KLASTERI I TURIZMIT DHE ATRAKTIVITETI TERRITORIAL. RASTI I...

UNIVERSITETI I TIRANËS

FAKULTETI I EKONOMISË

DEPARTAMENTI MENAXHIMIT

Punim për gradën shkencore:

“DOKTOR I SHKENCAVE NË EKONOMI”

TEMA

KLASTERI I TURIZMIT DHE ATRAKTIVITETI

TERRITORIAL. RASTI I QARKUT KUKËS

Udhëheqës shkencor: Përgatiti:

Msc. Majlinda Gjana Prof. Asoc. Dr. Mimoza Manxhari

Tiranë, 2018

KLASTERI I TURIZMIT DHE ATRAKTIVITETI TERRITORIAL. RASTI I QARKUT KUKËS

i

DEDIKIM

Këtë punim ia dedikoj djalit tim, Lindit

Prindërve të mi


ii

FALENDERIME

Ky punim është produkt i një pune disa vjeçare studimore realizuar me përkushtim, por dhe me

mbështetjen e pa kursyer të disa personave të cilëve gjej rastin ti shpreh mirënjohjen.

Një falenderim shkon për udhëheqësen Prof. Asoc. Dr. Mimoza Manxhari, e cila më ka

mbështetur dhe udhëzuar në këtë proçes sa sfidues po aq edhe interesant.

Gjej rastin të falenderoj miq dhe kolegë që më kanë mbështetur nëpërmjet diskutimeve në

lidhje me qasjen e punimit si dhe inkurajimin për ta realizuar këtë disertacion.

Gjithashtu falenderoj familjen time, bashkëshortin dhe djalin tim Lindin, për mbështetjen,

mirëkuptimin dhe inkurajimin e vazhdueshëm pa të cilin nuk do të mund ta realizoja këtë

disertacion.

Një falenderim i veçantë shkon për prindërit e mi duke besuar se kam realizuar pritshmëritë e

tyre.

Majlinda Gjana

Tiranë, 2018


iii

DEKLARATË E AUTORËSISË

Unë, e nënshkruara Majlinda Gjana deklaroj që: (1) Ky punim përfaqëson punimin tim

origjinal, përveç rasteve të citimeve dhe referencave dhe (2) Ky punim nuk është përdorur më

parë në këtë Universitet apo në Universitete të tjera.

Majlinda Gjana

Tiranë, 2018


iv

ABSTRAKT

Qëllimi i këtij studimi është të hulumtojë rreth karakteristikave të strukturës së rrjetit në

përgjithësi dhe klasterit në veçanti për ofruesit e shërbimeve turistike në Qarkun Kukës në

funksion të zhvillimit klasterit, i cili ndikon në zhvillimin e sektorit në veçanti dhe zhvillimin e

qëndrueshëm të rajonit në përgjithësi.

Klasteri si një formë e veçantë e rrjetit paraqet një kuadër konceptual të rëndësishëm për të

studiuar marrëdhëniet e aktorëve të një destinacioni pasi ka karakteristika të përbashkëta me

destinacionin turistik. Për këtë të fundit marrëdhëniet ndërorganizacionale janë thelbësore për

zhvillimin e qëndrueshëm territorial. Sipas Tremblay (1998), marrëdhëniet ndërorganiza-

cionale strukturojnë rrjetin dhe përmirësojnë performancën e rrjetit duke krijuar kështu

avantazhe konkurruese.

Me qëllim evidentimin e karakteristikave strukturore të rrjetit dhe paraqitjes grafike të

marrëdhënieve ndërmjet aktorëve të sektorit turizmit në Qarkun Kukës metodologjia e

studimit fokusohet në analizën strukturore me të dhëna sasiore, sociometrike1.

Rezultatet e studimit në qarkun Kukës evidentojnë nivelin e ulët të bashkëpunimit ndërmjet

ofruesve të shërbimit turistik si dhe provojnë se klasteri i turizmit, nëse do t’i referohet

përkufizimit që kanë bërë autorët Rosenfeld, (2003) dhe Swann, (1998), ndodhet në fazën e

parë të formimit e cila quhet edhe faza embrionale. Gjithashtu provohet interesi në rritje nga

ofruesit e shërbimit turistik në këtë qark ndaj teknologjisë informacionit dhe komunikimit

pasi strukturimi në rrjet ka mundësuar rënien e kostove të transaksionit.

Fjalët kyçe: Analiza strukturore e rrjeteve, klasteri, turizmi, zhvillimi i qëndrueshëm

territorial.

1 Sociometria është metoda që mundëson evidentimin e marrëdhënieve ndërmjet individëve, aktorëve.


v

ABSTRACT

The purpose of this study is to explore the characteristics of the grid network in general and the

cluster in particular for the tourism service providers in the Kukes Region in function of the

development of the cluster, which affects the development of the sector in particular and the

sustainable economic development of the region in general.

The cluster as a special form of network represents an important conceptual framework for

studying the relationships of the actors of a destination as it has common characteristics with

the tourist destination. For the latter, cross-organizational relationships are essential for

sustainable territorial development. According to Tremblay (1998), cross-organizational

relationships structure the network and improve the performance network thus creating

competitive advantages.

In order to identify the structural characteristics of the network and graphical representation of

the relations between tourism sector actors in the Kukes Region, the methodology of the study

focuses on structural analysis with quantitative, sociometric1 data.

The results of the study in the Kukes Region highlight the low level of cooperation among

touristic service providers and prove that the tourism cluster, if it refers to the definition made

by the authors Rosenfeld, (2003) and Swann (1998), is located in the first stage of formation

which is also called the embryonic stage. It also proves increased interest from tourist service

providers in this circuit to information and communication technology as networking has

enabled transaction costs to fall.

Key words: Structural analysis of networks, cluster, tourism, sustainable territorial

development.

1 Is a method that enables the identification of relationships between individuals and actors.

Tabela e Përmbajtjes

DEDIKIM FALENDERIM

DEKLARATËAUTORËSIE ABSTRAKT

KAPITULLI I .......................................................................................................................... 1

HYRJE ...................................................................................................................................... 1

I.1 Formulimi i problematikës............................................................................................. 3

I.2 Qëllimi i studimit ............................................................................................................. 4

I.3 Objektivat e kërkimit. ...................................................................................................... 5

I.4 Pyetjet e kërkimit............................................................................................................. 5

I.5 Metodologjia e studimit ................................................................................................... 6

I.6 Kufizimet e studimit ........................................................................................................ 7

I.7 Përcaktimi i zonës së studimit ......................................................................................... 7

I.8 Interesi i kërkimit ............................................................................................................ 8

I.9 Struktura e punimit .......................................................................................................... 8

KAPITULLI II ....................................................................................................................... 10

RISHIKIMI I LITERATURËS ............................................................................................. 10

II.1 Karakteristikat e një territori në mbështetje të zhvillimit qëndrueshëm territorial ..... 10

II.1.2 Analiza e rrjeteve ..................................................................................................... 12

II.1.3 Përkufizimet dhe karakteristikat e klasterit .............................................................. 14

II.1.4 Suksese empirike të klasterit .................................................................................... 16

II.1.5 Limitet dhe kritikat të klasterit ................................................................................. 17

II.1.6 Emergjenca e klasterit: perspektiva evolucioniste dhe ndërhyrëse (intervenuese) .. 17

II.2 Turizmi dhe destinacioni turistik ................................................................................ 20

II.2.1 Karakteristikat e një destinacioni atraktiv turistik .................................................... 25

II.2.2 Klasteri si model organizimi për rritjen e atraktivitetit të një destinacioni turistik .. 28

II.2.3 Klasterat dhe rrjetëzimi në industrinë turistike ........................................................ 28

II.3 Analizë e sektorit turizmit në Shqipëri ........................................................................ 30

II.3.1 Konkurrueshmëria në sektorin e turizmit në Shqipëri ............................................. 31

vi

II.3.2 Profili ekonomik dhe karakteristikat kryesore të zhvillimit në qarkun e Kukësit ...... 32

II.3.3 Potencialet dhe sfidat kryesore të zhvillimit turizmit ................................................ 33

II.3.4 Avantazhet dhe sfidat e sektorit turizmit ............................................................. .....34

II. 4 Modelet dhe teoritë e rrjetit ......................................................................................... 35

II. 4.1 Teoria e kostove të transaksionit ............................................................................. ...36

II.4.2 Teoria e rrjeteve sociale ............................................................................................. 38

II.4.2.1 Koncepti i grupimit (embeddedness)……………………………………………...39

II.4.2.2 Teoria e lidhjeve të forta dhe lidhjeve të dobta .......................................................40

II.4.2.3 Teoria e boshllëqeve strukturore .............................................................................41

II.4.2.4 Teoria e koordinimit të marrëdhënieve .............................................................. ....41

II.4.3 Analiza e rrjetit nisur nga dinamika e afërsisë .......................................................... 42

II.4.3.1 Modelet në funksion të zhvillimit territorial .......................................................... 43

II.4.3.1.1 Afërsia gjeografike ............................................................................................. 44

II. 4.3.1.1.1 Efektet negative të afërsisë gjeografike ...........................................................45

II.4.3.1.2 Afërsia organizative ............................................................................................46

II. 4.3.1.3 Afërsia institucionale .......................................................................................... 47

II.4.3.2 Artikulimi i dy niveleve të analizës ........................................................................49 II.5 Analiza strukturore e rrjeteve sociale ..........................................................................49 II.5.1 Niveli i analizës së rrjeteve .......................................................................................51 II.5.2 Përcaktimi i kufijve në një mjedis ndërorganizativ ..................................................52 II.5.3 Struktura e sistemit të marrëdhënieve .......................................................................53 II.5.4 Tipi i rrjetit ..............................................................................................................54

II.5.5 Përcaktimi i marrëdhënieve .....................................................................................55

II.6 Pyetjet kërkimore .........................................................................................................55

II.7 Modeli konceptual .......................................................................................................63

II.8 Përmbledhje .................................................................................................................65

vii

viii

KAPITULLI III ..................................................................................................................... 67

METODOLOGJIA ............................................................................................................... 67

III.1 Natyra e studimit .................................................................................................... 67

III.2 Popullata dhe dizenjimi i kampionimit. ................................................................. 69

III.2.1 Popullata e studimit ........................................................................................... ..69

III.3 Grumbullimi i të dhënave ....................................................................................... 71

III.4 Procesimi i të dhënave .............................................................................................73

III.5 Përmbledhje ............................................................................................................ 75

KAPITULLI IV ............................................................................................................................... 76

ANALIZA E REZULTATEVE DHE GJETJET .................................................................. 76

IV.1 Rezultatet e kërkimit sipas pyetjeve kërkimore ........................................................... 76

IV.1.1 Analiza e karakteristikave kryesore të marrëdhënieve mes aktorëve të ndryshëm,

nga këndvështrimi i rrjetit sipas bashkëpunimit vertikal. ..................................................... 77

IV.1.2 Analiza e karakteristikave kryesore të marrëdhënieve mes aktorëve të ndryshëm, nga

këndvështrimi i rrjetit sipas partneritetit për zhvillim dhe promovim të ofertës

turistike. ................................................................................................................................ 80

