KLASTERI -POJAM, VRSTE, KARAKTERISTIKE

VERICA BABIĆ

EKONOMSKI FAKULTET KRAGUJEVAC

Virtual incubator programme for SME'sProject funded by EU. A project implemented by Bussiness Innovation Center ltd

Kragujevac

2Lana Hopkinson

POJAM KLASTERA

KONCEPT KLASTERA JE UVEO PORTER, MADA SE O SAMOJ POJAVI POVEZIVANJA PREDUZEĆA JEDNE PRIVREDE RASPRAVLJA MNOGO RANIJE.

U POSLEDNJOJ DECENIJI PROŠLOGA VEKA, ZABELEŽENE SU MNOGE TEORIJSKE RAZRADE I EMPIRIJSKI POKUŠAJI RAZLIČITE PRIMENE OVOG KONCEPTA.

3Lana Hopkinson

POJAM KLASTERAKLASTERI SE DANAS POMINJU U KONTEKSTU:

USMERAVANJA EKONOMSKE POLITIKE,

IZVOZNE PREDNOSTI POJEDINIH DRŽAVA,

ZATIM MAKROEKONOMSKE STABILIZACIJE,

PRIVATIZACIJE,

OTVARANJA TRŽIŠTA I

SNIŽAVANJA TROŠKOVA POSLOVANJA.

4Lana Hopkinson

PORTEROV KONCEPT ‘KLASTERA’

NA BAZI UPOREDNE ANALIZE MEĐUNARODNEKONKURENTNOSTI PORTER (1990) ZAKLJUČUJE DA VODEĆE IZVOZNE KOMPANIJE NE FUNKCIONIŠU IZOLOVANO, VEĆ KAO DEO ŠIRE GRUPE KOMPLEMENTARNIH KOMPANIJA ČIJI SU ONI USPEŠNI MEĐUNARODNI PREDSTAVNICI.

5Lana Hopkinson

6Lana Hopkinson

PORTEROV KONCEPT ‘KLASTERA’

GRUPE POVEZANIH KOMPANIJA SU NAZVANE KLASTERI, A PORTER JE U KLASTERIMA VIDEO NEKE IZVORE KONKURENTSKE PREDNOSTI:

☻RAST PRODUKTIVNOSTI BAZIRAN NA RAZMENI INFORMACIJA I KORIŠĆENJU ZAJEDNIČKIH RESURSA;

☻RAST INOVATIVNOSTI BAZIRAN NA BRZOJ RAZMENI IDEJA I TEHNOLOŠKIH ZNANJA.

7Lana Hopkinson

ŠTA JE KLASTER?GRUPA INDUSTRIJA I ORGANIZACIJA KOJE SU POVEZANE U ODNOSIMA KUPOVINE I PRODAJE, ILI KOJI DELE ISTU INFRASTRUKTURU, KLIJENTE ILI BAZU VEŠTINA I ČIJE VEZE POBOLJŠAVAJU KONKURENTSKU PREDNOST

KLASTERI PREDSTAVLJAJU GEOGRAFSKI KONCENTRISANE SKUPOVE MEĐUSOBNO POVEZANIH KOMPANIJA, SPECIJALIZOVANIH SNABDEVAČA, DAVALACA USLUGA I INSTITUCIJA POVEZANIH UNUTAR ODREĐENE OBLASTI, PRISUTNE UNUTAR NACIONALNOG TRŽIŠTA ILI REGIONA.

8Lana Hopkinson

POSTAVLJA SE PITANJE ZAŠTO SE DANASGOVORI O GEOGRAFSKI KONCENTRISANIMKLASTERIMA PREDUZEĆA?

9Lana Hopkinson

KAKO GRUPISANJE BIZNISA NA OSNOVU LOKACIJE MOŽE DA IGRA VAŽNU ULOGU U:

ERI GLOBALIZACIJE,BEŽIČNIH KOMUNIKACIJA, INTEGRISANJA RAZLIČITIH OBLIKA KOMUNICIRANJA,SVE UDOBNIJEG, BRŽEG I JEFTINIJEG TRANSPORTA,

BROJNI TEKSTOVI O INTERNET POSLOVANJU NAVODE IDEJE O PREDNOSTI VIRTUELNOG, UMESTO REALNOG KOMUNICIRANJA I SUSRETA POSLOVNIH LJUDI.

