals are as follows (Kaczmarek, 2012a):

• structural changes,

• increased competitiveness,

• restructuring and privatization, and

• improvements in and stabilization of company finances.

Development is a process of changing structures - gradual changes result in improvements, achieving higher standards and increasingly complex and more effective forms of an activity. Development - leading to a greater complexity - is a process taking place in time, and the dynamics of structural changes are described by the changeability of development stages observed in the course of time. Qualitative changes are related to the use of intensive factors, and considering the fact that quantitative changes (growth) do not occur independently of qualitative changes, growth is regarded to be an integral part of development along with mutual relations between respective changes. Development as a dynamic process can be considered from the perspective of the dynamics of the volume and structural changes as well as effectiveness. Assuming that structural changes and effectiveness describe qualitative changes, and volume changes


describe quantitative changes, conclusions can be formulated with regard to the development of a given structure.

The objective of the Polish economic transformation is to ensure sustained economic growth through an effective use of available resources - the replacement of conditions by factors. Therefore, the key processes describing and affecting efficiency are the ones that help achieve the specific goals of the transformation process (Kaczmarek, 2012b):

• structural changes,

• increased competitiveness,

• restructuring,

• increased financial security,

• value creation.

The assessment of a financial threat, a going concern threat and the bankruptcy prediction models offered in the literature - from the perspective of the objectives and scope of research into economic transformations - indicate the necessity of developing a new analytical model. In creating this model, apart from the use of

innovative methods and tools, a different approach was adopted with respect to the definition of the obtained result. It is defined as the extent of financial security and the activities aimed at counteracting financial threats related to a going concern and a possibility of business failures. The objective of this change was to define a stimulant in the model for assessing the effects of the economic transformation. It provides a synthetic description of the financial condition of entities, groups of entities and economic mezzo-structures.

The logistic regression model was estimated for the needs of assessing the degree of financial security. This measure has two distinct characteristics:

• it allows for analyzing differences in and the dynamics of the financial condition of entities and groups of entities (the components of the economic structure); and

• it relativizes the result of this analysis in relation to a threat of business failure.

The estimated model of financial security is presented in Table 2, according to the adopted methodology.

The values of this measure range from 0% to 100%, with higher values indicating higher probability of

Source: Kaczmarek, 2012b

Table 2 The parameters of the estimated financial security model

Name of indicator Symbol of indicator Transformation of indicator Assessment of parameter

Absolute term - 1 - 0.70Asset productivity ratio W1 Z1 = (W1 - 1.89)/1.09 - 0.42Self-financing ratio W3 Z2 = (W3 - 0.39)/0.31 - 0.93Short-term debt ratio W6 Z3 = (W6 - 0.47)/0.27 + 0.65Asset operating profitability ratio W19 Z4 = (W19 - 2.94)/13.46 - 0.73

SBF = (1− 1

1+ exp [− (− 0,70 − 0,42 Z1 − 0,93 Z2 + 0,65 Z3 − 0,73 Z4 ) ] ) • 100 %

Model Number of threatened companies

Number of non-threatened companies

Sensitivity Specificity AUC

SBF 426 1,936 82.4% 82.1% 0.894


maintaining financial security within the period of one year. It allows for a quantitative description of changes to financial security in a dynamic approach as well as for comparisons of various types and groups of companies. The existing models offered in the literature do not have such characteristics. The values of the model’s estimated efficiency measures confirm its high prediction potential, which qualifies the model for conducting empirical research (Kaczmarek, 2012c).

THE EXTENT AND STRUCTURE OF BUSINESS FAILURES IN POLAND

The response stage of crisis is characterized by visible difficulties in a company’s operations, posing a threat to its economic existence. It is the last stage at which a crisis can be overcome - otherwise, a company faces a business failure. It usually results from a long-lasting financial crisis - a smoldering crisis.

Failure/bankruptcy is a legal term for a company’s crisis from the perspective of insolvency and recovery procedures, in which insolvency (a sensu stricto failure, bankruptcy filed in a court) is the key idea. In a broad perspective, a business failure is an economic phenomenon resulting from an entrepreneur’s right to freely carry out business activities and the acceptance of business risk which can lead to a loss of foundations for independent corporate activities - a company’s failure (a sensu largo failure, economic distress). It can result from two types of factors (economic and financial), corresponding to the respective types of failure: economic distress and financial distress. A business failure as an economic condition is referred to by some authors as bankruptcy (to distinguish it from the Polish legal term), which makes it difficult to understand the concept in the context of international law. Moreover, the context of insolvency law is broader - it also includes recovery procedures.

Business failures can also be considered in a macroeconomic dimension. The number of companies which file bankruptcy is regarded as one of the symptoms of deteriorating macroeconomic conditions. It is seen as a barometer of economic soundness and

government policies implemented in the spirit of the two trends of economic theory related to business failures - positive and normative theories (Schwartz, 2005). The results of the conducted study point to a correlation between the current business cycle and the number of failing companies; this correlation is much stronger for advanced (stabilized) economies than for developing ones (characterized by weak economic conditions) due to a number of economic distortions.

The first three years of the Polish transformation represent a period of the transformational recession - the radical implementation of stabilization programs, the rapid decreases in the GDP and a great number of business failures, mainly those of state-owned companies (Figure 1). The 1993-2008 period records the triple occurrence of the above phenomena: an increase in the GDP - a decreased number of court-filed bankruptcy cases, a decrease in the GDP - an increased number of bankruptcy cases (the correlation coefficient r = - 0.71, P < 0.05). The period of the economic slowdown in Poland, caused by the 2008 global financial crisis, is characterized by the lower intensity of the previously observed phenomena.

It can be concluded that the pace of the GDP growth in 2010-2013 was not high enough to counteract the effects of the crisis, which is reflected in the increasing percentage of bankruptcy cases as of 2008. Even if the expected GDP growth in 2014 reaches the level of approx. 2.5%, it can be a pessimistic scenario for the sector of non-financial institutions in Poland (accounting for more than 45% of the GDP and nearly 53% of value added). It is only a considerable and sustained increase in the GDP values that can decrease the number of business failures (a 3.5% increase in the GDP is an empirically proven threshold value).

The 2008 crisis started in the financial sector, which, by its very nature of avoiding risk, transferred the crisis to the company sector by restricting its lending activities. It hindered corporate growth, while a decrease in consumer and mortgage loans reduced household demand. The beginning of 2008 was marked by the first indications of deterioration in companies’ condition in Poland. A considerable decrease was recorded in sales revenues, the value of assets and, in particular,


Notes: GDP (%) (the left axis); the percentage of court-filed bankruptcy cases per 10,000 companies (the right axis)

Figure 1 The GDP growth and the percentage of the court-filed bankruptcy cases in Poland in 1990-2013

Source: Author, based on: The Statistical Yearbook, GUS Warszawa, retrieved on August 10, 2014, from http://www.stat.gov.pl; Raport wniosków o upadłość/ Bankruptcy applications, Coface Warszawa, retrieved on August 14, 2014), from http://www.coface.pl

0

50

100

150

200

250

300

350

400

450

- 12%

- 10%

- 8%

- 6%

- 4%

- 2%

0%

2%

4%

6%

8%

19901991

19921993

19941995

19961997

19981999

20002001

20022003

20042005

20062007

20082009

20102011

20122013

Increase in GDP

Bankruptcy cases

investment activities. Companies’ financial results were unsatisfactory, many of them running a deficit. The number of companies and their staff decreased.

The number of business failures increased - this trend started in 2007, accelerating rapidly as of 2009 (Figure 2). The number of failure-related settlements increased, accompanied by an increasing number of company liquidations - restructuring processes were implemented in the unfavorable business conditions.

An analysis of the concentration values1 of the court-filed bankruptcies indicates that it is at above-average levels in industrial companies up to the end of 2010, while trading companies record lower-than-average values in the entire analyzed period. Service companies are characterized by a steady increase, reaching above-average levels as of 2009.

The concentration values of the court-filed bankruptcies are related to the companies’ core activities. The relatively low fluctuations and the absence of increasing trends are recorded by trading activities, with the peak values occurring in 2009

and 2013. Increased values are recorded in industrial activities (the highest levels in 2009-2010, and another negative trend in the first half of 2013). The highest concentration values are recorded in the service sector (a visible increase starting in the middle of 2008). Because of the high share of the construction sector, the concentration values reach record levels as of 2010.

THE DEGREE OF FINANCIAL SECURITY - POLISH INDUSTRIAL COMPANIES

Similarly to the above analysis of corporate failures, the estimated model can be applied in assessing the degree of financial security in the economy’s institutional sector (divided into production, trading and service activities). The key role in production activities is played by industrial activities, accounting for nearly 94% of value added in production activities2, hence its significance in the conducted study.

The beginning of the Polish systemic transformation (1990-1993) is marked by a rapid decrease in the


Note: Per 10,000 companies, figures for six-month periods

Figure 2 The percentage of the court-filed bankruptcy cases in Poland in 2007-2013

Source: Author, based on: Raport wniosków o upadłość/Bankruptcy applications, Coface Warszawa, retrieved on August 14, 2014, from http://www.coface.pl; System Gospodarka, Pont Info Warszawa, retrieved on August 8, 2014, from http://www.pontinfo.com.pl; Fijorek, Kaczmarek, Kolegowicz & Krzemiński, 2014

40

50

60

70

80

90

100

I II I II I II I II I II I II I II

2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Total

1030507090

110130150


2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

IndustryTradeServices

financial security of production activities, including industrial and trading companies (unlike the service sector). The subsequent years are characterized by short-term improvements in companies’ financial condition. The year 1997 marks the beginning of a rapid downturn in all types of activities. A breakthrough

Figure 3 The degree of financial security - industrial, trading and service companies in Poland in 1990-2013 (%)


50%

55%

60%

65%

70%

75%

85%

90%

95%

199019911992199319941995199619971998199920002001200220032004200520062007200820092010201120122013

80%

IndustryTradeServices

process started in 2002 (the pre-accession period and accession to the EU in 2004), characterized by relatively stable business conditions. Deterioration in economic conditions was recorded in 2008 (the financial crisis). The negative trend prevailed in the service sector in the subsequent years (Figure 3). An in-depth analysis


of financial security by economic sections (PKD) at the beginning of the financial crisis indicates that, in 2008-2009, the crisis affected industrial companies, followed by transport and warehousing activities. In later periods, the indications of the crisis were recorded in construction-, information- and communication-related activities. The most disturbing changes hit the construction industry, in which considerable fluctuations of financial security absolute values were recorded as of the middle of 2010 (the lowest financial security values amongst all PKD sections).Following the distortions in the second half of 2008, industrial companies recorded improved the values of financial security. Business cycle fluctuations are also recorded in transport and warehousing activities, with disturbing negative trends in the last two years. The highest degree of financial security is recorded

Note: Financial security figures for 6-month periods

Figure 4 The degree of financial security in the selected sections of Poland’s national economy in 2007-2013 (%)


60%65%70%75%80%85%90%95%


2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

75%

77%

79%

81%

83%

85%


2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

45%

55%

65%

75%

85%

95%


2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

70%

77%

80%

85%

90%

95%


2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Industry Constru��on

Transport and warehousing Informa�on and �omuni�a�on

in information and communication companies, being also negatively affected as of the middle of 2010 (Figure 4).

An in-depth analysis of PKD industrial sections (30 out of the 69 economic sections) includes an assessment of their ranging position. The assessment is negative - the changes that occur retain the economy’s industrial mezzo-structure. Attention should be paid to a small number of changes to the highest and lowest ranging positions. It can be concluded that PKD sections with the highest and lowest degree of financial security tend to retain their respective positions (Kaczmarek, 2012b).

The identification of PKD industrial sections with high financial security values is based on a synthetic


measure comprising the assessment of the two categories - average ranging positions and their changeability expressed by a standard deviation (Figure 5).

The Industrial PKD sections characterized by a relatively high and stable degree of financial security include the following: metal ore mining; manufacture of basic pharmaceuticals; generation and supply of electricity, earth gas, water vapor, hot water, etc; oil and earth gas mining; manufacture of chemicals; manufacture and processing of coke and petroleum refined products; manufacture of paper and related products.

Figure 5 The PKD industrial sections by ranging position based on financial security and ranging position changeability in 1990-2013

6 3 6 10 6 38 72 69 67 66 64 70 64 58 45 39 35

85 78 45 33 94 89 88 89 89 92 81 93 85 92 95 92 95

93 82 90 79 75 76 91 92 96 98 98 97 96 95 98 95 98

74 60 74 67 68 73 79 81 84 90 91 89 83 83 83 83 83

64 56 60 64 73 70 76 79 79 79 80 80 83 80 77 80 77

92 86 83 83 85 81 71 61 52 57 79 76 82 81 80 81 80

54 50 46 50 59 60 74 74 78 65 64 70 64 71 80 71 80

68 61 54 54 57 70 76 70 73 80 53 61 72 88 79 88 79

41 30 35 22 39 38 59 70 72 78 58 35 40 52 59 52 65

55 47 61 59 69 74 85 84 83 85 80 78 76 79 81 79 81

72 66 75 78 78 75 87 80 82 84 82 80 81 80 71 80 71

73 77 77 73 73 72 81 83 82 83 86 74 74 76 77 76 77

82 69 69 70 74 83 95 93 88 90 84 81 84 82 83 82 83

78 76 78 76 80 81 87 87 86 88 81 76 74 73 74 73 74

83 78 74 73 76 78 84 81 80 81 90 75 84 84 83 84 83

78 78 78 73 75 75 84 83 87 90 88 82 83 84 86 84 86

60 42 36 17 14 48 52 59 65 71 82 65 57 51 49 45 42

71 65 59 58 65 70 80 80 79 79 81 74 80 80 79 80 79

62 52 50 43 48 51 72 74 73 76 90 86 84 84 84 84 84

76 62 53 56 52 53 75 62 76 76 86 77 71 76 78 76 78

79 65 65 63 62 65 80 76 78 80 79 74 78 77 76 77 76

49 59 45 47 62 62 52 51 59 46 58 53 61 65 61 65 61

68 65 55 59 65 68 77 76 79 78 75 69 76 76 72 76 72

59 44 51 40 40 46 55 61 79 78 79 68 76 78 79 78 79

26 33 27 22 25 23 28 39 34 34 30 16 27 33 30 33 30

88 77 41 32 42 70 49 45

95 93 80 90 84 86 93 94

94 89 85 71 82 86 93 95

97 93 79 56 59 88 77 77

90 77 51 61 62 72 69 66

96 95 91 86 87 87 78 89

85 41 25 19 29 56 61 57

92 69 70 64 66 75 71 72

85 37 19 7 13 46 58 46

91 72 65 68 72 74 67 68

94 87 76 66 65 91 82 75

89 79 61 71 66 73 76 76

96 82 87 85 92 93 82 82

93 74 80 77 80 88 89 83

95 88 82 83 87 90 88 86

93 80 71 69 75 82 81 81

93 70 56 55 57 80 73 65

93 72 75 63 67 80 77 74

92 73 60 47 54 69 72 74

93 52 19 11 8 65 79 80

93 79 75 77 76 84 85 79

88 33 12 7 11 37 40 56

92 72 70 70 67 74 69 63

77 36 19 25 33 69 72 57

92 48 25 14 27 46 24 24

The PKD sections with the lowest degree of financial security and high changeability are as follows: manufacture of textiles; manufacture of electrical equipment; coal and brown coal mining; manufacture of computers, electronics and optical devices; manufacture of transport equipment.

In conclusion, the PKD sections occupying high ranging positions in the economy’s mezzo-structure and characterized by large concentrations and stable positions are represented by traditional business activities.

Correlations between measures related to business failures in their economic and legal dimensions cannot


Figure 5 (Continued) The PKD industrial sections by ranging position based on financial security and

ranging position changeability in 1990-2013


0

10

20

30

40

60

50

0 5 10 15 20

Ave

rage

ran

gin

g �

��i

��

n

Standard devia��n

70

3

1

4

2

be identified without distinguishing the content represented by these measures. The comparative analysis of financial security and court-filed bankruptcy cases indicates that the two categories are characterized by similar long-term (1990-2013, all companies) and mid-term values (2007-2013, industrial companies).

It is another argument in favor of the estimated financial security model. The assessment of the correlations is based on the correlation time series tests indicating that there is a strong and statistically significant correlation (r = - 0.78, P < 0.05) between financial security and the number of the court-filed bankruptcy cases (for all companies).

The calculated time series allow for determining a calibration equation for the two measures, based on the linear quantile regression model (industrial companies, r = - 0.77, P < 0.05). The calculated parameters create a linear equation for the median of the bankruptcy cases to financial security. It allows for a comparative analysis of companies with the use of the financial security measure scaled in units corresponding to the number of the bankruptcy cases (with the use of the calibrated financial security measure - the KSBF) (Figure 6).

Notes: The bankruptcy cases and financial security for all companies (left); the bankruptcy cases and the KSBF for industrial companies (right), the bankruptcy cases per 10,000 companies

Figure 6 The degree of financial security and the percentage of the court-filed bankruptcy cases in Poland in 1990-2013


100

110

50

60

70

80

90


2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

0

50

100

150

200

250

300

350

400

450

19901991

19921993

19941995

19961997

19981999

20002001

20022003

20042005

20062007

20082009

20102011

20122013

50%

55%

60%

65%

70%

75%

80%

85%

90%

Bankruptcy cases

KSBFFinancial security

Bankruptcy cases


CONCLUSION

In their theoretical and methodological dimension as well as from the perspective of empirical research, the conclusions and effects of the paper are as follows:

• The development and use of measures for a comparative analysis of trends and changes in the areas of financial security and corporate failures;

• The existence of a strong and statistically significant correlation between financial security and bankruptcy cases at the company level in the longer periods of time (1990-2013) and in the economy's mezzo-structure in the midterm (2007-2013);

• The correlations between financial security and the bankruptcy cases confirm the positive assessment of the effectiveness of the estimated model for assessing the degree of corporate financial security;

• The negative assessment given to changes to the Polish economy's industrial mezzo-structure in 1990 -2013 in terms of the ranging positions of the PKD sections;

• The industrial mezzo-structure is characterized by slight changes to the highest and lowest ranging positions of the PKD sections;

• The PKD sections with the lowest and highest financial security values demonstrate a relative stability in terms of retaining their positions;

• Traditional business activities rank the highest amongst the PKD sections;

• It is confirmed that the degree of financial security can be regarded as a symptom of changes to the macroeconomic business cycles described by means of changes to the GDP, and that the two measures are directly proportional (r = 0.71, P < 0.05).

The results based on the empirical research allow for a positive verification of the three research hypotheses formulated in the introduction to the paper. In the case of the first hypothesis, the negative assessment is

attributed to changes in an economy's industrial mezzo-structure due to a higher-than-average concentration of court-filed bankruptcy cases. Similarly, the verification of the third hypothesis demonstrates a picture of an inappropriately formed industrial mezzo-structure. It is characterized by visible objects with high stability. Moreover, it is dominated by the traditional and financially secure types of the activity. The positive verification of the second hypothesis confirms the high efficiency of the estimated model for determining the degree of financial security. Thus, the model can be broadly used as a tool for assessing a company's financial condition (groups of companies - economic mezzo-structures), and the degree of financial security can be seen as a symptom of changes to macroeconomic business cycles.

The conducted research reveals a weakness of the estimated model - its limited content allowing for the interpretation of the obtained results. This measure describes the likelihood of maintaining a company's financial security without giving consideration to its economic potential. Further research at the theoretical, methodological and empirical levels aims to incorporate the assessments of possible business failures (a loss of financial security) into new estimated models. Results will be scaled on the basis of such categories as cuts in jobs, a decrease in sales revenues, a loss of value added, and a decrease in the flows of taxes and contributions to the state budget.

ENDNOTES

1 This measure is a relative assessment of the concentration of failing companies in a specific group of entities in relation to the total number of entities - the members of the analyzed group, and in relation to all companies in the national economy. Values greater than one indicate higher-than-average concentrations in a given group.

2 Industrial activities include the three sections of the Polish classification of economic activities (PKD): B - Mining, C - Industrial processing, D - Generation and supply of electricity, earth gas, water vapor, etc. Production activities also comprise Section E - Supply of water, waste and sewage management, re-cultivation.


REFERENCES

Altman, E. I. (1983). Corporate Financial Distress. A Complete Guide to Predicting, Avoiding and Dealing with Bankruptcy. New York, NY: John Wiley & Son Press.

Altman, E. I. (1993). Corporate Financial Distress and Bankruptcy. A Complete Guide to Predicting & Avoiding Distress and Profiting from Bankruptcy. New York, NY: John Wiley & Sons Press.

Altman, E. I., & Narayanan, P. (1997). An international survey of business failure classification models. Financial Markets, Institutions and Instruments, 6(2), 1-57. doi: 10.1111/1468-0416.00010

Ansoff, H. I. (2007). Strategic Management. New York, NY: Palgrave Macmillan Press.

Argenti, J. (1976). Corporate Collapse. The Causes and Symptoms. London, UK: McGraw-Hill Book.

Crocford, G. N. (1982). The bibliography and history of risk management. The Geneva Papers on Risk and Insurance, 7(2), 169-179. doi: 10.1057/gpp.1982.10

Drucker, P. F. (2006). The Practice of Management. New York, NY: Harper Business.

Fijorek, K., Kaczmarek, J., Kolegowicz, K., & Krzemiński, P. (March 2014). In J. Kaczmarek (Ed.), Raport z oceny stopnia zagrożenia przedsiębiorstw upadłością - komponent mikroekonomiczny. Kraków, Poland: MSAP UEK.

Greiner, L. E. (1972). Evolution and revolution as organizations grow. Harvard Business Review, 50(4), 37-46.

Kaczmarek, J. (2012a). The disharmonies, dilemmas and effects of the transformation of the Polish economy. The Business & Management Review, 2, 103-111.

Kaczmarek, J. (2012b). Mezostruktura gospodarki Polski w okresie transformacji. Uwarunkowania, procesy, efektywność. Warszawa, Poland: Difin Press.

Kaczmarek J. (2012c). Construction elements of bankruptcy prediction models in multi-dimensional early warning systems. Polish Journal of Management Studies, 5, 136-149.

Kaczmarek, J. (2014). Measurement of creating corporate value for shareholders - development of measurements and

improvement of management competence and skills. Polish Journal of Management Studies, 9, 72-83.

Kaplan, R., & Norton, D. (1996). The Balanced Scorecard. Boston, United States: Harvard Business Press.

Kharbanda, O. P., & Stallworthy, E. A. (1985). Corporate Failure. Prediction, Panacea and Prevention. London-New York: McGraw-Hill.

Lam, J. (1985). Ten predictions for risk management. The RMA Journal, 5, 84-87.

Mączyńska, E. (2011). Upadłość przedsiębiorstw w kontekście ekonomii kryzysu. In S. Morawska (Ed.), Zarządzanie przedsiębiorstwem w kryzysie. Warszawa, Poland: SGH Press.

Obłój, K. (1987). Kryzysy organizacyjne. Przegląd Organizacji, 1, 14.

Platt, H. D., & Platt, M. B. (2002). Predicting corporate financial distress: Reflection on choice-based sample bias. Journal of Economics and Finance, 26(2), 184-197. doi: 10.1007/BF02755985

Quinn, B., & Cameron, K. (1983). Organizational life cycles and shifting criteria of effectiveness: Some preliminary evidence. Management Science, 29(1), 33-51. doi: org/10.1287/mnsc.29.1.33

Schwartz, A. (2005). A normative theory of business bankruptcy. Virginia Law Review, 91(5), 1200-1265.

Slatter, S., & Lovett, D. (2001). Restrukturyzacja firmy. Zarządzanie przedsiębiorstwem w sytuacjach kryzysowych. Warszawa, Poland: WIG-Press.

Smart, C. F., Thompson, W. A., & Vertinsky, I. (1978). Diagnosing corporate effectiveness and susceptibility to crisis. Journal of Business Administration, 9, 46-48.

Zavgren, C. (1983). The prediction of corporate failure: The state of the art. Journal of Accounting Literature, 2, 1-33.

Raport wniosków o upadłość/ Bankruptcy applications, Coface Warszawa (http://www.coface.pl)

The Statistical Yearbook, GUS Warszawa (http://www.stat.gov.pl)

System Gospodarka, Pont Info Warszawa (http://www.pontinfo.com.pl)

Received on 16th November 2014,after revision,

accepted for publication on 15th December 2014.


KRIZA I PRETNJA NASPRAM ASPEKATA FINANSIJSKE SIGURNOSTI DUGOROČNO ORIJENTISANOG

POSLOVANJA

Jarosław KaczmarekFakultet za menadžment, Univerzitet ekonomskih nauka, Krakov, Poljska

Rad je fokusiran na fenomen poslovnog neuspeha i procenu stepena finansijske sigurnosti preduzeća u Poljskoj, prevashodno industrijskih entiteta, tokom perioda ekonomske transformacije (1990-2013), sa posebnim akcentom na poslednju ekonomsku krizu (2007-2013). S obzirom na teorijske i kognitivne aspekte prezentiranih pitanja, pažnja je posvećena korporativnim krizama, tipovima kriza i njihovim uzrocima, kao i identifikovanju i kvantifikovanju simptoma pogoršavanja finansijskih uslova. U empirijskom smislu, rad je usmeren na merenje stepena finansijske sigurnosti industrijskih preduzeća u Poljskoj, trendova i dinamike promena, i odgovarajućih međuzavisnosti. Takođe, prezentirane su karakteristike industrijskih mezo-struktura sa stanovišta njihove stabilnosti i učestalosti kretanja objekata (promene u rasponu pozicija). Konačno, potvrđeno je da stepen finansijske sigurnosti može biti smatran simptomom promena u makroekonomskim poslovnim ciklusima.Ključne reči: korporativna kriza, upravljanje rizikom, finansijska sigurnost, Sistemi ranog upoznavanja

JEL Classification: G 33

Jarosław Kaczmarek is an Associate Professor at the Department of Economics and Organization of Enterprises, Faculty of Management, Cracow University of Economics (CUE), Cracow, Poland. He obtained his PhD in economic sciences in 1998, habilitated in 2013. The major area of his scientific interests includes corporate economic and financial analyses and corporate valuations, financial management, ownership transformations as well as structural changes in the economy.


Izvorni naučni članakUDK: 005.311.12:519.865; 336.76

doi: 10.5937/ekonhor1403211D

UVOD

Upravljanje portfolijom počinje alokacijom sredstava. Postoji konsenzus da početna alokacija u značajnoj meri utiče na performanse (Arshanapalli, Coggin & Nelson, 2001). Aktivno upravljanje portfolijom podrazumeva rebalans postojećeg portfolija kupovinom i prodajom hartija od vrednosti. Cilj rebalansa jeste da se unaprede performanse posmatranog portfolija prilagođavanjem trenutnim tržišnim uslovima i/ili očekivanjima.

Međutim, rebalans portfolija izaziva troškove trgovanja (transakscione troškove), koji negativno utiču na krajnji prinos. Zbog toga se transakcioni troškovi neizostavno uzimaju u obzir prilikom razvoja dinamičkog modela upravljanja portfolijom u realnim tržišnim uslovima. (Choi, Jang & Koo, 2007; Kozhan & Schmid, 2009).

Decenijama unazad tržišni rizik se definiše kao varijansa (odnosno, volatilnost) prinosa portfolija. Portfolio alokacija je tradicionalno zasnovana na H. M. Markowitz-evom modelu odnosa prinosa i varijanse (mean-variance model) (Markowitz, 1952; Fabozzi, Focardi & Jonas, 2007). U ovom radu, u okvirima

REBALANS PORTFOLIJA HARTIJA OD VREDNOSTI PRIMENOM MODELA MARKOWITZ-A SA KONTROLOM

OBIMA REBALANSA

Mikica Drenovak*, Vladimir RankovićEkonomski fakultet Univerziteta u Kragujevcu

Upravljanje portfolijom hartija od vrednosti podrazumeva periodični rebalans portfolija, tj. promenu strukture portfolija sa ciljem prilagođavanja okolnostima na tržištu. Svrha rebalansa jeste da se poprave performanse portfolija prema zadatom kriterijumu. Cilj ovog istraživanja je testiranje dva nova pristupa rebalansu portfolija hartija od vrednosti, jednog zasnovanog na optimalnoj vrednosti tržišnog rizika, a drugog na optimalnom odnosu rizika i prinosa. Za inicijalnu alokaciju i rebalans u radu koristimo optimalnu volatilnost ili Sharpe-ov količnik. Kako bi ponuđena rešenja bila primenljiva u praksi, uvodimo okidače za rebalans i na taj način kontrolišemo obim rebalansa portfolija i, posredno, ukupne transakcione troškove. Rezultati ukazuju na to da je strategija periodične minimizacije volatilnosti portfolija odgovarajuća alternativa za investitore netolerantne na rizik jer, uz umereni obim i nisku dinamiku rebalansa, obezbeđuje portfolio sa boljim vrednostima rizika u poređenju sa referentnim S&P 100 tržišnim indeksom i 1/n portfolijom. Ključne reči: upravljanje portfolijom, volatilnost, Sharpe-ov količnik, rebalans portfolija, obim rebalansa

JEL Classification: C44, C61, G11

* Korespondencija: M. Drenovak, Ekonomski fakultet Univerzi-teta u Kragujevcu, Đ. Pucara 3, 34000 Kragujevac, Srbija; e-mail: [email protected]


Markowitz-evog modela, razmatramo dve različite strategije upravljanja portfolijom hartija od vrednosti. Jedna je bazirana na periodičnoj minimizaciji tržišnog rizika merenog volatilnošću prinosa (volatility), a druga na periodičnoj maksimizaciji tzv. W. F. Sharpe-ovog količnika (1966).

Rešavanje problema portfolio alokacije zasnovano je na „pomirenju” dva suprotstavljena cilja - minimizacijа rizika i maksimizacijа prinosa. Tržišni rizik (Alexander, 2008) predstavlja rizik od nepovoljnih kretanja cena finansijskih instrumenata. Međutim, dok je regulator primarno zainteresovan za aspekt rizika portfolija hartija od vrednosti (Jaksic, 2012), investitori su prevashodno zainteresovani za prinos, pa rizik posmatraju samo u kontekstu prinosa (realizovanih ili očekivanih). Po pravilu, portfolio menadžeri u izveštajima o performansama portfolija navode vrednost realizovanog prinosa po jedinici rizika za posmatrani period. U finansijskim izveštajima standardno je navođenje Sharpe-ovog količnika, definisanog kao prinos po jedinici utvrđene volatilnosti (Bacon, 2008).

