KLASTERI I TURIZMIT DHE ATRAKTIVITETI TERRITORIAL. RASTI I ... · miliardë lekë, ekuivalente me 10.8 % të PBB (Produktit të Brendshëm Bruto) 2. Sektori i turizmit është kompleks

UNIVERSITETI I TIRANËS

FAKULTETI I EKONOMISË

DEPARTAMENTI MENAXHIMIT

Punim për gradën shkencore:

“DOKTOR I SHKENCAVE NË EKONOMI”

TEMA

KLASTERI I TURIZMIT DHE ATRAKTIVITETI

TERRITORIAL. RASTI I QARKUT KUKËS

Udhëheqës shkencor: Përgatiti:

Msc. Majlinda Gjana Prof. Asoc. Dr. Mimoza Manxhari

Tiranë, 2018

KLASTERI I TURIZMIT DHE ATRAKTIVITETI TERRITORIAL. RASTI I QARKUT KUKËS

i

DEDIKIM

Këtë punim ia dedikoj djalit tim, Lindit

Prindërve të mi


ii

FALENDERIME

Ky punim është produkt i një pune disa vjeçare studimore realizuar me përkushtim, por dhe me

mbështetjen e pa kursyer të disa personave të cilëve gjej rastin ti shpreh mirënjohjen.

Një falenderim shkon për udhëheqësen Prof. Asoc. Dr. Mimoza Manxhari, e cila më ka

mbështetur dhe udhëzuar në këtë proçes sa sfidues po aq edhe interesant.

Gjej rastin të falenderoj miq dhe kolegë që më kanë mbështetur nëpërmjet diskutimeve në

lidhje me qasjen e punimit si dhe inkurajimin për ta realizuar këtë disertacion.

Gjithashtu falenderoj familjen time, bashkëshortin dhe djalin tim Lindin, për mbështetjen,

mirëkuptimin dhe inkurajimin e vazhdueshëm pa të cilin nuk do të mund ta realizoja këtë

disertacion.

Një falenderim i veçantë shkon për prindërit e mi duke besuar se kam realizuar pritshmëritë e

tyre.

Majlinda Gjana

Tiranë, 2018


iii

DEKLARATË E AUTORËSISË

Unë, e nënshkruara Majlinda Gjana deklaroj që: (1) Ky punim përfaqëson punimin tim

origjinal, përveç rasteve të citimeve dhe referencave dhe (2) Ky punim nuk është përdorur më

parë në këtë Universitet apo në Universitete të tjera.

Majlinda Gjana

Tiranë, 2018


iv

ABSTRAKT

Qëllimi i këtij studimi është të hulumtojë rreth karakteristikave të strukturës së rrjetit në

përgjithësi dhe klasterit në veçanti për ofruesit e shërbimeve turistike në Qarkun Kukës në

funksion të zhvillimit klasterit, i cili ndikon në zhvillimin e sektorit në veçanti dhe zhvillimin e

qëndrueshëm të rajonit në përgjithësi.

Klasteri si një formë e veçantë e rrjetit paraqet një kuadër konceptual të rëndësishëm për të

studiuar marrëdhëniet e aktorëve të një destinacioni pasi ka karakteristika të përbashkëta me

destinacionin turistik. Për këtë të fundit marrëdhëniet ndërorganizacionale janë thelbësore për

zhvillimin e qëndrueshëm territorial. Sipas Tremblay (1998), marrëdhëniet ndërorganiza-

cionale strukturojnë rrjetin dhe përmirësojnë performancën e rrjetit duke krijuar kështu

avantazhe konkurruese.

Me qëllim evidentimin e karakteristikave strukturore të rrjetit dhe paraqitjes grafike të

marrëdhënieve ndërmjet aktorëve të sektorit turizmit në Qarkun Kukës metodologjia e

studimit fokusohet në analizën strukturore me të dhëna sasiore, sociometrike1.

Rezultatet e studimit në qarkun Kukës evidentojnë nivelin e ulët të bashkëpunimit ndërmjet

ofruesve të shërbimit turistik si dhe provojnë se klasteri i turizmit, nëse do t’i referohet

përkufizimit që kanë bërë autorët Rosenfeld, (2003) dhe Swann, (1998), ndodhet në fazën e

parë të formimit e cila quhet edhe faza embrionale. Gjithashtu provohet interesi në rritje nga

ofruesit e shërbimit turistik në këtë qark ndaj teknologjisë informacionit dhe komunikimit

pasi strukturimi në rrjet ka mundësuar rënien e kostove të transaksionit.