IV.1.3 Analiza e karakteristikave kryesore të marrëdhënieve mes aktorëve të ndryshëm nga

këndvështrimi i rrjetit sipas bashkëpunimit horizontal. ............................................................ 83

IV.2 Identifikimi i aktorëve kyç të rrjetit dhe roli i tyre në strukturimin e ofertës turistike. 86

IV.2.1 Treguesi i periferisë .................................................................................................. .86

IV.2.2 Përcaktimi i aktorëve kyç, sipas dimensioneve të ndryshme në strukturimin e rrjetit

..89

IV. 3 Niveli i zhvillimit të një strategjie konkurrenciale diferencimi e tipit klaster,

në sektorin e turizmit qarku Kukës. .................................................................................... 90

IV.3.1 Analiza e kohezionit..................................................................................................90

IV.3.1.1 Dendësia ...................................................................................................... 90

IV.4 Diskutimi i rezultateve ................................................................................................ 92

KAPITULLI V ...................................................................................................................... 93

KONKLUZIONE DHE REKOMANDIME ......................................................................... 93

V.1 Përfundimet kryesore mbi gjetjet kërkimore ................................................................ 93

V.2 Rekomandime për menaxherët dhe sipërmarrësit ......................................................... 97

V. 3 Rekomandime për politikëbërësit dhe vendimmarrësit ............................................ 99

V.4 Limitet dhe perspektiva e kërkimit .............................................................................. 101

viii

BIBLIOGRAFIA ................................................................................................................... 102

SHTOJCA ............................................................................................................................. 116


ix

Lista e Tabelave

Tabela 1.Indikatorët e qendërzimit në funksion të studimit................................................... 60

Tabela 2.Sinteza e indikatorëve kryesorë të analizës strukturore ......................................... 62

Tabela 3.Lista e aktorëve kryesorë të turizmit në qarkun Kukës. .......................................... 72

Tabela 4.Sinteza e hapave për një kërkim eksplorues ........................................................... 74

Tabela 5.Marrëdhënia furnitor-klient ................................................................................... 78

Tabela 6.Marrëdhënia partner-partner................................................................................. 81

Tabela 7.Marrëdhënia konkurrent-konkurrent ..................................................................... 84

Tabela 8.Paraqitja e indikatorëve, aktorëve qendrorë dhe atributet e klasterit ................... 88

Tabela 9.Paraqitja e indikatorëve periferikë të klasterit....................................................... 90


x

Lista e Figurave

Figura 1.Paraqitja përmbledhëse e vijueshmërisë së tezës .................................................... 2

Figura 2. Tipologjia e formave të afërsisë ............................................................................ 48

Figura 3.Modeli konceptual .................................................................................................. 64

Figura 4.Paraqitja grafike e marrëdhënieve furnitor-klient ................................................. 79

Figura 5.Paraqitja grafike e marrëdhënieve partner-partner .............................................. 82

Figura 6.Paraqitja grafike e marrëdhënieve konkurrent-konkurrent ................................... 85


xi

SHKURTIME

PBB - Produkti i Brendshëm Bruto

TIK - Teknologjia e Informacionit dhe e Komunikimit

NMV- Ndërmarrje të Mesme dhe të Vogla

TCT- Teoria e Kostove të Transaksionit

INSTAT- Instituti i Statistikave


1

KAPITULLI I

HYRJE

Zhvillimi ekonomik i një rajoni ose i një territori bazohet kryesisht në sektorët ku ata shikojnë

se kanë avantazhe krahasuese dhe konkurrenciale. Në bazë të burimeve që disponojnë,

zhvillimi ekonomik i një vendi orientohet tek bujqësia, të tjerë tek industria prodhuese dhe të

tjerë tek ajo e shërbimeve.

Problemi i rritjes ekonomike për territoret me mungesë burimesh bujqësore dhe industriale për

zonat malore në Shqipëri shfaqet si shqetësim për politikbërjen. Përballë këtyre problemeve

turizmi shikohet si një burim potencial për zhvillimin e këtyre territoreve me burime të

kufizuara. Referuar raportit të Këshillit Botëror të Udhëtimit dhe Turizmit - 2016, mbi ndikimin

ekonomik të këtij sektori në ekonominë e vendit, turizmi kontribuon me 1 miliard euro në PBB

e Shqipërisë. Parashikimet për vitin 2017 në lidhje me kontributin e drejtpërdrejtë parashikohet

të rritet me 5.2%, ndërsa për vitin 2027 industria turistike parashikohet të gjenerojë 244

miliardë lekë, ekuivalente me 10.8 % të PBB (Produktit të Brendshëm Bruto)2. Sektori i

turizmit është kompleks dhe me një zinxhir të gjerë vlerash që përfshin disa sektorë të

ndërlidhur nëpërmjet furnizimit, aktiviteteve e transportit. Prandaj zhvillimi i sektorit të

turizmit mundëson indirekt zhvillimin e sektorëve të lidhur me të.

2 WTTC, Travel & Tourism: Economic Impact 2016, Albania, www.wttc.org

http://www.wttc.org/

2


Figura 1.Paraqitja përmbledhëse e vijueshmërisë së tezës

3


I.1 Formulimi i problematikës

Heterogjiniteti i organizatave të përfshira në sektorin e turizmit sjell nevojën për

bashkëpunimin ndërmjet tyre me qëllim zhvillimin e destinacioneve. Në kushtet e globalizimit,

të rritjes së konkurrencës, zhvillimit në teknologji dhe transport, të përmirësimit të kushteve të

jetesës si dhe rritjes së kërkesave të turistëve, krijimi i eksperiencës turistike nuk është vetëm

detyrë e ofruesve individualë turistik. Në këtë kuadër, në shumë vende ofruesit e shërbimeve

turistike, organizohen në forma të ndryshme si në shoqata, konfederata, organizata, partneritete

apo aleanca duke krijuar kështu platforma bashkëpunimi që i sjellin më afër këta ofrues, ku,

elementi më i rëndësishëm është besimi i ndërsjellët mes tyre, që qëndron në themel të

bashkëpunimeve afatgjata. Duke marrë shkas nga rëndësia që po merr bashkëpunimi mes

ofruesve të shërbimeve turistike në turizëm dhe theksimi i nevojës për krijimin e mekanizmave

të nevojshme për bashkëpunim në nivel destinacioni, lokal apo rajonal, problemi kryesor ku

fokusohet ky punim është identifikimi e situatës në të cilën ndodhet struktura dhe kapaciteti

konkurrues i sektorit të turizmit në qarkun Kukës. Ndonëse turizmi shikohet si një burim

potencial në qarkun e Kukësit, studimet që verifikojnë kapacitetin konkurrues të këtij sektori

janë pothuaj inekzistente. Si një prej produkteve specifike të territorit dhe burim potencial që

mundëson zhvillimin e qëndrueshëm, hartimi i një strategjie të zhvillimit territorial bazuar mbi

këtë produkt dhe përcaktimi i tij si një avantazh konkurrues do të kërkonte një analizë të plotë

për karakteristikat specifike që ndërtojnë këtë sektor në nivel territori. Studimet me fokus qasjet

për diferencimin dhe zhvillimin territorial mundësojnë identifikimin e faktorëve kyç, ku

marrëdhëniet midis aktorëve paraqesin rëndësi të veçantë (Bede, 2013; Fabry, 2009; Van der

Yeught, 2009, Porter, 2000, Novelli, Schmitz et Spencer 2006). Në këtë kontekst sektori i

turizmit i përbërë nga ndërmarrje të vogla dhe të mesme që kanë nevojë të organizohen me

qëllim ofrimin e një oferte cilësore përballë territoreve apo destinacioneve konkurrente do

merret si një rrjet i marrëdhënieve ndërorganizacionale. Analiza e marrëdhënieve

ndërorganizacionale konsideron bashkëpunimin e aktorëve si një rezultante e ndërveprimeve

konkrete një mjedis ekonomik dhe sociopolitik të caktuar. Në këtë aspekt struktura sociale luan

një rol të rëndësishëm në zhvillimin e aktivitetit ekonomik të një grupi ndërmarrjesh.

Marrëdhëniet personale janë një komponent thelbësor, pasi mundësojnë të vlerësohet rrjeti si

një strukturë sociale. Gjithashtu, përcaktimi i sektorit turizmit si një rrjet ndërorganizacional,

evidenton rëndësinë e identifikimit të strukturës së rrjetit nisur nga ofruesit e shërbimeve

turistike. Arsyeja e fokusimit tek ky problem kërkimi lidhet me faktin se sektori privat në

4


Shqipëri është ofruesi kryesor i shërbimeve turistike dhe përpara se të krijohet apo të hidhen

themelet e një forme bashkëpunimi, do ishte e arsyeshme që të vlerësohen struktura dhe

organizimi i aktorëve nëpërmjet bashkëpunimit gjë e cila do e bënte më të lehtë hedhjen në

praktikë dhe pranueshmërinë e koncepteve të reja dhe formave të organizimit. Për më tepër

sipas studimit të realizuar nga World Travel & Tourism Council (2015)3, Shqipëria renditet si

një nga vendet më pak konkurruese në sektorin e turizmit. E krahasuar me rajonin, ajo gjendet

në vend të fundit. Ky rezultat tregon nevojën e domosdoshme për të bashkëpunuar në mënyrë

që të rritet atraktiviteti dhe konkurrueshmëria si dhe të përmirësohet cilësia e shërbimeve në

destinacionet turistike shqiptare.

I.2 Qëllimi i studimit

Qëllimi i këtij studimi është të hulumtojë rreth karakteristikave të strukturës së rrjetit në

përgjithësi dhe klasterit në veçanti për ofruesit e shërbimeve turistike në Qarkun Kukës në

funksion të zhvillimit klasterit, i cili ndikon në zhvillimin e sektorit në veçanti dhe zhvillimin

e qëndrueshëm të rajonit në përgjithësi.

Nisur nga fakti që industria turistike karakterizohet nga heterogjiniteti i organizatave dhe

eksperienca turistike krijohet jo nga një, por nga disa ofrues të shërbimeve turistike, rezulton

themeltare ekzistenca dhe funksionimi i një mekanizmi i cili do i sjell më afër ofruesit e

shërbimeve turistike. Hulumtimi rreth strukturës për bashkëpunim është aplikuar në Qarkun

Kukës ku janë përfshirë pesëdhjetë aktorë të shërbimeve turistike. Për të arritur të kuptuarit sa

më mirë të situatës aktuale të bashkëpunimit është aplikuar analiza strukturore e rrjetit social

të këtyre ofruesve të shërbimeve turistike, një teknikë e re vlerësimi bashkëpunimi për qarkun

si destinacion. Për territoret që kërkojnë të orientojnë strategjinë e zhvillimit dhe të konkurrojnë

në nivel më të lartë, identifikimi i kësaj forme konkurrenciale merr një rëndësi të veçantë. Deri

më sot, nuk ka analiza të tilla që identifikojnë kapacitetin konkurrues të këtij sektori. Pasja e

një informacioni të plotë u jep mundësi drejtuesve të territorit të marrin vendimet e duhura në

mënyrë sa më racionale.