Cilj ovog istraživanja je da se utvrdi da li periodični rebalans portfolija, zasnovan na optimizaciji volatilnosti (ili alternativno Sharpe-ovog količnika), može da obezbedi bolje performanse (i u kom kontekstu bolje) upravljanog portfolija u odnosu na predloženi reper.

U skladu sa postavljenim ciljem istraživanja u radu ćemo testirati dve hipoteze:

H1: Primenom periodične minimizacije volatilnosti dobija se portfolio sa boljim parametrima rizika u odnosu na izabrane repere.

H2: Primenom periodične maksimizacije Sharpe-ovog količnika dobija se portfolio sa većim Sharpe-ovim količnikom u odnosu na izabrane repere.

S ciljem da kontrolišemo obim rebalansa, uvodimo različite okidače (uslove) za aktiviranje postupka rebalansa. U ovom istraživanju kao oportunitetni skup koristimo skup od 40 konstituenata tržišnog indeksa S&P 100. Za period upravljanja portfolijom usvojili smo period od 2 godine. Performanse upravljanog portfolija u pogledu odnosa rizik-prinos, kao i ukupnog obima rebalansa, poredimo sa performansama indeksa S&P

100, usvojenog da bude tržišni benčmark1 , kao i sa performansama 1/n portfolija koji predstavlja osnovnu („naivnu”) portfolio strategiju.

Izbor strategije rebalansa portfolija zavisi od investicionog cilja koji investitor želi da postigne (Hsu, 2012). U literaturi koja se odnosi na probleme rebalansa portfolija različiti autori su razmatrali različite strategije rebalansa i njihov uticaj na sveukupne performanse portfolija hartija od vrednosti. B. Arshanapalli i ostali (2001) analizirali su uticaj strukture alokacije sredstava na performanse portfolija sa fiksnim ponderima, kao i sa različitim dinamičkim portfolijima, sa uključivanjem transakcionih troškova. C. Donohue i K. Yip (2003) ispitivali su efekte različitih heurističkih strategija rebalansa na performanse portfolija u kontekstu rizika, prinosa, Sharpe-ovog količnika, obima rebalansa i transakcionih troškova. Rezultati pokazuju da postoji kompromis između optimalnog rebalansa i transakcionih troškova2. K. Sippel (2012) je analizirao uticaj obima rebalansa na sveukupne performanse strategije rebalansa koja za cilj ima održavanje definisanog nivoa rizika. Autor predlaže uvođenje transakcionih pragova značaja u cilju smanjenja ukupnih transakcionih troškova, što za posledicu ima povećanje krajnjih prinosa upravljanog portfolija. V. DeMiguel, G. Lorenzo i U. Raman (2009) analiziraju performanse 14 različitih tipova Markowitz-evog modela optimalnog strukturiranja portfolija. Autori su pokazali da „naivna“ 1/n strategija strukturiranja portfolija u proseku daje, u pogledu sveukupnih performansi upravljanog portfolija, bolje rezultate čak i od složenijih portfolio strategija poznatih u praksi. A. A. Gaivoronsky, S. Krylov i N. Van der Wijst (2005) analizirali su strategiju strukturiranja portfolija baziranu na replikaciji usvojenog benčmarka (benchmark tracking approach). Autori su razvili nekoliko algoritama za strukturiranje portfolija baziranih na različitim merama rizika i testirali ih na velikom broju uzoraka. Rezultati pokazuju da strategija bazirana na replikaciji benčmarka može da bude veoma efikasna strategija investiranja. J. R. Yu i W. Y. Lee (2011) su analizirali pet različitih modela rebalansa portfolija baziranih na kombinovanju različitih kriterijuma rebalansa, uključujući rizik, prinos, zabranu kratkih pozicija, asimetričnosti i spljoštenosti distribucija prinosa, kao i analizu transakcionih troškova. Autori su primenili fazi višekriterijumsko programiranje u

M. Drenovak, V. Ranković, Rebalans portfolija hartija od vrednosti primenom modela Markowitz-a 213

cilju definisanja opšteg višekriterijumskog modela rebalansa portfolija.

Devastirajući efekti poslednje svetske ekonomske krize imaju za rezultat da su danas i investitori i regulatori zainteresovani za merenje takozvanog rizika ekstremnih kvantila. Uprkos nepovoljnim matematičkim osobinama (Artzner, Delbaen, Eber & Heath, 1999; Szego, 2002), vrednost pod rizikom (VaR) je najčešće korišćena mera rizika ekstremnih kvantila i postala je standard regulative koja se odnosi na bankarsko poslovanje (Basel Committee on Banking Supervision, 19963). Prema poslednjim međunarodnim propisima, na osnovu VaR-a investicionih portfolija banke određuje se iznos obaveznih rezervi. Iz tog razloga, mi ćemo analizirati i karakteristike upravljanih portfolija u kontekstu vrednosti pod rizikom.

Struktura rukopisa je sledeća: u drugoj sekciji, uvodimo koncepte prinosa portfolija i obima rebalansa. Definicija rizika i Sharpe-ovog količnika koje koristimo u ovom istraživanju date su u trećoj sekciji. Model optimizacije dat je u četvrtoj sekciji. U sledećoj sekciji predstavili smo strategije rebalansa. Nakon predstavljanja empirijskih rezultatia, opredeljeni su zaključci i predlozi za buduća istraživanja.

MATEMATIČKA INTERPRETACIJA PRINOSA PORTFOLIJA I OBIMA REBALANSA

U ovom poglavlju uvodimo osnovne pojmove portfolio teorije korišćene u istraživanju.

Procentualni prinos portfolija za posmatrani period u trenutku t definisan je sledećim izrazom:

rp , t=∑i=1

N

w i , t−1 r i , t, (1)

gde ri,t označava prinos hartije i u trenutku t, a wi,t označava težinski koeficijent, odnosno, udeo kapitala investiranog u hartiju i u trenutku t.

Izraz (1) predstavlja fundamentalnu relaciju u portfolio matematici (Alexander, 2008).

Koeficijent wi,t je definisan sledećim izrazom:

w i , t=n i p i , t

∑i=1

N

n i p i , t

, i= 1,...,N , (2)

gde ni označava broj kupljenih hartija od vrednosti i, a pi,t cenu jedne hartije i u trenutku t.

Broj hartija od vrednosti ni ostaje isti za svaku hartiju od vrednosti i u periodu između dva rebalansa (tj. portfolio je statički u tom periodu). S druge strane, vrednost težinskog koeficijenta wi,t se menja u periodu između dva rebalansa svaki put kad se promeni cena bilo koje hartije portfolija. Transakcioni troškovi, koji se javljaju prilikom svakog rebalansa, mogu da imaju veliki uticaj na sveukupni prinos upravljanog portfolija. U praksi, portfolio menadžer mora da kontroliše transakcione troškove prilikom rebalansa kako ne bi narušio sveukupne performanse upravljanog portfolija. Drugim rečima, portfolio menadžer će izvršiti rebalans portfolija samo ukoliko se zahtevani transakcioni troškovi nalaze u prihvatljivim granicama. Zbog toga se transakcioni troškovi u teoriji upravljanja portfolijom posmatraju kao ograničenje. U opštem slučaju, transakcioni troškovi zavise od velikog broja faktora, ali je u svakom obrascu za računanje transakcionih troškova osnovna promenljiva obim trgovanja. Zbog toga, u ovom istraživanju, kao približnu meru transakcionih troškova koristimo obim rebalansa portfolija. Portfolio turnover u trenutku t, definiše se kao relativni udeo u vrednosti portfolija i može da se izračuna po sledećem obrascu (DeMiquel et al, 2009):

Obim rebalansa ( t )=∑i=1

N

∣wi , t−wi , t−1∣ (3)

RIZIK EKSTREMNIH KVANTILA I SHARPE-OV KOLIČNIK

Volatilnost

Varijabilnost portfolija tradicionalno se izražava varijansom prinosa portfolija:


σ2

p=

1

T∑t=1

T

( rt− r̄ p )2, gde je ri prinos portfolija u

trenutku t, r̄p prosečni prinos portfolija. Često se umesto varijanse koristi standardna devijacija prinosa, σp , tj. kvadratni koren varijanse, kao mera varijabilnosti, imajući u vidu da je standardna devijacija veličina istog reda kao i prosečni prinos. U izveštajima za investitore standardna mera varijabilnosti portfolija je volatilnost, koja se računa kao anualizovana standardna devijacija prinosa4:

volatilnost = σp √252 (4)

Sharpe-ov količnik

Sharpe-ov količnik5 meri prinos portfolija po jedinici rizika. Ovo je jedna od najčešće korišćenih mera performansi portfolija koja objedinjuje prinos i rizik (risk-adjusted return). U praksi, prinos se obično računa relativno u odnosu na bezrizičnu kamatnu stopu dok se rizik, izvorno, meri standardnom devijacijom prinosa portfolija u posmatranom periodu, pa se, u skladu sa tim, Sharpe-ov količnik može formalno definisati kao:

Sharpe =r̄p −rfσp

, (5)

gde je r̄p stopa prosečnog (realizovanog ili očekivanog u zavisnosti od toga da li je vrednost računata u ex post ili ex ante kontekstu) prinosa portfolija, rf bezrizična kamatna stopa, a σp standardna devijacija portfolija u posmatranom periodu. Na osnovu izraza (5) jasno je da će, od dva portfolija sa jednakim stopama prinosa, veću vrednost Sharpe-ovog količnika imati onaj portfolio sa manjom standardnom devijacijom stope prinosa. Sharpe-ov količnik je u praksi standardna mera za ocenu performansi portfolija, jer omogućava poređenje dva portfolija koji imaju različite prosečne prinose i vrednosti rizika.

OPTIMIZACIONI MODEL

U ovom radu analiziramo dve različite strategije upravljanja portfolijom zasnovane na: a) minimizaciji volatilnosti portfolija, i b) maksimizaciji Sharpe-ovog

količnika portfolija. Opšta forma optimizacionog modela je:

a)min volatilnost ( rp(w ))

b)max Sharpe ( rp(w ))

(6)

∑i=1

N

wi = 1 (7)

0⩽ wi⩽1, i= 1,... , N , (8)

pri čemu w označava vektor težinskih koeficijenata wi, volatilnost(rp(w)) označava volatilnost portfolija, Sharpe(rp(w)) označava Sharpe-ov količnik, a N ukupan broj hartija od vrednosti.

Jednačina (6) definiše kriterijume optimizacije, jednačina (7) predstavlja standardno ograničenje budžeta koje nameće da je zbir svih težinskih koeficijenata jednak 1. Jednačina (8) nameće ograničenje da težinski koeficijenti moraju da budu pozitivni, što u praksi znači da nije dozvoljeno zauzimanje kratkih pozicija.

Treba naglasiti da su vrednosti kriterijuma optimizacije (Volatilnost i Sharpe-ov količnik) računati na osnovu vremenske serije realizovanih prinosa portfolija. Da bi se odredila vremenska serija realizovanih prinosa potencijalnog portfolija, neophodno je dnevno preračunavanje težinskih koeficijenata wi,t .

STRATEGIJE REBALANSA

Strategije rebalansa koje su razmatrane u ovom radu su bazirane na dnevnoj optimizaciji portfolija po usvojenom kriterijumu optimizacije (jednačina (6)).

Na početku perioda upravljanja portfolijom neophodno je usvojiti inicijalni portfolio. U ovom radu smo usvojili da inicijalni portfolio bude portfolio koji je optimizovan po predloženom kriterijumu optimizacije, tj. u slučaju strategije bazirane na minimizaciji volatilnosti inicijalni portfolio je portfolio koji ima minimalnu volatilnost, a u slučaju strategije koja se bazira na maksimizaciji Sharpe-ovog količnika inicijalni portfolio je portfolio sa najvećom vrednošću Sharpe-ovog količnika. Inicijalni portfolio je definisan


vektorom težinskih koeficijenata wi. Međutim, aktuelni portfolio je definisan brojem kupljenih hartija svake od hartija od vrednosti iz oportunitetnog skupa. Zbog toga je neophodno prevođenje težinskih koeficijenata u broj odgovarajućih hartija od vrednosti. Da bi to bilo moguće, pretpostavili smo da je inicijalna vrednost portfolija 1 milion novčanih jedinica.

Ovde predloženo upravljanje portfolijom se sastoji u sledećem: Svakog dana u okviru usvojenog perioda upravljanja portfolijom sprovodimo optimizaciju portfolija. Na taj način svakog dana imamo na raspolaganju dva portfolija, tekući i potencijalni koji je dobijen postupkom optimizacije po predloženom kriterijumu. Ukoliko je zadovoljen uslov rebalansa (okidač se aktivira), vršimo rebalans, čime potencijalni portfolio postaje tekući. U suprotnom, zadržavamo tekući portfolio. Treba naglasiti da potencijalni portfolio dobijen optimizacijom po određenom kriterijumu može da poseduje neznatno bolju vrednost kriterijuma optimizacije u odnosu na tekući portfolio. Zbog toga smo usvojili da se rebalans izvršava samo ukoliko je vrednost kriterijuma optimizovanog portfolija dovoljno bolja od vrednosti kriterijuma optimizacije tekućeg portfolija. Minimalno poboljšanje u radu je postavljeno na 1%.

PODACI I REZULTATI ISTRAŽIVANJA

U ovoj sekciji rada predstavljamo rezultate empirijskog istraživanja dobijene primenom predloženih strategija rebalansa. Svi numerički eksperimenti su izvršeni na istorijskim podacima. Za ovo istraživanje smo koristili 40 konstituenata indeksa S&P 100 (Tiker: OEX) koji su imali najveću vrednost tržišne kapitalizacije 6. septembra 20136.

Upravljanje portfolijom primenom predloženih strategija rebalansa sprovedeno je u periodu od 2 godine (504 radna dana), počevši od 2. januara 2009. zaključno sa 31. decembrom 2010. Za ocenu volatilnosti i Sharpe-ovog količnika koristili smo vremenske serije od po 500 dnevnih prinosa portfolija.

U cilju analize portfolija dobijenih primenom predloženih strategija rebalansa, njihove performanse smo poredili sa performansama naivnog 1/n portfolija, kao i sa performansama referentnog indeksa S&P 100.

Na Slici 1 predstavljena je evolucija tržišne vrednosti portfolija dobijenih primenom strategije minimizacije volatilnosti (označene sa Min Vol), strategije maksimizacije Sharpe-ovog količnika portfolija

Slika 1 Tržišna vrednost portfolija upravljanih Min Vol, Max Sharpe, naivnog 1/n portfolija i referentni S&P 100 indeks u periodu 2. januar 2009 - 31. decembar 2010.

Izvor: Autori

60%

80%

100%

120%

140%

160%

180%

200%

2009-01-01 2009-05-02 2009-09-01 2010-01-01 2010-05-03 2010-09-02 2011-01-01

Vrednos��or�olija

1/N

Min VolMax Sharpe

S&P 100


(označene sa Max Sharpe), kao i 1/n portfolija zajedno sa tržišnom vrednošću indeksa S&P100. Vrednosti su početno normalizovane na 100.

Za finansijske institucije na koje se primenjuje Bazel regulativa vrednosti ocena 1%VaR-a će uticati na nivo kapitalnih rezervi. Na Slici 2 predstavljamo evoluciju ocena 1%VaR-a u posmatranom periodu za Min Vol, Max Sharpe, 1/n portfolije, kao i za indeks S&P100.

U Tabeli 1 predstavljamo statističku analizu performansi upravljanih portfolija.

Očekivano, strategija rebalansa bazirana na minimizaciji volatilnosti obezbeđuje najniže vrednosti volatilnosti i, dodatno, najniže vrednosti ocena 1%VaR-a u periodu upravljanja portfolija. S druge strane, strategija rebalansa koja je bazirana na maksimizaciji Sharpe-ovog količnika daje portfolio sa najvećim Sharpe-količnikom, ali najvišom ocenom VaR-a i najvećom volatilnošću u posmatranom periodu. Visoka volatilnost može da bude posledica izrazitih promena u strukturi portfolija (Tabela 1). Vremenske

Slika 2 Evolucija ocena 1%VaR-a portfolija za Min Vol, Max Sharpe, naivni 1/n portfolio i referentni S&P 100 indeks u periodu 2. januar 2009 - 31. decembar 2010.

Izvor: Autori

0%

2%

4%

6%

8%

10%

12%

14%

2009-01-01 2009-05-02 2009-09-01 2010-01-01 2010-05-03 2010-09-02 2011-01-01

VaR

1/NMin VolMax SharpeS&P 100

serije ocena VaR-a, takođe, otkrivaju velike promene u strukturi Max Sharpe portfolija.

Rezultati u Tabeli 1 pokazuju da strategija rebalansa koja se bazira na maksimizaciji Sharpe-ovog količnika obezbeđuje najveće vrednosti prinosa (ukupnog i prosečnog), kao i najveću vrednost Sharpe-ovog količnika, ali uz istovemenu najveću vrednost obima rebalansa (36 puta veću od prosečne vrednosti portfolija). S druge strane, strategija bazirana na minimizaciji volatilnosti obezbeđuje najmanju vrednost volatilnosti i VaR-a. Međutim, ova strategija se odlikuje i najnižim vrednostima prinosa. U poređenju sa performansama referentnog indeksa S&P 100, Min Vol strategija pruža nižu vrednost prinosa, ali i značajno nižu vrednost volatilnosti i VaR-a (isto važi i ako se poređenje vrši sa 1/n strategijom). Dodatno, VaR ocene su najniže kod Min Vol, a najviše kod Max Sharpe strategije, što ukazuje na razlike u efikasnosti upotrebe kapitalnih rezervi. Drugi benčmark u ovom istraživanju, naivna 1/n strategija odlikuje se performansama koje su po vrednostima pokazatelja prinosa i rizika između Min Vol i Max Sharpe


Tabela 1 Statistička analiza performansi Min Vol, Max Sharpe, naivnog 1/n portfolija i referentnog S&P 100 indeksa u periodu 2. januar 2009 - 31. decembar 2010.

Min Vol Max Sharpe 1/N S&P 100

Ukupni prinos 11.18% 79.12% 43.68% 27.31%

Ukupni obim rebalansa 204.06% 3658.67% 569.25% -

Broj rebalansa 7 46 504 -

Prosečni godišnji prinos 6.31% 34.48% 21.11% 14.45%

Volatilnost 14.18% 32.56% 24.35% 21.70%

1%VaR 2.77% 4.65% 4.62% 4.05%

Maksimalni gubitak* -8.03% -8.97% -8.56% -7.84%

Sharpe-ov količnik** 0.42 1.05 0.86 0.65

Prosečan broj hartija od vrednosti 7.2 1.6 40 100

* Maksimalni gubitak (max drawdawn) se računa kao maksimalni trodnevni gubitak. Period od tri dana je uzet na osnovu pretpostavke da je to period dovoljan da se izađe iz određene pozicije na likvidnim tržištima.** Prilikom računanja Sharpe-ovog količnika za vrednost bezrizične kamatne stope usvojena je stopa na jednogodišnje zapise USA trezora, čija je vrednost na dan 31. Decembar 2010 iznosila 0.29% (U.S. Department of the Treasury)

Izvor: Autori

strategije, što se moglo i očekivati od strategije koja se bazira na naivnoj diversifikaciji (Arshanapalli et al, 2001).

Treba naglasiti da, iako je frekvencija rebalansa Max Sharpe strategije prihvatljiva, u realnim tržišnim uslovima vrednost obima rebalansa pojedinačnih rebalansa je u većini slučajeva neprihvatljivo visoka. S druge strane, naivna 1/n strategija podrazumeva dnevni rebalans portfolija u cilju zadržavanja podjednakog učešća svih hartija od vrednosti u ukupnoj vrednosti portfolija. Stoga je opšti zaključak da su i za Max Sharpe i 1/n strategiju ukupne vrednosti obima rebalansa veoma visoke, što za posledicu ima visoke vrednosti transakcionih troškova, pa su kao takve neprihvatljive u realnim tržišnim uslovima.

U cilju smanjenja ukupnog obima rebalansa, uvodimo dodatna ograničenja za izvršavanja rebalansa.

U slučaju Min Vol i Max Sharpe strategija, rebalans se izvršava samo ukoliko je rezultujući obim rebalansa manji od 50% od ukupne vrednosti portfolija. U slučaju naivne 1/n strategije, rebalans se izvršava samo

ukoliko je rezultujući obim veći od 5% od ukupne vrednosti portfolija. U suprotnom, zadržava se tekući portfolio.

Na Slici 3 predstavljena je evolucija tržišne vrednosti portfolija dobijenih primenom Min Vol, Max Sharpe i 1/n portfolio strategije i novouvedenih ograničenja. Na Slici 4 predstavljena je evolucija ocena 1%VaR-a za iste portfolije. Na obe slike ponovo smo prikazali i odgovarajuće vrednosti referentnog indeksa S&P 100.

U Tabeli 2 predstavljamo statističku analizu performansi analiziranih portfolija sa dodatnim ograničenjima u pogledu vrednosti obima rebalansa.

Nakon uvođenja predloženih ograničenja Min Vol portfolio ostao je isti, dok se ukupni obim rebalansa Max Sharpe portfolija smanjio na 13.73% sa svega 3 realizacije rebalansa. Međutim, sada Max Sharpe strategija ima najniži prosečan prinos (14.08%) sa padom većim od 50% u pogledu ukupnog prinosa u poređenju sa verzijom ove strategije bez ograničenja. Štaviše, Sharpe-ov količnik više nije najveći u posmatranom skupu strategija.


Slika 3 Tržišna vrednost Min Vol i Max Sharpe portfolija sa uvedenim ograničenjem maksimalnog dozvoljenog obima rebalansa, naivnog 1/n portfolija sa uvedenim ograničenjem minimalnog obima rebalansa, i referentnog S&P

100 indeksa u periodu 2. januar 2009 - 31. decembar 2010.

Izvor: Autori

60%

80%

100%

120%

140%

150%

2009-01-01 2009-05-02 2009-09-01 2010-01-01 2010-05-03 2010-09-02 2011-01-01

Vrednos��or�olija

1/N

Min Vol

Max Sharpe

S&P 10070%

110%

130%

90%

Slika 4 Evolucija ocena 1%VaR-a Min Vol i Max Sharpe portfolija sa uvedenim ograničenjem maksimalnog dozvoljenog obima rebalansa, naivnog 1/n portfolija sa uvedenim ograničenjem minimalnog obima rebalansa, i

referentnog S&P 100 indeksa u periodu 2. januar 2009 - 31. decembar 2010.

Izvor: Autori

60%

80%

100%

120%

140%

150%

2009-01-01 2009-05-02 2009-09-01 2010-01-01 2010-05-03 2010-09-02 2011-01-01

VaR

70%

110%

130%

90%

1/NMin VolMax SharpeS&P 100


Min Vol strategija obezbeđuje, ponovo, najnižu vrednost volatilnosti i 1%VaR-a portfolija.

Uvođenje ograničenja minimalnog dozvoljenog obima rebalansa u naivnu 1/n strategiju imalo je za posledicu značajno niži ukupni obima rebalansa (158.48% naspram 569.25%) sa svega 29 umesto 504 izvršena rebalansa. Istovremeno, sveukupne performanse 1/n portfolija su vrlo malo promenjene.

Cilj portfolio alokacije je da se postigne efekat diversifikacije, tj. da se eliminiše specifičan rizik pojedinačnih hartija od vrednosti, a da se istovremeno postignu bolje rizik-prinos karakteristike. Prema portfolio teoriji, više hartija u portfoliju obezbeđuje bolji efekat diversifikacije (Markowitz, 1952). U praksi se, međutim, investitori trude da postignu što bolje efekte diversifikacije sa ograničenim brojem hartija, jer na taj način izbegavaju velike transakcione troškove. Strategije koje su predstavljene u ovom radu testirane su na oportunitetnom skupu od 40 hartija7. U pogledu diversifikacije, Max Sharpe strategija sa svega 2 hartije

Tabela 2 Statistička analiza performansi Min Vol i Max Sharpe portfolija sa uvedenim ograničenjem maksimalnog dozvoljenog obima rebalansa, naivnog 1/n portfolija sa uvedenim ograničenjem minimalnog obima rebalansa i

referentnog S&P 100 indeksa u periodu 2. januar 2009 - 31. decembar 2010.

Min Vol Obim reb.<50%

Max Sharpe Obim reb. <50%

1/N Obim reb.>5% S&P 100

Ukupni prinos 11.18% 27.72% 43.76% 27.31%

Ukupni obim rebalansa 204.06% 13.73% 158.48% -

Broj rebalansa 7 3 29 -


Volatilnost 14.18% 19.09% 24.36% 21.70%

1%VaR 2.77% 3.05% 4.45% 4.05%





Izvor: Autori

u proseku obezbeđuje skromne efekte diversifikacije bez obzira na to da li je ograničenje maksimalnog dozvoljenog obima rebalansa uključeno ili ne. S druge strane, Min Vol strategija sa 7 hartija u proseku daje bolje parametre rizika (u pogledu volatilnosti i VaR-a) u odnosu na 1/n strategiju i referentni indeks S&P 100, na račun prinosa.

Sa ciljem da proverimo robusnost rezultata ispitali smo iste strategije primenjujući ih na novi period od 2 godine (504 dana) od 1. septembra 2011. do 4. septembra 2013. godine. U Tabeli 3 predstavljamo statističku analizu performansi Min Vol i Max Sharpe portfolija sa uvedenim ograničenjem maksimalnog dozvoljenog obima rebalansa, naivnog 1/n portfolija sa uvedenim ograničenjem minimalnog obima rebalansa i referentnog S&P 100 indeksa za novoposmatrani period (S&P 100 index, https://finance.yahoo.com). Dobijeni rezultati su konzistentni sa rezultatima dobijenim za prethodno analizirani period (osim što sada Max Sharpe strategiju karakaterišu veći broj rebalansa i veći obim rebalansa). Da bi rezultati bili u


Tabela 3 Statistička analiza performansi Min Vol i Max Sharpe portfolija sa uvedenim ograničenjem maksimalnog dozvoljenog obima rebalansa, naivnog 1/n portfolija sa uvedenim ograničenjem minimalnog obima rebalansa i

referentnog S&P 100 indeksa u periodu 1. septembar 2011- 4. septembar 2013.

Min Vol Obim reb.<50%

Max Sharpe Obim reb. <50%

1/N Obim reb.>5% S&P 100

Ukupni prinos 23.54% 35.05% 43.92% 36.33%

Ukupni obim rebalansa 82.15% 273.03% 67.19%

Broj rebalansa 5 9 14


Volatilnost 10.45% 14.82% 15.15% 15.24%

1%VaR 1.87% 2.37% 2.60% 2.59%





Izvor: Autori

potpunosti uporedivi, koristimo istu kamatnu stopu na jednogodišnje zapise američkog trezora od 0.29%.

ZAKLJUČAK

U ovom radu predstavljene su dve strategije upravljanja portfolijom, jedna bazirana na minimizaciji volatilnosti, i druga koja je bazirana na maksimizaciji Sharpe-ovog količnika. Performanse predloženih strategija su poređene sa dva referentna portfolija, jedan je tržišni portfolio predstavljen indeksom S&P 100, a drugi je dobijen primenom 1/n strategije.

Konzistentno sa hipotezom H1, rezultati pokazuju da Min Vol strategija daje portfolio sa minimalnim rizikom (merenim volatilnošću i 1%VaR-om). Max Sharpe strategija rezultuje portfolijom sa maksimalnim prinosom (apsolutnim prinosom i prinosom po jedinici rizika merenog Sharpe-ovim količnikom), što je u skladu sa hipotezom H2. Iako su u teorijskom smislu rešenja privlačna, u realnim tržišnim uslovima dobijena rešenja nisu prihvatljiva s obzirom na vrlo visoke vrednosti obima rebalansa8. U cilju smanjenja

i kontrole obima rebalansa uveli smo ograničenja maksimalno dozvoljenog obima.

Primena ograničenja obima rebalansa u Max Sharpe strategiji je rezultirala značajnim smanjenjem ukupnog obima rebalansa, ali je za posledicu imala drastično pogoršanje performansi. Međutim, primena istog ograničenja u Min Vol strategiji nije uticala na krajnji portfolio, dok su performanse u pogledu rizika ostale superiorne u odnosu na referentni S&P 100 indeks i 1/n portfolio. Na osnovu svega navedenog može se zaključiti da Min Vol strategija predstavlja prihvatljivu i pogodnu alternativu strategijama zasnovanim na tržišnoj kapitalizaciji ili jednakim ponderima.

Efikasno upravljanje portfolijom hartija od vrednosti je veoma aktuelno kako u naučnim finansijskim krugovima, tako i u praksi. Budući pravci istraživanja bi mogli biti usmereni ka uvođenju različitih modela transakcionih troškova i analizi uticaja različitih kriterijuma rebalansa, kao i različitih dužina vremenskih serija na osnovu kojih se dobijaju estimacije. U ovom radu mi smo primenili dva ekstremna pristupa u kontroli obima rebalansa, prvi, koji je podrazumevao samo praćenje bez kontrole


rebalansa, i drugi, koji je podrazumevao da je rebalans dozvoljen samo ukoliko je vrednost obima rebalansa manja od neke unapred definisane. Matematički gledano, efekat uvedenog ograničenja je smanjenje prostora mogućih rešenja. Buduće istraživanje bi moglo da bude usmereno ka unapređenju postupka optimizacije na način da se uvede maksimalni dozvoljeni obim rebalansa po transakciji.

ZAHVALNICA

Ovaj rad je deo projekata osnovnih istraživanja (br. OH 179005 i III-44010), koje finansira Ministarstvo prosvete, nauke i tehnološkog razvoja Republike Srbije.

ENDNOTE

1 Poslednjih par godina tržišni indeksi postaju investibilni, jer se pojavljuje sve veći broj indeksnih fondova. Videti, na primer, brošuru za fond iShares S&P 100 ETF (Tiker: OEF).

2 Optimalna strategija rebalansa je ona koja minimizira očekivane transakcione troškove i grešku replikacije.

3 Bazelske odredbe iz 1988 prvi put definišu kapitalnu adekvatnost zasnovanu na riziku.

4 Mi uzimamo da je broj radnih dana u toku jedne godine 252, s tim da je česta alternativa 250.

5 Sharpe-ov količnik je inicijalno predstavljen kao „nagrada za varijabilnost” (Sharpe, 1966; Bacon, 2008).

6 Uvrstili smo prvih 40 konstituenata baznog indeksa S&P 100 za koje su vrednosti dostupne na dan 3. decembar 2007.

7 Ovih 40 hartija čine više od 70% tržišne kapitalizacije baznog S&P 100 indeksa.

8 Rezultati koje nismo predstavili pokazuju da Max Sharpe strategija dovodi do povremenih velikih promena u sastavu portfolija.

