EKOTOKSIKOLOGIJAEKOTOKSIKOLOGIJA::uvod i osnovni pojmoviuvod i osnovni pojmovi

Milica StojkovićMilica Stojković

UNIVERZITET U NIŠUPRIRODNO-MATEMATIČKI FAKULTETODSEK ZA BIOLOGIJU I EKOLOGIJU

Osnovni pojmoviOsnovni pojmovi ToksikologijaToksikologija--nauka koja se bavi nauka koja se bavi

proučavanjem otrova, trovanjem proučavanjem otrova, trovanjem živih bića , kao i međudejstvima živih bića , kao i međudejstvima organizama i otrovaorganizama i otrova

Ekotoksikologija Ekotoksikologija (toksikologija (toksikologija životne sredine)životne sredine)--nauka koja se bavi nauka koja se bavi specifičnim odnosom, interakcijama, specifičnim odnosom, interakcijama, transformacijama, sudbinom, i transformacijama, sudbinom, i efektima prirodnih i sintetičkih efektima prirodnih i sintetičkih hemikalija u biosferi uključujući žive hemikalija u biosferi uključujući žive organizme, populacije i ekosistemeorganizme, populacije i ekosisteme

Osnovni pojmoviOsnovni pojmovi

Toksikant Toksikant (otrov)(otrov)-- supstanca supstanca sposobna da izazove povrede živih sposobna da izazove povrede živih organizama organizama

Toksin Toksin (biotoksin)(biotoksin)-- organske organske supstance koje proizvode isključivo supstance koje proizvode isključivo živi organizmi (zootoksini, fitotoksini, živi organizmi (zootoksini, fitotoksini, bakteriotoksini, mikotoksini)bakteriotoksini, mikotoksini)

Osnovni pojmoviOsnovni pojmovi Toksičnost Toksičnost -- osobina neke supstance da osobina neke supstance da

može izazvati štetne efekte u organizmu može izazvati štetne efekte u organizmu Štetni efektiŠtetni efekti –– biohemijske i fiziološke biohemijske i fiziološke

promene na individui, koje utiču na stopu promene na individui, koje utiču na stopu rasta, rađanja i mortalitetarasta, rađanja i mortaliteta

Izazvani efekti nazivaju se Izazvani efekti nazivaju se toksični efektitoksični efekti ToksikozaToksikoza (intoksikacija)(intoksikacija)-- bolest izazvana bolest izazvana

dejstvom toksikanta (otrova) na dejstvom toksikanta (otrova) na organizam organizam

Osnovni pojmoviOsnovni pojmovi BiodostupnostBiodostupnost –– mogućnost hemijske komponente mogućnost hemijske komponente

da bude usvojena od strane organizmada bude usvojena od strane organizma Ksenobiotici Ksenobiotici –– supstance koje dospevaju u supstance koje dospevaju u

organizam životinja i biljaka, ne koriste se kao izvor organizam životinja i biljaka, ne koriste se kao izvor energije ili gradivni materijal, ali delujući pod energije ili gradivni materijal, ali delujući pod određenim uslovima modifikuju tok normalnih određenim uslovima modifikuju tok normalnih fizioloških procesafizioloških procesa

Ksenobiotici su materije koje unosimo u organizam, Ksenobiotici su materije koje unosimo u organizam, a prema svom sastavu ili količini su mu strane. Ako a prema svom sastavu ili količini su mu strane. Ako se neka vrsta polagano izlaže sve većoj količini se neka vrsta polagano izlaže sve većoj količini nekog ksenobiotika, obično se uspenekog ksenobiotika, obično se uspeššno prilagodi ili no prilagodi ili izumre. Sve su supstance oko nas nekad bile izumre. Sve su supstance oko nas nekad bile ksenobiotici, ali se organizam evolucijom na njih ksenobiotici, ali se organizam evolucijom na njih prilagodio ili je razvio mehanizam kako da ih se reprilagodio ili je razvio mehanizam kako da ih se reššii

Osnovni pojmoviOsnovni pojmovi Letalna dozaLetalna doza (LD) (LD) --

ona količina toksičnih ona količina toksičnih materija koja pored materija koja pored teške intoksikacije teške intoksikacije izaziva i smrt izaziva i smrt pojedinih ili svih pojedinih ili svih individua (LDindividua (LDmin.min., , LDLDmax.max.))