PARADOKS

10Lana Hopkinson

KONKURENTNOST MSP U KONTEKSTU GLOBALIZACIJE

MSP IMAJU NISKU STOPU OPSTANKA

OD 10 NOVIH PREDUZEĆA SAMO 3 PREŽIVI PRVU GODINU, A JEDNO OD TRI DRUGU GENERACIJU PORODIČNIH FIRMI.

SAMO 1 OD 8 PORODIČNIH FIRMI ĆE POSTATI VELIKA KORPORACIJA.

STOPA PREŽIVLJAVANJA MSP JE JOŠ MANJA ZA IZVOZNO ORIJENTISANA PREDUZEĆA KOJA SU IZLOŽENA SVE VEĆOJ KONKURENCIJI NA GLOBALNOM TRŽIŠTU.

GLOBALIZACIJA VRŠI INTENZIVAN PRITISAK NA CENE I PRIMORAVA MSP DA SNIŽAVAJU TROŠKOVE.

ZA IZVOZ JE POTREBNO OBEZBEDITI ISO CERTIFIKAT, ALI TO JE SAMO ULAZNICA ZA INO TRŽIŠTE KOJA NE GARANTUJE PRODAJU PROIZVODA I USLUGA.

11Lana Hopkinson

U RAZVOJU PROIZVODA NIJE VIŠE MOGUĆE KORISTITI STRATEGIJU“GO-IT-ALONE”.

NEOPHODNO JE RAZVITI PARTNERSTVO I SARADNJU.

KLASTERI PROMOVIŠU ISTOVREMENO I KONKURENTNOST I KOOPERATIVNOST

12Lana Hopkinson

U PRAKSI, LOKACIJA OSTAJE BITNA KONKURENTSKA PREDNOST I TEMA EKONOMSKE GEOGRAFIJE.

ZA EKONOMSKU MAPU SVETA SE KAŽE DA JE KARAKTERIŠU BROJNI, PORTEROVIM REČNIKOM NAZVANI, KLASTERI - KRITIČNA MASA PREDUZEĆA, INSTITUCIJA, UNIVERZITETA I VLADINIH USTANOVA NA GEOGRAFSKI KONCENTRISANOM PROSTORU.

13Lana Hopkinson

KLJUČNA PREDNOST KLASTERA

BLIZINA AKTERA -

NE RADI SE SAMO O GEOGRAFSKOJ, VEĆ I OKULTURNOJ I INSTITUCIONALNOJ BLIZINI IUSKLAĐENOSTI. KLASTERI IMAJU MOGUĆNOST DA RAZVIJU SVOJ SPECIFIČNI MIKS KONKURENTSKIH PREDNOSTI, BAZIRAN NA LOKALNO RAZVIJENOM ZNANJU, MEĐUSOBNIM VEZAMA, KULTURNOM NASLEĐU I DRUGIM LOKALNIM KARAKTERISTIKAMA.

14Lana Hopkinson

RAZLOZI ZA OSNIVANJE KLASTERA

EKONOMSKI (EKONOMIJA OBIMA, TRŽIŠNA SNAGA,

VEĆA ULAGANJA)PRODUŽAVANJE CIKLUSAREGIONALNA KOMPARATIVNA

PREDNOST

15Lana Hopkinson

RAZLOZI ZA OSNIVANJE KLASTERA MENADŽMENT

MENAŽMENT LOGISTIKOM RAZVIJANJE JEZGRA KOMPETENTNOSTI BOLJA INFORMISANOST

POLITIČKI INTERAKCIJA DRŽAVNE I INDUSTRIJSKE

POLITIKE LOBIRANJE

16Lana Hopkinson

KORISTI OD KLASTERA

RAST PRODUKTIVNOSTI – PRISTUP SPECIJALIZOVANIM PODACIMA, INFORMACIJAMA, INSTITUCIJAMA, RAZVOJ KOMPLEMENTARNOSTI (PROIZVODNJA, MARKETING

POVEĆANI KAPACITETI FIRME ZA INOVACIJAMA – DIFUZIJA TEHNOLOŠKOG ZNANJA I INOVACIJA

KLASTERI STIMULIŠU PORAST STOPE NOVO-FORMIRANIH PREDUZEĆA (FORMIRANJE NOVIH KOMPANIJA OD POSTOJEĆEG DELA KOMPANIJE)