REFERENCE

Alexander, C. (2008). Quantitative Methods in Finance. London, UK: John Wiley & Sons Ltd.

Arshanapalli, B., Coggin, T. D., & Nelson. W. (2001). Is Fixed-Weight Asset Allocation Really Better? The Journal of Portfolio Management, 27(4), 27-38. doi: 10.3905/jpm.2001.319799

Artzner, P., Delbaen, F., Eber, J. M., & Heath, D. (1999). Coherent measures of risk. Mathematical Finance, 9(3), 203-228. doi: 10.1111/1467-9965.00068

Bacon, C. (2008), Practical portfolio performance measurement and attribution. London, UK: John Wiley & Sons.

Basel Committee on Banking Supervision, (1996). Amendment to the Capital Accord to Incorporate Market Risks. Bank for International Settlements.

Choi, U. J., Jang, B. G., & Koo, H. K. (2007). An algorithm for optimal portfolio selection problems with transaction costs and random lifetimes. Applied Mathematics and Computation. 191, 239-252. doi: 10.1016/j.amc.2007.02.100

Donohue, C., & Yip, K. (2003). Optimal Portfolio Rebalancing with Transaction Costs. Journal of Portfolio Management, 29, 49-63. doi: 10.3905/jpm.2003.319894

DeMiguel, V., Lorenzo, G., & Raman, U. (2009). Optimal Versus Naive Diversification: How Inefficient is the 1/N Portfolio Strategy? The Review of Financial Studies, 22(5), 1915-1953. doi: 10.1093/rfs/hhm075

Fabozzi F. J., Focardi, S, & Jonas, C. (2007). Trends in quantitative equity management: Survey results. Quantitative Finance, 7, 115–122. doi: 10.1080/14697680701195941

Factsheet for the iShares S&P 100 ETF, učitano 8. jula 2014. godine sa http://www.ishares.com/us/library?materialType=Prospectus&keyword=US4642871010.

Gaivoronski, A. A., Krylov, S., & Van der Wijst, N. (2005). Optimal portfolio selection and dynamic benchmark tracking. European Journal of Operational Research, 163(1), 115-161. doi: 10.1016/j.ejor.2003.12.001

Hsu, J. (2012). Why We Don’t Rebalance. Učitano 8. jula 2014. godine sa http://www.etf.com/sections/research/12647-why-we-dont-rebalance.html?showall=&fullart=1&start=4

Istorijske cene S&P 100 indeksa i njegovih konstituenata učitane na dan 8. septembar 2013 https://finance.yahoo.com/

Jaksic, M. (2012). Risk management of portfolio securities. Ekonomic horizons, 14(3), 155-168. doi: 10.5937/ekonhor1203151J

Kozhan, R., & Schmid, W. (2009). Asset allocation with distorted beliefs and transaction costs. European Journal of Operational Research, 194(1), 236–249. doi: 10.1016/j.ejor.2007.12.002

Markowitz, H. M. (1952). Portfolio selection. Journal of Finance, 7, 77–91. doi: 10.1111/j.1540-6261.1952.tb01525.x


Sharpe, W. F. (1966). Mutual Fund Performance. The Journal of Business, 39(1), 119-138.

Sippel, K. (2012). Trading Costs and Index Design. Journal of Indexes Europe, September/October, 8-13, učitano 8. jula 2014. godine sa http://europe.etf.com/europe/publications/journal-of-indexes/articles/8467-trading-costs-and-index-design.html

Szego, G. (2002). Measures of risk. Journal of Banking & Finance, 26, 1253–1272. doi: 10.1016/S0378-4266(02)00262-5

U.S. Department of the Treasury, http://www.treasury.gov/Pages/default.aspx

Yu, J. R., & Lee, W. Y. (2011). Portfolio rebalancing model using multiple criteria. European Journal of Operational Research, 209 (2), 166–175. doi: 10.1016/j.ejor.2010.09.018

Mikica Drenovak je docent na Ekonomskom fakultetu Univerziteta u Kragujevcu. Doktorirao je na Ekonomskom fakultetu Univerziteta u Beogradu, u oblasti kvantitativnih finansija. Ključne oblasti njegovog istraživačkog interesovanja su finansijska tržišta, upravljanje rizikom i optimizacija portfolija.

Vladimir Ranković je vanredni profesor na Ekonomskom fakultetu Univerziteta u Kragujevcu. Doktorat tehničkih nauka stekao je u Centru za interdisciplinarne i multidisciplinarne studije i istraživanja Univerziteta u Kragujevcu. Osnovne oblasti njegovog istraživačkog interesovanja su razvoj inteligentnih sistema i računskih metoda i tehnika, i njihova primena u ekonomiji.

Primljeno 9. jula 2014,nakon revizije,



MARKOWITZ PORTFOLIO REBALANCING WITH TURNOVER MONITORING

Mikica Drenovak, Vladimir RankovicFaculty of Economics, University of Kragujevac, Kragujevac, Serbia

Active portfolio management implies periodic rebalancing, i.e. a change in the structure of the existing portfolio. Rebalancing is aimed at improving the performance of the managed portfolio by adjusting it with respect to the given objective. The main objective of this research is to test two portfolio rebalancing strategies, one based on market risk and another on optimal risk-return tradeoff. We use optimal volatility or Sharpe of portfolio as a criterion for the initial portfolio allocation and rebalancing over the observed period. In order to obtain solutions that can be applied in practice, we impose rebalance triggers designed to control the portfolio turnover and corresponding transaction costs. the results suggest that the minimum volatility strategy can be accepted as an eligible investment alternative for risk adverse investors since it provides superior risk performance compared to the reference S&P 100 index and 1/n portfolio, with a relatively low level of turnover and a low rebalance frequency.Keywords: portfolio management, volatility, Sharpe ratio, portfolio rebalancing, turnover

JEL Classification: C44, C61, G11


developed by E. F. Fama, he was the first to present the issue systematically. E. F. Fama associated competitive economic theory with an information-based perspective to the prices of securities (Ball, 2009, 26). Thousands of academic studies have been conducted related to the efficient market hypothesis until today. The efficiency concept in the efficient market hypothesis refers to informative efficiency and one of the most important assumptions of the hypothesis is that no investor may have extraordinary returns using

Original scientific paperUDC: 005.311.12:519.233.3; 336.76

doi: 10.5937/ekonhor1403225G

ANALYZING THE EFFICIENT MARKET HYPOTHESIS WITH THE FOURIER UNIT ROOT TESTS: EVIDENCE

FROM G-20 COUNTRIES

Fatih Burak Gümüş a, Feyyaz Zeren b, *a Faculty of Management, Sakarya University, Sakarya, Turkey

b Faculty of Economics and Administrative Sciences, Namık Kemal University, Tekirdağ, Turkey

The efficient market hypothesis is one of most important theories in finance and one of the most important research areas for both developed and developing stock markets. In this study, the random-walk hypothesis is tested for the main stock markets of the G-20 countries. The linearity of the series is determined in the first stage. In this context, 16 of 17 markets have a linear structure; therefore, the Fourier ADF unit root test that uses trigonometric functions in order to capture deviations greater than the average of the dependent variable and takes into account multiple structural breaks, is applied to these series. Furthermore, the Fourier KSS unit root test that has the same functions as the Fourier ADF unit root test is used for the Japanese stock market, being the only one market with a non-linear structure. As the result of these analyses, while the markets of the nine countries are observed as effective in the weak form, this hypothesis is not valid for the remaining eight countries. While the prediction of the future price of all of these nine markets will be impossible through a technical analysis, investors in the remaining eight markets can provide returns by carrying out the same analysis.Keywords: efficient market hypothesis, random walk, international markets, linearity test, Fourier unit root tests

JEL Classification: G14, G15

* Correspondence to: F. Zeren, Faculty of Economics and Administrative Sciences, Namık Kemal University, 59100, Tekirdağ, Turkey, e-mail: [email protected]

INTRODUCTION

The Efficient Market Hypothesis was developed by E. F. Fama (1970), related to the effects of data obtained in relation with the securities on their prices. As there are previous studies supporting the hypothesis


any information (Bayraktar, 2012, 38). According to the hypothesis, since the price of securities completely reflects all the existing information in the market, no investor would obtain differentiated returns. The core idea of the Efficient Market Hypothesis is that if information is not blocked and if it is rapidly reflected by stock prices, then tomorrow’s price changes would reflect tomorrow’s news and would be independent of today’s price changes. In addition, if news may be estimated, then price changes may not be estimated and they are incidental. When prices completely reflect information, investors who may not access information and purchase a diversified portfolio from the market may also obtain returns as much as by specialists (Malkiel, 2003, 59). That is to say the portfolios, examined for a long time and created by specialists, may also provide returns to an investor who may not access information in a timely manner as much as they may to other investors. Today’s markets mostly reflect this reality, too. Even if income such as rental income from investment to house, income from an interest and profit shares in capital, income through trade differ from each other in the short term, then the markets balance each other in the course of time and come to a position to provide income to each other in not a long time. This is realized by making investors invest more in areas providing higher profits. If an excessive profit in the market is in question, then there will be new accessions to the market, which will either eliminate or reduce profitability (Ball, 2009, 5).

According to the Efficient Market Hypothesis, the more local and foreign investors find an opportunity to access the market the more information is reflected in the current price (Kawakatsu & Morey, 1999, 386). An increase in the number of foreign investors will contribute both to the HEM market efficiency and to the fair determining of the price.

It is suggested that the information related to stock prices through the Efficient Market Hypothesis has an impact on the price at three different degrees, which results in three different markets.

According to the categorization, the first market is the weak efficient market. All the information related to shares is reflected in the stock prices in this market. Thus, since the stock prices reflect all the information,

it is senseless to estimate the future prices of these shares, because, according to this hypothesis, the prices of the shares traded in the market occur randomly. Therefore, it is very difficult to estimate the prices that have accidently occurred through scientific methods. The term Random-Walk Hypothesis is sourced from here. According to this hypothesis, it is not possible to forecast the future price of shares using historical share prices (Fama, 1970). It may be formulated as follows:

Y t = Yt−1 + u t (1)

where: Yt represents a future share price, Yt-1 represents historical share prices, ut represents the stochastic error term. The model has a zero mean and constant covariance. Moreover, there is no autocorrelation problem in this model.

If the weak efficient market conditions are in question, then stock prices are characterized by the unit root (Lee, C. C., Lee, J., & Lee, C. 2010, 49). The weak efficient market hypothesis is intended for testing the existence of the unit root (Çevik & Yalçın, 2003, 21). Successive stock prices are independent of each other under these market conditions.

The second type of the market is the semi-strong efficient market. All information open to the public is reflected in the stock prices in that market. However, information not open to the public and referred to as in-company information is not reflected in prices.

In the categorization, the third one is the strong efficient market hypothesis. All information, including both information open to the public and private information usually not shared, is reflected in the stock prices in this market type (Timmermann & Granger, 2004)

There are many studies worldwide revealing that stock prices follow a random walk. Such studies have covered the period from the 1970s to today. M. C. Jensen (1978) claimed he had carried out a study which other econometric works having stronger pieces of evidence consistent with the efficient market hypothesis were not able to. This has been the dominant paradigm in the finance sector for years. Besides this, there are studies revealing that stock prices in many markets in

F. B. Gümüş, F. Zeren, Analyzing the efficient market hypothesis with the Fourier unit root tests 227

the world do not follow the random walk differently from the efficient market hypothesis and that stock prices may be estimated on a certain basis. The significant majority of studies inconsistent with such type of the Efficient Market Hypothesis were being carried out during the 1980s and the 1990s (Sewell, 2011, 7). One of the important and striking objections against the Efficient Market Hypothesis was the one pursued by S. J. Grossman and J. E. Stiglitz. According to these authors (1980), the existence of an excellent efficient market regarding information is not possible due to reasons such as a higher cost of information, never perfectly reflecting information by prices. That is to say, prices will never be fully efficient. The majority of many financial econometricians suggest that stock prices may not be estimated with respect to dividends, the price-return ratio and past returns (Malkiel, 2005, 2). This leads us to the efficient market hypothesis being inconsistent with certain stock-exchanges in certain intervals of time. For example, as the efficient market hypothesis refuses possible higher income returns, shares with a lower price/income value tend to have a higher price/return ratio in the future, according to the price-return hypothesis (Basu, 1977, 680). Thanks to this, price-return theory asserts that it is possible to estimate shares providing a higher performance. Many studies have been carried out to prove this hypothesis in the academic environment. J. Fox (2009) stated that since investors and regulators strongly believed in that prices reflected all information according to the efficient market hypothesis, they did not examine in detail whether securities had correct values or not, which led to price bubbles and financial crises.

The results that differed from each other have been obtained in connection with the efficient market hypothesis in the world stock markets. As one meets randomly stepping in stock prices in certain studies, some studies provided us with findings saying that price estimations for the future by using the data of the past would lead to higher returns.

So, why have the results, inconsistent with the efficient market hypothesis, intensively been obtained in many academic works, especially recently? One of the most important reasons is that the academic works discussed have been carried out according to the

methods working in different periods, under different assumptions and in countries having different characteristics and being at different development levels.

This work is a study of whether stock prices on the stock-exchanges of the 17 G-20 countries where different periods were discussed followed a random walk or not. Firstly, the studies carried out for this purpose until now have been put in an order providing the method used, time intervals and the results obtained. Secondly, the work discusses which country’s stock-exchange data are used in which time interval, the methodology showing which methods and tests are implemented and the data section is provided. Thirdly, the works are submitted in the tables and figures, and the results that may be obtained from the work are provided in the final section.

LITERATURE REVIEW

Numerous academic works can be found in the literature on testing the hypothesis of efficient markets. However, this chapter addresses some of these academic works in the literature on testing the efficiency of the market hypothesis in stock markets using either the time series or panel unit root test.

The academic work conducted by M. Hasanov and C. Omay (2007) analysed the efficiency of the stock markets in Bulgaria, the Czech Republic, China, Hungary, Poland, Romania, Russia and Slovakia, using the nonlinear unit root test. In their work, they identified the unit root in price series in the stock markets of Bulgaria, Slovakia, Hungary and the Czech Republic and concluded that these markets were efficient in the weak form.

Another academic work conducted by T. Choudhry (1997) analysed six Latin American states, namely Argentina, Brazil, Chili, Colombia, México and Venezuela, using the ADF unit root test for the period from January 1989 to December 1993, and deduced that these markets were efficient.

In his study, M. R. Borges (2008) tested market efficiency in the stock markets of France, Germany,


the UK, Greece, Portugal and Spain, for the period from January 1993 to December 2007. He applied the correlation test, the run test, the ADF test and the Lo-Mackinley multivariate ratio test on the basis of daily and weekly data, thus revealing that weekly costs and returns were consistent with random walk theory.

K. Chaudhuri and Y. Wu (2003) analysed stock markets in 17 developed countries using the ADF and PP unit root tests for the period from January 1985 to February 1997, on the basis of weekly data, and deduced that these markets were efficient. They also analysed the same stock markets using the SURADF panel unit root test for the period from January 1985 to April 2002, on the basis of weekly data, and reached a conclusion that these markets were not efficient.

Another academic study conducted by K. P. Narayan and A. Prasad (2007) analysed the stock exchange markets of 17 countries using three different panel unit root tests, namely the LLC, the SURADF and the MADF tests, for the period from January 1988 to March 2003, and revealed that these markets were consistent with the efficient market hypothesis.

K. P. Narayan (2008) analysed the stock markets of the G7 countries using one and two break panel LM unit root test on the basis of weekly data for the period from January 1975 to April 2003 and identified inefficient market findings. In another study of his, using the ADF unit root test on the basis of weekly data, K. P. Narayan deduced that the stock prices in Australia and New Zeeland were consistent with the efficient market hypothesis.

K. P. Narayan and R. Smith (2007) tested random walk theory by using different unit root tests in the G7 countries on the basis of weekly stock market data, taking different time sequence for each country, and they revealed the random-walk hypothesis in these markets.

Another study conducted by H. H. Lean and R. Smyth (2007) tested the efficiency of the share market in 8 Asian countries using one and two break LM panel unit root test for the period from January 1998 to June 2005, and deduced that these markets were inefficient. According to this study, prices in stock markets were consistent with the random-walk hypothesis.

In their work, H. Kawakatsu and M. Morey (1999) analysed the stock markets of 16 developing countries using the DF-GLS and the KPSS unit root tests for the period from January 1976 to December 1997 and deduced that these markets were inefficient.

C. C. Lee et al. (2010) applied the KPSS unit root test to the stock markets of various countries. As a result of their study, the stock shares of 32 developed and 26 developing countries were of a stationary structure. The results were inconsistent with the efficient market hypothesis and a profitable arbitrage potential existed.

A. Abraham, F. Seyyed and S. Alsakran (2002) tested the random-walk hypothesis in Kuwait, Bahrain and Saudi Arabia using the variance ratio on the basis of weekly index data for the period from October 1992 to December 1998. According to this study, the market efficiency in these three countries was in the weak form and while the results of Saudi Arabia and Bahrain were consistent with the random-walk hypothesis, the results of Kuwait were inconsistent with the random-walk hypothesis. In another study, K. Hamid, M. T. Suleman, S. Z. A. Shah and R. S. I. Akash (2010) examined 14 Asia Pacific countries in the study using the ADF test and concluded that the random-walk hypothesis was invalid.

In another study, J. C. Dias, L. Lopes, V. Martins and J. M. Benzinho (2002) tested the efficiency of the markets in Portugal and Spain using the ADF unit root test and the variance ratio test. The study resulted in both markets being consistent with the random-walk hypothesis. In another study that examined market efficiency by applying the variance ratio test, A. Haque, H. C. Liu and F. U. Nisa (2011) tested Pakistan’s stock markets and concluded that the random-walk hypothesis was invalid for this stock market.

G. Smith and H. J. Ryoo (2003) tested the random-walk hypothesis in the stock markets of Greece, Turkey, Hungary, Portugal and Poland using the multivariate ratio test for the period from April 1991 to Agust 1998 on the basis of weekly data and 385 observations. Except for Istanbul, the results of stock exchanges in the other 4 countries were inconsistent with the hypothesis. As a result of high turnover in the 1990s, the results for Istanbul Stock Exchange were consistent with the random-walk hypothesis.


A. C. Worthington and H. Higgs (2004) applied the correlation test, the run test, the ADF test, the KPSS unit root test and the multivariate test to 20 European states for the period from August 1995 to May 2013 on the basis of daily returns. As a result of the study, the only one stock exchange that was consistent with the random-walk hypothesis was the stock exchange of Hungary, which was efficient in the weak form. Amongst developed countries, Germany, Ireland, Portugal, Sweden and the UK showed findings consistent with the hypothesis.

As seen in the foregoing literature, in order to test the consistency of stock quotations in markets by means of the random-walk hypothesis, the variance ratio test, autocorrelation and the linear or nonlinear unit root tests are used.

In contrast to other studies, the series in this study are not classified according to the assumptions of their being either linear or nonlinear. Their being linear or nonlinear is determined according to the linearity test developed by D. I. Harvey, S. J. Leybourne and B. Xiao (2008). Thereafter, in order to test the efficient market hypothesis, the Fourier ADF test is applied to the linear series and the Fourier KSS unit root test is applied to the nonlinear ones. It is our aim to reach more reliable results through these new tests.

METHODOLOGY AND DATA

The Fourier series is an expansion of the periodic yt function as the sum form of cosines and sinuses. The Fourier ADF and the Fourier KSS tests developed by D. K. Christopoulos and M. A. León-Ledesma (2010) use trigonometric functions in order to capture deviations greater than the average of the dependent variable (Zhou & Kutan, 2014). The advantage of this test is its taking into account the plurality of temporary smooth structural breaks (Yılancı & Eriş, 2013). The econometric model of this test can be explained as follows:

y t = λ 0 + λ1 sin ( 2 πktT ) + λ2 cos ( 2 πktT ) + ν t (2)

where, T, λ1 and λ2, π and k represent the sample size, the Fourier coefficients, the number of 3.1416 and the used frequency value in order to find the optimal value minimizing the sum of the least square residuals, respectively.

In order to apply this test, first, k representing the sum of the least square residuals must be determined. After determining a suitable frequency (k), the significance of the F-statistics obtained from this model will be checked according to the critical values stated in R. Becker, W. Enders and J. Lee (2004). In the last stage, the residual series of the model with the determined k value is created and the conventional ADF or the KSS unit root tests is applied to this residual series depending on the linearity structure. In this way, the Fourier ADF and the Fourier KSS test can be made (Anoruo & Nwala, 2014). According to these tests, while the zero hypothesis represents the existence of the unit root, the alternative hypothesis claims the stationarity of the series (Christopoulos & León-Ledesma, 2010).

The feature of one series in the long term can be revealed by determining how the value of a variable in the previous period affects the following period. Although many methods have been developed, the most commonly used ones are the unit root tests (Tarı, 2012, 386). If a series has a unit root, the random-walk hypothesis is said to be valid for this series. When series are stationary, the efficient market hypothesis will not be valid for those stock prices (Gujarati, 2011, 718).

The focal point of our study is examining whether the stock markets of G20 countries with data from different periods are weak-effective. In weak-effective markets, the prices of stock prices are random; therefore, stock prices allegedly determined at a random or unpredictable manner will be tested in this study whether stock prices actually seems to be moving in this way.

In our monthly data used study, the stock market consists of various start dates since we could not reach equally spaced data, and the Harvey linearity test results are listed in Table 1. All the data are obtained from the www.uk.finance.yahoo.com website. Moreover, although Saudi Arabia and South Africa are


among the G20 countries, they are excluded from the analysis since the fundamental market data for these countries are not obtained.

EMPIRICAL FINDINGS

In the time series, the analysis has been performed by considering the series to be either linear or non-linear in almost all studies in the literature. However, testing the linearity of the series by conducting various analyses will be a more accurate approach. In this respect, the linearity test developed by Harvey et al. (2008) will serve a purpose. The results of this test are shown in Table 1. According to the test, the series are linear if the W-lam values are smaller than the critical values, on the one hand, and the series are non-linear if it is the other way round. By the results, 16 out of the 17 examined countries have a linear structure and the

Source: Authors

Table 1 Harvey Linearity Test Results

Stock-Market Starting Date W-LamCritical Values

Results%10 % 5 % 1

Germany Jan-1991 0.55* 4.64 4.68 4.76 LinearUSA Mar-1950 2.67* 26.92 27.54 28.67 LinearArgentina Oct-1996 12.81* 17.08 17.34 17.80 LinearAustralia Jan-2001 1.57* 2.49 2.51 2.54 LinearBrazil Apr-1993 0.88* 14.52 14.68 14.97 LinearChina Dec-1990 3.76* 24.60 24.72 24.94 LinearIndonesia Jul-1997 0.65* 2.65 2.70 2.81 LinearFrance Mar-1990 1.80* 4.46 4.49 4.53 LinearSouth Korea Jul-1997 0.53* 6.66 6.73 6.88 LinearIndia Jul-1997 0.36* 9.15 9.47 10.05 LinearUK Apr-1984 7.08* 15.62 15.78 16.05 LinearItaly Jan-1998 6.71* 8.22 8.30 8.45 LinearJapan Jan-1984 6.15 5.66 5.70 5.77 Non-Linear

Canada Apr-1984 12.50* 19.63 19.90 20.38 LinearMexico Nov-1991 1.50* 4.79 4.91 5.11 LinearRussia Sep-1995 6.16* 15.46 15.58 15.78 LinearTurkey Feb-1986 8.27* 13.07 13.67 14.83 LinearNote: *Represents linearity at the 1% significance level.

Japanese stock market is in the non-linear form. The reason why so many countries are in the linear form lies in their using data monthly. Moreover, daily data is used in a similar study made by F. Zeren and A. M. Konuk (2013) via the Harvey linearity test (2008), and the series tend to be rather non-linear with more observations.

After determining the linearity of the series, the weak-form efficiency of the stock markets will be investigated by means of the unit root tests. In this study, the Fourier unit root test (the Fourier ADF) based on the linear unit root models is used for country stock markets in the linear form, the Fourier unit root test (the Fourier KSS) based on the non-linear unit root models is used for country stock markets in the non-linear form. According to the Fourier ADF unit root results in Table 2, the Efficient Market Hypothesis is valid for Germany, the USA, Argentina, Australia, France, India, the UK and Italy, i.e. for the eight countries in


total. Again, according to these results, this hypothesis is not valid for Brazil, China, Indonesia, South Korea, Canada, Mexico, Russia and Turkey, whose series are stationary. Moreover, Min SSR represents the sum of the least residuals square in the situation when k is the optimal value, and F(k) represents the F statistics.

Table 3 accounts for the Fourier KSS unit root test results. The series is observed with the unit root and thus, the Efficient Market Hypothesis is valid for the

Source: Authors

Table 2 Fourier ADF Unit Root Test Results

Country Min SSR k FADF F(k)Germany 17.15 1 -1.87 443.49USA 60.26 1 -2.34 7752.17Argentina 17.64 4 -2.59 530.28Australia 2.84 3 -1.75 83.24Brazil 97.90 1 -8.02 *** 466.53China 39.68 1 -3.41 * 350.04Indonesia 8.64 3 -3.34* 1499.05France 12.78 4 -2.10 333.27South Korea 8.36 3 -3.23* 483.17India 8.21 4 -2.46 1000.90UK 8.34 1 -2.60 1673.38Italy 8.17 1 -2.35 148.30

Japan 6.48 3 -3.74** 2574.45

Canada 9.50 2 -3.21* 3877.00Mexico 42.13 4 -3.37* 506.16Russia 57.69 2 -3.82** 10776.06Note: *, **, *** represent the 10%, 5% and 1% significance levels, respectively. In the model with the constant and the trend, the critical values for the F statistics are 4.162, 4.972 and 6.873 for 100 observations and the 10%, 5% and 1% significance levels, respectively. These values are 3.928, 4.669 and 6.315 for 500 observations. Suitable critical values for observations between 100 and 500 are chosen whether 100 or 500 accordance to closeness. (These critical values are obtained from: Becker et al, 2004, 389).

Source: Authors

Table 3 Fourier KSS Unit Root Test Results

Country Min SSR k FKSS F(k)Japan 21.46 5 -1.99 232.53Note: The asymptotic critical values for the KSS test statistics constant and trend model are -3.93, -3.40 and -3.13 for 1%, 5% and 10%, respectively. (These critical values are obtained from: Kapetanios, Shin & Snell, 2003, 364).

Japanese stock market.

In Figure 1, the comparison of the series in the form after a logarithmic transformation and the transformed forms of these series according to the Fourier functions are given. Here, an adjustment in order to capture changes greater than the dependent variable average and to see how the structural breaks of the Fourier functions are taken into consideration can clearly be seen.


Figure 1 Stock Market Index of G-20 Countries and Related Fourier Functions

Source: Authors

Argen�na Australia

5.2

5.6

6.0

6.4

6.8

7.2

7.6

8.0

8.4

25 50 75 100 125 150 175 2007.8

8.0

8.2

8.4

8.6

8.8

9.0

25 50 75 100 125

Germany USA

2

3

4

5

6

7

8

100 200 300 400 500 600 7007.2

7.6

8.0

8.4

8.8

9.2

25 50 75 100 125 150 175 200 225 250

Brazil China

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

25 50 75 100 125 150 175 200 2254

5

6

7

8

9

25 50 75 100 125 150 175 200 225 250

5.5

6.0

6.5

7.0

7.5

8.0

8.5

9.0

7.2

7.4

7.6

7.8

8.0

8.2

8.4

8.6

8.8

9.0

25 50 75 100 125 150 175 200 225 250 27525 50 75 100 125 150 175

Indonesia France


Figure 1 (Continued) Stock Market Index of G-20 Countries and Related Fourier Functions

Source: Authors

5.6

6.0

6.4

6.8

7.2

7.6

8.0

25 50 75 100 125 150 1757.6

8.0

8.4

8.8

9.2

9.6

10.0

25 50 75 100 125 150 175

6.8

7.2

7.6

8.0

8.4

8.8

9.2

50 100 150 200 250 300 350

9.4

9.6

9.8

10.0

10.2

10.4

10.6

10.8

25 50 75 100 125 150 175

7.6

8.0

8.4

8.8

9.2

9.6

10.0

50 100 150 200 250 300 3507.0

7.5

8.0

8.5

9.0

9.5

10.0

10.5

11.0

25 50 75 100 125 150 175 200 225 250

3

4

5

6

7

8

25 50 75 100 125 150 175 2000

2

4

6

8

10

12

25 50 75 100 125 150 175 200 225 250 275 300 325

South Korea India

UK Italy

Canada Mexico

Russia Turkey

8.8

9.2

9.6

10.0

10.4

10.8

50 250100 150 200 300 350

Japan


Bayraktar, A. (2012). Etkin piyasalar hipotezi, T. C. Aksaray Üniversitesi İ.İ.B.F. Dergisi, 3(1), 37-46.

Becker, R., Enders, W., & Lee, J. (2004). A stationarity test in the presence of an unknown number of smooth breaks. Journal of Time Series Analysis, 27(3), 381-409. doı: 10.1111/j.1467-9892.2006.00478.x

Borges, M. R. (2008). Efficient market hypothesis in european stock markets. The European Journal of Finance, 16(7), 711-726. doi: 10.1080/1351847X.2010.495477

Chaudhuri, K., & Wu, Y. (2003). Random walk versus breaking trend in stock prices: Evidence from emerging markets. Journal of Banking & Finance, 27(4), 575–592. doi: 10.1016/S0378-4266(01)00252-7

Choudhry, T. (1997). Stochastic trends in stock prices: Evidence from Latin American markets. Journal of Macroeconomics, 19(2), 285–304. doi: 10.1016/S0164-0704(97)00016-5

Christopoulos, D. K., & León-Ledesma, M. A. (2010). Smooth breaks and non-linear mean reversion: Post-Bretton Woods real exchange rates. Journal of International Money and Finance, 29(6), 1076-1093. doi: 10.1016/j.jimonfin.2010.02.003

Çevik, F., & Yalçın, Y. (2003). İstanbul Menkul Kıymetler Borsası (İMKB) için Zayıf Etkinlik Sınaması: Stokastik birim kök ve kalman filtre yaklaşımı. T. C. Gazi Üniversitesi, İ.İ.B.F. Dergisi, 5(1), 21-36.