LDLD5050 -- količinakoličinatoksičnih materija toksičnih materija koja dovodi do smrti koja dovodi do smrti 50% testiranih 50% testiranih individuaindividua

EfektivnaEfektivna dozadoza ((EEDD5050) ) -- doza koja kod 50% doza koja kod 50% životinja uzrokuje životinja uzrokuje vidljive znakove vidljive znakove trovanjatrovanja

Osnovni pojmoviOsnovni pojmovi Granična vrednost imisijeGranična vrednost imisije

(GVI) (GVI) –– najveća doza koja najveća doza koja ne izaziva štetne efektene izaziva štetne efekte

Naziva se Naziva se maksimalnom maksimalnom dozvoljenom dozvoljenom koncentracijom (MDK) koncentracijom (MDK)

NOEC (No Observed Effect NOEC (No Observed Effect ConcentrationConcentration)) ––maksimalnamaksimalna koncentracija koncentracija bez efektabez efekta

LOEC (Lowest Observed LOEC (Lowest Observed Effect ConcentrationEffect Concentration))––minimalnaminimalna koncentracija sa koncentracija sa efektomefektom

Osnovni pojmoviOsnovni pojmovi EkotoksikokinetikaEkotoksikokinetika je deo ekotoksikologije koja je deo ekotoksikologije koja

razmatra sudbinu ksenobiotika (ekopolutanata) u razmatra sudbinu ksenobiotika (ekopolutanata) u životnoj sredini: njihove izvore, raspodelu u životnoj sredini: njihove izvore, raspodelu u abiotičkim i biotičkim elementima životne abiotičkim i biotičkim elementima životne sredine, transformacije ksenobiotike u sredini u sredine, transformacije ksenobiotike u sredini u kojoj se nalaze, eliminaciju iz životne sredinekojoj se nalaze, eliminaciju iz životne sredine

EkotoksodinamikaEkotoksodinamika je deo ekotoksikologije koji je deo ekotoksikologije koji razmatra konkretni mehanizam razvoja i oblike razmatra konkretni mehanizam razvoja i oblike toksičnog procesa izazvanog dejstvom toksičnog procesa izazvanog dejstvom ekotoksikanta na biocenoze ili pojedinačne vrste ekotoksikanta na biocenoze ili pojedinačne vrste od kojih je ona sačinjenaod kojih je ona sačinjena

Osnovni pojmoviOsnovni pojmovi ŽŽivotna sredinaivotna sredina -- skup prirodnih i skup prirodnih i

stvorenihstvorenih vrednosti vrednosti ččiji kompleksni iji kompleksni memeđđusobni odnosi usobni odnosi ččine okruine okružžeenjnje, e, odnosno prostorodnosno prostor i uslove za i uslove za žživotivot

KKvalitet valitet žživotne sredineivotne sredine -- stastanjnje e žživotne sredineivotne sredine koje se iskazuje koje se iskazuje fizifiziččkim, hemijskim, biolokim, hemijskim, biološškim, kim, estetskim i drugimestetskim i drugim indikatorimaindikatorima

Osnovni pojmoviOsnovni pojmovi ZZagaagađđivaivanjnje e žživotne sredineivotne sredine --

unounoššeenjnje zagae zagađđujuujuććihih materija ili materija ili energije u energije u žživotnu sredinu, izazvano ivotnu sredinu, izazvano ljljudskom delatnoudskom delatnošćšću iliu ili prirodnim prirodnim procesima koje ima ili moprocesima koje ima ili možže imati e imati šštetne posledice na kvalitettetne posledice na kvalitet žživotne ivotne sredine i zdravsredine i zdravljlje e ljljudiudi

UUgrogrožžena ena žživotna sredinaivotna sredina -- odreodređđeni eni deo prostora gdedeo prostora gde zagazagađđeenjnje ili rizik e ili rizik od zagaod zagađđeenjnja prevazilazi kapacitet a prevazilazi kapacitet žživotne sredineivotne sredine

Osnovni pojmoviOsnovni pojmovi

OOptereptereććeenjnje e žživotne sredineivotne sredine --pojedinapojedinaččni ili zbirnini ili zbirni uticaj aktivnosti uticaj aktivnosti na na žživotnu sredinu koje se moivotnu sredinu koje se možže e izraziti kao ukupnoizraziti kao ukupno (vi(višše srodnih e srodnih komponenti), zajednikomponenti), zajedniččko (viko (višše e raznorodnih komponenti),raznorodnih komponenti), dozvoqeno dozvoqeno (u okviru grani(u okviru graniččnih vrednosti) i nih vrednosti) i prekomerno (preko dozvoprekomerno (preko dozvoljljenihenihgranigraniččnih vrednosti) opterenih vrednosti) optereććeenjnjee