3 World Travel & Tourism Council(WTTC),2015

5


I. 3 Objektivat e kërkimit. Objektivat e këtij studimi janë:

• Evidentimi i strukturës së marrëdhënieve aktuale sipas bashkëpunimit vertikal,

horizontal dhe partneritetit për zhvillim dhe promovim të ofertës turistike mes ofruesve

të shërbimeve turistikë në qarkun Kukës.

• Evidentimi i aktorëve me influencë në strukturimin e marrëdhënieve përbashkëpunim.

• Konstatimi i hapësirës së shtrirjes gjeografike të strukturës për bashkëpunim mes

ofruese për zhvillimin dhe promovimin e ofertës turistike.

• Evidentimi i atributeve të aktorëve të përfshirë në bashkëpunim.

• Evidencë për aktorë të ndryshëm të përfshirë në hartimin e strategjisë së diferencimit

tipit klaster.

• Evidentimi i aktorëve dhe marrëdhënieve bashkëpunuese, që mbartin potencial

për zhvillimin e mëtejshëm të sektorit në të ardhmen e afërt.

I.4 Pyetjet e kërkimit

Për territoret me burime të kufizuara dhe që nuk janë konkurrues me ekonomi shkalle, strategjia

e diferencimit tek ata sektorë që krijojnë avantazhe krahasuese është ajo që këshillohet prej

kërkuesve. Që një territor me burime të kufizuara për të qenë konkurrues duhet të orientohet te

strategjitë e diferencimit nëpërmjet produkteve specifike të tij. Kjo hipotezë buron nga punimet

kërkimore të ekonomistëve me një orientim gjeografik ose gjeoekonomistë, që tregojnë se

territori është një ndërtim social dhe që faktorët që përcaktojnë karakteristikat lokale mund të

izolohen në funksion të strategjive të aktorëve nga ku këta vet janë edhe objekt studimi (Torre,

2000; Pecqueur et Zimmermann, 2004). Avantazhet krahasuese nuk mund të shpjegohen vetëm

nëpërmjet ekonomisë së shkallës dhe madhësisë së firmave, por ato mund të varen edhe nga

avantazhet specifike të territoreve.

Marrëdhëniet midis territorit dhe aktorëve përbëjnë në procesin e shkëmbimeve një faktor

ekonomik mjaft të rëndësishëm. Territori ndërtohet në kohë nga aktorët nëpërmjet një vlerësimi

të vazhdueshëm të burimeve specifike (Torre, 2000; Pecqueur et Zimmermann, 2004).

Disa prej formave të diferencimit që aplikohen në sektorin e bujqësisë janë: sistemet

agroushqimore lokale (SYAL) (Muchnik et al., 2007; Chiffoleau et Touzard, 2007), përdorimi

i shenjave të cilësisë, produkteve të origjinës së kontrolluar, produkteve të territorit (AOP,

AOC), ose atyre të origjinës gjeografike (IGP) (Barjolle et Sylvander, 2002; Falque et Remaud,

6


2002; Barjolle et al., 2007; Trognon, 2009; Ilbert, 2011). Këto përbëjnë një prej kritereve çelës

të diferencimit dhe të krijimit të vlerës së shtuar.

Shembuj praktikë për këto analiza ekonomike janë në sektorin industrial, (Benko, et al., 1996;

Doumas, J-C., 2007) ose në ato për atraksionet rurale (Couzinet et al., 2002). Këto përqasje

janë bazuar pikërisht në diferencimin dhe vlerësimin e burimeve specifike lokale, kombëtare

ose edhe ndërkombëtare.

Në këtë kontekst turizmi shikohet gjithashtu si një prej produkteve specifike të territorit.

Ndërtimi i një strategjie zhvillimi territorial bazuar mbi këtë produkt dhe përcaktimi i tij si një

avantazh konkurrues do të kërkonte një analizë të plotë mbi karakteristikat specifike që

ndërtojnë këtë sektor në nivel territori. Këto karakteristika kanë të bëjnë pikërisht me strukturën

dhe organizimin e aktorëve që marrin pjesë në ndërtimin dhe operimin e këtij sektori. Forma e

kësaj strukture dhe niveli i këtij organizimi, që në përkufizime të ndryshme quhet klaster në

anglisht, distrikt industrial në italisht ose sisteme prodhuese lokale në frëngjisht, përcakton

edhe kapacitetin konkurrues të këtij burimi specifik të territorit. Prandaj pyetjet që orientuan

kërkimin janë si vijon:

1. Cila është natyra dhe karakteristikat kryesore të marrëdhënieve mes aktorëve të

ndryshëm në sektorin e turizmit nga këndvështrimi i rrjetit?

2. Cilët janë aktorët qendror dhe periferik të rrjetit? Çfarë roli kanë ata?

3. Çfarë janë rrjetet klaster? Cili është roli i tyre në zhvillimin e qëndrueshëm

ekonomik të territorit?

4. Nën dritën e analizës së rrjetit, cili është niveli i zhvillimit të një strategjie

konkurrenciale diferencimi e tipit klaster në sektorin e turizmit qarku Kukës?

I. 5 Metodologjia e studimit

Studimi është me natyrë eksplorues i bazuar në metodat sasiore të kërkimit. Fillimisht

është aplikuar kërkimi sekondar i bazuar në një analizë literature në shërbim të

identifikimit të rrjetit, klasterit, teoritë që përdoren në identifikimin e strukturës, organizimit

dhe performancës së një aktiviteti apo industrie.

Instrumenti i mbledhjes së të dhënave primare është pyetësori. Pyetësori është një nga

instrumentet me përdorim të gjerë në analizën strukturore pasi mundëson grumbullimin e të

7


dhënave rreth marrëdhënieve dhe atributet të aktorëve të përfshirë në bashkëpunim. Studimi

është realizuar nëpërmjet një kombinimi metodash midis teorisë së rrjeteve, teorisë së kostove

të transaksionit dhe metodës së analizës strukturore për të identifikuar situatën në të cilën

ndodhet struktura dhe kapaciteti konkurrencial i sektorit të turizmit. Kjo analizë është

realizuar duke hedhur dhe përpunuar të dhënat me anë të programit UCINET. Studimi është i

shtrirë në Qarkun Kukës dhe pyetësori i është shpërndarë pesëdhjetë ofruesve të shërbimeve

turistike.

I.6 Kufizimet e studimit

Pavarësisht vlerave apo rëndësisë së këtij studimi, ky studim shoqërohet edhe me kufizime të

disa natyrave.

Së pari, një prej kushtet të domosdoshme për të përforcuar rezultatet e kërkimit është të kishim

më shumë informacion mbi situatën e turizmit.

Së dyti, marrja e vendimeve sa më racionale nga ana e drejtuesve të sektorit, por edhe të

drejtuesve lokal dhe qendror me qëllim zhvillimin e turizmit do të kërkonte informacion të

plotë në kohë dhe në hapësirë. Kjo do të thotë se ne kemi nevojë për integrimin në analizë të

më shumë parametra, por edhe të kryerjes së studimeve permanente çka do të jepte më shumë

informacion në identifikimit e nivelit të klasterit dhe njohjen e potencialit konkurrues.

I.7 Përcaktimi i zonës së studimit

Përse Kukësi?

Së pari, Kukësi bën pjesë në ato zona ku ekonomia bazohet te pak burime siç janë ato të

shërbimeve dhe prodhimeve bujqësore e blegtorale.

Qarku i Kukësit përfaqëson një rajon që ndonëse është i pasur me burime të shumta natyrore

dhe mundësi të shumta zhvillimi, ka mbetur tepër i margjinalizuar dhe është një nga zonat me

nivel më të ulët ekonomik në të gjithë Shqipërinë. Kjo për faktin se të ardhurat në këtë zonë

gjenerohen kryesisht nga sektorët me produktivitet të ulët. Si rezultat i varfërisë qarku i Kukësit

është karakterizuar nga një emigrim masiv veçanërisht në vitet e fundit(referuar lajmeve në

media).

Së dyti, është informacioni për kërkimin. Në Shqipëri është shumë e vështirë të sigurosh

informacion, pasi në shumë raste ai nuk është i evidentuar dhe duhet të gjendet mënyra për të

gjeneruar bazën e të dhënave. Në përgjithësi, edhe kur ekziston, informacioni i nevojshëm për

qëllime studimore është e vështirë të sigurohet.

Së treti, autorja e disertacionit e njeh mirë zonën e Kukësit duke qenë edhe banor për shumë

vite dhe ka qasje më të mirë në informacion, çka i jep kërkimit një cilësi më të lartë rezultatesh.


8

I.8 Interesi i kërkimit

Në funksion të studimit propozohen risi teorike, metodologjike dhe praktike.

Së pari, nga pikëpamja teorike studimi ka për qëllim të pasurojë konceptin e rrjetit,klasterit të

aplikuar në destinacionet turistike dhe tipologjinë e afërsisë. Gjithashtu koncepti i klasterit nuk

është aplikuar mjaftueshëm në aktivitetet terciare, gjithsesi potenciali që ai mund të ofrojë për

një destinacion të turizmit ngelet për t’u eksploruar.

Së dyti, nga pikëpamja metodologjike është aplikuar metoda eksploruese, pasi përfaqëson një

interes të veçantë. Në fakt kjo metodë bazohet në studimin sasior me qëllim evidentimin e

strukturës dhe paraqitjen grafike të marrëdhënieve ndërmjet aktorëve të turizmit në të gjitha

dimensionet e klasterit, çfarë mundëson të kuptohet strukturimi i aktorëve në rrjet me qëllim

rritjen e konkurrueshmërisë së sektorit.

Së treti, punimi ka për objektiv të propozojë pista reflektimi në funksion të organizimit të

sektorit të turizmit çka mundëson zhvillimin ekonomik në qarkun e Kukësit.

I. 9 Struktura e punimit

Disertacioni është i ndarë në pesë kapituj. Në kapitullin e parë paraqitet në mënyrë të detajuar

problematika, qëllimi, objektivat, pyetjet kërkimore, metodologjia, kufizimet, përcaktimi i

zonës studimit dhe interesi i kërkimit. Kapitulli i dytë parashtron një rishikim të gjerë të

literaturës duke u përqendruar në hulumtimin e analizës strukturore të rrjeteve. Nëpërmjet

analizës së teorisë së rrjeteve sociale identifikohet struktura e rrjetit, anëtarëve dhe rolit

respektiv të tyre. Në vazhdim vihen në evidencë dimensionet e ndryshme që mbështesin

qëndrueshmërinë e klasterit mobilizohet modeli i afërsisë, për të vënë në dukje rëndësinë e

faktorëve gjeografik dhe organizativ në koordinimin e aktorëve brenda një rrjeti të

territorializuar organizativ. Gjithashtu territori merret si një përbërje sociale në mbështetje të

burimeve dhe aktiviteteve të destinacionit turistik. Destinacioni turistik merret si një rrjet

marrëdhëniesh, lidhjesh e kontaktesh ndërmjet aktorëve heterogjen, të cilët së bashku krijojnë

një produkt turistik. Prandaj klasteri trajtohet si një mjet mbështetës i bashkëpunimit me qëllim

realizimin e politikave të përbashkëta. Interesi i klasterit është të vendosë aktorët drejt një

vizioni të përbashkët të destinacionit turistik ku secili prej tyre synon objektivat respektive.