Dias, J. C., Lopes, L., Martins, V., & Benzinho, J. M. (2002). Efficiency tests in the Iberian stock markets. http://ideas.repec.org/p/wpa/wuwpfi/0406001.html

Fama, E. F. (1970). Efficient capital markets: A review of theory and empirical work. The Journal of Finance, 25(2), 383-417 doi: 101111/j.1540-6261.1970.tb00518.x

Fox, J. (2009). The Myth of the Rational Market: A History of Risk, Reward and Delusion on Wall Street. New York: HarperCollins.

Grossman, S. J., & Stiglitz, J. E. (1980). On the impossibility of informationally efficient markets. The American Economic Review, 70(3), 393–408.

Gujarati, D. (2011). Temel Ekonometri. Çeviren: Ümit Şenesen, Gülay Günlük Şenesen, Literatür Yayıncılık.

Haque, A., Liu, H. C., & Nisa, F. U. (2011). Testing the weak form efficiency of Pakistani stock market (2000-2010). International Journal of Economics and Financial Issues, 1(4), 153-162.

Hamid, K., Suleman, M. T., Shah, S. Z. A., & Akash, R. S. I. (2010). Testing the weak form of efficient market hypothesis: Empirical evidence from Asia-Pacific markets. International Research Journal of Finance and Economics, 58, 121-158.

Hasanov, M., & Omay, T. (2007). Are the transition stock markets efficient? Evidence from non-linear unit root tests. T. C. Central Bank Review, 2, 1-12.

Harvey, D. I., Leybourne, S. J., & Xiao, B. (2008). A powerful test for linearity when the order of integration is unknown. Regime-Switching Models in Economics and Finance, 12(3), 1-24.

Jensen, M. C. (1978). Some anomalous evidence regarding market efficiency. Journal of Financial Economics, 6(2/3), 95-101. doi: 10.1016/0304-405X(78)90025-9

Kapetanios, G., Shin, Y., & Snell, A. (2003). Testing for a unit root in the nonlinear STAR framework. Journal of Econometrics, 112(2), 359-379. doi: 10.1016/S0304-4076(02)00202-6

Kawakatsu, H., & Morey, M. (1999). An empirical examination of financial liberalization and the efficiency of emerging market stock prices. Journal of Financial Research, 22(4), 355-411.

Lee, C. C., Lee, J., & Lee, C. (2010). Stock prices and the efficient market hypothesis: Evidence from a panel stationary test with structural breaks. Japan and the World Economy, 22(1), 49–58. doi: 10.1016/j.japwor.2009.04.002

Lean, H. H., & Smyth, R. (2007). Do Asian stock markets follow a random walk? Evidence from LM unit root tests with one and two structural breaks. Review of Pacific Basin Financial Markets and Policies, 10(1), 15–31. doı: 10.1142/S0219091507000933

Malkiel, B. G. (2003). The efficient market hypothesis and its critics. The Journal of Economic Perspectives, 17(1), 59-82. doı: 10.1257/089533003321164958

Malkiel, B. G. (2005). Reflections on the efficient market hypothesis: 30 years later. The Financial Review, 40(1), 1-9. doı: 10.1111/j.0732-8516.2005.00090.x

Narayan, K. P. (2008). Do shocks to G7 stock prices have a permanent effect? Evidence from panel unit root tests with structural change. Mathematics and Computers in Simulation, 77(4), 369–373. doi: 10.1016/j.matcom.2007.03.003

Narayan, K. P., & Prasad, A. (2007). Mean reversion in stock prices: new evidence from panel unit root tests for seventeen European countries. Economics Bulletin, 3(34), 1-6.

Narayan, K. P., & Smyth, R. (2007). Mean reversion versus random walk in G7 stock prices evidence from multiple trend break unit root tests. International Financial Markets, Instutions and Money, 17(2), 152-166. doi: 10.1016/j.intfin.2005.10.002

Smith, G., & Ryoo, H. J. (2003). Variance ratio tests of the random walk hypothesis for European emerging stock


markets. The European Journal of Finance, 9(3), 290-300. doi/abs/10.1080/1351847021000025777

Sewell, M. (2011). History of the Efficient Market Hypothesis. Research Note 11/04, UCL Department of Computer Science.

Tarı, R., (2012). Ekonometri. Umutttepe Yayınları, Kocaeli

Timmermann, A., & Granger, C. W. J. (2004). Efficient market hypothesis and forecasting. International Journal of Forecasting, 20(1), 15-27. doi: 10.1016/S0169-2070(03)00012-8

Worthington, A. C., & Higgs, H. (2004). Random walks and market efficiency in European equity markets. Global Journal of Finance and Economics, 1(1), 59-78.

Yılancı, V., & Eriş, Z. A., (2013). Purchasing power parity in African countries: Further evidence from fourier unit root tests based on linear and nonlinear models. South African Journal of Economics, 81(1), 20-34. doı: 10.1111/j.1813-6982.2012.01326.x

Zeren, F., & Konuk, F. (2013). Testing the random walk hypothesis for emerging markets: evidence from linear and non-linear unit root tests. Romanian Economic and Business Review, 8(4), 61-71.

Zhou, S., & Kutan, A. M. (2014). Smooth structural breaks and the stationarity of the yen real exchange rates. Applied Economics, 46(10), 1150-1159. doı: 10.1080/00036846.2013.868587

www.uk.finance.yahoo.com

Received on 20th October 2014, after revision,

accepted for publication on 15th December 2014.

Fatih Burak Gümüş is an Assistant Professor at the Faculty of Management, Sakarya University, Sakarya, Turkey. He obtained his PhD in finance. His scientific interests are focuesed on behavioral finance, insurance and the real-estate sector. He is the author and co-author of many papers published in scientific journals and at congresses.

Feyyaz Zeren is a Research Assistant at the Faculty of Economics and Administrative Sciences, Namık Kemal University, Tekirdağ, Turkey. He received his PhD in finance. The key areas of his scientific interesting are finance, time series and the panel data analysis.


ANALIZA HIPOTEZE O EFIKASNOM TRŽIŠTU UZ POMOĆ FOURIER TESTOVA JEDINIČNOG KORENA:

DOKAZ ZA ZEMLJE G-20

Fatih Burak Gümüş a, Feyyaz Zeren b

aFakultet za menadžment, Sakarya Univerzitet, Sakarya, Turkey bFakultet ekonomije i poslovnih nauka, Namık Kemal Univerzitet, Tekirdağ, Turkey

Hipoteza o efikasnom tržištu predstavlja jednu od najvažnijih teorija u finansijama, i jednu od najznačajnijih istraživačkih oblasti za razvijene, i za berze u razvoju. U radu je testirana Hipoteza o slučajnom hodu za glavne berze u zemljama G-20. Pre svega, određena je linearnost serija. Šesnaest od sedamnaest berzi ima linearnu strukturu; stoga je, na te serije primenjen Fourier ADF test jediničnog korena, koji koristi trigonometrijske funkcije s ciljem određivanja odstupanja većih od proseka zavisne varijable, i koji uzima u obzir višestruke strukturne prekide. Uz to, za berzu Japana, kao jedinu berzu sa nelinearnom strukturom, upotrebljen je Fourier KSS test jediničnog korena, koji poseduje iste funkcije kao Fourier ADF test jediničnog korena. Rezultat izvršenih istraživanja ukazuje na to da se berze devet zemalja očituju kao efektivne u slaboj formi, a za preostalih osam zemalja odnosna hipoteza nije validna. Ključne reči: Hipoteza o efikasnom tržištu, slučajan hod, međunarodna finansijska tržišta, Test linearnosti, Fourier testovi jediničnog korena

JEL Classification: G14, G15


Pregledni članakUDK: 006.44:657.2

doi: 10.5937/ekonhor1403239O

UVOD

Pod uticajem globalizacije biznisa, a posebno tržišta kapitala, pitanje globalizacije standarda finansijskog izveštavanja dobilo je izuzetan značaj. Imajući u vidu neosporan stav da „razlike u računovodstvenim praksama predstavljaju barijeru za kretanje kapitala“ (Saudagaran, 2009, 2·34), jasno je zašto jedinstveni kvalitetni globalni standardi finansijskog izveštavanja,

koji bi se, na konzistentan način, primenjivali u svim zemljama, predstavljaju nešto čemu se „učesnici na globalnim tržištima kapitala već odavno nadaju“ (Cabrera, 2008, 36). Poslednjih godina, potreba za takvim standardima postala je naročito izražena, jer bi oni, svakako, omogućili da investitori, kreditori i drugi korisnici finansijskih izveštaja uporede, lakše i tačnije, finansijski položaj i uspešnost kompanija iz različitih zemalja.

Međunarodni standardi finansijskog izveštavanja (International Financial Reporting Standards - IFRS), koje donosi Međunarodni odbor za računovodstvene

NEKONZISTENTNA PRIMENA MEĐUNARODNIH STANDARDA FINANSIJSKOG IZVEŠTAVANJA

Vladimir Obradović*Ekonomski fakultet Univerziteta u Kragujevcu

Prerastanje Međunarodnih standarda finansijskog izveštavanja (IFRS) u jedinstveni globalni jezik finansijskog izveštavanja uveliko traje i prati problem njihove nekonzistentne primene od zemlje do zemlje, sa negativnim posledicama po globalnu uporedivost finansijskih izveštaja. Polazeći od toga, osnovni cilj istraživanja u ovom radu jeste da se sagledaju uzročnici razlika u praksi finansijskog izveštavanja onih zemalja koje se deklarišu kao sledbenice IFRS, i da se identifikuju načini da se prevaziđu te razlike. Primenom kvalitativne metodologije istraživanja utvrđeno je da fleksibilnost odredaba IFRS, koja je u mnogim slučajevima neizbežna, modifikacije prilikom njihove ugradnje u nacionalne regulatorne okvire, i raznolikost i nejednaka efikasnost nacionalnih mehanizama za njihovo nametanje i superviziju primene, predstavljaju glavne uzročnike nekonzistentnosti računovodstvenih praksi. Da bi se smanjila nekonzistentnost, potrebno je da se regulatori finansijskog izveštavanja više angažuju i bolje međusobno koordiniraju, ali i da Međunarodni odbor za računovodstvene standarde uloži dodatne napore, koji, pre svega, treba da budu usmereni na globalno promovisanje fundamentalnih osnova IFRS.Ključne reči: finansijsko izveštavanje, Međunarodni standardi finansijskog izveštavanja (IFRS), Međunarodni komitet za računovodstvene standarde (IASB), nekonzistentna primena

JEL Classification: M41

* Korespondencija: V. Obradović, Ekonomski fakultet Univerzi-teta u Kragujevcu, Đ. Pucara 3, 34000 Kragujevac, Srbija; e-mail: [email protected]


standarde (International Accounting Standards Board - IASB), danas predstavljaju najvažnije i najrasprostranjenije standarde finansijskog izveštavanja u svetskim razmerama, a isti imaju veliki potencijal da, na globalnom planu, postanu univerzalni. Pretvaranje IFRS u jedinstvene globalne standarde uveliko teče, a to potvrđuje i činjenica da broj zemalja koje ih slede neprestano raste, pri čemu mnoge zemlje koje još uvek imaju sopstvene standarde (poput SAD), nameravaju, u bližoj ili daljoj budućnosti, da ih usvoje. Širom sveta, IFRS se doživljavaju kao standardi dobrog kvaliteta (Epstein, 2009, 27), odnosno, kao „zadovoljavajuća globalna platforma, sa mogućnošću daljih poboljšanja“ (PricewaterhouseCoopers, 2007a, 3), a dodatno poverenje u njih uliva činjenica da se razvijaju uz uvažavanje stavova iz različitih delova sveta. IFRS nude značajne mogućnosti da se unaprede transparentnost i uporedivost finansijskih izveštaja na globalnom planu, dajući, na taj način, pozitivan efekat na razvoj i integraciju tržišta kapitala i na globalni ekonomski rast i razvoj uopšte. IASB, njihov donosilac, uspeo je da stekne status najuglednije svetske institucije koja donosi standarde finansijskog izveštavanja.

Međutim, kao privatno telo, IASB nema sposobnost da direktno nametne svoje standarde kompanijama, jer nema autoritet ni nad jednim revizorom, sastavljačem finansijskih izveštaja, niti nad regulatorom finansijskog izveštavanja (Stevenson, 2008, 34). U tom pogledu, njegova pozicija je drugačija od pozicije nacionalnih donosilaca standarda, koji funkcionišu u okviru nacionalnog regulatornog okvira i imaju jasno definisan autoritet. IASB-u, stoga, ne preostaje ništa drugo nego da razvija standarde kao javno dobro i da ih stavi na raspolaganje svim zemljama, ili kompanijama, koje žele da ih usvoje i primenjuju, ujedno podstičući nacionalna regulatorna tela da prihvate IFRS, u skladu sa svojim mogućnostima i uticajem.

Pored toga, pošto nema direktan autoritet nad sastavljačima i revizorima finansijskih izveštaja, niti nad nacionalnim regulatorima finansijskog izveštavanja, IASB ne može da osigura konzistentnu primenu IFRS u svim zemljama koje se deklarišu kao njihove sledbenice. Upravo je problem nekonzistentne primene IFRS širom sveta poslednjih godina postao veoma izražen. Za razliku od ranijih decenija, u kojima

je centralno pitanje bilo kako da se prevaziđu razlike između nacionalnih standarda, danas do izražaja sve više dolazi problem nekonzistentne primene istih standarda - IFRS.

Naime, kulturološki i drugi faktori okruženja mogu rezultirati različitim tumačenjima istih standarda i različitim nivoima njihovog poštovanja između zemalja, sa negativnim posledicama po uporedivost finansijskih izveštaja (Doupnik & Perera, 2007, 103). Usvajanje IFRS u nekoj zemlji je jedna stvar, dok je njihova implementacija nešto drugo. Činjenica da je država usvojila nove računovodstvene principe i pravila ne garantuje njihovu brzu, efikasnu i potpunu primenu, jer je „možda potrebno promeniti stare mentalitete i načine rada, za šta je možda potrebna jedna generacija“ (McGee, 2006, 202). Imajući to u vidu, konstatacija da „približavanje računovodstvenih standarda može da bude lakše od prevazilaženja kulturoloških razlika i perspektiva koje opredeljuju način na koji se IFRS tumače i primenjuju“ (Deloitte, 2008, 4) čini se ispravnom. Bez konzistentne primene IFRS ne može biti reči o postojanju jedinstvenog globalnog jezika finansijskog izveštavanja. Globalni standardi koji se primenjuju na nekonzistentan način, globalni su samo po nazivu (Ernst & Young, 2012, 1).

Predmet istraživanja u ovom radu je raznolikost praksi finansijskog izveštavanja zemalja koje se deklarišu kao sledbenice IFRS, a osnovni cilj istraživanja jeste da se sagledaju glavni uzročnici i načini prevazilaženja te raznolikosti. U istraživačkom procesu biće testirana sledeća hipoteza: Karakteristike samih IFRS, procedure njihove ugradnje u nacionalne regulatorne okvire i slabosti nacionalnih podsticajnih mehanizama stvaraju prostor za ispoljavanje raznolikosti u primeni IFRS širom sveta.

Definisana hipoteza biće testirana primenom kvalitativne metodologije istraživanja zasnovane na deskriptivnoj analizi. Polazeći od relevantne literature koja sadrži teorijska razmatranja, i od analize konkretnih slučajeva, izvešće se opšti zaključci o razmatranom problemu. Od posebnog značaja biće metoda indukcije, kojom će se, polazeći od odredaba pojedinačnih standarda, izvući opšti zaključak o karakteristikama IFRS, a, s druge strane, preko slučajeva pojedinih zemalja zaključiće se o

V. Obradović, Nekonzistentna primena Međunarodnih standarda finansijskog izveštavanja 241

nedostacima mehanizama za pretvaranje IFRS u nacionalne standarde, kao i mehanizama koji treba da obezbede njihovu doslednu primenu. U radu će se koristiti i metoda komparacije koja će se zasnivati na upoređivanju odlika regulatornih režima i praksi finansijskog izveštavanja različitih zemalja.

Naredna tri segmenta rada posvećena su glavnim uzročnicima varijacija u praksama finansijskog izveštavanja onih zemalja koje slede IFRS. U prvom segmentu, razmatra se prostor za varijacije praksi koje, svojom fleksibilnošću, ostavljaju sami IFRS, u drugom, uzročnici nastanka nacionalnih verzija IFRS, a u trećem, slabosti nacionalnih podsticajnih mehanizama. U poslednjem, četvrtom, segmentu rada, ukazuje se na moguće načine za smanjivanje varijacija u primeni IFRS.

FLEKSIBILNOST IFRS

IFRS su, po svom karakteru, fleksibilni i, kao takvi, ostavljaju značajan prostor za izbor računovodstvenih praksi. Među faktore nekonzistentne primene IFRS u praksi, a koji su povezani sa karakteristikama samih IFRS, ubrajaju se (Nobes, 2013, 91-93):

• praznine u standardima,

• otvorene opcije u standardima,

• prikrivene opcije u standardima i neprecizni kriterijumi za priznavanje elemenata (pozicija) finansijskih izveštaja i

• potreba za prosuđivanjem prilikom merenja pozicija finansijskih izveštaja.

Iako IASB neprestano usavršava postojeće i donosi nove standarde u skladu sa promenama poslovne prakse, izvesne praznine u standardima, u smislu nedostatka rešenja za neke specifične računovodstvene probleme, praktično je nemoguće izbeći. Toga je svestan i sam IASB koji u svom standardu posvećenom računovodstvenim politikama, promenama računovodstvenih procena i greškama (IAS 8) ističe da, u odsustvu standarda i tumačenja koji su posvećeni nekoj specifičnoj transakciji ili događaju, sastavljači finansijskih izveštaja treba da koriste svoje

prosuđivanje, i da se oslanjaju na druge (nacionalne) standarde i tumačenja, koji su posvećeni sličnim problemima, kao i na IASB-ov konceptualni okvir.

Primer standarda koji ostavlja značajan prostor za širok spektar računovodstvenih praksi jeste IFRS 4 (Pacter, 2013, 55), koji se odnosi samo na opšta pitanja računovodstvenog tretmana ugovora o osiguranju, a ne nudi rešenja za sve probleme u ovom području. Takođe, IFRS 6 ostavlja dosta prostora za različita rešenja računovodstvenih problema koji se javljaju u industriji nafte i gasa.

Suočavajući se sa prazninama u IFRS, sastavljači finansijskih izveštaja mogu odlučiti da nastave sa dugogodišnjom nacionalnom tradicijom, tj. tradicijom koja je uspostavljena pre usvajanja IFRS. U svakom slučaju, njima je ostavljen izvestan manevarski prostor koji može da ima negativne posledice na globalnu uporedivost finansijskih izveštaja. Nacionalni regulatori mogu da popune praznine u IFRS kreiranjem standarda koji bi bili dopuna IFRS. Upravo je to učinio australijski donosilac standarda objavivši sopstvene standarde koji se bave nekim pitanjima ugovora o osiguranju, a koja nisu našla svoje mesto u IFRS, kao i drugim pitanjima koja su specifična za nacionalno okruženje (PricewaterhouseCoopers, 2010, 141). Mogućnost da nacionalni donosioci standarda širom sveta na različite načine reše probleme kojima se IASB nije bavio predstavlja dodatnu opasnost po globalnu uporedivost finansijskih izveštaja.

Jednu od bitnih karakteristika IFRS predstavljaju otvorene opcije, odnosno, različite mogućnosti za računovodstveni tretman istih računovodstvenih problema, što predstavlja značajan izvor razlika u praktičnoj primeni IFRS širom sveta. Kao karakteristični primeri situacija u kojima aktuelni IFRS nude opcije, izdvajaju se utvrđivanje vrednosti krajnjih zaliha i troškova disponiranih zaliha, gde postoji mogućnost izbora između FIFO metode i metode prosečnih troškova, kao i procenjivanje nekretnina, postrojenja, opreme i nekih nematerijalnih ulaganja nakon inicijalnog priznavanja, gde postoji mogućnost izbora između modela istorijskog troška i modela fer vrednosti. Kada se odlučuje o izboru jedne od ponuđenih metoda, ponovo dolazi do izražaja tradicija uspostavljena pre usvajanja IFRS. Na primer, s obzirom


na ukorenjenu tradiciju, od britanskih kompanija se može očekivati primena FIFO metode obračuna zaliha, a od kompanija iz Nemačke primena metode prosečnih troškova (Nobes & Parker, 2010, 160-161).

Generalno, broj opcija u standardima ima tendenciju opadanja (Alfredson et al, 2007, 33), zahvaljujući postepenom eliminisanju ranije ustanovljenih opcija. Ipak, razvoj IFRS donosi i nastanak novih opcija, a kao najsvežiji primer izdvaja se povećanje broja opcija za obračun ulaganja u zavisne, pridružene i zajednički kontrolisane entitete u pojedinačnim izveštajima nakon izmena IAS 27, koje su se desile u avgustu 2014. godine. Naime, dvema već raspoloživim opcijama (obračun po nabavnom trošku i obračun po fer vrednosti) pridodata je treća – obračun po metodi učešća (Deloitte Global Services Limited, 2014).

Specifičnu kategoriju otvorenih opcija predstavljaju one koje nudi IFRS 1, koji se bavi problemom prelaska kompanija sa nacionalnih standarda na IFRS. Između ostalog, ovaj standard daje sastavljačima finansijskih izveštaja pravo da, prilikom sastavljanja prvih izveštaja na bazi IFRS, biraju između ponovne procene goodwill-a i preuzimanja njegovog zatečenog iznosa (tj. iznosa koji je nastao primenom prethodno važećih nacionalnih standarda), bez ponovne procene. Pošto se nacionalni standardi značajno razlikuju po pitanju računovodstvenog tretmana goodwill-a, i pošto prvi finansijski izveštaji na bazi IFRS čine polaznu osnovu za čitav niz narednih izveštaja, jasno je da opcije vezane za iznos goodwill-a u prvim izveštajima na bazi IFRS mogu u dugom roku da ostvare negativan uticaj na globalnu uporedivost finansijskih izveštaja.

Još jednu specifičnu kategoriju otvorenih opcija čine one koje proističu iz fleksibilnog datuma stupanja na snagu novih ili revidiranih standarda. Naime, prilikom objavljivanja svakog standarda, IASB utvrđuje datum njegovog stupanja na snagu, i to u vidu konstatacije da „entitet treba da primenjuje standard za godišnje periode koji počinju 1. januara 20XX. godine, ili nakon tog datuma“, pri čemu se kompanijama (entitetima) obično dopušta da sa primenom počnu i pre utvrđenog roka. Na primer, IASB je krajem 2006. godine IAS 14 zamenio sa IFRS 8. IFRS 8 je stupio na snagu 1. januara 2009. godine, ali je ostavljena mogućnost da počne ranije da se primenjuje. To praktično znači da su u

2007. i 2008. godini paralelno postojala dva različita standarda koji se bave istim računovodstvenim problemom (izveštavanjem po segmentima) – IAS 14 i IFRS 8, a kompanije su mogle da slede bilo koji od njih. Početkom 2007. godine IASB je izmenio standard posvećen troškovima pozajmljivanja (IAS 23), pri čemu je kao datum stupanja na snagu revidirane verzije standarda, takođe, označen 1. januar 2009. godine, uz mogućnost ranije primene, što znači da su do tog roka paralelno postojale dve verzije istog standarda. Fleksibilni rokovi za početak primene standarda u osnovi imaju isti efekat kao i opcije u samim standardima. Iako period paralelne egzistencije dvaju alternativnih standarda ili dveju verzija istog standarda (stare i nove) ne traje dugo (ne više od 2 do 3 godine), kontinuirano kreiranje i usavršavanje standarda donosi nove slučajeve paralelne egzistencije i, samim tim, stvara nove izvore razlika u praktičnoj primeni IFRS, ne samo na globalnom planu, već i na nivou jedne zemlje.

Osim otvorenih opcija, IFRS sadrže i brojne prikrivene opcije i neprecizno formulisane kriterijume za priznavanje elemenata finansijskih izveštaja (sredstava, obaveza, prihoda i rashoda), koji, dodatno, sastavljačima finansijskih izveštaja povećavaju prostor za izbor. Analizirajući IFRS koji su bili na snazi 2013. godine, C. Nobes (2013, 95) je identifikovao brojne primere situacija u kojima se sastavljači izveštaja suočavaju sa prikrivenim opcijama, ili nepreciznim kriterijumima za priznavanje. Neki od tih primera, ažurirani u skladu sa naknadnim izmenama IFRS, jesu:

• ocena značaja (materijalnosti) pojedinih stavki (IAS 8);

• klasifikacija lizinga na finansijski i operativni u zavisnosti od toga da li dolazi do prenošenja „suštinski svih rizika i koristi“ sa davaoca na korisnika lizinga, bez numeričkog kriterijuma (IAS 17);

• utvrđivanje funkcionalne valute (IAS 21);

• identifikovanje zavisnih entiteta na bazi „moći upravljanja“ (IFRS 10), pridruženih entiteta na bazi „značajnog uticaja“ (IAS 28) i zajedničkih


poduhvata na bazi „prava na neto imovinu aranžmana“ (IAS 28);

• priznavanje pokrića, koje se vrši na bazi „verovatnoće odliva resursa“ (IAS 37); i

• kapitalizovanje troškova razvoja (IAS 38).

Prethodne, ali i brojne druge nepomenute situacije predstavljaju neizbežnu posledicu prirode računovodstva, zbog koje se od standarda ne može očekivati odgovor na svako moguće pitanje. One proizilaze i iz IASB-ove sasvim ispravne orijentacije na standarde koji su zasnovani na principima čiju polaznu osnovu čini stav da se svrha standarda ogleda u definisanju prostora u kome računovođe donose odluke, odnosno, u kome vrše prosuđivanja koja ostaju sastavni deo računovodstva i finansijskog izveštavanja. Pošto IFRS ne sadrže jasne i precizne kriterijume za računovodstveni tretman brojnih transakcija i događaja, neophodno je da sastavljači finansijskih izveštaja, na bazi prosuđivanja, spoznaju njihovu ekonomsku suštinu i opredele se za adekvatan tretman. Način na koji sastavljači finansijskih izveštaja tumače ekonomsku suštinu transakcija i događaja, u značajnoj meri, zavisi od okruženja u kojem žive i rade, odnosno, od vrednosnih stavova društva kojem pripadaju. Na primer, jedno istraživanje je otkrilo da, usled razlika u kulturološkim vrednostima, nemačke računovođe u poređenju sa američkim opreznije tumače reč „verovatno“, koja se često sreće u IFRS (Doupnik & Richter, 2004, 1-20).

Računovodstvena prosuđivanja nisu vezana samo za priznavanje pozicija finansijskih izveštaja, već dolaze do izražaja i kada se utvrđuju njihove vrednosti na bazi IFRS. Naime, u svim situacijama u kojima ne postoje egzaktni i objektivni kriterijumi za merenje, razborita procena računovođa predstavlja jedino rešenje, pri čemu računovođe iz različitih zemalja ispoljavaju različite sklonosti, pod uticajem kulture, tradicije i poreskih propisa.

Otpisivanje nekretnina, postrojenja, opreme jeste područje u kojem potreba za prosuđivanjem dolazi do punog izražaja, i to kada se određuje korisni vek trajanja, procenjuje rezidualna vrednost (likvidacioni ostatak) i biraju metode otpisivanja. Analizirajući

prakse otpisivanja u evropskim zemljama, C. Nobes i R. Parker (2010, 163) ističu da britanske kompanije, po tradiciji, teže jednostavnijim režimima otpisivanja koji podrazumevaju primenu pravolinijske metode, rezidualni ostatak jednak nuli i vek trajanja od 10 godina, dok kompanije iz nekih zemalja kontinentalne Evrope, pod uticajem poreskih propisa, tradicionalno koriste degresivnu metodu otpisa, uz težnju ka što kraćem korisnom veku trajanja. Utvrđivanje fer vrednosti sredstava i obaveza, takođe, uključuje prosuđivanje i smatra se veoma osetljivim područjem finansijskog izveštavanja. Neizbežno se prosuđuju i neto prodajna vrednost zaliha, iznos obezvređenja nekretnina, postrojenja i opreme, kao i vrednost pokrića.

Procenjeni iznosi u finansijskim izveštajima kompanija iz jedne zemlje zavise i od toga da li se u dotičnoj zemlji daje prednost opreznosti ili optimizmu. Na primer, ako preovlađuje sklonost ka opreznosti, veća je verovatnoća da će kompanije odabrati otpisivanje po degresivnoj metodi, uz kraći vek trajanja i niži procenjeni rezidualni ostatak, kao i da će pokrića proceniti u višim iznosima.

Na bazi prethodnih izlaganja može se konstatovati da, s jedne strane, IFRS donose napredak na planu povećanja međunarodne uporedivosti i konzistentnosti finansijskih izveštaja kompanija, a, s druge strane, istovremeno omogućavaju da finansijsko izveštavanje i dalje ostane nacionalno obojeno, tj. da i dalje nosi pečat prethodno važećih nacionalnih standarda. O tome jasno govore rezultati jednog empirijskog istraživanja koje je u centar pažnje stavilo 16 računovodstvenih pitanja kod kojih IFRS dopuštaju varijacije i u kojima su postojale međunarodne razlike pre usvajanja IFRS od strane zemalja iz kojih posmatrane kompanije potiču. Istraživanje je pokazalo da su razlike ostale i nakon što se prešlo na IFRS, tj. da su kompanije zadržale nacionalne tradicije (Kvaal & Nobes, 2010). Drugo istraživanje, koje je u centar pažnje stavilo 26 otvorenih (eksplicitnih) opcija koje nude IFRS, otkrilo je da pripadnost određenoj zemlji i njeni prethodni standardi finansijskog izveštavanja ostvaruju najveći uticaj na računovodstvene izbore kompanija (KPMG & von Keitz, 2006).


NACIONALNE VERZIJE IFRS

Pored karakteristika samih IFRS, tj. brojnih otvorenih pitanja čiji konačan odgovor treba da daju sastavljači finansijskih izveštaja, značajne razlike u računovodstvenim praksama kompanija koje slede IFRS nastaju i prilikom ugradnje IFRS u regulatorne okvire finansijskog izveštavanja zemalja. Nedostatak direktnog autoriteta IASB-a doveo je do toga da se u nekim zemljama, umesto originalne verzije IFRS koju objavljuje IASB, primenjuje njihova modifikovana verzija (Alali & Cao, 2010, 79). Drugim rečima, pored originalne IASB-ove verzije, postoje i nacionalne verzije IFRS, koje, u manjoj ili većoj meri, odstupaju od originalne.