Fjalët kyçe: Analiza strukturore e rrjeteve, klasteri, turizmi, zhvillimi i qëndrueshëm

territorial.

1 Sociometria është metoda që mundëson evidentimin e marrëdhënieve ndërmjet individëve, aktorëve.


v

ABSTRACT

The purpose of this study is to explore the characteristics of the grid network in general and the

cluster in particular for the tourism service providers in the Kukes Region in function of the

development of the cluster, which affects the development of the sector in particular and the

sustainable economic development of the region in general.

The cluster as a special form of network represents an important conceptual framework for

studying the relationships of the actors of a destination as it has common characteristics with

the tourist destination. For the latter, cross-organizational relationships are essential for

sustainable territorial development. According to Tremblay (1998), cross-organizational

relationships structure the network and improve the performance network thus creating

competitive advantages.

In order to identify the structural characteristics of the network and graphical representation of

the relations between tourism sector actors in the Kukes Region, the methodology of the study

focuses on structural analysis with quantitative, sociometric1 data.

The results of the study in the Kukes Region highlight the low level of cooperation among

touristic service providers and prove that the tourism cluster, if it refers to the definition made

by the authors Rosenfeld, (2003) and Swann (1998), is located in the first stage of formation

which is also called the embryonic stage. It also proves increased interest from tourist service

providers in this circuit to information and communication technology as networking has

enabled transaction costs to fall.

Key words: Structural analysis of networks, cluster, tourism, sustainable territorial

development.

1 Is a method that enables the identification of relationships between individuals and actors.

Tabela e Përmbajtjes

DEDIKIM FALENDERIM

DEKLARATËAUTORËSIE ABSTRAKT

KAPITULLI I .......................................................................................................................... 1

HYRJE ...................................................................................................................................... 1

I.1 Formulimi i problematikës............................................................................................. 3

I.2 Qëllimi i studimit ............................................................................................................. 4

I.3 Objektivat e kërkimit. ...................................................................................................... 5

I.4 Pyetjet e kërkimit............................................................................................................. 5

I.5 Metodologjia e studimit ................................................................................................... 6

I.6 Kufizimet e studimit ........................................................................................................ 7

I.7 Përcaktimi i zonës së studimit ......................................................................................... 7

I.8 Interesi i kërkimit ............................................................................................................ 8

I.9 Struktura e punimit .......................................................................................................... 8

KAPITULLI II ....................................................................................................................... 10

RISHIKIMI I LITERATURËS ............................................................................................. 10

II.1 Karakteristikat e një territori në mbështetje të zhvillimit qëndrueshëm territorial ..... 10

II.1.2 Analiza e rrjeteve ..................................................................................................... 12

II.1.3 Përkufizimet dhe karakteristikat e klasterit .............................................................. 14

II.1.4 Suksese empirike të klasterit .................................................................................... 16

II.1.5 Limitet dhe kritikat të klasterit ................................................................................. 17

II.1.6 Emergjenca e klasterit: perspektiva evolucioniste dhe ndërhyrëse (intervenuese) .. 17

II.2 Turizmi dhe destinacioni turistik ................................................................................ 20

II.2.1 Karakteristikat e një destinacioni atraktiv turistik .................................................... 25

II.2.2 Klasteri si model organizimi për rritjen e atraktivitetit të një destinacioni turistik .. 28

II.2.3 Klasterat dhe rrjetëzimi në industrinë turistike ........................................................ 28

II.3 Analizë e sektorit turizmit në Shqipëri ........................................................................ 30

II.3.1 Konkurrueshmëria në sektorin e turizmit në Shqipëri ............................................. 31

vi

II.3.2 Profili ekonomik dhe karakteristikat kryesore të zhvillimit në qarkun e Kukësit ...... 32

II.3.3 Potencialet dhe sfidat kryesore të zhvillimit turizmit ................................................ 33

II.3.4 Avantazhet dhe sfidat e sektorit turizmit ............................................................. .....34