Duke tentuar këtë qasje është përdorur modeli teorik i punimit, i cili i paraprin shtrimit të

pyetjeve kërkimore dhe realizimit të një modeli konceptual. Kapitulli i tretë analizon


9

metodologjinë e kërkimit si, natyra e studimit, popullata dhe dizenjimi i studimit, përzgjedhja

e kampionit, instrumenti i kërkimit dhe mënyra e mbledhjes dhe analizimit të të dhënave. Në

kapitullin katër paraqiten në mënyrë të detajuar dy pjesë kryesore konkretisht analiza dhe

gjetjet kërkimore të disertacionit. Kapitulli i pestë që përbën dhe kapitullin e fundit të

disertacionit ka në fokus konkluzionet, rekomandimet, sugjerimet për kërkimet e mëtejshme

dhe kufizimet e punimit.


10

KAPITULLI II

RISHIKIMI I LITERATURËS

Rritja e konkurrencës, ndryshimet teknologjike dhe qasja në informacion i vlerësuar si një

burim strategjik kanë sjellë nevojën për bashkëpunim ndërmjet ndërmarrjeve në forma të

ndryshme partneriteti. Në këtë këndvështrim, punimi ka në fokus analizën e një forme specifike

organizimi me qëllim krijimin e një avantazhi konkurrues: rrjeti. Sipas Porter (1998), faktorët

kryesorë që ndikojnë në krijimin e avantazhit konkurrues janë afërsia territoriale dhe vënia në

rrjet e aktorëve lokal. Afërsia territoriale nëpërmjet burimeve specifike krijon kushte për

bashkëpunim dhe koordinim ndërmjet aktorëve. Për efekt studimi territori merret si një përbërje

sociale në mbështetje të burimeve dhe aktiviteteve të destinacionit turistik. Gjithashtu

bashkëpunimi në rrjet i ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme në një territor të lokalizuar është

parë si një mjet për të rritur konkurrueshmërinë. Rrjeti aktualisht po aplikohet në një numër

gjithnjë e në rritje bashkëpunimesh formale dhe joformale, duke u mundësuar kështu

ndërmarrjeve integrimin nëpërmjet bashkëpunimit virtual, aleancave, licencave, franshizës,

partneritetit për kërkim dhe zhvillim apo marketingut (Pesqueux, 2002).

Rritja e performancës së sektorit turizmit evidenton nevojën për grupim dhe strukturim të

aktorëve të turizmit (Fabry, 2009). Për rrjedhojë ndërmarrjet nevojitet të organizohen në rrjete

apo klastera ndërmarrjesh të përfshira në aktivitetin e turizmit.

Klasteri si një formë e veçantë e rrjetit paraqet një kuadër konceptual të rëndësishëm për të

studiuar marrëdhëniet e aktorëve të një destinacioni. Marrëdhëniet personale janë një

komponent thelbësor, pasi mundësojnë të vlerësohet klasteri si një strukturë sociale. Në këtë

kontekst janë mobilizuar qasjet e disiplinave si sociologjia dhe ekonomia.

II.1 Karakteristikat e një territori në mbështetje të zhvillimit qëndrueshëm territorial

Dimensioni hapësinor dhe zhvillimi i qëndrueshëm territorial është bërë objekt i shumë

analizave për të kuptuar dinamikën e rritjes dhe inovacionit lokal sipas sektorëve të aktiviteteve

dhe formës së organizimit socio-ekonomik të territorit (Clergeau dhe Violier, 2011). Territori

është një entitet që vepron si një organizim hapësinor kompleks, ekonomik, social dhe politik

dhe si model organizimi marrëdhëniesh ndërmjet një grupi aktorësh të vendosur lokalisht

(Lauriol et al.,2008). Territori është burim krijimi i aktiveve specifike ku si rezultat i afërsisë

ndërmjet tyre krijohen kushte për koordinim ndërmjet aktorëve (Torre, 2000; Pecqueur et


11

Zimmermann, 2004). Territori nuk konsiderohet më “thjesht një faktor mbështetës lokalizimi

(punonjës të kualifikuar, qendra kërkimi, forma komunikimi), por si një grupim territorial

aktorësh dhe faktorësh ekonomik, socio-kulturor, politik, institucional që kanë model

organizimi dhe rregulla specifike” (Maillat, 1995). Kalimi nga një ekonomi sasiore dhe

prodhimi në masë në një ekonomi cilësore, u reflektua me një proces të zhvillimit tënjohurive

duke marrë në konsideratë edhe dimensionin hapësinor. Në një perspektivë afatgjatë ndërtimi

i një trashëgimie dhe identiteti i përket marrëdhënieve jotregtare dhe jomonetare (Duez, 2011).

Në një marrëdhënie tregtare reflektuese të ekonomisë së tregut “hapësira, e formuar nga

territore të ndryshme, përbëhet nga kosto apo avantazhe konkurruese: diferencimi në terma

cilësorë dhe çmime relative reflekton një diferencim thelbësor” (Barrere et al., 2005).

Territoret kanë pësuar ndryshime të thella në dhjetëvjeçarin e fundit, si rezultat i efekteve të

globalizimit, integrimit evropian, zhvillimit të teknologjive të reja, teknologjisë së

informacionit dhe komunikimit (TIK), mobilizimit në rritje të faktorëve të prodhimit si dhe

ekonomisë së njohurive. Si rezultat i këtyre ndryshimeve territoret tentojnë të ripozicionohen.

Prandaj territori po merr një rëndësi të veçantë në një numër të madh sektorësh, si dhe roli i tij

në një ekonomi paraqet një sfidë.

Në këtë kontekst, territori duhet të bazohet në mundësitë e tij për t’u zhvilluar si dhe duhet të

fokusohet në një zhvillim të brendshëm. Territori si faktor kryesor i atraktivitetit duhet

shqyrtuar jo vetëm si posedues burimesh natyrore apo të krijuara, por gjithashtu sepse ai është

në gjendje të dinamizojë dhe projektojë të ardhmen në mbështetje të atraktivitetit të tij.

Sipas Jublot (2012), është e rëndësishme të merren në konsideratë burimet e prekshme si dhe

burimet e paprekshme që favorizojnë atraktivitetin territorial.

Atraktiviteti i një territori përgjithësisht është parë si kapaciteti i territorit për të tërhequr dhe

ruajtur faktorë të lëvizshëm prodhimi dhe/ose popullate (Poirot dhe Gérardin, 2010). Aktorët

që influencohen dhe janë të ndjeshëm nga atraktiviteti i një territori janë “Personat fizikë

rezidentë dhe përgjegjës ose ekipe drejtuesish të organizatave (ndërmarrje, administrate,

institucione të tipit shoqata ose organizata joqeveritare) që investojnë në territor dhe krijojnë

punësim”. Tek individët atraktiviteti shfaqet nëpërmjet qëndrimit të përkohshëm apo të

përhershëm në këtë territor. Ndërsa për invenstitorët një territor shfaqet atraktiv nëse iu

mundëson atyre zhvillimin e mëtejshëm të aktiviteteve ekzistuese të ndërmarrjeve, krijimin e

aktiviteteve të reja si dhe ofrimin e mundësive në tërheqjen e ndërmarrjeve të huaja (Poirot dhe

Gérardin, 2010).


12

Fabry (2009), e përkufizon një territor si atraktiv nëse u “mundëson ndërmarrjeve të përfitojnë

nga burimet e shfrytëzueshme, infrastruktura, fuqia punëtore disponibël e kualifikuar dhe

produktive, teknologjia, shërbimet publike si dhe nga një mjedis socio-ekonomik dhe politik të

favorshëm”. Si rezultat i konkurrencës së lartë ndërkombëtare ndërmarrjet adoptojnë një

strategji efiçence që kombinon optimizimin e kostove të shfrytëzimit të mundësive të reja.

Prandaj atraktiviteti territorial krahas avantazheve natyrore përfshin edhe avantazhet e krijuara,

si kuadri ligjor, stabiliteti makroekonomik dhe institucional, prezenca e konkurrencës lokale

dhe ndërkombëtare, impakti i të cilave reflektohet në efekte rrjeti dhe të gjithë bashkërisht

formësojnë atraktivitetin e një territori (Fabry dhe Zeghni, 2006; Rodrik dhe Subramanian,

2003). Në një mjedis konkurrues ku territoret janë në konkurrencë ndërmjet tyre atraktiviteti

shfaqet si një nocion relativ në hapësirë dhe në kohë (Fabry, 2009).

Rrjeti territorial përkufizohet si “koordinimi i aktorëve heterogjenë, afër gjeografikisht, që

bashkëpunojnë dhe marrin pjesë së bashku në një proces prodhimi” (Ehlinger, Perret dhe

Chabaud, 2007). Analiza e rrjetit mundëson evidentimin e marrëdhënieve, rolin dhe dhe

bashkëpunimin ndërmjet aktorëve afër gjeografikisht.

II.1.2 Analiza e rrjeteve

Disiplinat rreth rrjetit janë të shumta, por në funksion të studimit veçohet ajo shkencës së

menaxhimit, pasi evidenton një numër të lartë njohurish në fushën konceptuale, organizative

dhe strategjike. Nocioni i rrjetit i referohet një kuptimi të dyfishtë: teknik me origjinë popullore

dhe shkencor. Termi rrjet rrjedh nga rets (endje). U shfaq në shekullin XVII në kontekstin

ushtarak dhe mori kuptimin e tij modern në shekullin XIX. Në shek. XVIII, rrjeti u përdor për

studime në mjekësi. Në shek. XIX rrjeti u aplikua në infrastrukturën rrugore. Barnes (1954)

ishte kërkuesi i parë që përdori konceptin e rrjeteve sociale. Termi rrjet aktualisht po aplikohet

në një numër gjithnjë e në rritje bashkëpunimesh formale dhe joformale, duke u mundësuar

kështu ndërmarrjeve integrimin nëpërmjet bashkëpunimit virtual, aleancave, licencave,

franshizës, partneritetit për kërkim dhe zhvillim apo marketingut (Pesqueux, 2002).

Rrjeti është mjeti që grupon burimet dhe kompetencat kyçe, si dhe mundëson strategjinë për të

krijuar një avantazh konkurrues në mjedisin operues. Bashkëpunimi në rrjet në një territor të

lokalizuar është parë si një mjet për të rritur konkurrueshmërinë e ndërmarrjeve të vogla dhe të

mesme (NMV) përballë forcave të mjedisit (Ladame, 2007).


13

Rrjetet janë thelbësore jo vetëm për oportunitetet në promovim dhe marketing në një industri

lokale, por gjithashtu për të krijuar kushte paraprake të nevojshme për të inovuar produktin

rajonal (Soteriades, 2010).