Nakon razmatranja relevantne literature (IFRS Foundation, 2014; Nobes, 2013, 89-90; Nobes & Parker, 2010, 158-159), može se konstatovati da se kao najznačajniji razlozi za nastanak nacionalnih verzija IFRS izdvajaju:

• modifikacije odredaba IFRS od strane nacionalnih regulatora;

• kašnjenje sa ugradnjom novih ili izmenjenih standarda ili odlaganje početka njihove primene; i

• greške u prevodu IFRS.

Mnoge zemlje prihvataju IFRS na indirektan način, tako što ih pretvaraju u sopstvene standarde, uz poštovanje manje ili više komplikovane procedure usvajanja koju sprovodi merodavno regulatorno telo, koje po svom karakteru može da bude nacionalno (kao što je, na primer, u Australiji), ili, pak, zajedničko za grupu zemalja (kao što je slučaj sa zemljama Evropske unije). Pri tome, IASB-ovi standardi mogu da budu ugrađeni u nacionalni regulatorni okvir bez ikakvih izmena, što se najčešće i događa, ali i da pretrpe odgovarajuće izmene ne bi li se prilagodili specifičnim okolnostima.

U nekim slučajevima modifikacije se ogledaju samo u eliminisanju pojedinih opcija za računovodstveni tretman. Na primer, prilikom ugradnje IFRS u regulatorni okvir Brazila izbrisane su odredbe koje dopuštaju periodičnu revalorizaciju pozicija finansijskih izveštaja (IFRS Foundation, 2014). Brisanje

pojedinih opcija dovodi do odstupanja nacionalnih standarda od IFRS, ali za kompanije koje dosledno poštuju nacionalne standarde ne može se reći da odstupaju od IFRS.

Znatno ozbiljniji problem po globalnu uporedivost finansijskih izveštaja nastaje ukoliko neka zemlja, ili grupa zemalja, suštinski izmeni odredbe IFRS, kao što je učinila Evropska unija (EU) sa odredbama IAS 39. Naime, IASB je 2003. i 2004. godine izmenio IAS 39, što je izazvalo oštre reakcije u EU, a najznačajnije primedbe odnosile su se na: računovodstveni tretman finansijskih derivata i hedžinga, i proširenje upotrebe fer vrednosti u svrhe merenja finansijskih sredstava i obaveza u odnosu na dotadašnju verziju istog standarda (Armstrong et al, 2010, 34-35). Pomenute primedbe rezultirale su usvajanjem modifikovane verzije IAS 39 od strane Evropske komisije novembra 2004. godine, pri čemu se modifikacije ogledaju u eliminisanju spornih odredaba vezanih za računovodstvo hedžinga i upotrebu fer vrednosti. Ove modifikacije učinile su da verzija IFRS koju slede kompanije iz EU postane različita od originalne, IASB-ove verzije. Kasnije, upravo pod pritiskom EU, IASB je ponovo revidirao IAS 39 i ograničio upotrebu fer vrednosti samo na situacije u kojima se ona može pouzdano utvrditi. EU je usvojila izvršene izmene, čime je nestala jedna značajna razlika između originalne verzije IAS 39 i verzije istog standarda koja važi na nivou EU.

Iz prethodno izloženog proističe da je proces ugradnje IFRS u regulatorni okvir EU praktično kreirao nove standarde, standarde EU (Tokar, 2005, 49). Povoljna okolnost je to što razlike između originalne verzije IFRS i njihove verzije koju slede kompanije iz EU nemaju veliki praktičan značaj, s obzirom na to da utiču na finansijsko izveštavanje veoma malog broja kompanija (Pacter, 2014, 8).

Proces ugradnje svakog novog ili izmenjenog standarda i tumačenja u nacionalni regulatorni okvir odvija se na različite načine od zemlje do zemlje, i različito traje. Ukoliko neka zemlja ne usvoji standard ili tumačenje na vreme, tj. do dana koji je IASB označio kao dan njegovog stupanja na snagu, pojaviće se razlika između verzije IFRS koju dotična zemlja sledi i verzije koju slede zemlje koje su na vreme okončale proces usvajanja.


Među zemljama koje su do sada neažurno prilagođavale sopstvenu regulativu finansijskog izveštavanja izmenama IFRS jeste i Republika Srbija (RS). Naime, prvi zvanični prevodi IFRS objavljeni su u decembru 2003. godine i obuhvatili su konceptualni okvir i sve Međunarodne računovodstvene standarde (IAS), ali ne i tumačenja. U januaru 2004. godine objavljen je prevod IFRS 1, nakon čega sledi pauza u objavljivanju prevoda od četiri godine, tokom koje je IASB objavio 6 novih standarda koji su u istom periodu stupili na snagu (IFRS 2-7), a, takođe, i revidirao značajan broj postojećih standarda (na primer, u decembru 2003. godine, IASB je izmenio IAS 2 ukinuvši mogućnost primene LIFO metode za obračun zaliha, pri čemu je revidirani standard stupio na snagu 1. januara 2005. godine). Pošto su izostale aktivnosti na planu objavljivanja zvaničnih prevoda novih i revidiranih standarda od strane merodavnih regulatornih tela, desilo se da je verzija IFRS koju su sledile kompanije iz RS bila značajno drugačija od njihove originalne verzije. U februaru 2008. godine konačno su objavljeni novi prevodi IFRS, koji su zamenili prevode iz 2003. i 2004. godine. Uz prevode standarda, po prvi put, objavljeni su i prevodi tumačenja, ali ne i dopunski materijali vezani za standarde (osnove za zaključivanje, ilustrujući primeri, smernice, komentari i suprotna mišljenja), što se može smatrati nedostatkom, jer bi navedeni dodaci olakšali razumevanje standarda i njihovu implementaciju. U tom pogledu, prevodi iz 2008. godine predstavljaju korak unazad u odnosu na prevode iz 2003. godine, koji su uključivali i dopunske materijale (priloge). Naredna verzija prevoda IFRS objavljena je u oktobru 2010. godine, dok je poslednja verzija objavljena 2014. godine. Ako se uzme u obzir i činjenica da je IASB-ov standard posvećen malim i srednjim entitetima, donet 2009. godine, ugrađen u regulatorni okvir RS tek 2013. godine, čime je preduzećima koja potpadaju pod njegov delokrug (tj. preduzećima bez javne odgovornosti) bila uskraćena mogućnost korišćenja jednostavnije verzije IFRS i ostvarenja uštede u troškovima sastavljanja finansijskih izveštaja, jasno je da se dosadašnje aktivnosti na planu ažuriranja regulatornog okvira finansijskog izveštavanja u RS u skladu sa promenama IFRS ne bi mogle oceniti kao zadovoljavajuće. Objavljivanje zvaničnih prevoda IFRS

do sada je uglavnom kasnilo, tako da verzija IFRS koja se primenjuje u RS uglavnom nije odgovarala IASB-ovoj verziji. Tome treba dodati da je podzakonskim aktom iz 2009. godine kompanijama iz RS dopušteno da primene računovodstveni postupak koji nije konzistentan sa odredbama IAS 21 koje tangiraju transakcije u stranoj valuti (Bogicevic, 2013). Ova opcija bila je na snazi do septembra 2014. godine. Takođe, Narodna banka Srbije od finansijskih institucija zahteva da primenjuju računovodstvene postupke koji nisu sasvim podudarni sa zahtevima IFRS.

Ni blagovremeno usvajanje svih novih ili izmenjenih standarda ne garantuje automatski blagovremeni početak njihove primene, jer nacionalni regulator može da dopusti kompanijama (svim ili samo nekim) da početak primene odlože na određeno vreme. Na primer, u Tajvanu je odloženo primenjivanje šest standarda (IFRS Foundation, 2014).

Prevođenje IFRS sa engleskog jezika, na kome se objavljuje njihova originalna, zvanična verzija, na druge jezike sveta, neminovno podrazumeva rizik od promene njihovog smisla. Naime, potpunu ekvivalentnost prevoda bilo kog teksta sa njegovom originalnom verzijom nije lako ostvariti, pri čemu opasnost odstupanja od smisla originalnog teksta raste sa porastom broja korišćenih stručnih termina. IFRS obiluju stručnim terminima, za koje je često teško pronaći adekvatan prevod. Poseban problem predstavljaju odredbe IFRS koji sadrže nove koncepte, ili se bave problemima koji su nedovoljno poznati ili nepoznati u mnogim nacionalnim kulturama. Čak i najtačniji prevod takvih odredaba ne garantuje potpuno prenošenje njihove suštine i logike. Stoga, može se pojaviti situacija u kojoj se reči možda mogu razumeti, ali ne i koncepti (Zeff, 2007, 296).

O razmerama odstupanja prevoda od originalnih odredaba IFRS jasno govore naredna tri primera.

Prema originalnoj verziji IAS 41, bezuslovna subvencija države u vezi sa biološkim sredstvom treba da bude priznata kao prihod u trenutku kada kompanija po tom osnovu stekne potraživanje, dok se, prema prevodu istog standarda na norveški jezik koji je publikovan 2006. godine, priznavanje prihoda vezuje za trenutak priliva novca po osnovu subvencije.


U originalnoj verziji IAS 7, gotovinski ekvivalenti su definisani kao ulaganja „sa kratkim rokom dospeća, koji je, recimo, kraći od tri meseca“, kojom je IASB pokušao da izbegne formulisanje krutog pravila. Međutim, u portugalskom prevodu reč „recimo“ je izostavljena, čime je fleksibilan princip pretvoren u čvrsto pravilo. Stoga je u Portugalu znatno teže odbraniti stav da neko ulaganje sa rokom dospeća neznatno dužim od tri meseca u suštini predstavlja gotovinski ekvivalent u poređenju sa nekom drugom zemljom u kojoj je prevod korektan.

Prema originalnoj verziji IAS 19, diskontna stopa za obaveze po osnovu penzija utvrđuje se na bazi kamatne stope na korporativne obveznice, dok se prema nemačkom prevodu ona utvrđuje na bazi kamatne stope na industrijske obveznice, koje predstavljaju užu kategoriju od korporativnih obveznica (Nobes & Parker, 2010, 159).

Analiza profila jurisdikcija (koje se uglavnom poklapaju sa nezavisnim državama), izrađenih između juna 2013. i septembra 2014. godine i objavljenih na sajtu IFRS Fondacije (entiteta zaduženog za upravljanje IASB-om, nadzor njegovog rada i njegovo finansiranje), otkriva da postoji značajan broj jurisdikcija u kojima su IFRS na neki način modifikovani. Od 127 analiziranih jurisdikcija u kojima je primena IFRS obavezna ili dopuštena barem nekim kompanijama, u 53 jurisdikcije (42%) primenjuje se njihova verzija različita od aktuelne IASB-ove verzije, usled modifikovanja odredaba IFRS, kašnjenja sa ugradnjom novih ili izmenjenih standarda, ili odlaganja početka primene nekih standarda ili tumačenja. U tri jurisdikcije modifikacije se odnose samo na eliminisanje opcija koje nude IFRS. Većina analiziranih jurisdikcija u kojima se primenjuje modifikovana verzija IFRS (28) pripada Evropskoj uniji. Modifikacije su izvršene i prilikom ugradnje IFRS za male i srednje entitete u određene nacionalne regulatorne okvire, mada u manjoj meri. Od 77 analiziranih jurisdikcija, u kojima je primena IFRS za male i srednje entitete obavezna ili dopuštena, ili u kojima je on poslužio kao osnova za razvoj domaćih standarda za male i srednje entitete, u 10 (13%) izvršene su njegove modifikacije (IFRS Foundation, 2014).

NEJEDNAKA EFIKASNOST PODSTICAJNIH MEHANIZAMA

Striktnu primenu IFRS (od strane kompanija) širom sveta, a samim tim i povećanje globalne uporedivosti finansijskih izveštaja, nije moguće ostvariti bez efikasnih podsticajnih mehanizama, odnosno, sistema za podsticanje njihove primene, čija je izgradnja u isključivoj nadležnosti nacionalnih regulatora. Reč je o mehanizmima koji uključuju obavezu revizije finansijskih izveštaja kompanija, superviziju rada revizora od strane nadležnih tela, i sankcije za svako kršenje zakona i standarda. Ako se pođe od toga, nejednaka efikasnost podsticajnih mehanizama može da bude značajan izvor razlika u praktičnoj primeni IFRS na globalnom planu, a, takođe, i uzrok nejednakog kvaliteta finansijskog izveštavanja između zemalja, što je možda i opasnije. Blagi ili neefikasni podsticajni mehanizmi omogućavaju kompanijama da nekažnjeno odstupe od odredaba IFRS, i tako njihovi finansijski izveštaji postaju neuporedivi sa izveštajima kompanija iz zemalja u kojima se IFRS striktno poštuju.

S tim u vezi, interesantni su rezultati jednog empirijskog istraživanja koje je bazirano na obelodanjivanjima egipatskih kompanija nakon što su prešle na nacionalne standarde koji su razvijeni na bazi IFRS. Istraživanje je pokazalo da su kompanije bile manje spremne da se povinuju odredbama novih standarda koje su im bile relativno nepoznate (Abd-Elsalam & Weetman, 2003). Ovi rezultati potvrđuju značaj efikasnih podsticajnih mehanizama, koji treba da obezbede striktno poštovanje svih odredaba IFRS.

Drugo istraživanje, koje se fokusiralo na kvalitet informacija o obezvređenju sredstava u finansijskim izveštajima evropskih kompanija za 2010. i 2011. godinu, otkrilo je da stepen poštovanja odredaba IFRS, koje se tiču obelodanjivanja o obezvređenju, varira od zemlje do zemlje, što ukazuje na neujednačenost primene IFRS. Isto istraživanje je otkrilo da kvalitetno izveštavanje o obezvređenju sredstava karakteriše kompanije koje posluju u čvršćem regulatornom i institucionalnom ambijentu, kao što je slučaj sa kompanijama iz Velike Britanije i Irske, dok su, nasuprot tome, informacije o obezvređenju koje pružaju kompanije iz zemalja sa slabijom regulatornom kontrolom nižeg kvaliteta. Takođe, kompanije iz


zemalja sa jakim podsticajnim sistemima pokazuju veći stepen blagovremenosti u priznavanju gubitaka po osnovu obezvređenja sredstava nego kompanije iz zemalja sa slabijim podsticajnim sistemima (Amiraslani, Iatridis & Pope, 2013, 2).

PREVAZILAŽENJE RAZLIKA U PRAKTIČNOJ PRIMENI IFRS

Različiti načini primene IFRS širom sveta predstavljaju, po mišljenju mnogih, „značajan izazov za prihvatanje IFRS kao istinskog globalnog modela izveštavanja“ (Securities and Exchange Commission, 2010, 10). Kao ključne prepreke za konzistentnu primenu IFRS ističu se razlike u ekonomskom, pravnom i kulturološkom okruženju. Tome treba dodati nedovoljan nivo poznavanja IFRS i nedovoljan stepen razumevanja njihovih potencijalnih koristi u pojedinim zemljama, ali i prisutan otpor promenama.

Situacija u kojoj postoji mnoštvo nacionalnih verzija IFRS može da bude čak i opasnija od situacije u kojoj svaka zemlja sledi sopstvene standarde. Kada je investitorima (i drugim korisnicima finansijskih izveštaja) poznato da svaka zemlja sledi sopstvene standarde, kao što je bio slučaj u prošlosti, oni tome prilagođavaju svoje ponašanje tako što se upoznaju sa inostranim računovodstvenim sistemima, zahtevaju više stope prinosa po osnovu većeg očekivanog rizika ili odustaju od inostranih ulaganja. Međutim, ukoliko se sve zemlje deklarišu kao sledbenice IASB-ovih standarda, pri čemu svaka sledi sopstvenu verziju IFRS uz poštovanje različitih procedura revizije i supervizije primene standarda, investitori mogu biti dovedeni u zabludu u pogledu uporedivosti finansijskih izveštaja kompanija iz različitih delova sveta i, samim tim, doneti pogrešne odluke. Oni mogu zaključiti da su finansijski izveštaji kompanija iz različitih zemalja uporedivi, iako zapravo nisu, i odustati od pokušaja da ih svedu na uporedivu osnovu.

Reagujući na modifikacije IFRS prilikom njihove ugradnje u nacionalne regulatorne okvire, Međunarodna organizacija komisija za hartije od vrednosti (IOSCO) izdala je, u svom dokumentu iz

2008. godine, preporuku kompanijama da, u cilju lakšeg razumevanja finansijskih izveštaja od strane investitora, pruže jasne i precizne informacije o standardima koje koriste kao osnovu za njihovo sastavljanje. Ipak, preporuka IOSCO-a se ne može smatrati dugoročnim rešenjem. Jedino ispravno dugoročno rešenje jeste ugradnja IASB-ovih standarda u nacionalne regulatorne okvire bez ikakvih modifikacija (Willemain, 2008, 1).

Opasnosti koje donosi nekonzistentna primena IFRS spoznala je i IFRS Fondacija. U svom dokumentu iz 2012. godine kojim je definisala sopstvenu strategiju za desetogodišnji period, IFRS Fondacija je istakla da zemlje koje su se opredelile za primenu IFRS treba da „izbegavaju stvaranje nacionalnih ili regionalnih varijanti IFRS“ (IFRS Foundation, 2012, 12), a da svaka eventualna nepotpuna primena IFRS treba da bude jasno naznačena, što je slično preporuci IOSCO-a. Doprinos IASB-a povećanju konzistentnosti primene IFRS, prema IFRS Fondaciji, treba da se ogleda u (IFRS Foundation, 2012, 5-6):

• objavljivanju jasnih, razumljivih i primenljivih standarda;

• pružanju smernica za primenu i ilustrativnih primera, ukoliko je to potrebno da bi se razumeli i implementirali standardi na konzistentan način;

• saradnji sa nacionalnim regulatorima i ostalim interesentima, da bi se identifikovala područja u kojima se ispoljavaju razlike u praktičnoj primeni IFRS između zemalja i unapredili standardi ili tumačenja koji se odnose na ova područja.

S druge strane, svi interesenti (sastavljači, revizori i analitičari finansijskih izveštaja, nacionalni regulatori i ostali) treba da se aktivno uključe u proces donošenja novih ili revidiranja postojećih standarda, putem svojih komentara o predlozima IASB-a, kao i da, po potrebi, od IASB-a zahtevaju pojašnjenja standarda. Time će se preduprediti razlike u interpretaciji standarda (Ernst & Young, 2012, 8).

Značajnu ulogu u naporima IASB-a da se prevaziđu razlike u praktičnoj primeni IFRS, a naročito razlika u prosuđivanjima prouzrokovanim kulturološkim


faktorima, treba da ima konceptualni okvir IFRS, koji, zapravo, predstavlja „IASB-ov izveštaj o sopstvenoj računovodstvenoj kulturi“ (Whittington, 2008, 497). Za ostvarenje istinske računovodstvene konvergencije, neophodno je da konceptualni okvir, koji je do sada bio prevashodno usmeren ka obezbeđenju konzistentnosti standarda i pružanju smernica za situacije koje nisu obuhvaćene standardima, dobije novu ulogu koja se ogleda u promovisanju fundamentalnih osnova finansijskog izveštavanja na način koji prevazilazi postojeće kulturološke razlike između zemalja. Proces reforme konceptualnog okvira, koji uveliko traje, i čija se suština ogleda u preispitivanju i modifikovanju tih fundamentalnih osnova, predstavlja dobru priliku da se sam okvir približi interesentima širom sveta, i to tako što bi se uključili u proces reforme i što bi se uvažile njihove potrebe i interesi. Reforma konceptualnog okvira, kao jedan od najznačajnijih segmenata projekta konvergencije IFRS i opšteprihvaćenih računovodstvenih principa (GAAP) SAD, treba da pruži mogućnost onima koji nisu učestvovali u donošenju prethodne verzije okvira (kao što su mnoge zemlje EU) da iznesu svoj stav. Dakle, da bi se postigla što veća ujednačenost praksi finansijskog izveštavanja na globalnom planu, formalno prihvatanje IFRS od strane nacionalnih regulatora treba da bude praćeno postizanjem što većeg stepena globalne saglasnosti o fundamentalnim principima koji su u njih ugrađeni. Konceptualni okvir IFRS treba širom sveta da promoviše ciljeve, pretpostavke i fundamentalne principe IFRS, i time pomogne da se bolje razume njihova filozofija i da se ujednače prosuđivanja od zemlje do zemlje.

Konzistentan kvalitet revizije finansijskih izveštaja na globalnom planu, kao preduslov ujednačene primene IFRS, nemoguće je dostići bez jedinstvenih globalnih standarda revizije, čija je izgradnja u toku. Naime, Međunarodni standardi revizije (International Standards on Auditing - ISA), koje donosi Međunarodna federacija računovođa (IFAC), predstavljaju osnovu za proces globalne konvergencije standarda revizije, kao što IFRS predstavljaju osnovu za globalnu konvergenciju standarda finansijskog izveštavanja. Pored standarda revizije, važno je da standardi profesionalne etike, kojih se računovođe i revizori pridržavaju, budu ujednačeni između zemalja,

a da bi investitori stekli puno poverenje u finansijske izveštaje sastavljene i revidirane u različitim zemljama, neophodno je izgraditi efikasne i na globalnom planu ujednačene sisteme licenciranja, kontrole i disciplinovanja revizora (Willemain, 2008, 2). Konačno, sistemi edukacije računovođa treba da budu kvalitetni i konzistentni.

Jasno je da krajnji uspeh na planu povećanja konzistentnosti primene IFRS prevashodno zavisi od nacionalnih regulatora finansijskog izveštavanja, odnosno, od njihove spremnosti da ih dosledno (bez modifikacija) ugrade u nacionalne regulatorne okvire i obezbede njihovu striktnu primenu. Nacionalni regulatori, takođe, treba da se uzdrže od objavljivanja sopstvenih tumačenja IFRS i smernica za njihovu primenu. Umesto toga, oni treba, u slučaju bilo kakvih nedoumica ili spornih pitanja, da se obrate IASB-u.

Reforma regulatornih okruženja širom sveta, kao neophodan preduslov potpunog uspeha procesa globalne konvergencije standarda finansijskog izveštavanja, predstavlja dugoročan i izazovan proces (PricewaterhouseCoopers, 2007b, 4). Regulatori finansijskog izveštavanja širom sveta moraju međusobno da sarađuju, kako bi se predupredila pojava značajnih razlika u regulatornim okruženjima.

Problem nacionalnih varijacija u primeni IFRS mogao bi, barem delimično, da se prevaziđe kroz globalnu superviziju primene IFRS. Zahvaljujući njoj, korisnici finansijskih izveštaja bi mogli da saznaju da li kompanije iz neke zemlje, koja se deklariše kao sledbenica IFRS, zaista poštuju sve njihove odredbe. Ako bi postojala globalna supervizija, zemlje bi bile zainteresovane za dosledno i ažurno usvajanje i striktnu primenu IFRS, jer kada bi jedna zemlja bila stavljena na listu onih koje ne slede striktno IFRS, njene kompanije bi se suočile sa teškoćama u privlačenju inostranog kapitala, a to bi, takođe, negativno uticalo na njen međunarodni imidž. Poslednjih godina IASB preduzima aktivnosti na tom planu tako što objavljuje profile jurisdikcija, u kojima se, između ostalog, navode područja u kojima se nacionalne verzije IFRS razlikuju od originalne verzije i objašnjavaju procedure usklađivanja nacionalnih regulatornih okvira sa izmenama IFRS, uključujući i prevođenje IFRS.


ZAKLJUČAK

Prihvatanje IFRS od strane brojnih zemalja bez sumnje je doprinelo da se ujednače računovodstvene prakse na globalnom nivou. Ipak, istraživanja u ovom radu pokazuju da su jedinstvene globalne računovodstvene prakse i dalje daleko od realnosti, tj. da karakteristike samih IFRS, procedure njihove ugradnje u nacionalne regulatorne okvire i slabosti nacionalnih podsticajnih mehanizama stvaraju prostor da se ispolje raznolikosti (varijacije) u primeni IFRS, čime je potvrđena hipoteza od koje se pošlo u istraživanju. Slabosti i nekonzistentnosti procedura ugradnje IFRS u nacionalne regulatorne okvire učinile su da danas, umesto jedinstvene verzije IFRS, u svetu figurira veći broj njihovih nacionalno obojenih verzija.

Ključni doprinos rada je u sagledavanju uzročnika varijacija u primeni IFRS putem troslojnog modela koji se zasniva na razdvajanju uzročnika povezanih sa karakteristikama samih IFRS, zatim, uzročnika povezanih sa procesom njihove ugradnje u nacionalne regulatorne okvire, i uzročnika povezanih sa primenom usvojenih IFRS (u originalnoj ili modifikovanoj formi) na nacionalnom nivou. Doprinos se ogleda i u ukazivanju na glavne aktivnosti koje treba preduzeti da bi se prevazišle pomenute varijacije, i ukazivanju na ključne aktere koji treba da ih realizuju - IASB i nacionalne regulatore. Predočena je i potreba da globalizacija standarda finansijskog izveštavanja bude praćena globalizacijom standarda revizije i procedura supervizije rada revizora od strane merodavnih državnih tela, kao i potreba za obrazovanjem i stručnim usavršavanjem računovodstvenih profesionalaca, s obzirom na to da izostanak adekvatnih napora na bilo kom od ovih polja može, u značajnoj meri, da poništi napore na planu izgradnje globalnih standarda finansijskog izveštavanja. Takođe, razmotrena je ideja o ustanovljenju globalne supervizije primene IFRS.

Analiza dosadašnjih aktivnosti na planu ažuriranja regulatornog okvira finansijskog izveštavanja Republike Srbije sa razvojem IFRS, zajedno sa opštim napomenama o načinima prevazilaženja varijacija u primeni IFRS, nagoveštava mogućnosti za unapređenje primene IFRS u RS u budućnosti. Regulatori finansijskog izveštavanja u RS treba da se staraju o ažurnom prevođenju svih relevantnih

IASB-ovih dokumenata, uz stalno preispitivanje i unapređivanje kvaliteta prevoda, kao i da neprestano jačaju mehanizme disciplinovanja revizora. Takođe, nacionalni regulatori treba da nastoje da se uzdržavaju od donošenja propisa kojima se modifikuju odredbe IFRS, a eventualne modifikacije treba vršiti samo u slučaju krajnje nužnosti. Računovodstvena profesija treba da radi na kontinuiranom unapređenju programa stručnog usavršavanja računovođa, uz stavljanje akcenta na adekvatno razumevanje konceptualnih osnova finansijskog izveštavanja na bazi IFRS. Regulatori i računovodstvena profesija treba da se, u meri u kojoj je to moguće, aktivno uključe u proces razvoja IFRS, prevashodno kroz komentarisanje nacrta standarda i tumačenja, a u slučaju bilo kakvih nedoumica u vezi sa odredbama već donetih IFRS, oni treba da se obrate IASB-u.

Istraživanja u ovom radu pretežno su fokusirana na sagledavanje širine prostora za nacionalne varijacije u primeni IFRS, što predstavlja glavno ograničenje rada. Stoga bi stvarne varijacije finansijskih izveštaja kompanija iz različitih zemalja koje se deklarišu kao sledbenice IFRS mogle da predstavljaju predmet budućih istraživanja u ovom području. S obzirom na to da je posebna pažnja u radu posvećena ugradnji IFRS u regulatorni okvir RS, stepen uporedivosti finansijskih izveštaja kompanija iz RS sa finansijskim izveštajima kompanija iz drugih zemalja koje su usvojile IFRS, i problemi sa kojima se računovođe iz RS suočavaju primenjujući IFRS, takođe, predstavljaju potencijalne predmete narednih istraživanja.

REFERENCE

Abd-Elsalam, O. H., & Weetman, P. (2003). Introducing International Accounting Standards to an emerging capital market: relative familiarity and language effect in Egypt. Journal of International Accounting, Auditing and Taxation, 12(1), 63-84. doi: 10.1016/S1061-9518(03)00002-8.

Alali, F., & Cao, L. (2010). International financial reporting standards – credible and reliable? An overview. Advances in Accounting, incorporating Advances in International Accounting, 26(1), 79-86. doi: 10.1016/j.adiac.2010.02.001.

Alfredson, K., Leo, K., Picker, R., Pacter, P., Radford, J., & Wise, W. (2007). Applying International Financial Reporting Standards. Milton, Australia: John Wiley & Sons Australia, Ltd.


Amiraslani, H., Iatridis, G. E., & Pope, P. F. (2013). Accounting for asset impairment: a test for IFRS compliance across Europe. London, UK: Centre for Financial Analysis and Reporting Research, Cass Business School.

Armstrong, C. S., Barth, M. E., Jagolinzer, A. D., & Riedl, E. J. (2010). Market Reaction to the Adoption of IFRS in Europe. The Accounting Review, 85(1), 31-61. doi: 10.2308/accr.2010.85.1.31.

Bogicevic, J. (2013). Accounting implications of foreign currency transactions translation and hedging. Economic Horizons, 15(2), 137-151. doi:10.5937/ekonhor1302133B.

Cabrera, L. (2008). Widespread Acceptance of IFRS Continues: Is It Time for U.S. Companies to Prepare for the Transition? The CPA Journal, 78(3), 36-37.

Deloitte (2008). 2008 IFRS Survey: Where Are We Today? Deloitte Development LLC.

Deloitte Global Services Limited. (2014). IAS 27 - Separate Financial Statements. Retrieved October 13, 2014, from http://www.iasplus.com/en/standards/ias/ias27-2011#aug2014.

Doupnik, T., & Perera, H. (2007). International Accounting. International Edition. New York, USA: McGraw-Hill.

Doupnik, T., & Richter, M. (2004). The Impact of Culture on the Interpretation of „In Context” Verbal Probability Expressions. Journal of International Accounting Research, 3(1), 1-20.

Epstein, B. J. (2009). The Economic Effects of IFRS Adoption. The CPA Journal, 79(3), 26-31.

Ernst & Young (2012). Consistency in IFRS - no borders, one language: dream or reality? IFRS Outlook. UK: EYGM Limited.

IFRS Foundation (2012). IFRSs as the Global Standards: Setting a Strategy for the Foundation’s Second Decade. London, UK: IFRS Fondation.

IFRS Foundation (2014). Jurisdiction Profiles. Retrieved June 3, 2014, from http://www.ifrs.org/Use-around-the-world/Pages/Jurisdiction-profiles.aspx.

KPMG & von Keitz, I. (2006). The Application of IFRS: Choices in Practice. UK: KMPG IFRG Limited.

Kvaal, E., & Nobes, C. (2010). International differences in IFRS policy choice: a research note. Accounting and Business Research, 40(2), 173-187.