II. 4 Modelet dhe teoritë e rrjetit ......................................................................................... 35

II. 4.1 Teoria e kostove të transaksionit ............................................................................. ...36

II.4.2 Teoria e rrjeteve sociale ............................................................................................. 38

II.4.2.1 Koncepti i grupimit (embeddedness)……………………………………………...39

II.4.2.2 Teoria e lidhjeve të forta dhe lidhjeve të dobta .......................................................40

II.4.2.3 Teoria e boshllëqeve strukturore .............................................................................41

II.4.2.4 Teoria e koordinimit të marrëdhënieve .............................................................. ....41

II.4.3 Analiza e rrjetit nisur nga dinamika e afërsisë .......................................................... 42

II.4.3.1 Modelet në funksion të zhvillimit territorial .......................................................... 43

II.4.3.1.1 Afërsia gjeografike ............................................................................................. 44

II. 4.3.1.1.1 Efektet negative të afërsisë gjeografike ...........................................................45

II.4.3.1.2 Afërsia organizative ............................................................................................46

II. 4.3.1.3 Afërsia institucionale .......................................................................................... 47

II.4.3.2 Artikulimi i dy niveleve të analizës ........................................................................49

II.5 Analiza strukturore e rrjeteve sociale ..........................................................................49

II.5.1 Niveli i analizës së rrjeteve .......................................................................................51

II.5.2 Përcaktimi i kufijve në një mjedis ndërorganizativ ..................................................52

II.5.3 Struktura e sistemit të marrëdhënieve .......................................................................53

II.5.4 Tipi i rrjetit ..............................................................................................................54

II.5.5 Përcaktimi i marrëdhënieve .....................................................................................55

II.6 Pyetjet kërkimore .........................................................................................................55

II.7 Modeli konceptual .......................................................................................................63

II.8 Përmbledhje .................................................................................................................65

vii

viii

KAPITULLI III ..................................................................................................................... 67

METODOLOGJIA ............................................................................................................... 67

III.1 Natyra e studimit .................................................................................................... 67

III.2 Popullata dhe dizenjimi i kampionimit. ................................................................. 69

III.2.1 Popullata e studimit ........................................................................................... ..69

III.3 Grumbullimi i të dhënave ....................................................................................... 71

III.4 Procesimi i të dhënave .............................................................................................73

III.5 Përmbledhje ............................................................................................................ 75

KAPITULLI IV ............................................................................................................................... 76

ANALIZA E REZULTATEVE DHE GJETJET .................................................................. 76

IV.1 Rezultatet e kërkimit sipas pyetjeve kërkimore ........................................................... 76

IV.1.1 Analiza e karakteristikave kryesore të marrëdhënieve mes aktorëve të ndryshëm,

nga këndvështrimi i rrjetit sipas bashkëpunimit vertikal. ..................................................... 77

IV.1.2 Analiza e karakteristikave kryesore të marrëdhënieve mes aktorëve të ndryshëm, nga

këndvështrimi i rrjetit sipas partneritetit për zhvillim dhe promovim të ofertës

turistike. ................................................................................................................................ 80

IV.1.3 Analiza e karakteristikave kryesore të marrëdhënieve mes aktorëve të ndryshëm nga

këndvështrimi i rrjetit sipas bashkëpunimit horizontal. ............................................................ 83

IV.2 Identifikimi i aktorëve kyç të rrjetit dhe roli i tyre në strukturimin e ofertës turistike. 86

IV.2.1 Treguesi i periferisë .................................................................................................. .86

IV.2.2 Përcaktimi i aktorëve kyç, sipas dimensioneve të ndryshme në strukturimin e rrjetit

..89

IV. 3 Niveli i zhvillimit të një strategjie konkurrenciale diferencimi e tipit klaster,

në sektorin e turizmit qarku Kukës. .................................................................................... 90

IV.3.1 Analiza e kohezionit..................................................................................................90

IV.3.1.1 Dendësia ...................................................................................................... 90

IV.4 Diskutimi i rezultateve ................................................................................................ 92

KAPITULLI V ...................................................................................................................... 93

KONKLUZIONE DHE REKOMANDIME ......................................................................... 93

V.1 Përfundimet kryesore mbi gjetjet kërkimore ................................................................ 93