17Lana Hopkinson

KORISTI OD KLASTERAVEĆA FLEKSIBILNOST U REAGOVANJU NA PROMENE U TRŽIŠNIM ZAHTEVIMA

ZA MSP – KOMBINACIJA PREDNOSTI SPECIJALIZACIJE, FLEKSIBILNOSTI I MALOG OBIMA SA KAPACITETIMA VELIKIH PREDUZEĆA

ZAJEDNIČKI TRENING, MARKETING I PROMOCIJA

18Lana Hopkinson

NASTANAK KLASTERA-LANAC VREDNOSTI

ULAZNALOGISTIKA

PROIZVODNJA IZLAZNALOGISTIKA

MARKETING I PRODAJA

SERVIS

PRIMARNE AKTIVITNOSTI

NABAVKA

RAZVOJ TEHONOLOGIJE

UPRAVLJANJE LJUDSKIM RESURSIMA

INFRASTRUKTURA PREDUZEĆA

AK

TIV

NO

ST

I P

OD

RŠ

KE

Mar

g pr

ofiti

19Lana Hopkinson

Međukompanijsko povezivanje i lanci nabavke

20Lana Hopkinson

Aktivnosti u lancu vrednosti koje se obavljaju u okviru klastera

Menadžment logistikom

Marketing/prodaja

Menadžment

Formulisanje strategije

Proizvodnja opreme

Proizvodnja

Podržavajuće usluge

Proizvod. kom. i inputa

Primenjena istraživanja

Strategijska, osnovna R&D

Broj klastera

21Lana Hopkinson

KO ČINI KLASTER?PREDUZEĆA IZ JEDNE DELATNOSTI, ALI I IZ VERTIKALNO POVEZANIH DELATNOSTI,

PROIZVOĐAČI KOMPLEMATNARNIH PROIZVODA, PROVAJDERI INFRASTRUKTURNIH USLUGA,

INSTITUCIJE KOJE OBEZBEĐUJU TRENING, INFORMACIJE, ISTRAŽIVANJE I DRUGU TEHNIČKU PODRŠKU, KAO I

POSEBNE AGENCIJE ZA USPOSTAVLJANJE STANDARDA.

KLASTERI MOGU DA UKLJUČE I PRIVREDNA UDRUŽENJA, KAO I DRUGA TELA PRIVATNIH PREDUZETNIKA KOJA IM SLUŽE ZA PODRŠKU.

Kako izgleda klaster?

Tržišta

Srž klastera

Tržišna inteligencijaPakovanje

Konsultant specijalista

Industrijski organi

Marketing /dizajn

Transportna Logistika

Istraživački instituti

Univerziteti

Koledži

Pružaoci treninga

Nadgradnja i inovativne institucije

Infrastruktura i usluge

Srodne i Pridružene industrije

23Lana Hopkinson

Tri važna pravila pri formiranju klastera

Orijentacija ka potrošaču Kolektivni pristup-grupa preduzeća Kumulativni kapaciteti

24Lana Hopkinson

Klasifikacija klasteraFAZA RAZVOJA:

embrionski, ustanovljen, zreo, opadajući

VAŽNOST (geografska) : regionalna, nacionalna ili internacionalna.

STRATEGIJA: top-down inicijativa ili klaster specifična strategija, bottom-up inicijativa ili klaster informisana strategija, industrijski klaster prema lancu vrednosti, potrošački (customer) orijentisan klaster

25Lana Hopkinson

ČETIRI FAZE U ŽIVOTNOM CIKLUSU KLASTERA

EMBRIONSKI

USTANOVLJEN

ZREO

OPADAJUĆI

26Lana Hopkinson

KLASIFIKACIJA KLASTERA

ORGANSKI KLASTER - strategija koja teži da proširi i produbi postojeću ekonomsku osnovu jednog regiona.

TRANSPLANT KLASTER - strategija gradnje klastera tako da privlači investicije.

GUSTI KLASTER - naseljavaju stotine preduzeća sa ukupnom prodajom od više stotina miliona ili milijardi dolara.

RETKI KLASTERI- nemaju ekonomsku težinu ili zato što imaju malo preduzeća ili zato što ih naseljavaju manje značajna preduzeća.

ŠIROKI KLASTERI - obezbeđuju širok asortiman proizivoda u povezanim granama.