McGee, R. W. (2006). Adopting and Implementing International Financial Reporting Standards in Transition Economies. In G. N. Gregoriou, & Gaber M. (Eds.), International Accounting:

Standards, Regulations, and Financial Reporting (pp. 199-223). Oxford, UK: Elsevier.

Nobes, C. (2013). The continued survival of international differences under IFRS. Accounting and Business Research, 43(2), 83-111. doi: 10.1080/00014788.2013.770644.

Nobes, C., & Parker, R. (2010). Comparative International Accounting. Harlow, UK: Pearson Education Limited.

Pacter, P. (2013). What Have IASB and FASB Convergence Efforts Achieved? Journal of Accountancy, 215(2), 50-59.

Pacter, P. (2014). Global Accounting Standards – From Vision to Reality: Assessing the State of IFRS Adoption, Jurisdiction by Jurisdiction. The CPA Journal, 84(1), 6-10.

PricewaterhouseCoopers (2007a). International Financial Reporting Standards: The right move for US business. 10 Minutes on IFRS. Delaware, USA: PricewaterhouseCoopers LLP.

PricewaterhouseCoopers (2007b). ViewPoint: Convergence of IFRS and US GAAP. London, UK: PricewaterhouseCoopers.

PricewaterhouseCoopers (2010). IFRS adoption by country. Delaware, USA: PricewaterhouseCoopers LLP.

Saudagaran, S. M. (2009). International Accounting: A User Perspective. Chicago, USA: CCH.

Securities and Exchange Commission (2010). Commission Statement in Support of Convergence and Global Accounting Standards. Release Nos. 33-9109; 34-61578. Washington, USA: U.S. Securities and Exchange Commission.

Stevenson, K. M. (2008). The IASB: Some Personal Reflections. In J. M. Godfrey, & Chalmers, K. (Eds.), Globalisation of Accounting Standards (pp. 34-45). Cheltenham, UK: Edward Edgar.

Tokar, M. (2005). Convergence and the Implementation of a Single Set of Global Standards: The Real-life Challenge. Accounting in Europe, 2, 48-68.

Whittington, G. (2008). Harmonisation or discord? The critical role of the IASB conceptual framework review. Journal of Accounting and Public Policy, 27(6), 495-502. doi: 10.1016/j.jaccpubpol.2008.09.006.

Willemain, J. (2008). Corporate reporting: Trends and tensions in convergence. Deloitte.

Zeff, S. A. (2007). Some obstacles to global financial reporting comparability and convergence at high level of quality. The British Accounting Review, 39(4), 290-302. doi: 10.1016/j.bar.2007.08.001.


Vladimir Obradović je docent na Ekonomskom fakultetu Univerziteta u Kragujevcu, na kome je i doktorirao. Obavlja nastavne aktivnosti na nastavnim predmetima: Finansijsko izveštavanje, Specijalni bilansi, Međunarodno finansijsko izveštavanje, iz uže naučne oblasti Računovodstvo, revizija i poslovne finansije. Njegova naučna interesovanja prevashodno su vezana za međunarodne aspekte i standarde finansijskog izveštavanja.

Primljeno 22. avgusta 2014,nakon revizije,


INCONSISTENT APPLICATION OF INTERNATIONAL FINANCIAL REPORTING STANDARDS

Vladimir ObradovicFaculty of Economics, University of Kragujevac, Kragujevac, Serbia

The transformation of the International Financial Reporting Standards (IFRS) into a single global language of financial reporting is well under way and followed by a problem of their inconsistent application from country to country, with negative consequences for the global comparability of financial statements. Starting from this, the main purpose of this paper is to give an overview of the main causes of the diversity of financial reporting practices between those countries declaring themselves to be the followers of the IFRS, as well as to identify the ways of overcoming this diversity. Applying the qualitative research methodology, it has been found that the flexibility of the IFRS provisions, which is inevitable in many cases, modifications in their incorporation into national regulatory frameworks and the diversity and unequal effectiveness of national mechanisms for their enforcement and the supervision of their implementation stand for the main causes of inconsistent accounting practices. In order to reduce the inconsistency, national financial reporting regulators should increase their engagement and coordination among themselves, and the International Accounting Standards Board should make additional efforts, which should primarily be focused on the global promotion of the fundamental basis of the IFRS. Keywords: financial reporting, International Financial Reporting Standards (IFRS), International Accounting Standards Board (IASB), inconsistent application

JEL Classification: M14


Pregledni članakUDK: 657.47; 005.51

doi: 10.5937/ekonhor1403253T

UVOD

Obračun troškova po aktivnostima zasnovan na vremenu (Time-Driven Activity Based Costing - TDABC) nastao je na osnovama tradicionalnog obračuna troškova po aktivnostima (Activity Based Costing - ABC), početkom devedesetih godina XX veka. Rezultat je zajedničkog rada S. Anderson-a i R. Kaplan-a. Promovisan je kao sistem izuzetnih izveštajnih performansi, koji omogućava potpuni

uvid u istorijske i buduće performanse, efikasno i efektivno, kratkoročno i dugoročno odlučivanje i ocenu efektivnosti upravljanja resursima, aktivnostima i poslovnim procesima preduzeća (Everaert & Bruggeman, 2007; Everaert, Cleuren & Hoozee, 2012; Kaplan & Anderson, 2007a; Kaplan & Anderson, 2007b).

Metodologija TDABC sistema je zasnovana na proceni dva parametra: troškova resursa po jedinici vremena i vremena potrebnog za realizaciju određenih zadataka, poslovnih aktivnosti ili procesa (Gilbert, 2007; Everaert, Bruggeman, Sarens, Anderson & Levant, 2008; Everaert, Bruggeman & De Creus, 2008; Kaplan &

KLJUČNI ASPEKTI KREIRANJA I PRIMENE JEDNAČINA VREMENA U OBRAČUNU TROŠKOVA

Mirjana Todorović*Ekonomski fakultet Univerziteta u Kragujevcu

Pored troškova resursa po jedinici vremena, ključni parametar obračuna troškova po aktivnostima zasnovanog na vremenu (Time-Driven Activity Based Costing - TDABC) je vreme potrebno za realizaciju svake poslovne aktivnosti. Pomenuto vreme se, u skladu sa metodologijom TDABC sistema, utvrđuje pomoću jednačina vremena. Prema jednačinama vremena, vreme potrebno za realizaciju određene poslovne aktivnosti se dobija kao zbir uobičajenog (standardnog) vremena potrebnog za njeno izvršenje i dodatnog vremena potrebnog za izvršenje izmenjenih oblika aktivnosti. Cilj postavljen radom jeste sagledavanje uloge, značaja, i različitih aspekata kreiranja jednačina vremena iz perspektive organizaciono-metodoloških priprema za implementaciju i funkcionisanje TDABC sistema. Rezultati istraživanja ukazuju na to da primena jednačina vremena doprinosi preciznijem obračunu troškova i cene koštanja, smanjenju kompleksnosti u domenu organizaciono-metodoloških priprema za implementaciju i kasnije funkcionisanje TDABC sistema, odnosno, efektivnijem i efikasnijem obračunu troškova.Ključne reči: obračun troškova, obračun troškova po aktivnostima zasnovan na vremenu, troškovi resursa po jedinici vremena, jednačine vremena, faktori trajanja aktivnosti

JEL Classification: M41 , M49

* Korespondencija: M. Todorović, Ekonomski fakultet Univerzi-teta u Kragujevcu, Đ. Pucara 3, 34000 Kragujevac, Srbija; e-mail: [email protected]


Anderson, 2007a; Kaplan & Anderson, 2007b; Malinić i Todorović, 2011; Todorović, 2013a). Troškovi resursa po jedinici vremena se utvrđuju kao količnik ukupnih troškova i praktičnog kapaciteta. Kategorija ukupnih troškova obuhvata ukupne troškove određene grupe resursa, odnosno, svih resursa potrebnih za realizaciju konkretnih poslovnih aktivnosti. Prema tome, ishodište obračuna troškova u TDABC sistemu jesu troškovi u ukupnom iznosu (Antić, 2012; Antić i Georgijevski, 2010; Kaplan & Anderson, 2007b; Szuhta, 2010).

Ukupno raspoloživi praktični kapacitet se izražava u vremenu angažovanja svih resursa, na primer, zaposlenih radnika koji efektivno rade na realizaciji konkretnih poslovnih aktivnosti. Da bi procenio praktični kapacitet, TDABC identifikuje obim resursa koji su zaista angažovani i trošeni na obavljanju konkretnih poslovnih aktivnosti. Tradicionalni obračun troškova po aktivnostima (ABC) (Janjić i Todorović, 2012) polazi od pretpostavke da su svi angažovani resursi preduzeća stvarno i potrošeni. Posledično, troškovi neiskorišćenog kapaciteta se neopravdano dodeljuju nosiocima troškova. TDABC predstavlja novu generaciju sistema obračuna troškova u čijoj osnovi je pretpostavka da nisu svi angažovani resursi (kapacitet preduzeća) i stvarno iskorišćeni, odnosno, teži da identifikuje i utvrdi neiskorišćeni kapacitet preduzeća. Razgraničenje između troškova iskorišćenih i neiskorišćenih resursa ima za cilj pravilno dodeljivanje troškova nosiocima troškova, tj. alokaciju troškova resursa na nosioce troškova samo onda kada su resursi stvarno potrošeni (Antić i Georgijevski, 2010; Buchheit, 2003; Szuhta, 2010). Prema tome, TDABC u proizvodne troškove uključuje samo stvarno nastale troškove u aktivnostima kreiranja output-a, dok troškove neiskorišćenog kapaciteta tretira kao troškove perioda (Tse & Gong, 2009).

Kako bi se na osnovu troškova resursa po jedinici vremena, troškovi resursa adekvatno alocirali na nosioce troškova i utvrdila cena koštanja, neophodno je utvrditi vreme potrebno za realizaciju konkretnih poslovnih aktivnosti. Varijabla vreme predstavlja osnovni uzročnik troškova i ključni parametar TDABC sistema. Ono se utvrđuje pomoću jednačina vremena.

Prema tome, predmet istraživanja u radu je segment organizaciono-metodoloških priprema za primenu TDABC sistema koji se odnosi na kreiranje i primenu jednačina vremena za svrhe utvrđivanja vremena realizacije poslovnih aktivnosti. Jednačine vremena su jednostavne linearne jednačine i predstavljaju kvantitativnu osnovu TDABC sistema. One omogućavaju procenu tražnje za resursima (kapacitetom iskazanim u vremenu) svakog nosioca troška.

Otuda, cilj postavljen radom je razmatranje uloge, značaja i različitih aspekata kreiranja jednačina vremena iz perspektive organizaciono-metodološkog koncipiranja TDABC sistema, a u kontekstu preciznije alokacije troškova i utvrđivanja cene koštanja.

Saglasno postavljenom predmetu i cilju istraživanja u radu će biće testirana sledeća hipoteza: Primena jednačina vremena u metodologiji TDABC sistema omogućava realizaciju efektivnijeg i efikasnijeg obračuna troškova. Pri tome, efektivnost se odnosi na povećanu preciznost obračuna troškova i utvrđivanja cene koštanja, a efikasnost na pojednostavljenje procedure obračuna troškova uz prihvatljiv odnos troškovi/profitabilnost.

Radi testiranja definisane hipoteze u radu će biti primenjeni metodološki postupci i tehnike svojstveni društvenim naukama, tj. kvalitativna metodologija bazirana na proučavanju i deskriptivnoj analizi definisanog predmeta istraživanja. Konsultovanje relevantne literature, zasnovane na teorijskim analizama i primerima iz svetske prakse, treba da omogući svojevrsnu sintezu i izvođenje opštih zaključaka.

Strukturu rada čine četiri dela. Prvi deo rada se bavi pitanjima određenja jednačina vremena i njihovim značajem iz perspektive funkcionisanja TDABC sistema. Budući da jednačine vremena predstavljaju linearne jednačine, drugi deo rada je posvećen različitim aspektima njihovog koncipiranja, ali i korišćenja za svrhe obračuna troškova. U trećem delu rada razmatraju se višestruki uzročnici potrošnje vremena - faktori trajanja aktivnosti, kao konstitutivne varijable jednačina vremena, čija primena omogućava izgradnju efikasnog i efektivnog modela obračuna

M. Todorović, Ključni aspekti kreiranja i primene jednačina vremena u obračunu troškova 255

troškova u često izmenljivim uslovima poslovanja (koje mogu izazivati promene u modelu obračuna troškova) i kompleksnih poslovnih procesa. Četvrti deo rada bavi se pitanjima značaja preciznosti jednačina vremena za obračun troškova i utvrđivanje cene koštanja, potencijalnim greškama koje se pojavljuju u jednačinama vremena i mogućim pristupima za prevazilaženje ovih grešaka.

ODREĐENJE JEDNAČINA VREMENA

Praksa merenja potrebnog (potrošenog) vremena angažovane radne snage i/ili opreme u poslovnim procesima, pre svega, proizvodnji, nije nova i nepoznata. Pre više od jednog veka, smisao i svrha utvrđivanja tog vremena bili su sagledavanje učinaka radne snage i opreme, ali i kratkoročna kvantitativna unapređenja u skladu sa ciljevima masovne proizvodnje. Postojanje prakse merenja vremena svakako da je od značaja, ali, iz perspektive primene TDABC sistema, svrha i pristup merenja vremena realizacije poslovnih aktivnosti na bazi direktnog ljudskog rada nisu održivi i prihvatljivi najmanje iz dva razloga. Prvo, za svrhe adekvatnog upravljanja troškovima nije potrebno izgraditi apsolutno precizan sistem (koji bi se bazirao na više decimala), već sistem koji će odražavati stvarno stanje. Drugo, smisao primene TDABC sistema je otkrivanje mogućnosti i pokretanje inicijativa za dugoročna unapređenja, a ne kratkoročni ciljevi i rezultati. Otuda, utvrđivanje vremena potrebnog za realizaciju određene poslovne aktivnosti, kao osnovnog parametra TDABC sistema, treba sprovoditi na suštinski drugačiji način i sa drugačijim smislom.

Izračunavanje vremena potrebnog za realizaciju određene poslovne aktivnosti u TDABC sistemu je uslovljeno potrebnim uobičajenim ili standardnim vremenom za njenu realizaciju, ali i dodatnom potrošnjom vremena u slučajevima pojave novih, ili drugačijih, okolnosti koje izazivaju varijacije u načinu realizacije aktivnosti. Prema tome, ukupno vreme potrebno za realizaciju određene poslovne aktivnosti dobija se sabiranjem uobičajenog (standardnog) vremena sa vremenima potrebnim za izvršenje modifikovanih oblika iste aktivnosti uslovljenih njenim

varijacijama. Kompleksnost utvrđivanja uobičajenog, ali i varijacija u vremenu trajanja neke poslovne aktivnosti uslovljene dejstvom brojnih faktora, u uslovima primene TDABC sistema prevazilazi se upotrebom jednačina vremena.

Jednačine vremena predstavljaju kvantitativnu, tj. matematičku osnovu TDABC sistema. Reč je o linernim jednačinama, koje omogućavaju utvrđivanje vremena koje se potroši za realizaciju određene poslovne aktivnosti. Pomoću jednačina vremena, vreme potrebno za realizaciju određene poslovne aktivnosti izražava se kao funkcija više različitih uzročnika potrošnje vremena ili faktora trajanja aktivnosti. Odnosno, trajanje određene poslovne aktivnosti zavisi od specifičnih karakteristika same aktivnosti, uslova i načina njenog izvršenja, odnosno, od pomenutih faktora trajanja aktivnosti. Faktori trajanja aktivnosti su varijable koje određuju vreme potrebno za izvršenje određene poslovne aktivnosti, i predstavljaju ključne konstitutivne elemente jednačina vremena. Oni mogu biti (Todorović, 2013b):

• kontinuirani (na primer, težina palete ili razdaljina u kilometrima),

• diskretni (na primer, broj porudžbina i broj kreditnih provera) ili

• indikatorski (na primer, tip klijenta - stari ili novi; tip porudžbine - uobičajena ili hitna porudžbina i dr.).

Zahvaljujući jednačinama vremena i faktorima trajanja aktivnosti (ali i uzročnicima troškova zasnovanim na trajanju, za razliku od tradicionalnog ABC sistema koji se dominantno bazira na transakcionim uzročnicima troškova), TDABC čini važan iskorak u odnosu na tradicionalni ABC. TDABC sistem relativno jednostavno, pomoću jednačina vremena, inkorporira varijacije u potrebnom vremenu za realizaciju različitih tipova poslovnih aktivnosti, odnosno, odbacuje pojednostavljenu pretpostavku da realizacija određene poslovne aktivnosti uvek zahteva isto vreme (Malinić i Todorović, 2011). Vreme realizacije određene poslovne aktivnosti, neće biti isto, na primer, u slučaju da se obrađuje porudžbina starog ili novog kupca, ili u slučaju prispeća redovne ili hitne porudžbine. Tip kupca ili tip porudžbine u ovom slučaju predstavljaju


faktor trajanja aktivnost, koji određuje vreme trajanja aktivnosti. Različito vreme potrebno za realizaciju određene poslovne aktivnosti (ovo vreme predstavlja uzročnik troška, odnosno, veličinu koja određuje visinu troška) će odrediti i pripadajući iznos troškova koji će biti alocirani na odgovarajuće nosioce troškova (u konačnom, veličinu cene koštanja). Na ovaj način koncipirana organizaciono-metodološka rešenja direktno utiču na povećanje izveštajnih performansi TDABC sistema, odnosno, na ukupnu informacionu snagu računovodstva troškova i celokupnog računovodstvenog informacionog sistema (Todorović, 2008).

KREIRANJE JEDNAČINA VREMENA I OBRAČUN TROŠKOVA

Izrada jednačina vremena zahteva identifikovanje poslovnih aktivnosti i utvrđivanje faktora koji izazivaju varijacije u potrošnji vremena za svaku poslovnu aktivnost. Zatim je neophodno izvršiti procenu potrebnog uobičajenog (standardnog) vremena realizacije poslovnih aktivnosti, i potrebnog vremena za realizaciju modifikovanih oblika iste aktivnosti uslovljenih dejstvom faktora trajanja aktivnosti. Na bazi pomenutih podataka, kreira se jednačina vremena. U opštem slučaju, vreme koje se potroši u slučaju tačno određene aktivnosti može se izraziti kao funkcija različitih faktora trajanja aktivnosti. Otuda, vreme potrebno za događaj K aktivnosti J sa P mogućih faktora trajanja aktivnosti može se matematički iskazati opštom jednačinom vremena (Everaert & Bruggeman, 2007, 17):

tj,k=β0+ β1 × X1+ β2 × X2+ β3 × X3+ ........+ βp × Xp , gde su (1)

tj,k - vreme realizacije događaja K aktivnosti J,

β0 - konstantno vreme potrebno za aktivnost J, nezavisno od karakteristika događaja,

β1 - potrebno vreme za jednu jedinicu faktora trajanja aktivnosti 1 (simbolima β0, β1,...βр se označavaju konstante u potrošnji vremena za različite faktore trajanja aktivnosti),

X1 - faktor trajanja aktivnosti 1, X2 - faktor trajanja aktivnosti 2, Xp - faktor trajanja aktivnosti p,

p - broj faktora trajanja aktivnosti koji određuju vreme potrebno za obavljanje aktivnosti J.

Postupak kreiranja jednačina vremena može biti prikazan na hipotetičkom primeru odeljenja prodaje jednog preduzeća (Kaplan & Anderson, 2007a, 29). Ključne aktivnosti koje se realizuju u odeljenju prodaje ovog preduzeća su: prijem porudžbine, unos porudžbine, otvaranje računa kupca ukoliko se pojavi novi kupac, provera raspoloživosti traženih dobara i utvrđivanje cene u slučaju prijema hitne porudžbine i slanje naloga za isporuku. Polazne pretpostavke analize su:

• da se utvrđuje prosečno vreme potrebno za realizaciju svake od poslovnih aktivnosti odeljenja prodaje i

• da svi zaposleni u prodaji koriste standardni software, pa je vreme potrebno za svaku od aktivnosti moguće jednostavno utvrditi.

Obrada porudžbine zavisi od tri faktora trajanja aktivnosti (uzročnika potrošnje vremena), i to: X1 - broj stavki u porudžbini, kao diskretni, X2 - tip kupca (novi ili postojeći), kao indikatorski i X3 - tip porudžbine (redovna ili hitna), takođe, kao indikatorski faktor. Indikatorski faktori će imati vrednost 1 za novog kupca (i za hitnu porudžbinu), ili vrednost 0 za starog kupca (i redovnu porudžbinu). Analiza vremena realizacije aktivnosti u odeljenju prodaje pokazala je da prijem porudžbine zahteva obradu u trajanju od 2 minuta, a unos svake stavke porudžbine traje 2 minuta. Ukoliko je reč o porudžbini novog kupca, potrebno je otvoriti novi račun, što traje 6 minuta. U slučaju prijema hitne porudžbine neophodno je sprovesti proveru raspoloživosti traženih stavki, što zahteva 7 minuta i utvrditi cenu, što zahteva 3 minuta. Ukupno povećanje vremena obrade porudžbine u slučaju prijema hitne porudžbine iznosi 10 minuta (zbog pojednostavljenja analize aktivnost prijema hitne porudžbine će se razmatrati kao celina, odnosno, koristiće se zbirni iznos potrebnog vremena). Poslednja aktivnost se odnosi na kreiranje i potvrđivanje naloga za isporuku, što zahteva 1 minut (ovo vreme je nezavisno od faktora


trajanja aktivnosti u slučaju obrade porudžbine, te će biti apstrahovano za svrhe analize).

Nakon identifikovanja prosečnog vremena potrebnog za realizaciju svih poslovnih aktivnosti odeljenja prodaje u slučaju obrade porudžbine, i dodatnog vremena koje se troši usled postojanja uzročnika varijacija u potrošnji vremena, moguće je kreirati jednačinu vremena. U slučaju odeljenja prodaje, vreme prodaje (t) može biti utvrđeno na sledeći način (Todorović, 2013a, 162):

t = prijem porudžbine + unos porudžbine + otvaranje računa za novog kupca + realizacija hitne porudžbine.

Matematički iskazano opštom jednačinom vremena:

t = β0 + β1× X1 + β2 × X2 + β3 × X3 . (2)

Odnosno, u konkretnom primeru, jednačina vremena za izračunavanje vremena obrade jedne porudžbine (t) ima sledeću formu:

t = 2 + 2 × X1 + 6 × X2 + 10 × X3. (3)

Ukoliko se pretpostavi da je u preduzeće od novog kupca stigla hitna porudžbina, koja sadrži 10 stavki, jednačina vremena rezultira sledećim vremenom obrade jedne porudžbine:

t = 2 + 2 × 10 + 6 × 1 + 10 × 1 = 38 minuta.

Očigledno je da jednačine vremena omogućavaju obuhvatanje i uključivanje kompleksnih poslovnih operacija u obračun troškova na efikasan način. Međutim, ključna pretpostavka uspešnog funkcionisanja računovodstva troškova zasnovanog na primeni TDABC sistema i jednačina vremena jeste adekvatna informaciona podrška u preduzeću. Agresivni prodor informacionih tehnologija na područje računovodstvenog, a posebno upravljačko-računovodstvenog sistema, rezultira izmenom ne samo njegovih konceptualnih i organizacionih osnova, već, pre svega, unapređenjem i implementacijom novih metodoloških pristupa realizacije računovodstvenih procedura. Važan iskorak u tom pravcu učinjen je dizajniranjem software-a koji ne samo da podržava realizaciju obračuna troškova po aktivnostima, već

se i sam kreira na osnovama ovog obračuna. Gotovo da je nezamislivo funkcionisanje savremenih sistema obračuna i upravljanja troškovima bez adekvatne informacione podrške. Software-i ERP tipa pokazuju izuzetne performanse u smislu raspoloživosti i dostupnosti input-a potrebnih za kreiranje jednačina vremena i funkcionisanje TDABC sistema. Otuda je i izračunavanje vremena neophodnog za realizaciju različitih poslovnih aktivnosti jednostavnije u uslovima primene ERP sistema.

Nakon koncipiranja jednačina vremena i utvrđivanja vremena trajanja poslovnih aktivnosti, može se pristupiti izračunavanju troškova, množenjem vremena potrebnog za realizaciju određene poslovne aktivnost troškovima resursa po jedinici vremena. Budući da se vreme potrebno za realizaciju aktivnosti utvrđuje prema svakom specifičnom slučaju, trošak (T) pojedinačnog događaja K, aktivnosti J se utvrđuje prema formuli:

T = tj,k × cmin , gde su: (4)

cmin - troškovi resursa po jedinici vremena (minuti),

tj, k - vreme koje troši događaj K aktivnosti J.

Ukupni troškovi nosilaca troškova se utvrđuju sabiranjem svih troškova aktivnosti, odnosno, po formuli:

Ukupni troškovi =∑i=1

n

∑j=1

m

∑k=1

l

t j , k× c min, gde su: (5)

n - broj grupa resursa,

m - broj aktivnosti i

l - broj puta ponavljanja aktivnosti.

Preduzeća koja su već kreirala mape svojih poslovnih procesa, u postupku organizaciono-metodološkog koncipiranja TDABC sistema, mogu direktno da pristupe izgradnji jednačina vremena. Ona koja nisu, mogu započeti ovaj proces procenjujući minimalno vreme za realizaciju procesa, ili aktivnosti, odnosno, vreme koje će označiti bazičnim vremenom i koje će biti obeleženo sa β0. Zatim će saglasno dejstvu određenih faktora trajanja aktivnosti dodavati


vremena β1 do βp uslovljena varijacijama u načinu realizacije aktivnosti. Ukoliko se kao primer posmatra odeljenje skladištenja, odnosno, pakovanja proizvoda može se pretpostaviti da pakovanje standardne stavke u paketu zahteva 1 minut, za duži transport potrebno je specifično pakovanje koje zahteva dodatnih 7 minuta, a ukoliko se proizvod transportuje avionom potrebna su dodatna 2 minuta. Umesto pojedinačnog definisanja trajanja svake aktivnosti za svaku moguću kombinaciju karakteristika proizvoda, pristup baziran na vremenu procenjuje tražnju odeljenja za resursima pomoću jednačine vremena, prema kojoj, na bazi učinjenih pretpostavki, vreme pakovanja iznosi 1 + 7 + 2. Za procese sa manjim troškovima i manjim varijabilitetom nije obavezujuće kreiranje jednačina vremena, već je dovoljno korišćenje samo pojedinačnih faktora trajanja aktivnosti (potrošnje vremena). Izgradnja jednačina vremena je obavezujuća za poslovne procese sa velikim troškovima i značajnim varijabilitetom.

U vezi sa koncipiranjem i implementacijom jednačina vremena, mogu se sintetizovati najvažniji zaključci. Potrebno je (Kaplan & Anderson, 2007a, 35-36):

• fokusirati se na poslovne procese u kojima se najviše vremena troši, i koji imaju najveće troškove;

• precizno definisati sadržinu (obim i opseg) procesa, šta inicira proces i kada;

• pravilno identifikovati ključne faktore trajanja aktivnosti za svaku aktivnost, tj. faktore koji uslovljavaju potrošnju vremena (kapaciteta);

• koristiti lako dostupne faktore trajanja aktivnosti;

• težiti jednostavnosti;

• angažovati zaposlene radnike prilikom izgradnje modela jednačina vremena, ali i njegove ocene.

Pored projektnog tima, zaduženog za koncipiranje modela jednačina vremena, treba potencirati ulogu svih zaposlenih neposredno uključenih u realizaciju aktivnosti i poslovnih procesa. Zaposleni radnici predstavljaju najvažniji izvor informacija u vezi sa obimom i kompleksnošću aktivnosti, odnosno, vremenom potrebnim za njihovu realizaciju. Izrada jednačina vremena zahteva intervjuisanje radnika.

Međutim, predmet intervjua nisu informacije o procentualnoj alokaciji vremena na aktivnosti, kao kod tradicionalnog ABC sistema, nego o stvarnoj potrošnji vremena. Podaci o potrošenom vremenu po aktivnostima mogu u određenom broju slučajeva da budu procenjeni ili identifikovani direktno, odnosno, dobijeni iz informacionog sistema preduzeća, bez potrebe za intervjuisanjem radnika.

PRIMENA VIŠESTRUKIH FAKTORA TRAJANJA AKTIVNOSTI U JEDNAČINAMA VREMENA

Jedna od prvih studija u vezi sa praktičnom primenom TDABC sistema i upotrebom jednačina vremena sprovedena je u Belgiji na primeru trgovine na veliko. Jedan od primarnih ciljeva istraživanja bio je analiza sposobnosti TDABC sistema da obuhvati kompleksne poslovne aktivnosti u logistici, te da rezultira tačnim obračunom troškova. Rezultati istraživanja su pokazali da kompleksne poslovne aktivnosti u logistici nije moguće uključiti u model troškova bez upotrebe jednačina vremena sa višestrukim faktorima trajanja aktivnosti (Everaert et al, 2008, 187). Jednačine vremena koncipirane po osnovu većeg broja različitih faktora trajanja aktivnosti mnogo više odgovaraju realnosti, budući da vreme trajanja aktivnosti ne samo da zavisi od brojnih faktora, nego i od njihovog međusobnog odnosa. Autori pomenute studije su razmatrali uticaj primene višestrukih faktora trajanja aktivnosti i njihog međusobnog odnosa na vreme trajanja aktivnosti kroz različite hipotetičke primere (Everaert & Bruggeman, 2007, 19).

Za svrhe ilustrovanja uticaja međuzavisnosti faktora trajanja aktivnosti na vreme realizacije određene poslovne aktivnosti, biće analizirana dva slučaja. Prvi se odnosi na postojanje dvostruke, a drugi, na postojanje trostruke interakcije između faktora trajanja aktivnosti. Osnovu analize koja sledi će predstavljati već izloženi primer aktivnosti obrade porudžbine u odeljenju prodaje jednog preduzeća, u kome, obrada porudžbine zavisi od tri faktora trajanja aktivnosti, i to: X1 - broj stavki u porudžbini, kao diskretni, X2 - tip kupca (novi ili postojeći), kao indikatorski, i X3 - tip porudžbine (redovna ili hitna), kao indikatorski faktor.


Indikatorski faktori će imati vrednost 1 za novog kupca (i za hitnu porudžbinu), ili vrednost 0 za starog kupca (i redovnu porudžbinu).