Analiza e rrjeteve ka në fokus marrëdhëniet që zhvillon një ndërmarrje me aktorë të tjerë

ekonomik si dhe mënyrën se si këto marrëdhënie influencojnë në sjelljen dhe rezultatet e

ndërmarrjes (Dyer, 2000). Për sa i përket ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme organizimi në

rrjet i mundëson atyre qasjen më të shpejtë në burime dhe njohuri më të gjera, qoftë për të

ofruar një ofertë të përbashkët, qoftë për të përfituar nga avantazhi i kostove ose më tej, më

tepër pushtet në treg (Jolly, 2001). Organizimi në rrjet ofron: (i) rimodelimin e flukseve të

informacionit; (ii) rritjen e konkurrencës në treg, ku rrjeti ofron një zgjidhje për sa i përket

ekonomive të shkallës, ekonomisë së ndarjes së kostove fikse nga bashkimi i aktiveve që

mundëson një diferencim si rrjedhojë aleancës plotësuese; (iii) rrjeti është parë si një

përmirësim i kompetencave nga specializimi më efiçent i aktiveve, nga zhvillimi i

shkëmbimeve dhe ndërveprimet e njohurive, nga zhvillimi i procesit së njohurive (Géniaux dhe

Mira-Bonnardel, 2003).

Rrjeti përfshin strukturën e aktorëve në ndërlidhje. Rrjeti vlerësohet në princip organizativ dhe

proces strukturimi. Analiza strukturore e aktorëve në ndërlidhje mundëson evidentimin e

marrëdhënieve që mundësojnë formimin e rrjeteve me karakter ekonomik krijues të vlerës si

dhe mbështetet në dy akse:

➢ Rrjeti brenda organizatës, në të cilin marrëdhëniet e organizatës me mjedisin

e saj vitet e fundit janë fokusuar në krijimin e eksternaliteteve ose të krijimit të partneritetit,

nga ku formohen rrjete të përbëra nga aktivitete ekonomike krijuese të vlerës dhe të

marrëdhënieve midis aktorëve (Voisin et al., 2004). Konkretisht, ndërmarrjet kërkojnë të

përqendrohen në aktivitete krijuese të vlerës si dhe të shumëfishojnë marrëdhëniet e tyre

vertikale me furnitorët dhe klientët e tyre si dhe ato horizontale, nëpërmjet aleancave me

konkurrentët për të ndarë kostot dhe riskun e inovacionit, me grupime profesionale për të

imponuar standarde teknike ose partneritet me organizata jotregtare si universitete, agjenci

qeveritare. Për rrjedhojë mundësohet krijimi i një strukture organizative ndërlidhëse

mbështetur në bashkëpunim dhe koordinim (Pashe dhe Paraponaris, 1993). Në këtë rast kufijtë

e entitetit krijues të vlerës nuk identifikohen më me perimetrin juridik dhe patrimonial të

ndërmarrjes (Voisin et al., 2004).


14

➢ Rrjeti si formë organizimi, në të cilin organizimi i aktiviteteve ekonomike

vlerësuar në aspektin e një marrëdhënie tregu, në ndërmarrje ose forma të tjera organizative më

fleksibël evidentojnë kompleksitetin me të madh të lidhjeve ndërmjet firmave. Përkufizuar si

një formë hibride midis tregut dhe hierarkisë (Williamson, 1991) ky model organizimi

disponon një avantazh organizativ në aspektin e kostos së koordinimit, menaxhimit të burimeve

dhe të kompetencave, bazuar në marrëdhënie ndërpersonale që e strukturojnë atë.

Përtej këtyre dy qasjeve, ka edhe dy emërues të përbashkët që janë identiteti kolektiv si

dhe koordinimi nga bashkëpunimi mbështetur në principin e besimit, autoritetit dhe stimujve i

cili mundëson pasjen e një avantazhi konkurrues (Angeon et al., 2006).

Porter (1998), duke analizuar atë që përbën avantazhin konkurrues, konkludoi se

faktorët kryesorë janë afërsia territoriale dhe vënia në rrjet e aktorëve lokal. Prandaj krijimi i

një avantazhi diferencues nëpërmjet aplikimit të rrjetit të territorializuar si formë organizimi

nuk mund të kuptohet pa përcaktimin e rolit të territorit në mbështetje të atraktivitetit. Për

rrjedhojë rritja e atraktivitetit territorial është në varësi të diferencimit të territorit, ku modeli

më i mirë është klasteri. Kur flasim për klaster i referohemi zhvillimit rajonal bazuar në afërsinë

gjeografike si dhe një forme organizimi të industrisë. Performanca e ekonomive lokale dhe

nacionale është gjithnjë e me tepër nën influencën e zhvillimit të sistemeve produktive lokale,

pra nga afërsia gjeografike.

Në fakt afërsia gjeografike paraqet rëndësi në rritjen e konkurrueshmërisë dhe inovacionit,

nëpërmjet rritjes së avantazheve konkurruese të territorit, zhvillon ekonominë lokale,

mundëson marrëdhënie besimi ndërmjet aktorëve lokal dhe pse konkurrues si dhe mundëson

të kapërcehet iniciativat e izolimit. Prandaj vizioni i ri i zhvillimit rajonal mbështetet në

procesin sipas të cilit aktorët vlerësohen si “proaktivë”, si dhe nuk kushtëzohen nga një

vendimmarrje nga jashtë strukturës. Për këtë janë aplikuar teori veçanërisht pas viteve ’70 si

“mjedisi innovator” apo “klastera lokal”(Salvador dhe Chorincas, 2006).

II.1.3 Përkufizimet dhe karakteristikat e klasterit

Para se të analizohet koncepti klaster është e nevojshme të bëhet dallimi ndërmjet klasterit dhe

rrjetit, shpesh të përdorura si sinonime. Klasteri dallohet nga rrjeti si më poshtë: klasteri është

një formë rrjeti ndërorganizativ që i referohet një grupi aktorësh në një hapësirë të përcaktuar

(me karakter territorial) (Hamdouch, 2008). Më tej teoria e klasterit vendos lidhjen e munguar

ndërmjet teorisë së rrjeteve dhe konceptit të konkurrencës. Rrjeti bazohet në bashkëpunim,


15

kurse koncepti klaster në marrëdhënie bashkëpunimi dhe konkurrencë ndërmjet organizatave.

Rreth kuptimit të klasterit ka një literaturë të gjerë, ku reflektohet fakti që përkufizimet

përputhen me autorët që kanë publikuar në këtë fushë.

Origjina e klasterit rrjedh nga distrikti industrial Marshallian (1980), më vonë Becattini

përkufizon distriktin industrial si “një entitet socio-territorial i karakterizuar nga prezenca

aktive e një bashkësie personash dhe të një grupi ndërmarrjesh një një hapësirë gjeografike dhe

historike të përcaktuar” (Becattini, 1992). Nga përkufizimi konstatohet që klasteri është një

distrikt i përmirësuar (Suire, 2006).

Në fillim vitet ’90 Porter zhvilloi konceptin klaster dhe përshkrimin e fenomenve të grupimit

ndërmarrjeve. Porter përkufizon klasterin si “një grup ndërmarrjesh dhe institucionesh që i

përkasin të së njëjtës fushë, afër gjeografikisht, të lidhura dhe plotësuese ndërmjet tyre” (Porter,

1999). Gjithashtu klasteri mund të përkufizohet “një rrjet që formohet në një lokalitet të dhënë

ose afërsi ndërmarrjesh dhe institucionesh me elemente të përbashkëta, si dhe përmirësimi i

frekuencave dhe impakti i ndërveprimeve”, e thënë ndryshe si një formë organizimi në rrjetin

e territorit duke vënë theksin te lidhjet e një vendi (Largier et al., 2008).

Shkurtimisht mund të themi se klasteri është një formë rrjeti ndërorganizativ që i referohet një

grupi aktorësh në bashkëveprim me natyrë komplekse në një hapësirë të përcaktuar dhe ka

karakter territorial. Më tej koncepti klaster bazohet në koordinimin dhe konkurrencën ndërmjet

organizatave. Si rrjedhojë e bashkëveprimit, aktorët e një klasteri krijojnë avantazhe krahasuese

të qëndrueshme (Van der Yeught, 2007). Kompleksiteti i ndërveprimeve rrjedh nga krijimi i

një zinxhiri vlere i integruar territorialisht dhe mbështetur nga palë të ndryshme pjesëmarrëse

(pushteti publik, ndërmarrjet, klienti, institucionet, rrjetet sociale). Parë në aspektin ku klasteri

është përdorur në shkallë të ndryshme territoriale e përshkruar nga OCDE (Mohring, 2005;

OCDE, 2005, 2006), nga Banka Botrërore apo Unioni Europian (Projekti Innova), rezulton që

klasteri është vlerësuar si një mjet kyç që sjell dinamizëm dhe zhvillim ekonomik lokal

(Giuliani, 2005; Feldman dhe Francis, 2004). Torre (2002), thekson se klasterat janë

konsideruar sot si baza e politikave lokale apo nacionale në shumë vende si dhe ngre pyetjen

“A do të jemi të gjithë porterien (klasteri sipas Porter)?”. Klasterat nuk kanë kufij natyrorë

pasi në asnjë rast ata nuk janë ishuj të izoluar (Hamdouch, 2008; Staber, 1996), lidhjet ndërmjet

ndërmarrjeve përshkruajnë kufinjtë e strukturës së klasterit. Krijimi i një klasteri paraqet

rëndësi për qëllime shkencore, pasi analiza e klasterit përmirëson kuptimin e një procesi

ekonomik për politikëbërësit. Klasterat ofrojnë një bazë për politikat ekonomike, si një


16

platformë koordinimi dhe bashkëpunimi efikase. Klasterat variojnë sipas shtrirjes gjeografike,

përmasave, nyjave dhe forcës së lidhjeve ndëraktor. Ai përmban gjithashtu nëngrupe dhe aktorë

që konsiderohen anëtarë të shumë grupeve. Për rrjedhojë principet kryesore dhe faktorët që

përcaktojnë suksesin e klasterit janë:

➢ Lokalizimi rreth një perimetri të ngushtë aktivitetesh të specializuara në një sektor, një

teknologji apo një treg i veçantë.

➢ Ndërveprimi dhe koordinimi midis aktorëve të klasterit.

➢ Efektet e klasterit reflektohen në përmirësimin e performancës së ndërmarrjes dhe

impaktin në mjedisin lokal.

Sipas Dambron (2008), faktorët kryesorë që përcaktojnë suksesin e klasterit janë:

➢ Aplikimi i strategjisë së përbashkët të zhvillimit ekonomik në koherencë me strategjinë

globale të territorit.

➢ Përqendrimi i teknologjive të destinuara në tregje me potencial të lartë rritje.

Ndërsa Durey (2016), shkon më tej duke klasifikuar si faktorë suksesi të një klasteri.

➢ Një vizion dhe qëllim i përbashkët që kanë kuptim për grupin e ndërmarrjeve dhe që

mundësojnë të fokusohen rreth asaj çfarë është më e rëndësishme për projektet turistike

territoriale.

➢ Një organizim që mbështetet tek “liderët” e çdo sektori me qëllim garantimin e

përfaqësimit dhe forcën e mesazhit, për të mobilizuar burimet financiare (anëtarësimi) dhe

teknike (kompetencat) private.