USKI KLASTERI - su usmereni na preduzeća jedne ili malog broja grana i njihove kanale snabdevanja.

27Lana Hopkinson

DUBOKI KLASTERI - obuhvataju kompletne ili skoro kompletne kanale snabdevanja. LATENTNI KLASTERI - su oni koji imaju kritičnu masu preduzeća u povezanim granama ali još uvek nemaju razvijene međusobne veze i tokove (informacione i druge) iz kojih bi izvukli pune koristi iz zajedničke lokacije.

POTENCIJALNI KLASTERI postoje u situacijama kada su prisutni neki elementi neophodni za razvoj uspešnih klastera, ali gde ti elementi moraju biti produbljeni da bi se ostvarila puna korist od aglomeracije.

POLITIKOM VOĐENI KLASTERI aglomeracije koje nastaju primarno kao posledica vladine politike (usmerene na primer, na privlačenje stranih direktnih investicija).

KLASIFIKACIJA KLASTERA

28Lana Hopkinson

Razviti interes i participaciju

Identifikovati i definisati klaster

Izgraditi posvećenost i mehanizme za implementaciju politike

Identifikovati prioritetne izazove i akcije u odnosu na stejkholdere

Ključni elementi

STRATEGIJA RAZVOJA KLASTERA

29Lana Hopkinson

FAZE U RAZVOJU KLASTERA

SVETSKA BANKA PREDLAŽE PROCES RAZVOJAKLASTERA U ČETIRI FAZE:• PRVA FAZA: MOBILIZACIJA - STVORITI INTERESI OBEZBEDITI UČEŠĆE RAZLIČITIHNOSILACA BUDUĆIH AKTIVNOSTI U PROCESUSTVARANJA KLASTERA.• DRUGA FAZA: DIJAGNOZA – PROCENA POSLOVNIH KLASTERA KOJI POSTOJE U PRIVREDI I PROCENA EKONOMSKE INFRASTRUKTURE KOJI PODRŽAVAJU PERFORMANSE KLASTERA.

30Lana Hopkinson

FAZE U RAZVOJU KLASTERA

•TREĆA FAZA: STRATEGIJA SARADNJE - DOVOĐENJE NA ISTO MESTO STEJKHOLDERA TRAŽNJE (KOMPANIJE U BUDUĆEM KLASTERU) SA STEJKHOLDERIMA NA STRANI PONUDE (JAVNE I PRIVATNE INSTITUCIJE KOJE DAJU PODRŠKU BUDUĆEM KLASTERU) U RADNE GRUPE KOJE ĆE IDENTIFIKOVATI PROBLEME I AKTIVNOSTI NA REŠAVANJU TIH PROBLEMA.

31Lana Hopkinson

FAZE U RAZVOJU KLASTERA

• ČETVRTA FAZA: IMPLEMENTACIJA – STVARANJE POSVEĆENOSTI UNUTAR UČESNIKA RADNE GRUPE KOJA RADI NA RAZVOJU KLASTERA I REGIONALNIH STEJKHOLDERA, PODRŠKA AKTIVNOSTI I STVARANJE ORGANIZACIJE KOJA ĆE PODRŽATI IMPLEMENTACIJU PROCESA.

32Lana Hopkinson

INOVATIVNI KLASTERI

33Lana Hopkinson

FAKTORI KOJI OHRABRUJU RAZVOJ INOVATIVNIH KLASTERA1. Jaka naučna baza - Vodeće istraživačke organizacije: univerzitetski odseci,

bolnice/medicinske škole i dobrotvorne organizacije - Kritična masa istraživača- Vodeći svetski naučnici5. Preduzetnička kultura- Širenje svesti o trgovini i preduzetništvu na univezitetima i

istraživačkim institutima- Uzori ponašanja i priznavanje uloge preduzetnika- Druga generacija preduzetnika

34Lana Hopkinson

FAKTORI KOJI OHRABRUJU RAZVOJ INOVATIVNIH KLASTERA

1. Rast baze preduzeća- Napredna preduzeća u razvoju i preduzeća početnici- Zrelija preduzeća koja su uzor

2. Sposobnost da privuku ključne radnike- Kritična masa mogućnosti za zaposlenje- Imidž/reputacija kao specifičan klaster- Atraktivno mesto za život