Osnovni pojmoviOsnovni pojmovi

ZZagaagađđivaivačč -- pravno ili fizipravno ili fiziččko lice koje ko lice koje svojomsvojom aktivnoaktivnošćšću ili neaktivnou ili neaktivnošćšću u zagazagađđuje uje žživotnu sredinuivotnu sredinu

ZZagaagađđujuujućće materijee materije -- materije materije ččije ije ispuispušštatanjnje u e u žživotnuivotnu sredinu utisredinu utičče ili e ili momožže uticati na e uticati na njnjen prirodni sastav, en prirodni sastav, osobine osobine i i integritetintegritet

Osnovni pojmoviOsnovni pojmovi EEmisijamisija -- ispuispušštatanjnje zagae zagađđujuujuććih ih

materija ili energije izmaterija ili energije iz individualnih individualnih i/ili difuznih izvora u i/ili difuznih izvora u žživotnu sredinu i ivotnu sredinu i njnjene medijumeene medijume

IImisijamisija -- koncentracijakoncentracija zagazagađđujuujuććih ih materija i nivomaterija i nivo energije u energije u žživotnoj ivotnoj sredini kojom se izrasredini kojom se izražžava kvalitet ava kvalitet žživotne sredine uivotne sredine u odreodređđenom enom vremenu i prostoruvremenu i prostoru

Osnovni pojmoviOsnovni pojmovi RRizikizik -- odreodređđeni nivo verovatnoeni nivo verovatnoćće da e da

neka aktivnost,neka aktivnost, direktno ili direktno ili indirektno, izazove opasnost po indirektno, izazove opasnost po žživotnu sredinu, ivotnu sredinu, žživot ivot i i zdravzdravljlje e ljljudi;udi;

UUdesdes -- iznenadni i nekontrolisani iznenadni i nekontrolisani dogadogađđaj ili nizaj ili niz dogadogađđaja, koji nastaje aja, koji nastaje nekontrolisanim oslobanekontrolisanim oslobađđaanjnjem, em, izlivaizlivanjnjem iliem ili rasiparasipanjnjem opasnih em opasnih materijamaterija

Osnovni pojmoviOsnovni pojmovi

Vlada Republike Srbije je 2004. Vlada Republike Srbije je 2004. godine donela Uredbu o utvrđivanju godine donela Uredbu o utvrđivanju kriterijuma za određivanje statusa kriterijuma za određivanje statusa posebno ugrožene životne sredine, posebno ugrožene životne sredine, statusa ugrožene životne sredine i za statusa ugrožene životne sredine i za utvrđivanje prioriteta za sanaciju i utvrđivanje prioriteta za sanaciju i remedijaciju (Službeni glasnik br. remedijaciju (Službeni glasnik br. 135/04)135/04)

Osnovni pojmoviOsnovni pojmovi Utvrđivanje statusa ugroženosti životne Utvrđivanje statusa ugroženosti životne

sredine zasniva se na podacima iz:sredine zasniva se na podacima iz:

1) Izveštaja o stanju životne sredine1) Izveštaja o stanju životne sredine2) Integralnog katastra zagađivača2) Integralnog katastra zagađivača3) Monitoringa stanja životne sredine3) Monitoringa stanja životne sredine4) Izveštaja nadležnih organa iz oblasti 4) Izveštaja nadležnih organa iz oblasti

zdravljazdravlja5) Statističkih pokazatelja5) Statističkih pokazatelja6) Podataka i informacija drugih nadležnih 6) Podataka i informacija drugih nadležnih

organaorgana

Osnovni pojmoviOsnovni pojmovi Na osnovu navedenih podataka i Na osnovu navedenih podataka i

informacija vrši se klasifikovanje područja informacija vrši se klasifikovanje područja zasnovano na bodovanju određenih zasnovano na bodovanju određenih kriterijumakriterijuma

Status posebno ugrožene životne sredine Status posebno ugrožene životne sredine određuje se za područje za koje je na određuje se za područje za koje je na osnovu izvrsenog bodovanja utvrđeno da osnovu izvrsenog bodovanja utvrđeno da ima 80 do 100 bodova, dok se status ima 80 do 100 bodova, dok se status ugrožene životne sredine određuje za ugrožene životne sredine određuje za područje koje ima 60 do 80 bodovapodručje koje ima 60 do 80 bodova