➢ Një funksionim sipas “projektit” me qëllim dhënien prioritet të projekteve, për të

lehtësuar implikimin e të gjitha palëve pjesëmarrëse, për të konkretizuar synimet.

➢ Drejtues që variojnë sipas funksioneve, detyrave.

➢ Një organizatë mbështetëse për të plotësuar nevojat për burime financiare, për të

sjellë burime teknike dhe logjistike, por gjithashtu dhe burime njerëzore të kualifikuara.

II.1.4 Suksese empirike të klasterit

Në Amerikë, rasti i Silicon Valley përfaqëson për kërkuesit shkencor një shembull tipik të

zhvillimit rajonal (Suire, 2006). Silicon Valley nuk është krijuar në një ditë. Në rajonin e San


Francisco janë nevojitur dhjetëra vite kërkimi, shkëmbime teknologjike ndërmjet

universiteteve amerikane dhe ndërmarrjeve të specializuara veçanërisht në telekomunikacion

me qëllim që studentët e shkëlqyer të mundnin të prodhonin inovacionin e nevojshëm sa i

përket funksionimit dhe tregtimit të kompjuterëve të parë personal, duke u bërë kështu

promotor të zhvillimit informatikës. Në përfundim u nevojit një shekull histori para se Silicon

Valley të shfaqej në skenën botërore.

Rasti i Nokia4 ilustron gjithashtu një arritje tjetër të klasterit, konkretisht kompania u fokusua

në aplikimin e marrëdhënieve të bashkëpunimit teknik dhe nënkotraktimit në nivel lokal.

Mund të citojmë gjithashtu distriktin Italian: Lombardinë për bioteknologjinë, Piemonten për

telekomunikacionin, Emilie-Romangne për teknologjinë e lartë dhe mekanikën e avancuar. Në

të njëjtën logjikë, konstatojmë gjithashtu Kompetenznetze gjermane që kanë si qëllim vënien

në rrjet aktorët e ndryshëm që punojnë në të njëjtën fushë kompetencash: ndërmarrjet, institutet

e kërkimit dhe universitetet si dhe ofruesit dhe investitorët financiarë. Si rezultat i kësaj

iniciative u grupuan 450 ndërmarrje të mëdha, 6000 NMV, 1600 institute kërkimi dhe formimi

si dhe 1000 ofrues shërbimesh.

II.1.5 Limitet dhe kritikat të klasterit

Mangësitë në përcaktimin teorik të konceptit klaster, veçanërisht për sa i përket përcaktimit të

aktorëve dhe limiteve gjeografike, përbën një problem dhe e bën të vështirë krahasimin dhe

evoluimin e performancës ekonomike të klasterave botëror. Elasticiteti i konceptit për sa i

përket aspektit gjeografik ose marrëdhënieve industriale midis aktorëve e bën punën

statistikore të vështirë dhe pengon përdorimin e njësive të caktuara territoriale. Klasteri ka një

varietet të lartë përdorimi, interpretimi dhe aplikimi aq sa humbet sensin e tij. Në realitet

shumë pyetje mbeten pa përgjigje: limitet gjeografike të klasterit? Çfarë përqendrimi

gjeografik dhe çfarë densiteti hapësinor duhet arritur që të realizohet procesi i vënies në rrjet?

A ka një nivel minimum gjeografik? Si organizohen ndërmarrjet ndërmjet tyre brenda një

klasteri? Si duhet të organizohen aktorët e klasterit (kërkimi, formimi, institucionet) në raport

me klasterin?

II.1.6 Emergjenca e klasterit: perspektiva evolucioniste dhe ndërhyrëse (intervenuese)

Krijimi i klasterit nëpërmjet mekanizmave vullnetar apo nxitjes nga pushteti publik është një

çështje me interes për kërkuesit e fushës. Analiza e faktorëve influencues në krijimin dhe

zhvillimin e klasterit realizohet nëpërmjet modelit qeverisës.

4 Kompani multinacionale telekomunikacioni finlandeze.

17


18

Politikat në favor të klasterit janë bërë një ndër prioritetet madhore të politikave publike të

inovacionit dhe zhvillimit rajonal. Kapacitetet për të iniciuar dhe kontrolluar zhvillimin e

klasterave janë të diskutueshme pasi heterogjeniteti i aktorëve pjesëmarrës në rrjet mund të

pengojë bashkëpunimin ndërmjet tyre. Kjo pengesë mund të mënjanohet nëpërmjet aplikimit

të një modeli qeverisjeje. Qeverisja mundëson modele zhvillimi të klasterit si më poshtë:

Perspektiva evolucioniste i konsideron klasterat si rezultante e mekanizmave spontan dhe

natyral e adaptuar me tregun dhe ndryshimin teknologjik. Zhvillimi i tyre është i lidhur me

fenomene natyrore dhe endogjene të pakontrollueshme (Ketels, 2003).

Sipas kësaj rryme ndërhyrja publike konsiderohet e panevojshme, joefikase dhe frenuese në

raport me zhvillimin e klasterit që duhet projektuar si proçes dhe jo si prodhim i një politike

ose ndërhyrjeje të jashtme (Rosenfeld, 2001).

Në një pjesë të rëndësishme të literaturës (Krugman, 1995; Cooke dhe Morgan, 1998;

Rosenfeld, 2003; Enright, 2000; Rosenfeld, 2001), që mbështetet në të dhëna empirike,

nënvizohet se klasterat krijohen dhe strukturohen bazuar në vendimmarrje private lokalizimi

dhe krijimi të lidhjeve dhe ndërveprimeve sociale, por gjithashtu dhe me perceptimin e

objektivave dhe interesave të përbashkëta. Sipas Rosenfeld (2001), pjesa më e madhe e

klasterave në USA (aktualisht më aktivët) janë krijim nga aktorët privat me objektiva dhe

interesa të përbashkëta me vlerë lidhjesh dhe ndërveprimesh ndërmjet tyre. Për Bianchi dhe al.

(1997), eksperienca italiane tregon që praktikisht asnjë klaster apo distrikt nuk është krijuar si

rezultat i një program veprimi specifik. Sipas Rosenfeld (2001), si dhe O’Gorman dhe

Kautonen (2004) dhe Feldman dhe al. (2005), të gjitha klasterat dhe në përgjithësi të gjitha

grupimet e aktiviteteve mbështeten në prezencën e një grupi burimesh kyç në të cilat autoritetet

publike janë të përfshira minimalisht (Favoreau, 2007).

Aktiviteti sipërmarrës, krijimi i ndërmarrjeve, shpërndarja dhe trajnimi i sipërmarrësve më

dinamik, përbëjnë faktorët kryesorë të zhvillimit të klasterit. Vetëm në rastet e një tregu të

papërsosur, ose në rastin e mungesës së kapacitetit të tyre për t’u furnizuar me elemente vitale

për zhvillimin e klasterit, mund të justifikohet ndërhyrja publike që është e përkohshme dhe e

limituar (Favoreu et al., 2008, Newlands, 2003).


19

Limitet operacionale të politikave publike mund të kenë këto vështirësi:

1. Përcaktimi i impaktit të performancës,

2. Përcaktimi i ndërhyrjeve publike,

3. Përcaktimi organizativ, gjeografik, industrial dhe institucional për sa i përket klasterit

(Martin dhe Sunley, 2003).

Perspektiva konstruktive pranon një ndërhyrje të jashtme, veçanërisht publike në procesin

emergjent të zhvillimit të klasterit si rezultat i papërsosmërisë së tregut, dobësive në furnizimin

e të mirave dhe shërbimeve publike themelore. Ky mosfunksionim sistematik rezulton nga një

papërshtatshmëri midis pritjeve dhe interesave të institucioneve dhe aktorëve lokal (Andersson

et al., 2004).

Autorët mbështeten në shembuj dhe eksperienca të praktikuara për të konfirmuar nga njëra anë,

që është e mundur të krijohet një klaster me të gjitha pjesët dhe në afate relativisht të shkurtra

dhe nga ana tjetër institucionet publike mund të luajnë një rol kyç në fazën e krijimit dhe

institucionalizimit të klasterit.

Politikat publike janë të strukturuara dhe të fokusuara rreth dy karakteristikave themelore të

rrjetit:

1. Afërsia gjeografike dhe përqendrimi i një diversiteti organizatash (firma, qendra

kërkimore, universitete).

2. Lidhjet, bashkëveprimi dhe ndërveprimet që zhvillohen ndërmjet aktorëve.

Efikasiteti i politikave publike në favor të klasterit varet nga dinamika e rrjeteve dhe faktorëve

që ndikojnë në zhvillimin e tyre (Brenner, 2004). Një nga mënyrat për të treguar rolin e

politikave publike në zhvillimin e klasterave është të merret në konsideratë cikli i jetës së

klasterave si dhe nevojën për ndërhyrje në stade të ndryshme. Procesi i evoluimit të klasterit

kryesisht është i kushtëzuar nga disa faktorë si zhvillimi teknologjik, evoluimi i strukturës së

marrëdhënieve si dhe numri i ndërmarrjeve të specializuara prezente në territor. Këta element

shfaqen në të njëjtën kohë si indikator dhe përcaktues të zhvillimit të klasterit. Për rrjedhojë,

dinamika e lidhjeve dhe e ndërveprimeve brenda një klasteri përcaktohet zhvillimi teknologjik

i tregut dhe industrisë së cilës i përkasin firmat. Etapat e ndryshme të ciklit të zhvillimit të

klasterit vlerësohen nëpërmjet ciklit të jetës së teknologjisë dhe të tregut.


20

Autorët (Rosenfeld, 2003, Swann, 1998) dallojnë katër faza zhvillimi të ciklit të jetës klasterit:

- Klasterat embrional (etapa fillestare e zhvillimit, konstatohen mungesë lidhjesh dhe

ndërveprimesh)

- Klastera me perspektivë rritjeje

- Klastera të maturuar (vështirësi për tu rritur)

- Klasterat në rënie

Në varësi të fazës së ciklit të jetës së klasterit merr formë dhe ndërhyrja publike, e cila mund

të përqendrohet në zhvillimin dhe promovimin e produktit në tregje të reja si dhe mbështetje

në marketingun e ndërmarrjeve. Aktorët publik kanë një përgjegjësi të lartë për sa i përket

aksioneve të promovimit, marketingut dhe krijimit të një imazhi dhe vetëdije kolektive. Qëllimi

final është të krijohet njohje e jashtme dhe të zhvillohet brenda mjedisit lokal një identitet dhe

një ndjejnë përkatësie e përkthyer në artikulimin e një vizioni dhe të një strategjie të përbashkët

(Favoreu et al., 2008).

Një rrymë e tretë e ndërmjetme e quajtur «reengineering» pranon që tregu dhe aktorët privat

janë vektorët kryesorë të emergjencës së rritjes dhe organizimit të klasterave, si dhe politikat

publike mund të luajnë rol të rëndësishëm në mbështetje të konsiderueshme. Kjo rrymë

justifikon ndërhyrjen modeste dhe në disa faza të zhvillimit të klasterit. Roli i institucioneve

publike bëhet indirekt dhe periferik.