U primeru postojanja dvostruke interakcije između faktora trajanja aktivnosti, uz uvažavanje ranije učinjenih pretpostavki, dodatno se pretpostavlja da u odeljenje prodaje od kupca X pristiže kompleksna porudžbina. Kompleksnost se odnosi na postojanje detaljnih tehničkih podataka u porudžbini, što uslovljava povećanje vremena potrebnog za unošenje stavki ove porudžbine sa 2 na 10 minuta. U ovom slučaju, u jednačinu vremena se mora uključiti novi faktor trajanja aktivnosti. Novi faktor trajanja aktivnosti će biti obeležen sa X4, i on određuje vreme obrade po jednoj stavci kompleksne porudžbine. Ovaj faktor ima indikatorski karakter, što znači da će imati vrednost 1 ukoliko je reč o kupcu X, ili vrednost 0 ukoliko je reč o bilo kom drugom kupcu. Na bazi učinjenih pretpostavki, može se matematički iskazati opšta jednačina vremena:

t = β0 + β1 × X1 + [β4 × X1 × X4 ] + β2 × X2 + β3 × X3. (6)

Odnosno, u konkretnom primeru jednačina vremena za izračunavanje vremena obrade jedne porudžbine (t) ima sledeću formu:

t = 2 + 2 × X1 + [8 × X1 × X4 ] + 6 × X2 + 10 × X3. (7)

Ukoliko bi se pretpostavilo da je u preduzeće od kupca X stigla kompleksna porudžbina, koja sadrži 10 stavki, jednačina vremena bi rezultirala u sledećem vremenu obrade jedne porudžbine:

t = 2 + 2 × 10 + 8 × 10 × 1 + 6 × 0 + 10 × 0 = 102 minuta.

U primeru postojanja trostruke interakcije faktora trajanja aktivnosti zadržaće se pretpostavka iz primera broj dva, tj. pretpostavka o pojavi tehnički kompleksne porudžbine. Međutim, biće učinjena dodatna pretpostavka po kojoj ukoliko ovu porudžbinu obrađuje administrativni radnik odeljenja, za obradu je potrebno 8 minuta, a ukoliko je obrađuje lice sa adekvatnim tehničkim znanjima za obradu su potrebna 3 minuta. Iz tih razloga, neophodno je uvesti novi faktor X5 koji će označavati

tip porudžbine u zavisnosti od lica koje je obrađuje i on je, takođe, indikatorskog karaktera. Ovo znači da će imati vrednost 1 ukoliko porudžbinu obrađuje administrativni radnik, ili vrednost 0 ako je obrađuje tehničko osoblje (pretpostavka je da oba radnika pripadaju istoj grupi resursa). Na osnovu svega, izvodi se opšta jednačina vremena za utvrđivanje vremena obrade jedne porudžbine (t):

t = β0 + β1 × X1 + β4 × X1 × X4 + [β5 × X1 × X4 × X5] + β2 × X2 + + β3 × X3 (8)

Odnosno, u konkretnom primeru jednačina vremena za izračunavanje vremena obrade jedne porudžbine (t) ima sledeću formu:

t= 2 + 2 × X1 + 3 × X1 × X4 + [5 × X1 × X4 × X5] + 6 × X2 + + 10 × X3. (9)

Jednačina vremena, pod pretpostavkom da je pristigla porudžbina od kupca X, da porudžbina sadrži 3 stavke, i da je obrađuje radnik sa tehnički potrebnim kompetencijama, rezultira sledećim vremenom obrade jedne porudžbine:

t = 2 + 2 × 3 + 3 × 3 × 1 + 5 × 3 × 1 × 0 + 6 × 0 + 10 × 0 = 17 minuta.

Primer ukazuje na trostruku interakciju između broja stavki u porudžbini (diskretni faktor), tipa kupca i tipa porudžbine u zasvisnosti od lica koje je obrađuje (oba indikatorski faktori).

Primena višestrukih faktora trajanja aktivnosti, njihovim uključivanjem u jednačine vremena, omogućava preduzećima olakšano prihvatanje sopstvene kompleksnosti bez potrebe za povećanjem složenosti modela obračuna troškova. Umesto definisanja novih aktivnosti i podaktivnosti, uvode se nove jednačine vremena (ili se postojeće proširuju), i čitav postupak se pojednostavljuje. Ovo je druga važna prednost korišćenja jednačina vremena, pored doprinosa povećanju tačnosti obračuna troškova. Da bi obuhvatio povećanu kompleksnost operacija, ili varijacija jedne poslovne aktivnosti, tradicionalni ABC zahteva dekomponovanje poslovnih operacija na posebne aktivnosti i podaktivnosti, odnosno, izradu


Registra aktivnosti. Model obračuna troškova koji se nalazi u osnovi TDABC sistema se usložnjava linearno sa povećanjem kompleksnosti poslovanja preduzeća, a ne eksponencijalno, kao model obračuna koji se nalazi u osnovi tradicionalnog ABC sistema. Otuda, moguće je da implementacija TDABC sistema uslovi zamenu više stotina poslovnih aktivnosti iz Registra aktivnosti sa svega 100 jednačina vremena. Zahvaljujući višestrukim faktorima trajanja aktivnosti, model TDABC sistema se zasniva na manjem broju jednačina vremena od broja aktivnosti koje bi bile neophodne u modelu troškova zasnovanom na tradicionalnom ABC sistemu, a u isto vreme dozvoljava mnogo veću raznolikost i kompleksnost poslovnih operacija (Kaplan & Anderson, 2007b, 17).

POTENCIJALNE GREŠKE U JEDNAČINAMA VREMENA

U procesu kreiranja jednačina vremena mogu nastati dva tip grešaka, i to: identifikacione greške i greške u procenama. Nastanak identifikacionih grešaka je uslovljen zahtevanim visokim nivoom detaljnosti podataka za potrebe kreiranja jednačina vremena, mogućim izostavljanjem određenih faktora trajanja aktivnosti. Posledica njihovog izostavljanja su nedovoljno precizno utvrđena vremena realizacije poslovnih aktivnosti (Hoozee, Vermeire & Bruggeman, 2012, 442).

Greške u procenama ili greške merenja su brojnije, i nastaju iz više razloga. S tim u vezi, treba imati u vidu da su input-i za formiranje jednačina vremena postojeći ili ex post podaci dobijeni od neposredno angažovanog operativnog osoblja, menadžmenta preduzeća i/ili iz postojećeg informacionog sistema preduzeća. Prvi uzrok grešaka merenja je povezan sa pogrešnim procenama vremena od strane zaposlenih u vezi sa parametrima jednačina vremena. Pored slučajnih grešaka, pogrešne procene vremena mogu da budu učinjene namerno. Pogrešne procene mogu nastati i kao posledica toga što se od zaposlenih traži procena vremena trajanja aktivnosti u procentima, umesto u minutama (Cardinaels & Labro, 2008, 736). Neke psihološke studije pokazuju da su sistematske greške u procenama vremena, bilo potcenjivanje ili

precenjivanje, povezane sa dužinom vremenskog intervala za koji se vreme procenjuje. Rezultati studija su pokazali da se za kraće vremenske intervale, vreme često precenjuje (Fortin & Rousseau, 1998, 271).

Kao čest razlog pogrešnih procena vremena, u literaturi se navode netačni ili nepouzdani podaci koji su sadržani u informacionom sistemu preduzeća, iz kojeg se povlače za svrhe kreiranja jednačina vremena i obračuna troškova. Nepreciznost i netačnost input-a rezultira kroz neadekvatno formulisane jednačine vremena u nekvalitetnim output-ima, tj. netačnom vremenu realizacije poslovnih aktivnosti (poslovnih procesa ili transakcija) (Labro & Vanhoucke, 2007, 940), te se negativno odražava i na obračunate troškove.

Poslednja grupa uzroka grešaka u procenama vremena povezana je sa organizaciono-metodološkim aspektima implementacije TDABC sistema i posledica je najčešće neadekvatnog nivoa objedinjenosti poslovnih aktivnosti definisanih u sistemu obračuna troškova ili visokog nivoa povezanosti zadataka u okviru aktivnosti (poslovnih procesa). Ovo je, upravo, jedan od najčešće isticanih potencijalnih nedostataka TDABC sistema. Identifikovanje i izbor poslovnih aktivnosti ima za cilj stvaranje jasne i pouzdane osnove knjigovodstvenog obuhvatanja i obračuna troškova. Reč je o složenom procesu koji je direktno određen veličinom i organizacionom strukturom preduzeća, vrstom delatnosti, ciljevima obračuna troškova i brojnim drugim faktorima. Kreiranje adekvatnih organizaciono-metodoloških rešenja, s tim u vezi, prevazilazi okvire problematike jednačina vremena, odnosno, tangira fundamentalna pitanja organizacije i funkcionisanja TDABC sistema.

Greške u procenama i identifikacione greške nalaze se u specifičnom međusobnom odnosu. Posledica povećanja nivoa detaljnosti, kroz proširivanje jednačina vremena sa ciljem redukovanja potencijalnih identifikacionih grešaka pri utvrđivanju vremena realizacije određene poslovne aktivnosti, jeste tačniji obračun (tačniji podaci i informacije), ali i veći troškovi kreiranja tih informacija. Budući da su input-i jednačina vremena podložni grešci procene, neizvesno je da li će povećanje nivoa njihove detaljnosti zaista doprineti utvrđivanju tačnijeg vremena realizacije aktivnosti, tj. poslovnih procesa.


Postojanje potencijalne greške u proceni može usloviti da proširivanje jednačina vremena rezultira većom greškom prilikom utvrđivanja vremena realizacije neke aktivnosti, umesto tačnijim obračunom. Otuda, prilikom dizajniranja jednačina vremena treba težiti uspostavljanju balansa između grešaka u proceni i identifikacionih grešaka.

Imajući u vidu da je posedovanje informacija o veličini potencijalnih grešaka veoma važno za dizajniranje sistema troškova i korisnike njegovih informacija, brojne studije su pokušavale da ovaj problem detaljnije analiziraju. Primenjeni pristupi su bili različiti, i to od simulacionih (Labro & Vanhoucke, 2007, 941), do statističko-matematičkih. Veoma uspešnim su se pokazali statističko-matematički modeli za određivanje uticaja proširivanja jednačina vremena (dodavanjem parametara, tj. faktora trajanja aktivnosti) na tačnost utvrđenog vremena realizacije aktivnosti. Ovi modeli posmatraju odnos između veličine greške procene i identifikacione greške i njihov uticaj na tačnost utvrđenog vremena realizacije aktivnosti. Analiza na bazi primene statističko-matematičkih modela treba da rezultira minimiziranjem potencijalnih grešaka prilikom dizajniranja i kasnije primene jednačina vremena. Neke od preporuka podrazumevaju proširivanje jednačina vremena faktorima trajanja aktivnosti prema prioritetu (na bazi statističkih pokazatelja: sredine i varijanse), kao i spajanje različitih faktora u jedan, ukoliko između njih postoji značajna korelacija, kako bi se minimizirala identifikaciona greška. Pored toga, pomenuti modeli insistiraju na primeni nekih praktičnih alata i opštih procedura prilikom kreiranja jednačina vremena, kako bi se eliminisale ili minimizirale potencijalne greške.

ZAKLJUČAK

Zasnovanost na jednačinama vremena i faktorima trajanja aktivnosti (i uzročnicima troškova zasnovanim na trajanju) obezbeđuje TDABC sistemu značajne metodološke prednosti u odnosu na ranija rešenja obračuna troškova po aktivnostima, i visoke izveštajne performanse. Najvažnije su sledeće:

• TDABC sistem obezbeđuje veću tačnost obračuna troškova, odnosno, utvrđene cene koštanja. Preciznost TDABC sistema zasnovana je na adekvatnoj alokaciji troškova na nosioce troškova u skladu sa stvarnom potrošnjom resursa. Povećanje tačnosti i fleksibilnosti obračuna troškova ne povećava kompleksnost obračuna, usled mogućnosti koncipiranja jednačina vremena sa višestrukim faktorima trajanja aktivnosti;

• primena tradicionalnog ABC sistema zahteva da se za svrhe ažuriranja sistema gotovo na kraju svakog obračunskog perioda sprovodi intervjuisanje zaposlenih radnika radi ponovne procene vremena potrebnog za realizaciju poslovnih aktivnosti. Potreba za ponovnim procenama potrebnog vremena može biti uslovljena i uvođenjem novih proizvoda, novih poslovnih procesa, pojavom novih kupaca i sl. U uslovima primene TDABC sistema, jednačine vremena se konstantno menjaju sa povećanjem broja i složenosti aktivnosti, u uslovima uvođenja novih proizvoda, procesa, kupaca ili kanala distribucije, omogućavajući na taj način efikasnije ažuriranje sistema troškova. Takođe, izostavljanje neke važne varijacije procesa, potprocesa ili aktivnosti se u uslovima primene jednačina vremena jednostavno prevazilazi njihovim proširivanjem;

• jednačine vremena imaju posebnu upotrebnu vrednost iz perspektive menadžmenta preduzeća. Budući da obuhvataju bazične faktore koji uzrokuju tražnju za kapacitetom procesa, uključujući i promene u efikasnosti procesa, obimu i miksu proizvodnje i dr, jednačine vremena su pogodne za simulaciju budućnosti, za sprovođenje šta-ako analize, unapređenje procesa budžetiranja i efikasnu analizu kapaciteta preduzeća;

• postupak koncipiranja jednačina vremena često rezultira identifikovanjem procesa, aktivnosti ili pojedinih faza aktivnosti koje su neefikasne i izazivaju nepotrebno trošenje, tj. rasipanje resursa. Time obezbeđuju svojevrstan impuls za pokretanje inicijativa unapređenja poslovnih procesa, odnosno, jednačine vremena pružaju osnovu za kontinuirana operativna unapređenja


poslovnih procesa (Everaert et al, 2012, 41; Hoozee & Bruggeman, 2010, 185);

• u postupku kreiranja jednačina vremena može doći do pojave identifikacionih ili grešaka procene. Brojne empirijske studije su se bavile analizom i načinima za eliminisanje ovih potencijalnih grešaka (Hoozee et al, 2012; Cardinaels & Labro, 2008; Fortin & Rousseau, 1998; Labro & Vanhoucke, 2007). Zaključci upućuju na primenu određenih praktičnih alata i tehnika (simulacionih i statističko-matematičkih) i opštih procedura prilikom kreiranja jednačina vremena kako bi se eliminisale ili minimizirale greške.

Sintetizovano, ključni atributi metodologije, odnosno, modela obračuna troškova zasnovanog na jednačinama vremena su: jednostavnost i fleksibilnost, pogodnost za prilagođavanje i proširivanje, preciznost i tačnost, pojednostavljeno održavanje i ažuriranje. Odnosno, zahvaljujući jednačinama vremena, TDABC obezbeđuje efektivniji i efikasniji obračun troškova i utvrđivanje cene koštanja. Izazovi vremena i promena daće odgovor na pitanje dugoročne održivosti i primenljivosti ovog savremenog sistema obračuna i upravljanja troškovima. Ipak, učinjena analiza i izvedeni zaključci potvrđuju postavljenu hipotezu na početku rada.

Učinjena analiza i izneti zaključci daju doprinos razumevanju suštine, metodologije i izveštajnih performansi TDABC sistema, te imaju značajnu upotrebnu vrednost iz perspektive primene i disperzije ovog sistema u praksi preduzeća Republike Srbije. Izloženi primeri u vezi sa koncipiranjem jednačina vremena pružaju osnovu za unapređenje TDABC sistema u preduzećima koja ga već primenjuju i omogućavaju prevazilaženje problema i pretpostavki organizaciono-metodoloških priprema za implementaciju i funkcionisanje ovog sistema kod potencijalnih korisnika.

Ukupni istraživački napori u ovom radu, dominantno usmereni ka organizaciono-metodološkim aspektima TDABC sistema, otvorili su brojna pitanja i dileme. Analiza ovih pitanja će zaokupiti pažnju istraživača u budućnosti, pre svega, u vezi sa izgradnjom računovodstvenog modela zasnovanog na TDABC sistemu u praksi preduzeća. Šire teorijsko-metodološko

utemeljenje i difuzija TDABC sistema u praksi će omogućiti realizaciju drugih, statističko-matematičkih metodologija istraživanja. Kao korisna osnova budućih istraživanja može poslužiti analiza brojnih studija iz svetske prakse u vezi sa primenom TDABC sistema.

REFERENCE

Antić, Lj. (2012). Koncepti obračuna i upravljanja troškovima u poslovnom okruženju. U R. Stojanović (Ur.), Ekonomsko-finansijska kriza i računovodstveni sistem (str. 144-165). Beograd: SRRS.

Antić, Lj. i Georgijevski, M. (2010). Obračun troškova po aktivnostima zasnovan na vremenu. Ekonomske teme, 48(4), 499-513.

Buchheit, S. (2003). Reporting the Cost of Capacity. Accounting Organizations and Society, 28(6), 549-565. doi: 10.1016/S0361-3682(02)00014-4.

Cardinaels, E., & Labro, E. (2008). On the determinants of measurement error in time-driven costing. The Accounting Review, 83(3), 735-756.

Everaert, P., & Bruggeman, W. (2007). Time-Driven Activity-Based Costing: Exploring the Underlying model. Cost Management, 21(2), 16-20.

Everaert, P., Bruggeman, W., & De Creus, G. (2008). Sanac Inc.: from ABC to Time driven ABC (TDABC) - an instructional case. Journal of Accounting Education, 26(3), 118-154. doi: 10.1016/j.jaccedu.2008.03.001.

Everaert, P., Bruggeman, W., Sarens, G., Anderson, S., & Levant, Y. (2008). Cost modeling in logistics using time-driven ABC: Experiences from a wholesaler. International Journal of Physical Distribution & Logistics Management, 38(3), 172-191. doi: 10.1108/09600030810866977.

Everaert, P., Cleuren, G., & Hoozee, S. (2012). Using Time-Driven ABC to identify operational improvements: a case study in a university restaurant. Cost Management, 26(2), 41-48.

Fortin, C., & Rousseau, R. (1998). Interference from short-term memory processing on encoding and reproducing brief durations. Psychological Research, 61(4), 269-276. doi: 10.1007/s004260050031.

Gilbert, S. (2007). Adding Time to ABC. Working Knowledge, Harvard Business School, Retrieved 25.06.2014. from http://www.exed.hbs.edu/assets/documents/activity-based-costing.pdf.


Hoozee, S., & Bruggeman, W. (2010). Identifying operational improvements during the design process of time-driven ABC system: the role of collective worker participation and leadership style. Management Accounting Research, 21(3), 185-198. doi: 10.1016/j.mar.2010.01.003.

Hoozee, S. M., Vermeire, L., & Bruggeman, W. (2012). The impact of refinement on the accuracy of time-driven ABC. Abacus, 48(4), 439-472. doi: 10.1111/j.1467-6281.2012.00366.x.

Janjić, V. i Todorović, M. (2012). Izveštajni dometi obračuna troškova po aktivnostima u poslovnom odlučivanju. Teme, 36(1), 237-252.

Kaplan, R., & Anderson, S. (2007a). Time - Driven Activity Based Costing: A Simpler and more Powerful path to higher profits. Boston, USA: Harvard Business School Publishing Corporation.

Kaplan, R., & Anderson, S. (2007b). The innovation of Time - Driven Activity-Based Costing. Cost Management, 21(2), 5-15.

Labro, E., & Vanhoucke, M. (2007). A simulation analysis of interactions among errors in costing systems. The Accounting Review, 82(4), 939-962.

Malinić, S. i Todorović, M. (2011). Konceptualne osnove obračuna i upravljanja troškovima po aktivnostima baziranom na vremenu. Ekonomika preduzeća, 59(3-4), 206-213.

Szuhta, A. (2010). Time-Driven Activity-Based Costing in Service Industries. Social Science, 67(1), 49-60.

Todorović, M. (2008). Koncipiranje analitičkog kontnog plana računovodstva troškova u skladu sa MRS/MSFI i Zakonom o računovodstvu i reviziji. Ekonomski horizonti, 10(1-2), 131-158.

Todorović, M. (2013a). Obračun troškova po aktivnostima baziran na vremenu – instrument integrisanog upravljanja lean poslovnim procesima. Neobjavljena doktorska disertacija, Ekonomski fakultet Univerziteta u Kragujevcu, Kragujevac, Srbija.

Todorović, M. (2013b). Izbor uzročnika troškova u funkciji izgradnje optimalnog sistema obračuna troškova po aktivnostima. Računovodstvo, 57(7-8), 61-71.

Tse, M., & Gong, M. (2009). Recognition of Idle Resources in TDABC and RCA. Jamar, 7(2), 41-54.

Mirjana Todorović je docent na Ekonomskom fakultetu Univerziteta u Kragujevcu, gde je doktorirala u užoj naučnoj oblasti Računovodstvo, revizija i poslovne finansije. Ključne oblasti njenog interesovanja su savremeni sistemi obračuna i upravljanja troškovima, i različiti aspekti računovodstvenog informacionog sistema preduzeća.

Primljeno 14. novembra 2014,nakon revizije,



THE KEY ASPECTS OF THE BUILDING AND APPLICATION OF TIME EQUATIONS IN COST

CALCULATION

Mirjana TodorovicFaculty of Economics, University of Kragujevac, Kragujevac, Serbia

In addition to the capacity cost rate, the key parameter of Time-Driven Activity Based Costing – the TDABC is the time required for the realization of each business activity. In accordance with the TDABC methodology, the above-mentioned time is calculated by using time equations. Therefore, the total time required for the realization of a certain business activity is obtained by adding a normal (standard) time to the additional time required for performing modified forms of one and the same activity. The aim of this paper is to analyze the role and importance as well as various aspects of the building of time equations from the perspective of the organizational and methodological preparation for the realization and functioning of the TDABC. The research results show that the application of time equations leads to the increased accuracy of the calculation of costs and a product cost, reduces the complexity of the organizational and methodological preparation for the implementation and functioning of the TDABC system, i.e. enables the realization of a more effective and efficient costs calculation Keywords: calculation of costs, Time-Driven Activity Based Costing, capacity cost rate, time equations, time drivers

JEL Classification: M41, M49


Prikaz knjigeUDK: 658.8(049.32)

doi: 10.5937/ekonhor1403265R

Zahvaljujući savremenim informaciono-komunikacionim tehnologijama, sa marketinga masovnih medija sve više se prelazi na segmentirani pristup, kojim se obezbeđuje veći broj dostupnih informacija o potrošačima na pojedinačnom nivou. U nastojanju da se ostvari prodaja proizvoda i usluga i poboljša tržišna pozicija preduzeća, oglašavanje predstavlja jednu od ključnih marketinških aktivnosti.

U knjizi, naslovljenoj: Advertising and Promotion: An Integrated Marketing Communications Perspective, E. G. Belch (profesor na Univerzitetu u San Dijegu, USA) i M. A. Belch (profesor na Univerzitetu u San Dijegu, USA) istražuju promociju kao segment marketing miksa, razmatrajući pritom perspektivu integrisanih marketinških komunikacija. Svrha ove knjige je celovito objašnjenje promotivnih aktivnosti, i identifikovanje planova za njihovo vrednovanje, sprovođenje i kontrolu. Usko fokusirana problematika namenjena je istraživačima čiji je predmet interesovanja savremeni aspekt komunikacije sa potrošačima. Knjiga se sastoji

od sedam delova, koji su organizovani kroz nekoliko odeljaka.

Prvi deo knjige, pod naslovom: Uvod u integrisane marketinške komunikacije (3-64 str.) sastoji se od dva odeljka i omogućava uvid u osnovne elemente koji konstituišu promotivni program, sa posebnim osvrtom na savremene perspektive u njegovom razvoju. Takođe, predstavljeni su razlozi koji doprinose sve izraženijoj upotrebi koncepta integrisanih marketinških komunikacija, među kojima dominantnu ulogu ima razvoj baza podataka. Poseban predmet razmatranja predstavlja analiza konkurenata, kao i demografskih, bihejviorističkih i geografskih varijabli, koje se koriste kao najčešći kriterijumi za segmentaciju tržišta.

U drugom delu knjige koji obuhvata dva odeljka i nosi naslov: Situaciona analiza programa integrisanih marketinških komunikacija (67-142 str.) analizira se kompleksan proces kreiranja i implementacije programa integrisanih marketinških komunikacija. Često se za njihovu realizaciju angažuju specijalizovane agencije, koje zahvaljujući ekspertizi u oblasti marketinških usluga, menadžmenta i finansija, doprinose poboljšanju konkurentnosti preduzeća.

ADVERTISING AND PROMOTION: AN INTEGRATED MARKETING COMMUNICATIONS PERSPECTIVE

Belch, E. G., & Belch, M. A. (2012). New York, NY: McGraw Hill, ISBN 978-007-131440-4, XXII+770

Katarina Radaković*Ekonomski fakultet Univerziteta u Kragujevcu

* Korespondencija: K. Radaković, Ekonomski fakultet Univerzi-teta u Kragujevcu, Đ. Pucara 3, 34000 Kragujevac, Srbija;

e-mail: [email protected]


Autori se u ovom delu bave i značajem motivacionih istraživanja, kao i eksternih činilaca koji utiču na proces kupovine potrošača.

Treći deo knjige nosi naslov: Analiza komunikacionog procesa (145-175 str.), i sastoji se od dva odeljka. U ovom delu istražuje se značaj komuniciranja preduzeća sa različitim grupama stakeholder-a, koji ima pozitivne implikacije na povećanje stope prinosa na investicije. Objašnjeni su najznačajniji komunikacioni modeli, i izneti stavovi brojnih autora, čija komparativna analiza omogućava čitaocu da date modele modifikuje u zavisnosti od specifičnosti situacije. Omogućeno je identifikovanje relacija između primenjenih elemenata komunikacije i odgovora potrošača.

U četvrtom delu, pod naslovom: Utvrđivanje ciljeva i budžetiranje programa integrisanih marketinških komunikacija (213-252 str.) razmatrani su modeli (pre svega, DAGMAR model) koji doprinose logičnom utvrđivanju i vrednovanju komunikacionih ciljeva, kao i diferencijaciji ciljeva oglašavanja i marketinških ciljeva, koji se, usled nejasnog razgraničenja, često izjednačavaju. Uzimajući u obzir veličinu tržišta i njegov potencijal, autori kroz brojne grafičke i tabelarne prikaze predstavljaju konceptualne osnove marginalne analize, kao i alokacije sredstava na osnovu arbitrarnog metoda, procenta od prodaje, ili metoda pariranja konkurenciji.

Peti, najobimniji deo, naslovljen je: Razvoj programa integrisanih marketinških komunikacija (255-594 str.) i sastoji se od deset odeljaka. Na početku, elaborirane su determinantne kreativnosti i njen doprinos postupku oglašavanja, kao i najznačajnije tehnike kvalitativnih istraživanja, kao što su, na primer, fokus grupe. Objašnjene su aktivnosti planiranja, implementacije i evaluacije oglašavačkih strategija, i različiti vidovi promotivnih apela, čije kreiranje zahteva interdisciplinarna znanja. U nastavku su dati odgovori na najčešća pitanja vazana za promotivne aktivnosti u medijima, domet, učestalost i identifikaciju tržišnih segmenata. Autori ističu prednosti i nedostatke elemenata promotivnog miksa, kao što su televizija, radio, štampani mediji, unapređenje prodaje, i obrazlažu njihov edukativni i informativni značaj, kao i ulogu u procesu oglašavanja. Predstavljena je integracija direktnog marketinga u komunikacionu strategiju preduzeća, dok je pojam internet marketinga,

zbog njegovog rapidnog značaja u procesu oglašavanja, apostrofiran u okviru posebnog poglavlja. Istaknute su i relevantne determinante odnosa sa javnošću, međutim, prilikom njihovog izučavanja u obzir nisu uzeti odnosi sa javnošću u kriznim situacijama, koje preduzećima često nameću potrebu menjanja principa poslovanja i zahtevaju primenu specifičnih strategija i taktika.

U šestom delu knjige, pod naslovom: Monitoring, evaluacija i kontrola (595-630 str.) identifikovani su faktori koji idu u prilog vrednovanju promotivnih kampanja (na primer, evaluacija alternativnih strategija), kao i oni koji se odnose na oprečne stavove u vezi sa ovom problematikom (na primer, troškovi). Objašnjeni su metodi evaluacije, koje su razvile ugledne kompanije za istraživanje tržišta. Ovakvi indikatori mogu pružiti smernice za sprovođenje budućih istraživanja, ali bi prethodno trebalo istražiti da li postoje prepreke u vidu kvantifikovanja rezultata, ili finansijskih ograničenja za realizaciju ovog procesa.

Poslednji, sedmi deo knjige, naslovljen je: Specijalne teme i perspektive (631-707 str.) i sastoji se od četiri odeljka, od čega su prva dva u sastavu štampanog izdanja knjige, a naredna dva dostupna su u online formi. Usled globalizacije i sve intenzivnije konkurencije, promotivni programi kompanija na međunarodnom tržištu trebalo bi da se kreiraju uz uvažavanje ekonomskih, pravnih i političkih faktora, čiji se značaj posebno ističe. Objašnjeni su i socijalni, etički i ekonomski aspekti procesa oglašavanja, kao i kritike sa stanovišta uticaja na ponašanje potrošača.

Zahvaljujući dugogodišnjem iskustvu u naučno-istraživačkom radu i angažovanju autora u razvoju integrisanih marketinških komunikacija uglednih svetskih kompanija (Microsoft, DuPont, McDonald’s) ova knjiga predstavlja značajan doprinos savremenom razvoju integrisanih marketinških komunikacija. Praktičnim primerima, kojima počinje svako poglavlje, omogućava se valorizacija teorijskih aspekata, a autori upućuju i na online publikacije koje kroz brojne studije slučaja omogućavaju proširenje postojećeg korpusa znanja i veština. Posebno važna je činjenica da se u knjizi prepoznaje i uvažava značaj koordinacije svih elemenata promotivnog miksa, kako bi se razvio efikasan komunikacioni program.

K. Radaković, Prikaz knjige: Advertising and Promotion: An Integrated Marketing Communications Perspective 267

Objašnjavajući programe oglašavanja i promocije, autori razmatraju iskustva razvijenih zemalja. Inkorporiranjem manje razvijenih ekonomija, mogla bi

se izvršiti komparativna analiza programa integrisanih marketinških komunikacija, i identifikovati njihovi kritični faktori uspeha.

Katarina Radaković je saradnik u nastavi na Ekonomskom fakultetu Univerziteta u Kragujevcu, na nastavnim predmetima Marketing, Tržišno komuniciranje i Direktni marketing. Student je doktorskih akademskih studija na Ekonomskom fakultetu Univerziteta u Kragujevcu. Glavna oblast istraživanja je marketing.