3. Prostorije i infrastruktura- Dostupni inkubatori blizu istraživačkih organizacija- Prostorije sa laboratorijama i fleksibilnim lizing aranžmanima- Prostor za proširivanje- Dobre tranportne veze: autoputevi, železnica, međunarodni

aerodromi

35Lana Hopkinson

Faktori koji ohrabruju razvoj inovativnih klastera

1. Dostupnost izvora finansija- Špekulanti kapitalisti- “Poslovni anđeli”4. Usluge poslovne podrške i velika

preduzeća- Specijalizovani savetnici za biznis,

pravna pitanja, patente, zapošljavanje i vlasništvo

- Velika preduzeća u srodnim sektorima

36Lana Hopkinson

Faktori koji ohrabruju razvoj inovativnih klastera

2. Znanje i veštine- Obučena radna snaga - Trening kursevi na svim nivoima5. Efektivno povezivanje u mrežu

- Zajednička aspiracija da postanete klaster- Regionalna trgovinska udruženja- Zajednička oprema i infrastruktura- Česta saradnja

37Lana Hopkinson

Faktori koji ohrabruju razvoj inovativnih klastera

1. Okruženje- Nacionalna i sektorska politika podrške

inovacijama

- Fiskalno i pravno okruženje

- Podrška ekonomskih agencija za razvoj

38Lana Hopkinson

KARAKTERISTIKE I TIPOVI INOVATIVNIH MREŽA MSP

Umrežavanje MSP – vid organizacione saradnje za mobilisanje resursa i ljudskih potencijala iz većeg broja preduzeća, uz zadržavanje poslovne samostalnosti, ali uz korišćenje prednosti koje im nudi mreža.

39Lana Hopkinson

Proces inoviranja je cikličnog karaktera i ne odvija se pravolinijski. On najčešće započinje idejom o novom proizvodu, koja se zatim realizuje kroz razvoj prototipa novog proizvoda i njegovo testiranje. Nakon toga sledi proizvodnja tzv. nulte serije proizvoda koji se testiraju na tržištu, a zatim modifikuju i prilagodjavaju prema uočenim preferencijama kupaca.

Na kraju se prelazi na serijsku proizvodnju i lansiranje novog proizvoda na tržištu. Jasno je da je svaka faza izvor potencijalnih teškoća i samim tim predstavlja rizik i veliku nepoznanicu za svakog pojedinačnog investitora

40Lana Hopkinson

Faza završnih konsultacija

Faza razvoja

Faza analize i evaluacije

Kreativna faza

Faza informisanja

Faza početnih konsultacija

Predstavljanje i orijentacija

Brainstorming

Pojašnjenja i razmatranja

Razvrstavanje i komentarisanje

ideja

Procena ideja i analiza koristi

Odredjivanje prioriteta

Proces inoviranja u MSP

41Lana Hopkinson

KLJUČNI PRINCIPI ZA FORMIRANJE MREŽNE STRUKTURE

JEDINSTVENA SVRHA NEZAVISNOST ČLANOVA DOBROVOLJNO POVEZIVANJE VIŠESTRUKO LIDERSTVO INTEGRACIJA NIVOA

42Lana Hopkinson

GLAVNIH KORISTI OD UMREŽAVANJA

MSP Razmena znanja i iskustava Kombinacija komplementarnih kometentnosti Zajedničke istraživačko-razvojne aktivnosti Razvoj inovativnog okruženja i podsticanja

kreativnog duha Mobilisanje resursa i ljudskih potencijala Kombinovanje strategije vođstva troškova i

strategije diferenciranja Približavanje kupcu Minimiziranje nestabilnosti Brzo reagovanje i prilagodljivost

43Lana Hopkinson

Fokus saradnje

Tip Poslovni proces

Tržište Proizvod Cilj saradnje

Proces inoviranja

Smanjene troškova planiranja i inoviranja ili unapredjenje poslovnog process

Nastup na tržištu

Smanjenje fiksnih troškova marketinga, nastup na novim tržištima primenom strategija tržišne penetracije

Istraživanje i razvoj

Smanjenje troškova dizajniranja i razvoja novog proizvoda

Pružanje usluga

Razvoj ili unapredjenje važnih poslovnih procesa ili usluga kroz zajedničke aktivnosti

Automatizacija procesa

Smanjenje troškova planiranja i dizajniranja novih proizvoda/usluga, kao i procesa njihovog nastanka