Çështjet në vijim trajtojnë destinacioni turistik sipas një strukture të veçantë të rrjetit: klasteri

i turizmit.

II. 2 Turizmi dhe destinacioni turistik

Para viteve ’50 sektori i turizmit funksiononte në mënyrë të fragmentuar. Të gjithë aktorët

(hotelet, transportet, agjentët e udhëtimeve, agjencitë turistike) punonin të pavarur nga njëri-

tjetri. Hotelet operonin me shtretër për natë, kurse kompanitë ajrore me vende.

Në mes viteve ’50 zhvillimi i operatorëve turistikë e modifikoi sektorin, duke kaluar nga një

menaxhim i ndarë në aktivitete në një menaxhim të integruar të aktiviteteve, si p.sh. hotelet

filluan të ofronin shërbime sekretariati apo salla pune. Kompanitë e transportit propozuan

rezervim hoteli dhe shërbime sigurimi shëndetësor. Vitet ’80 shënuan rritjen dhe integrimin e

mëtejshëm të shërbimit turistik, konkretisht kompanitë ajrore ofruan një paketë shërbimesh

rreth udhëtimit (makina me qira, siguracion shëndetësor, shërbim mjekësor). Në vitet ’90


21

turizmi u kthye në “fenomen kompleks, duke sjellë nevojën për rrjetëzim lokal ose

rajonal”(Lazzeretti dhe Petrillo, 2006) për rrjedhojë përfshirjen e aktorëve privat dhe publik

(Kerr, 2003).

Si rezultat i ritmeve të rritjes së shpejtë, turizmi vlerësohet si një motor thelbësor i rritjes socio-

ekonomike ku të ardhurat në valutë në sektorin e turizmit i tejkalojnë ato të industrisë së naftës,

agroushqimore apo automobilistike (OMT, 2007). Po si përkufizohet turizmi?

Përkufizimet rreth konceptit të turizmit janë të shumta dhe ndan kërkuesit.

OMT dhe CNU (2000), e përkufizojnë turizmin si “aktivitete të kryera nga personat gjatë

udhëtimit të tyre dhe qëndrimit në një vend jashtë mjedisit rezidencial për një periudhë që nuk

kalon një vit, për qëllime rekreative, për biznes ose motive të tjera”.

Sipas Boyer (2003) “turizmi është një sektor shërbimesh, nuk transformon lëndën e parë si uji,

ajri, dëbora, nuk transporton produkte, prandaj për këtë turisti si konsumator zhvendoset në

destinacion” (Demen-Meyer, 2005).

Fabry dhe Zeghni (2012) e përcaktojnë turizmin si “sinonim i zhvillimit ekonomik, gjenerues

të aktiviteteve direkte dhe indirekte, por që nuk kanë vëmendjen e duhur për studim nga

inteligjenca ekonomike dhe territoriale”.

Ndërsa Yace (2014) e përcakton turizmin si “një grup aktivitetesh të kryera nga turistët”.

Turizmi vendas i referohet lëvizjeve të rezidentëve brenda kufijve nacional, ndërsa turizmi

ndërkombëtar çon në lëvizjen jashtë kufijve nacional.

Koncepti i turizmit i referohet migrimit të përkohshëm të personave nga një vend gjeografik

në tjetrin për aktivitete të kohës së lirë ose për tregti. Turisti është një person që udhëton dhe

qëndron jashtë mjedisit ku jeton për të paktën një natë, por më pak se një vit ku motivimi

kryesor i udhëtimit nuk është pagesa brenda vendit të vizituar (Yace, 2014).

Nga përkufizimet e cituara kuptohet që turizmi grupon aktivitete dhe aktorë heterogjen ku

përfshihen:

së pari, aktivitete ekonomike që kanë si qëllim të prodhojnë dhe të shesin udhëtime dhe

produkte turistike;

së dyti, grupe sociale me karakteristikat e tyre kulturore e fizike, që shërbejnë si atraksion

turistik

së treti, institucione shtetërore që rregullojnë sjelljet tregtare si dhe eksternalitetet sociale

të lidhura me këtë aktivitet.


22

Duke veçuar pengesat, si formalitetet administrative (viza), faktorët gjeopolitik (terrorizmi,

kriza politike) dhe sanitar (vaksinat, epidemitë), perspektivat e zhvillimit të turizmit duken

thuajse të palimituara. Prandaj konkurrenca është rritur pas viteve ‘90 si rrjedhojë e

emergjencave të reja të destinacioneve atraktive në vendet me kosto të ulët të fuqisë punëtore

dhe qasjes në transportin ajror. Për këtë arsye, destinacionet evropiane nevojitet të kërkojnë

burime të reja në avantazhe konkurruese, ku firmat duhet të fokusohen në strategjinë e

diferencimit dhe të reduktimit të kostove (Porter, 1986). Ky proces është i komplikuar në

fushën e turizmit, si rezultat i një mjedisi konkurrues të fragmentuar dhe heterogjenitetit të

burimeve. Për rrjedhojë lind e nevojshme të merret në konsideratë zinxhiri i vlerave turistike

në nivel agregat të një destinacioni, sesa të njësive që e përbëjnë atë (Van der Yeught, 2010).

Heterogjeniteti i burimeve ndërmjet destinacioneve është një burim avantazhi konkurrues, por

për të qenë i qëndrueshëm duhet t’i rezistojë dhe t’i bëjë ballë konkurrencës (Barney, 1991).

Në funksion të rritjes së konkurrueshmërisë duhet bërë lidhja territor-turizëm si “dyshe të

pandashme”. Në këtë aspekt territori dhe bukuritë e tij (de Grandpré, 2007), paraqesin një

burim për destinacionin turistik (Lozato-Giotart dhe Balfet, 2012), si dhe vënien në

marrëdhënie të vendit me hapësirën për të formuar territorin si një destinacion.

Turizmi karakterizohet nga burime që nuk mund të kontrollohen të lidhura me aktivitete si

banimi, pronësinë, shtetësinë, që u referohen problematikave të të mirave të përbashkëta dhe

interesit të përbashkët. Prandaj turizmi ka impakt në aktivitete të tjera dhe në zhvillimin lokal,

gjithmonë kjo e ankoruar me territorin. Qeverisja territoriale përfshin aktorët privat dhe publik,

veçanërisht pushtetin lokal. Ky i fundit luan rol të rëndësishme në sistem për shumë arsye: ka

një funksion turistik legal që nënkupton përcaktimin e një politike turistike, marrjen në

konsideratë të interesit të përbashkët, si pritjen dhe informimin e vizitorëve dhe përgjegjësinë

për të mirën e përbashkët, që është imazhi i territorit. Pushteti lokal mbështet sektorin e turizmit

nëpërmjet rritjes dhe zhvillimit të infrastrukturës, ofrimit të shërbimeve të cilat sektori privat i

vetëm shpesh nuk mund t’i sigurojë. Rregullimi i urbanizmit dhe politika lokale, për sa i takon

sektorit të aktiviteteve (bujqësore, pyjore, kulturore), janë të gjitha funksione në lidhje të

drejtpërdrejta ose jo me aktivitetin e turizmit. Si rrjedhojë e bashkëveprimit të aktorëve, turizmi

mund të bëhet një faktor i rëndësishëm i zhvillimit ekonomik me një impakt socio-ekonomik

të rëndësishëm, si në planin rajonal ashtu edhe në atë lokal të një vendi që ka potenciale

zhvillimi të aktivitetit të turizmit. Në nivel rajonal turizmi është një aktivitet kompleks në

shumë aspekte ashtu siç janë edhe vetë rajonet (ndarja sipas karakteristikave gjeografike apo


23

ndarja territoriale). Në nivel lokal, përveç të tjerave duhet theksuar që në kushte të caktuara

turizmi mund të favorizojë zhvillimin e hapësirave rurale nëpërmjet efekteve pozitive direkte

apo indirekte. Impakti ekonomik dhe social i turizmit konsiston në rritjen e të ardhurave për

vendin pritës, krijimin e vendeve të reja të punës turistike, kryesisht që kanë të bëjnë me

akomodimin dhe ushqimin, si dhe në shumë sektorë që janë të lidhur indirekt me të si bujqësia,

telekomunikimi dhe ndërtimi. Rritja intensive e peshës së turizmit në ekonominë e një vendi

sjell nevojën për diversifikim të destinacioneve me qëllim rritjen e konkurrueshmërisë kundrejt

destinacioneve të tjera. Si rezultat i fenomenit të globalizimit kërkesa turistike ka pësuar

ndryshime të forta, si dhe destinacionet turistike janë gjithnjë e më të hapura. Prandaj lind

nevoja për një marrëdhënie të re e vendit me hapësirën me qëllim krijimin e një territori si një

destinacion turistik.

Destinacioni është baza ku zhvillohet dhe përqendrohet produkti turistik. Sipas Baggio (2007),

destinacioni materializon njësinë bazë për analizën e aktiviteteve turistike.

Një ndër elementët që ndihmon të kuptojmë më qartë destinacionin është të përcaktohet

struktura e destinacionit ku një rëndësi e madhe i kushtohet kategorizimit hapësinor të

destinacionit. Strukturë konsiderohet qasja tek burimet e vlefshme në një rajon dhe ekzistenca

e kufijve gjeografik dhe administrativ. Në këtë kontekst destinacioni përcaktohet nga kufijtë

administrativ, anëtarësimi në një shoqate apo organizate të caktuar, marrëdhëniet e varësisë të

cilat përfshihen tek struktura klasike e destinacionit.

Sipas, Kadri (2011), destinacioni turistik është një “grup projektesh të marra si përpjekje të

qëllimshme dhe me interes për aktorët që ndërhyjnë në ndërtimin e një destinacioni” (Guinand

dhe Jolly, 2013).

Ndërsa literatura me origjinë institucionale përkufizon destinacionin turistik si një hapësirë

gjeografike relativisht e qëndrueshme me një nivel autonomie vendimmarrëse dhe me

karakteristika atraktive për vizitorët e huaj, të cilëve iu ofrohen produkte (Commission

Européenne, 2000; OMT, 2004).

Destinacioni turistik duhet parë si një vend gjeografik me kufij që shtrihen në nivel qyteti,

rajoni, ishulli ose deri dhe në nivel kontinenti (Bornhorst et al., 2010).

Një destinacion turistik përkufizohet në të njëjtën kohë si “atë se çfarë turistët kërkojnë të

arrijnë si vend qëndrimi – si sistem oferte që i përgjigjet lokalisht nevojave të tyre” (Marsat et

al., 2010).


Si sistem oferte destinacioni mbështetet në aktorë të ndërvarur, çfarë sjell edhe nevojën e

koordinimit. Në fakt, e gjithë praktika e turistëve krijon ndërvarësinë de fakto të shërbimeve të

ndryshme, që kërkon një koordinim ndërmjet aktorëve nëse njihen dhe duan të optimizojnë

këtë ndërvarësi. Në këtë rast është e mundur një analogji ndërmjet sistemit të ofertës dhe

ndërmarrjes (Marsat et al., 2010).