Primljeno 26. novembra 2014,nakon revizije,


UDK: 014.3:050ЕКОНОМСКИ ХОРИЗОНТИdoi: 10.5937/ekonhor1403269P


PREDMETNI INDEKS

Aktiva (Assets) 17, 19Aktivnosti Faktori trajanja aktivnosti 253, 255, 256, 258, 259 Poslovne aktivnosti 253, 254, 255, 257Akumulacija Stopa akumulacije 135, 136

Balkan Tržišta / Zemlje Zapadnog Balkana 63, 64, 65, 66, 67, 70,

71, 72Berze (Stock markets) 225, 227, 228, 229, 230, 232, 233, 234, 237Bilans Bilans stanja 59 (Balance sheet) 103, 104, 105, 106, 110 Bilans uspeha (Income statement) 17, 21, 50, 59, 103, 104,

106, 108, 110, 112, 113Blagostanje (Welfare) 117, 118, 120 Društveno blagostanje 141Bogatstvo Nacionalno bogatstvo (National wealth) 86

Cene 63, 66, 70, 72 Cena koštanja 253, 254, 255, 262 Promene nivoa cena (Price level changes) 101, 102 Transferne cene 178, 181, 183, 186

Dohodak Međunarodni dohodak 177, 179 Realokacija međunarodnog dohotka 177, 178, 179, 181,

183, 185, 186, 187, 190 Repatrijacija međunarodnog dohotka 177, 178, 179, 181,

182, 183, 184 Sadašnja vrednost neto dohotka 178, 183

Energija Energetska bezbednost (Energy security) 85 Energetska politika (Energy policy) 85Evropska unija (European Union) 18, 27, 32, 64, 67, 69, 70, 141,

144, 151, 154, 157, 177, 178, 179, 180, 181, 182, 188, 189, 190, 203, 244, 248

Farma

Nefarmerske aktivnosti (Non farm activities) 117, 118, 120, 121, 122, 123, 124

Veličina farme (Farm size) 119, 120Finansije Finansijski izveštaji 47, 48, 49, 50, 51, 52, 53, 54, 55, 56, 57,

58, 59, 60 (Financial statements) 103, 104, 106, 113 Finansijsko izveštavanje 239, 240, 241, 243, 244, 245, 248,

249 Međunarodni standardi finansijskog izveštavanja (IFRS)

239, 240, 241, 242, 243, 244, 245, 246, 247, 248, 249 Međunarodni komitet za računovodstvene standarde

(IASB) 239, 240, 244, 245, 246, 247, 248, 249Funkcija Cobb-Douglas-ova proizvodna funkcija (Cobb-Douglas (C-

D) production function) 87, 98 Funkcija impulsnog odziva (The impulse response func-

tion) 85, 92, 96, 98

Globalizacija 177, 179, 190 Globalizacija poslovanja 239 Globalizacija standarda finansijskog izveštavanja 239, 240 Globalna konvergencija standarda finansijskog

izveštavanja 248 Globalna uporedivost finansijskih izveštaja 241, 244, 246

Hartije od vrednosti (Securities) 225, 226Hrana Funkcionalna hrana / Hrana / proizvodi sa nutritivnom i

zdravstvenom izjavom 63, 64, 65, 66, 68, 69, 70, 71, 72,

Indeks The DeBeg index 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 26, 27Industrijalizacija (Industrialization) 117, 118, 122, 123, 124Inflacija (Inflation) 37, 88, 101, 102, 104, 105, 106, 107, 108, 109,

111, 112 Inflatorni uslovi 131, 133Informacije 5, 6, 7, 8, 51, 53, 57,58 Asimetrija informacija 47 Informacione tehnologije 55 (Information technology)

101Investicije 142

(Ovaj Indeks obuhvata sve članke publikovane u Časopisu, u 2014.)

Elektro energetske investicije (Electricity investment) 85, 86, 87, 88, 89, 90, 91, 92, 93, 94, 95, 96, 97, 98

Investicije u infrastrukturu (Infrastructure investment) 86, 87

Investicije u pametne električne mreže (Smart grid invest-ment) 85, 86, 96, 98

Investicije u radnu snagu (Labour force investment) 90 Investicione odluke 47 S tip investicija (S-type investment) 96, 98 Struktura investicija 131, 132, 133Inovacija (Innovation) 69, 93, 196 Inovativni proces 7 Tehnološka inovacija (Technology inovation) 90Institucije Institucionalni ambijent 149 Institucionalna infrastruktura 142 Institucionalne promene 133 Institucionalna rešenja 131, 133, 134Interesi 5, 9Intervju Dubinski intervju 63, 64, 65Izvoz 142

Kanali distribucije 63, 66, 67, 68Kina (China) 85, 86, 87, 88, 89, 95, 96, 97, 98Komuniciranje 7Konkurencija 31, 32, 33, 40 (Competition) 103 Politika zaštite konkurencije 31, 32, 39, 40, 41Konkurentnost Konkurentske prednosti (Competitive advantages) 26,

121Korporacija Multinacionalna korporacija 177, 178, 179, 180, 181, 182,

189, 191 Transnacionalna korporacija 177, 178, 179, 180, 181, 182,

183, 184, 185, 186, 187, 188, 189, 190, 191Kreativnost 7Kriza Finansijska kriza (Financial crisis) 85 Globalna finansijska kriza (The global financial crisis) 22,

153, 203, 204, 213 Kriza u poslovanju preduzeća ( corporate crisis) 195, 196,

197, 198, 201Kultura Dimenzije nacionalne kulture 3, 4, 9, 10, 11, 14 Nacionalna kultura 3, 14 Pretpostavke nacionalne kulture 3, 4, 9, 10, 11, 12, 13 Tipovi nacionalne kulture 4, 11, 12, 13 Vrednosti nacionalne kulture 3, 4, 9, 10, 11, 13

Lider 3, 4, 5, 6, 9, 10, 12

Makroekonomija Makroekonomski poslovni ciklusi (macroeconomics busi-

ness cycles) 195, 196, 207Maloprodavci 63, 64, 65, 66, 67, 68, 69, 70, 71, 72Marža 63, 66Metod FIFO metod 241, 242 LIFO metod 245 Metodi prevođenja valuta (Translation methods) 101, 110,

114 Metod / Pristup tekućeg kursa (The Current Rate method /

approach) 101, 102, 103, 104, 106, 107, 108, 110, 111, 112, 114 Metod / Pristup tekuće vrednosti (Metod / Pristup pariteta

kupovne moći) (The Current Value (Purchasing Power Par-ity) method / approach 101, 102, 104, 105, 106, 107, 109, 111, 112, 114

Vremenski metod / pristup (The temporal method / ap-proach) 101, 102, 104, 108, 109, 110, 111, 112, 114

Moć 7 Distanca moći 3, 4, 10, 11, 12, 13 Distribucija moći 3, 4, 9, 10, 11, 13Model Harod-Domar - ov model 135 Input-output model (The input-output model) 86 Logistički regresioni model (The logistic regression mod-

el) 196, 200 Markowitz-ev model 211, 212 Model ispravljanja greške (The error correction model)

87, 98 Vektorski model ispravljanja greške (The Vector Error Cor-

rection (VEC) model) 85, 95 Vektorski auto-regresioni model (The Vector Auto-Regres-

sion (VAR) model 85, 87, 90, 91, 92, 95, 96, 98

Okruženje (Environment) 196, 197, 198, 240, 247Organizacija 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13 Organizacione promene 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 11, 13, 14Osiguranje Osiguranici 50, 51, 52, 55, 58 Osiguravajuća društva 47, 48, 49, 50, 51, 52, 53, 55, 56, 57,

58, 59, 60 Reosiguravači 49 Saosiguravači 49, 51

Participacija 5, 6, 7, 8, 12Partnerstvo Javno-privatno partnerstvo 147, 157Pearson-ov koeficijent 34, 38, 39Politika Ekonomska politika (The economic policy) 18, 130, 131,

143, 157

270 Ekonomski horizonti (2014) 16(3), 269-273

Poljoprivreda (Agriculture) 118 Poljoprivredna produktivnost (Agricultural productivity)

119 Poljoprivredna proizvodnja (Agricultural production) 117,

121 Poljoprivredni sektor (Agricultural sector) 119, 120Poljska Ekonomska transformacija u Poljskoj (The economic

transformation in Poland) 195, 199, 200, 201 Preduzeća u Poljskoj (Polish companies) 195, 196, 197,

202, 203, 206, 207Porezi Međunarodno oporezivanje 177, 178, 179, 180, 181, 182,

183, 188, 190 Međunarodno poresko planiranje 177, 178, 183, 184, 186,

190Portfolijo (Portfolio) 226 Obim rebalansa 211, 212, 213, 217, 218, 219, 220, 221 Rebalans portfolija 211, 212, 213, 215, 216, 217 Upravljanje portfolijem 211, 213, 214, 215, 216, 220Potrošači 63, 64, 65, 68, 69, 70, 71, 72Preduzeća Brzo rastuća (Gazele) (High-growing (gazelles) 17, 18, 19,

20, 22, 23, 24, 26, 27 Finansijska sigurnost (Financial security) 195, 196, 199,

200, 202 203, 204, 205, 206, 207 Javna preduzeća 142, 143, 144, 148, 149, 150 Mala i srednja (Small and Medium-sized) 17, 18, 19, 20, 22,

23, 24, 26, 146 Matično preduzeće (Parent company) 102, 103, 104, 105,

106, 107, 109, 110, 111, 112 Poslovni neuspesi (Business failures) 195, 196, 197, 198,

199, 201, 202, 205, 207 Pretnje dugoročno orijentisanom funkcionisanju

preduzeća (Threats to a going concern) 195, 196, 197, 198, 199, 200, 201

Slovenačka preduzeća (Slovenian companies) 17, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 25, 26, 27

Veličina preduzeća (Company’s size) 17, 20, 22 Zavisna preduzeća (Subsidiaries) 101, 102, 103, 104, 105,

106, 107, 108, 109, 110, 111, 112Preduzetništvo (Entrepreneurship) 17, 25, 27Prevođenje Dobici i gubici prevođenja valuta (The translation gains

and losses) 110, 111, 112, 114 Izloženost prevođenju valuta (Translation exposure) 101 Prevođenje računa (Translation of accounts) 103, 104,

105, 106, 107, 108, 109, 113Progres Tehnički progres 136Proizvod

Bruto Domaći Proizvod (BDP) (Gross Domestic Product (GDP) 88, 90, 91, 92, 93, 97, 141, 143, 144, 145, 146, 153, 154, 196, 201, 202, 207

Proizvodnja Faktori proizvodnje 129Promene Klimatske promene (Climate change) 85, 119 Strukturne promene 129Prognoza Scenario prognoze (Scenario forecast) 85, 87, 96, 97, 98Proizvođači 63, 64, 65, 66, 68, 69, 71, 72

Računovodstvo Finansijsko računovodstveni standard Br. 52 (The Financial

Accounting Standard No 52 (FAS 52) 101, 102, 103, 109, 110, 111, 112, 113, 114

Odbor finansijsko računovodstvenih standarda (The Fi-nancial Accounting Standard Board (FASB) 102, 110

Računovodstveni standard kod (Accounting Standard Code (ASC) 103

Računovodstvo prevođenja valuta (Translation account-ing) 101, 102, 103, 104

Rast / Razvoj (Growth / Development) 17, 18, 19, 24, 25, 26, 27Rast Ekonomski rast (Economic growth) 85, 86, 87, 88, 88, 90,

91, 92, 93, 94, 95, 96, 98, 118, 119, 141, 157, 199, 200 Kvalitet (ekonomskog) rasta 129, 130, 137Razvoj Ekonomski (privredni) razvoj (Economic development)

85, 86, 87, 94, 98, 129, 137Republika Srbija 31, 32, 33, 36, 39, 40, 41, 48, 56, 57, 64, 65, 69,

70, 132, 141, 142, 143, 144, 145, 146, 147, 148, 149, 150, 151, 152, 153, 154, 155, 156, 157, 158, 177, 178, 179, 183, 188, 189, 190, 191, 245, 249, 262

Resursi Efikasnost upotrebe resursa 129 Prirodni resursi 131, 133Rizik 48, 50, 52, 53, 59 Upravljanje rizikom (Risk management) 195, 197Revizija 47, 49, 50, 51, 52, 53, 55, 57, 58, 59 Ciljevi revizije 47, 48, 49, 50, 51, 52, 53, 59

Sektor Javni sektor 141, 142, 143, 144, 146, 148, 157 Korporatizacija javnog sektora 147 Reforma javnog sektora 141, 142, 147, 148, 157Seoski Seoska područja (Rural areas) 121 Seosko domaćinstvo (Rural household) 118, 120, 122Sharpe-ov količnik 211, 212, 213, 214, 215, 216, 217, 218, 220Sistem

Predmetni indeks 271

Penzioni sistem 141, 142, 144, 148, 150, 151, 153, 157 Sistem socijalne zaštite 142, 144, 148, 156, 157 Sistemi za rano upozoravanje (The early warning systems)

195, 198 Sistem zdravstvene zaštite 141, 142, 144, 148, 153, 154, 155,

157Slučajan hod (Random walk) 225, 226, 228, 229, 237Sredstva za život / Zarada (Livelihoods) Aktivnosti obezbeđivanja sredstava za život/zarade (Liveli-

hood activities) 118 Diverzifikacija sredstava za život (Livelihood diversifica-

tion) 117, 120 Na selu obezbeđena sredstva za život (Rural livelihoods)

117, 118, 119, 120, 121, 122, 123, 124 Rezultati sredstava za život (Livelihood outcomes) 119,

120, 121, 123Stabilnost Ekonomska stabilnost 141, 143Standard Životni standard 63, 71, 141Standardna devijacija (Standard deviation) 206, 214Statistika Deskriptivna statistika (Descriptive statistics) 21, 37Stečaj (Bankruptcy) 196, 198, 200, 201, 202, 203, 206, 207Stopa Devizni kurs (Exchange rate) 101, 102, 103, 104, 105, 106,

107, 108, 109, 110, 111 Konvergencija stopa (ekonomskog) rasta 129, 130, 134,

135, 136 Međuzavisnost stopa (ekonomskog) rasta 129, 130, 131,

132, 134, 135, 137 Stope ekonomskog rasta 129, 130, 131, 132, 133, 134, 135,

136Strategija Inovativne strategije (The innovative strategies) 101 Kreativna strategija 3, 7, 8, 9, 12, 13 Nacionalne razvojne strategije (The national development

strategies) 85 Normativno-reedukativna strategija 3, 6, 7, 8, 9, 12, 13 Racionalno-empirička strategija 3, 5, 7, 8, 9, 12, 13 Strategija moći i prinude 3, 5, 6, 8, 9, 12, 13 Strategije nepoljoprivrednog izdržavanja (The (non-farm)

livelihood strategies) 120, 121, 123 Strategije organizacionih promena 3, 4, 5, 6, 7, 11, 12, 14Struktura Strukturna prilagođavanja 131

Tehnike Tehnike prikupljanja dokaza 47, 48, 50, 51, 52, 53, 54, 55,

59, 60Test ADF test (The ADF test) 85, 89

Elziga-Hogarti test 31, 33, 35, 36, 41 Fourier testovi jediničnog korena (The Fourier unit root

tests) 225, 229, 230, 231, 234, 237 Granger test (The Granger test) 85, 91, 92, 95 Ko-integracioni test (The co-integration test) 89, 90, 95 Test korelacije cena 31, 33, 34, 36, 40 Test linearnosti ( Linearity test) 225, 228, 229, 230, 237Tranzicija 141, 142, 146, 147, 149, 158Tražnja (Demand) 86Trgovina (Trade) 101Troškovi Jednačine vremena u obračunu troškova zasnovanom na

vremenu 253, 254, 255, 256, 257, 258, 259, 260, 261, 262 Obračun troškova po aktivnostima (ABC) 254, 255, 258,

259, 260, 261 Obračun troškova po aktivnostima zasnovan na vremenu

(TDABC) 253, 254, 255, 256, 257, 259, 260, 261, 262 Troškovi resursa po jedinici vremena 253, 254 Transakcioni troškovi (Transaction costs) 101, 211, 212, 213,

217, 220Tržište Dimenzije relevantnog tržišta 31, 32 Hipoteza o efikasnom tržištu (The efficient market hy-

pothesis) 225, 226, 227, 228, 230, 231, 234, 237 Lokalno / domaće tržište (Local / domestic market) 102,

103 Međunarodno tržište (International market) 101, 225, 237 Relevantno tržšte 31, 32, 33, 34, 35, 36, 39, 40, 41 Tržišna moć 31, 40, 41 Tržišno učešće (Market share) 19, 31, 32, 41 Tržište jestivog ulja 32, 33, 36, 38, 40

Urbanizacija (Urbanization) 117, 118, 119, 121, 122, 123, 124Uvoz Uvozna zavisnost 131, 132

Valuta Funkcionalna valuta (The functional currency) 101, 102,

103, 110, 111, 112, 113, Izloženost stranoj valuti (Foreign currency exposure) 101 Strana valuta (Foreign currency) 101, 102, 103, 111Vijetnam (Vietnam) 117, 118, 121, 122, 123Vrednosti Dodata vrednost (Value added) 17, 18, 19, 20, 21, 24, 25, 26,

133 Muške / Ženske vrednosti 3, 10, 11, 12, 13Volatilnost (nestalnost / iznenadna izmenljivost) 211, 212, 213,

214, 215, 216, 217, 218, 220

Zaduženost 131, 132 Zaduživanje u inostranstvu 131Zaposlenost (Employment) 17, 18, 19, 20, 22, 23, 24, 25, 26, 142,


Indeks sastavila Slavica P. Petrović

146 Broj zaposlenih 143, 144, 145, 151Zapošljavanje Fomalno zapošljavanje (Formal employment) 119 Nepoljoprivredno zapošljavanje (Non farm-employment)

117, 118, 119, 121Zarade 146Zemlje Zemlje u razvoju (Developing countries) 117, 118, 120, 121,

124

Zemlje Grupe 20 (The G-20 countries) 225, 227, 228, 229, 230, 232, 233, 234, 237

Zemljište (Land) 117, 118, 121 Gubitak zemljišta (Land loss) 117, 118 Konverzija zemljišta (The conversion of land) 119, 123, 124 Korišćenje zemljišta (Land use) 118, 119 Nestašica zemljišta (Land shortage) 117, 118 Poljoprivredno zemljište 120, 121, 122Znanje 5

Predmetni indeks 273


UDK: 014.3:050ЕКОНОМСКИ ХОРИЗОНТИdoi: 10.5937/ekonhor1403275U

PREGLED AUTORA I NASLOVA

Crnogaj, K., & Širec, K. (2014). Employment and value added contribution of Slovenian high-growth companies (Gazelles). Ekonomski horizonti, 16(1), 17-30. doi:10.5937/ekonhor1401017C

Drenovak, M., Ranković, V. (2014). Rebalans portfolija hartija od vrednosti primenom modela Markowitz-a sa kontrolom obima rebalansa. Ekonomski horizonti, 16(3), 211-223. doi:10.5937/ekonhor1403211D

Đinđić, S. M. (2014). Ocena efekata međunarodnog poreskog planiranja. Ekonomski horizonti, 16(3), 177-193. doi:10.5937/ekonhor1403177D

Gumus, F. B., & Zeren, F. (2014). Analyzing the efficient market hypothesis with the Fourier unit root tests: Evidence from G-20 countries. Ekonomski horizonti, 16(3), 225-237. doi:10.5937/ekonhor1403225G

Janićijević, N. (2014). Uloga nacionalne kulture u izboru strategije promena u organizacijama. Ekonomski horizonti, 16(1), 3-15. doi:10.5937/ekonhor1401003J

Janković, O. (2014). Prikaz knjige: Eiselt, H.A., & C.-L. Sandblom. (2007). Linear Programming and its Applications. Berlin Heidelberg: Springer-Verlag, Ekonomski horizonti, 16(1), 77-79. doi:10.5937/ekonhor1401077J

Jovetić, S. (2014). Komentar članka: Korelaciona analiza indikatora regionalne konkurentnosti: Primer Republike Srbije autora Darka B. Vukovića (2013). Ekonomski horizonti, 16(2), 165-167. doi:10.5937/ekonhor1402165J

Jovković, B. (2014). Primena tehnika prikupljanja dokaza u ispitivanju osnovnih ciljeva revizije u osiguravajućim društvima. Ekonomski horizonti, 16(1), 47-61. doi:10.5937/ekonhor1401047J

Kaczmarek, J. (2014). A crisis and a threat versus the financial security aspects of a going concern. Ekonomski horizonti, 16(3), 195-209. doi:10.5937/ekonhor1403195K

Kostić, M. (2014). Testiranje granica relevantnog tržišta u politici zaštite konkurencije. Ekonomski horizonti, 16(1), 31-45. doi:10.5937/ekonhor1401031K

Obradović, V. (2014). Nekonzistentna primena Međunarodnih standarda finansijskog izveštavanja. Ekonomski horizonti, 16(3), 239-251. doi:10.5937/ekonhor1403239O

Petrović, S. P. (2014). Uvodnik. Ekonomski horizonti, 16(1), 1-2. doi:10.5937/ekonhor1401001P


(Ovaj Pregled obuhvata sve priloge publikovane u Časopisu, u 2014.)

Petrović, S. P. (2014). Zahvalnica recenzentima. Ekonomski horizonti, 16(2), 173-174. doi:10.5937/ekonhor1402173P


Petrović, S. P. (2014). Predmetni indeks. Ekonomski horizonti, 16(3), 269-273. doi:10.5937/ekonhor1403269P

Radaković, K. (2014). Prikaz knjige: Belch, G. E., & Belch, M. A. (2012). Advertising and Promotion: An Integrated Marketing Communications Perspective. New York: NY, McGraw Hill. Ekonomski horizonti, 16(3), 265-267. doi:10.5937/ekonhor1403265R

Radosavljević, G. (2014). Najava konferencije: International Scientific Conference: Contemporary Issues in Economics, Business and Management - EBM 2014. November 27, 2014, Kragujevac, Serbia. Ekonomski horizonti, 16(1), 81. doi:10.5937/ekonhor1401081R

Singh, J. P. (2014). On the efficacy of translation methods and the functional currency approach in reporting price level changes. Ekonomski horizonti, 16(2), 101-116. doi:10.5937/ekonhor1402101S

Stojanović, Ž., Filipović, J., Stojković, D. (2014).Tržišta hrane sa nutritivnom i zdravstvenom izjavom: Perspektive proizvođača i maloprodavaca. Ekonomski horizonti, 16(1), 63-75. doi:10.5937/ekonhor1401063S

Todorović, M. (2014). Ključni aspekti kreiranja i primene jednačina vremena u obračunu troškova. Ekonomski horizonti, 16(3), 253-264. doi:10.5937/ekonhor1403253T

Tomić, N. (2014). Prikaz knjige: Nakajima, M. (2011). Payment System Technologies and Functions - Innovations and Development. Hershey, USA: Business Science Reference. Ekonomski horizonti, 16(2), 161-163. doi:10.5937/ekonhor1402161T

Trivić, N., Petrov, V. (2014). Uslovljenost stopa ekonomskog rasta kvalitetom rasta. Ekonomski horizonti, 16(2), 129-139. doi:10.5937/ekonhor1402129T

Tuyen, T. Q. (2014). A review on the link between nonfarm employment, land and rural livelihoods in developing countries and Vietnam. Ekonomski horizonti, 16(2), 117-128. doi:10.5937/ekonhor1402117T

Veselinović, P. (2014). Reforma javnog sektora kao ključna determinanta uspešnosti tranzicije privrede Republike Srbije. Ekonomski horizonti, 16(2), 141-159. doi:10.5937/ekonhor1402141V

Vuković, D. B. (2014). Odziv na komentar članka: Korelaciona analiza indikatora regionalne konkurentnosti: Primer Republike Srbije autora Darka B. Vukovića (2013). Ekonomski horizonti, 16(2), 167-171. doi:10.5937/ekonhor1402167V

Yuxian, F., Xiaoling, Y., & Songke, H. (2014). Electricity investment and economic growth in China: A demonstration and forecast based on the VAR model. Ekonomski horizonti, 16(2), 85-100. doi:10.5937/ekonhor1402085Y

Pregled autora i naslova. (2014). Ekonomski horizonti, 16(3), 275-276. doi:10.5937/ekonhor1403275U


Uvod: Rukopisi, koji se podnose Glavnom i odgovornom uredniku Časopisa, trebaju biti originalni, neobjavljeni, i ne smeju biti u postupku recenziranja bilo kog drugog časopisa. Rukopisi trebaju biti napisani na stilski i gramatički standardnom srpskom i engleskom, odnosno, samo na engleskom jeziku, autora čiji maternji jezik nije Srpski. Autorima se sugeriše da rukopise striktno usaglase u svim elementima sa zahtevima ovog Uputstva. Svi rukopisi podležu procesu dvostruko anonimnog recenziranja.

Podnošenje rukopisa: Rukopisi se podnose elektronski. Autori treba da podnesu tri fajla: fajl sa informacijama o: naslovu rada, imenima autora, njihovim godištima, institucijama i adresama (e-mail, poštanska adresa, broj telefona), fajl sa rukopisom: naslov rada, apstrakt, ključne reči, JEL klasifikacija rukopisa, središnji deo rada, slike, tabele, grafikoni ugrađeni u rad, zahvalnica (ukoliko postoji), reference, prilozi (ukoliko postoje), endnote (ukoliko postoje), i fajl sa potpisanom i skeniranom Izjavom autora o originalnosti rukopisa.

Dužina podnesaka: Rukopisi bi trebali da sadrže od 5000 do 7000 reči.

Naslov rukopisa: Naslov rukopisa treba biti napisan najviše u dva reda.

Apstrakt i Ključne reči: Apstrakt treba biti od 100 do 150 reči. Autori treba da izdvoje 3-6 ključnih reči.

JEL klasifikacija: Prema: Journal of Economic Literature (JEL) Classification System: http://www.aeaweb.org/journal/jel_class_system.php, autori treba da klasifikuju svoj rukopis.

Slike i Tabele: Slike mogu biti u TIFF, GIF, JPG, PDF, CDR formatu, u rezoluciji najmanje 300dpi. Tabele trebaju biti urađene u Word, Excel, Corel, Visio, SPSS formatu. Slike i tabele treba numerisati uzastopno; svaka Slika treba biti potpisana svojim naslovom, i izvorom, a svaka Tabela treba imati svoje zaglavlje, i biti potpisana izvorom.

Zahvalnica: Naziv i broj projekta u okviru koga je rukopis nastao, i naziv institucije koja finansira projekat, odnosno, zahvalnost recenzentima, itd. navode se nakon Zaključka, tj, ispred Referenci.

Endnote: Endnote treba smestiti na kraju rukopisa, nakon Referenci. Fusnote se ne prihvataju.

Reference: Reference bi trebale biti iz svih odgovarajućih izvora, i trebale bi biti lako dostupne čitaocima. Broj referenci na koje se autori pozivaju u svom rukopisu bi trebao biti od 20 do 30. U tekstu: u slučaju jedne reference, izvor se navodi na sledeći način: (Rosenhead, 2005); u slučaju više referenci, izvore treba poređati hronološki, na primer: (Midgley, 2000; Mingers, 2006). U listi referenci: treba navesti samo one izvore na koje se autori pozivaju u rukopisu; radovi se navode bez numerisanja, prema prezimenima autora, u abecednom redosledu; ukoliko više od jedne reference ima isto autorstvo i datum koristi se a, b, ... nakon datuma, na primer: Jackson, M.

C. (2006a); ukoliko neka referenca poseduje DOI broj, treba ga napisati na kraju reference. Reference u tekstu i listu referenci treba uraditi prema (APA- Publication Manual of American Psychological Association (http://www.apastyle apastyle.org/pubmanual.html): Knjiga s jednim autorom: Morgan, G. (1997). Images of Organization. London, UK: SAGE Publications. Knjiga sa dva autora: Flood, R. L., & Romm, N. R. A. (1996). Diversity Management: Triple Loop Learning. Chichester, England: John Wiley. Knjiga sa više od dva autora: van Marrewijk, C., Ottens, D., & Schueller, S. (2006). International Economics: Theory, Application, and Policy. Oxford, UK: Oxford University Press. Članak u časopisu: Zhu, Z. (2011). After paradigm: why mixing-methodology theorising fails and how to make it work again. Journal of the Operational Research Society, 62(4), 784-798. Poglavlje u redigovanoj knjizi: Brocklesby, J. (1997). Becoming multimethodology literate: An assessment of the cognitive difficulties of working across paradigms. In J. Mingers, & A. Gill (Eds.). Multimethodology: The Theory and Practice of Combining Management Science Methodologies (pp. 189-216). Chichester, England: John Wiley. Saopštenje - u zborniku sa naučne konferencije - štampano u celini: Feret, K. (2011). Serbia and Poland on map of the global air cargo shipment. In V. Babić (Ed.). Contemporary Issues in Economics, Business and Management (pp. 3-16). Kragujevac: Faculty of Economics in Kragujevac. Rad prezentiran na naučnoj konferenciji/simpozujumu, skupu: Prochniak, M. (2008, April). Real Economic Convergence between Central and Eastern Europe and the European Union. Paper presented at the conference of the Chinese Economic Association, Cambridge, UK. Web site: Waugh, M. E. (2010). International Trade and Income Differences. American Economic Review, 5, 2093–2124. Retrieved March 11, 2012, from http://www.aeaweb.org/aer/contents/index.php.

Biografska skica autora: Na kraju rukopisa treba - u ne više od 50-tak reči - navesti osnovne podatke iz profesionalne biografije autora.

Prikazi knjiga i Najava i prikazi naučnih konferencija: podležu procesu recenziranja, i ne bi trebalo da sadrže više od 1000 reči. Prikaz knjige treba da obuhvati naslov knjige, ime autora i izdavača, godinu publikovanja, broj strana i ISBN broj. Prikaz knjige treba da sadrži kritičko i konstruktivno vrednovanje njene relevantnosti u teorijsko-metodološkom i praktičnom smislu.

Etika publikovanja: S ciljem predupređivanja objavljivanja plagijata, neverodostojnih podataka i rezultata, itd, autori uz Rukopis treba da - kao attachment - dostave potpisanu i skeniranu Izjavu o originalnosti rukopisa, koja se može preuzeti sa sajta Časopisa.

Sekretar Uredništva: Sve relevantne informacije, autori rukopisa mogu dobiti od sekretara Uredništva:

e-mail: [email protected]

UPUTSTVA AUTORIMA

Documents

Ekonomski horizonti · Ekonomski horizonti Univerziteta u Kragujevcu Ekonomski fakultet Međunarodni uređivački odbor Lubica Bajzikova, Faculty of Management, Comenius