Promovisanje brenda

Kreiranje zajedničkog proizvodnog brenda i promotivne strategije, razvoj i zajednički marketing proizvoda

Globalizacija Proizvodi/usluge, njihov proizvodni process kao i marketing aktivnosti se zajedno razvijaju i primenjuju

Tabela 1: Tipovi strategijskih ciljeva saradnje MSP

44Lana Hopkinson

TIPOVI INOVATIVNIH MREŽA MSP

MREŽE MSP ZASNOVANE NA INTEGRACIJI FUNKCIJE NABAVKE

POSLOVNE MREŽE MSP

ISTRAŽIVAČKE MREŽE

45Lana Hopkinson

Partner A

Partner EInicijator

Partner C

Partner B

KUPCI

Partner FProdaja

Partner DProdaja

R&D

Partner A

KUPCI

-

Proizvod

- Komunikacija i upravljanje

- Saradnja i razmena znanja

Partner DLider u

istraživanju

Partner C

Partner B

Partner A

Partner EInicijatorPartner B

Partner C

Partner C

KUPCI

Mreže MSP zasnovane na integraciji funkcije nabavkePoslovne mreže MSP

Istraživačke mreže MSP

46Lana Hopkinson

UTICAJNIFAKTORI

PROCES KREIRANJA ZNANJAU INOVATIVNIM MREŽAMA

REZULTATI

PRIMARNOZNANJE

ZNANJE KREIRANO

UMREŽI

KULTURA

ORGANIZACIJAI MENADŽMENT

Spremnostna sardnju

Atmosferau mreži

Vizija

Zajedničkabaza znanja

Povezivanje

Potrebnaraznovrsnost

Zajedničk rutine

ICT

Kontekst: Različiti tipoviučesnika

Uticaj

Zajedničke aktivnosti

Rezultat

47Lana Hopkinson

Klasteri u različitim zemljama

POZNATIH KLASTERA SAD U HOLIVUDU, SILIKONSKOJ DOLINI I SIJETLU (BOING), SKORO SVAKA SAVEZNA DRŽAVA IMA NEKE SVOJE SPECIFIČNO RAZVIJENE KLASTERE. KLASTERA U MINESOTI I ARIZONI.

48Lana Hopkinson

49Lana Hopkinson

50Lana Hopkinson

51Lana Hopkinson

52Lana Hopkinson

Pannon Wood and Furniture ClusterConsidering international experiences, aims of the economy development and the capabilities of the region of Western Transdanubia revealed the idea of establishing a cluster. One of the dominant industries of the region is the wood industry. There are 700 enterprises in the wood and furniture industry in this region. International experiences show that the co-operation of companies with the same scale of production significantly increase efficiency and competitiveness.

In 2001 the Pannon Wood and Furniture Cluster (PANFA) obtained the subsidy of the tender ‘Establishment of regional clusters’ (RE-1) and started its activities.

53Lana Hopkinson

First a team of experts made a survey on the need of services for the enterprises acting in the wood and furniture industry in Western Transdanubia. They made a feasibility study and the activities of the cluster are based on this study. The services of the cluster have been constantly expanded by the needs of SMEs.

In the first year (2001) 3 main goals were targeted and achieved:

1. Creating the conditions of organization and workingThe Cluster Board with 15 members was established, which is the strategic decision-maker body of the cluster. A President leads the Board. 3 Teams were created for concrete professional tasks – Marketing, Innovation and Technology, Supplier Teams The Cluster Management (2 persons) works in the frame of Enterprise Development Foundation of Zala County.2. Estimating the need of services of the enterprises in the wood and furniture industry towards the efficient functioning of the clusterThis survey determines the sequence of adaptation of different services.3. Ensuring finances for the activities of the clusterEnterprise Development Foundation of Zala County ensures finances by winning subsidies on governmental, regional, local and PHARE tenders.

54Lana Hopkinson

55Lana Hopkinson

Broj klastera prema različitim formama upravljanja transakcijama između firmi

Bro

j kl

aste

ra

Tržište Privremene koalicije

Dugoročne relacije

Hijerarhija Porodične

56Lana Hopkinson

Broj regionalnih klastera prema značaju različitih inovativnoh aktivnostiB

roj

klas

tera

Razvoj proizvoda Razvoj mašina i opreme

Mali značaj Veliki značaj

Promene u organizaciji proizvodnje

Novine u marketingu i distribuciji