Një destinacion konsiderohet pothuaj si një ndërmarrje e përbërë nga një numër i madh

aktorësh autonom privat, por edhe publik, ofrues të shumtë të turizmit, shërbimet publike (zyrat

e turizmit) ose menaxhimi p.sh. i një zone të skive ose ngjitjeve (Tremblay, 1998). Për rrjedhojë

nevojitet sensibilizimi dhe mobilizimi i të gjithë aktorëve të territorit, pasi të gjithë janë të

rëndësishëm për aktivitetin turistik (Marsat, Brault, Dazet et al., 2009). Gjithashtu destinacioni

duhet të marrë në konsideratë faktorët territorial që përbëjnë pjesën më të madhe të shërbimit

turistik ose në mbështetje të shërbimit turistik në kuptimin e teorisë së shërbimeve (Eiglier dhe

Langeard, 1987).

Çështja e strukturimit të organizimit të një destinacioni në shkencën e menaxhimit vlerësohet

nga menaxhimi strategjik. Studimet rreth menaxhimit të një destinacioni turistik e konsiderojnë

destinacionin si një shërbim i ofruar, nisur nga vënia në rrjet e aktorëve të ndërvarur.

Ndërvarësia e aktorëve trajtohet në disa aspekte.

Nga njëra anë destinacioni është i përbërë nga një numër i madh organizatash heterogjene dhe

autonome, private dhe publike: ofrues të shumtë të turizmit (hotele, ndërmarrje transporti, muze

etj.), shërbimet publike, informacioni dhe promocioni (zyrat e turizmit, zyra rajonale e turizmit)

ose menaxhimi i turizmit të biznesit (Huron dhe Spindler, 2003). Nga ana tjetër menaxhimi i

një destinacioni kërkon sensibilizimin dhe mobilizimin e pothuajse të gjithë aktorëve të

territorit (Marsat et al., 2008). Vendimet e marra nga aktorët e disa destinacioneve për të hartuar

strategjinë e tyre në perspektivë të një zhvillimi turistik të qëndrueshëm mund të shihet si

vullneti për të krijuar kompetenca të reja qendrore me prioritet turizmin e qëndrueshëm.

Kjo analizë është veçanërisht e adaptuar në destinacionin turistik që siguron rritjen e tij bazuar

në një sistem burimesh atraktive, shpesh me origjinë natyrore dhe kulturore. Me qëllim

garantimin e zhvillimit nga turizmi, një destinacion duhet të jetë në gjendje të përfitojë nga

efektet pozitive të këtij aktiviteti duke limituar efektet negative. Prandaj, të vendosësh aktorët

e turizmit (aktorë direkt, indirekt, institucione, administratë) në qendër të analizës së fenomenit

turistik është e rëndësishme, nëse tentohet të futet logjika e funksionimit të turizmit si një

sistem.

24


25

II.2.1 Karakteristikat e një destinacioni atraktiv turistik

Zhvillimi i vrullshëm kohëve të fundit i sektorit të turizmit ka sjellë nevojën e vlerësimit të

atraktivitetit të një destinacioni turistik me qëllim diferencimin nga destinacionet e tjera dhe

rritjen e konkurrueshmërisë. Atraktiviteti turistik është kompleks pasi merr në konsideratë në

të njëjtën kohë turistët dhe ndërmarrjet turistike me fokus prodhimin/ofrimin e shërbimeve.

Megjithatë atraktiviteti i një destinacioni nuk duhet parë ndarazi nga problematikat e

përgjithshme të atraktivitetit të një territori.

Çështja e atraktivitetit në sektorin e turizmit konsiston në artikulimin e veprimeve të aktorëve

heterogjenë, duke favorizuar bashkëpunimin e tyre me qëllim garantimin e zhvillimit të

qëndrueshmëm. Në këtë aspekt duhet vlerësuar edhe atraktiviteti i një destinacioni turistik.

Tradicionalisht një destinacion është atraktiv nëse është në gjendje të tërheqë turistë. Gjithashtu

është një nocion kontabël i shprehur në terma të ardhjes, qëndrimit dhe shpenzimeve të

gjeneruara nga turistët. Atraktiviteti përcakton performancën e një destinacioni. Përkufizimi

tradicional i atraktivitetit është i pamjaftueshëm për tri arsye:

• Atraktiviteti është një nocion relativ në një botë konkurruese dhe të hapur ku

destinacionet janë në konkurrencë ndërmjet tyre;

• Atraktiviteti është një nocion i përkohshëm, pasi aktorët përshtatin “angazhimin e tyre”

me territorin dhe horizontin e tyre strategjik (afatshkurtër, afatmesëm, afatgjatë);

• Një destinacion duhet të jetë i orientuar nga “turistët”, por nuk duhet të neglizhojë

rezidentët e saj.

Përkufizimi tradicional nuk është i plotë pasi atraktiviteti nuk është një rezultat kontabël, por

produkt i një procesi të vënies në sinergji të aktorëve heterogjenë (ndërmarrje, autoritete

lokale). Për rrjedhojë, atraktiviteti kontribuon në vlerësimin e zgjedhjes strategjike dhe

lokalizimin e aktorëve. Prandaj një destinacion është atraktiv nëse:

Së pari, destinacioni disponon një portofol burimesh natyrore dhe/ose të krijuara të

krahasueshme me avantazhin krahasues. Me burime natyrore kuptohen të gjitha asetet e lidhura

me hapësirën turistike dhe peizazhin, me trashëgiminë historike, artistike, kulturore dhe

natyrore. Këto karakteristika paraqesin për destinacionin një karakter unik, autentik dhe

vështirësisht të imitueshëm. Këto burime shërbejnë si bazë specializimi për aktorët dhe

destinacionin (turizmi malor, urban, termal, rural, ujor, kulturor, biznesi). Evidentimi i veçorive


26

natyrore të një destinacioni në funksion të atraktivitetit nuk është i plotë nëse nuk merren në

konsideratë edhe burimet njerëzore, të cilët paraqesin një faktor kyç për zhvillimin dhe

shfrytëzimin e burimeve natyrore, si dhe pritjen e turistëve. Infrastruktura si transporti, hotelet,

rregullimi, zhvillimi i zonave turistike përbëjnë gjithashtu një faktor kyç në rritjen e

atraktivitetit të një destinacioni turistik.

Së dyti, një destinacion duhet të jetë në gjendje të konceptojë dhe zhvillojë një politikë

konkurruese me orientim krijimin e vlerës së shtuar. Çmimi i shoqëruar me cilësi në shërbimin

e ofruar, është bërë një element dallues i konkurrencës ndërkombëtare, prandaj një destinacion

atraktiv duhet ta aplikojë si politikë strukturore dhe konkurruese në industrinë turistike. Qëllimi

është të rritet avantazhi krahasues te turistët dhe të mobilizohen aktorët e tu

KLASTERI I TURIZMIT DHE ATRAKTIVITETI TERRITORIAL. RASTI I...

Documents

6 2 klasteri

FAKULTETI I SHKENCAVE NATYRORE DHE SHKENCAVE … · 1050 Platoni dhe teoria e tij e njohjes ... 1200 Si të mësojmë rreth sociologjisë së turizmit dhe zhvillimit të qëndrueshëm-

MINISTRIA E TURIZMIT DHE MJEDISIT MINISTRI ......informacione për politikat ekonomike qeveritare dhe administrimin financiar; c) çdo shkak tjetër, në përputhje me specifikat konkrete

Edicioni 4 3-4 Prill, 2020 - Expocity Albania · dhe një sektori turizmi në rritje, këtë vit, me mbështetjen e Ministrisë së Turizmit dhe Mjedisit dhe Agjencisë Kombëtare

Kreu v problematikat e stome dhe e ardhmja e zhvillimit te turizmit ne shqiperi dhe mal te zi

P.6 Zhvillimi ekonomik lokal dhe turizmit · (Rritja e vlerës së territorit si destinacion turistik, duke forcuar identitetin e saj unik kulturor, social, mjedisor e ekonomik dhe

STRATEGJIA TERRITORIALE E NJËSISË VENDORE · PDF file3.2.4 Tregu i Punës dhe Struktura e tij ... propozime ne fushen e Zhvillimit të Turizmit dhe Ekonomise ... ISKSH Instituti

MINISTËR SHTETI PËR INOVACIONIN DHE … · 5.7.4 Sistemi i gjurmimit të barnave mjekësore (Track and Trace) ... LISTA E AKRONIMEVE MZHUT- Ministria e Zhvillimit Urban dhe Turizmit

KLASTERI I TURIZMIT DHE ATRAKTIVITETI TERRITORIAL. RASTI I ... · miliardë lekë, ekuivalente me 10.8 % të PBB (Produktit të Brendshëm Bruto) 2. Sektori i turizmit është kompleks

PROGRAMI QEVERISËS 2017-2021Z. Blendi Klosi - Ministër i Turizmit dhe Mjedisit ... Me projektin e Rilindjes Urbane dhe planet e reja të zhvillimit urban, sot qytetet kanë një

Statistički klasteri

Analiza socijalnih mreža Klasteri u realnim mrežamarti.etf.bg.ac.rs/rti/ms1asm/materijali/6 - ASM - Klasteri... · 2017. 11. 27. · Uobičajeno klasteri (komune) u mrežama se

REPUBLIKA E SHQIPËRISË MINISTRIA E TURIZMIT, …shtetiweb.org/wp-content/uploads/2014/06/Strategjia-e-Turizmit-2007-2013.pdf · marketingu dhe promovimi i turizmit brenda dhe jashtë

UNIVERSITETI ALEKSANDËR MOISIU FAKULTETI …uamd.edu.al/new/wp-content/uploads/2013/01/Ndikimi-dhe-Zhvillimi-i-Turizmit-ne... · turizmit kanë ndikuar një sërë faktorësh të

Mbi turizmin në Tiranë dhe promovimin e tij · Ky pyetësor organizohet nga Bashkia e Tiranës dhe ka për qëllim evidentimin e cilësisë e turizmit dhe promovimin e tij në Tiranë

Klima e Investimeve dhe Formalizimi ne Sektorin e Turizmit · Klima e Investimeve dhe Formalizimi ne Sektorin e Turizmit Sekretariati Këshilli i Investimeve ... Sjellja/Etika Pa

tema e doktoratures e redaktuar · PDF fileHistoriku i zhvillimit të turizmit dhe llojet e turizmit. ... DRSSH Drejtoria e Sigurimeve shoqërore ISSH Instituti i Sigurimeve Shoqërore

Ministria e Turizmit dhe Mjedisit STRATEGJIA KOMBËTARE … · Marketingu (promovimi i Shqipërisë si destinacion i turizmit gjithëvjetor), 4. Investimet private dhe publike dhe

PROFILI I SEKTORIT TË TURIZMIT · 1 Kriteret e përzgjedhjes janë bazuar në: numrin e operatorëve turistik, numri i ngjarjeve turistike dhe kulturore, pasuria dhe potenciali natyror,

PROFILI I SEKTORIT TË TURIZMIT - kiesa.rks-gov.net · dhënat e ATK-së: hotele dhe motele me restorant, hotele dhe motele pa restorante, restorante, bare, transportit hekurudhor,