V.2 Rekomandime për menaxherët dhe sipërmarrësit ......................................................... 97

V. 3 Rekomandime për politikëbërësit dhe vendimmarrësit ............................................ 99

V.4 Limitet dhe perspektiva e kërkimit .............................................................................. 101

viii

BIBLIOGRAFIA ................................................................................................................... 102

SHTOJCA ............................................................................................................................. 116


ix

Lista e Tabelave

Tabela 1.Indikatorët e qendërzimit në funksion të studimit................................................... 60

Tabela 2.Sinteza e indikatorëve kryesorë të analizës strukturore ......................................... 62

Tabela 3.Lista e aktorëve kryesorë të turizmit në qarkun Kukës. .......................................... 72

Tabela 4.Sinteza e hapave për një kërkim eksplorues ........................................................... 74

Tabela 5.Marrëdhënia furnitor-klient ................................................................................... 78

Tabela 6.Marrëdhënia partner-partner................................................................................. 81

Tabela 7.Marrëdhënia konkurrent-konkurrent ..................................................................... 84

Tabela 8.Paraqitja e indikatorëve, aktorëve qendrorë dhe atributet e klasterit ................... 88

Tabela 9.Paraqitja e indikatorëve periferikë të klasterit....................................................... 90


x

Lista e Figurave

Figura 1.Paraqitja përmbledhëse e vijueshmërisë së tezës .................................................... 2

Figura 2. Tipologjia e formave të afërsisë ............................................................................ 48

Figura 3.Modeli konceptual .................................................................................................. 64

Figura 4.Paraqitja grafike e marrëdhënieve furnitor-klient ................................................. 79

Figura 5.Paraqitja grafike e marrëdhënieve partner-partner .............................................. 82

Figura 6.Paraqitja grafike e marrëdhënieve konkurrent-konkurrent ................................... 85


xi

SHKURTIME

PBB - Produkti i Brendshëm Bruto

TIK - Teknologjia e Informacionit dhe e Komunikimit

NMV- Ndërmarrje të Mesme dhe të Vogla

TCT- Teoria e Kostove të Transaksionit

INSTAT- Instituti i Statistikave


1

KAPITULLI I

HYRJE

Zhvillimi ekonomik i një rajoni ose i një territori bazohet kryesisht në sektorët ku ata shikojnë

se kanë avantazhe krahasuese dhe konkurrenciale. Në bazë të burimeve që disponojnë,

zhvillimi ekonomik i një vendi orientohet tek bujqësia, të tjerë tek industria prodhuese dhe të

tjerë tek ajo e shërbimeve.

Problemi i rritjes ekonomike për territoret me mungesë burimesh bujqësore dhe industriale për

zonat malore në Shqipëri shfaqet si shqetësim për politikbërjen. Përballë këtyre problemeve

turizmi shikohet si një burim potencial për zhvillimin e këtyre territoreve me burime të

kufizuara. Referuar raportit të Këshillit Botëror të Udhëtimit dhe Turizmit - 2016, mbi ndikimin

ekonomik të këtij sektori në ekonominë e vendit, turizmi kontribuon me 1 miliard euro në PBB

e Shqipërisë. Parashikimet për vitin 2017 në lidhje me kontributin e drejtpërdrejtë parashikohet

të rritet me 5.2%, ndërsa për vitin 2027 industria turistike parashikohet të gjenerojë 244

miliardë lekë, ekuivalente me 10.8 % të PBB (Produktit të Brendshëm Bruto)2. Sektori i

turizmit është kompleks dhe me një zinxhir të gjerë vlerash që përfshin disa sektorë të

ndërlidhur nëpërmjet furnizimit, aktiviteteve e transportit. Prandaj zhvillimi i sektorit të

turizmit mundëson indirekt zhvillimin e sektorëve të lidhur me të.

2 WTTC, Travel & Tourism: Economic Impact 2016, Albania, www.wttc.org

http://www.wttc.org/

2


Figura 1.Paraqitja përmbledhëse e vijueshmërisë së tezës

3


I.1 Formulimi i problematikës

Heterogjiniteti i organizatave të përfshira në sektorin e turizmit sjell nevojën për

bashkëpunimin ndërmjet tyre me qëllim zhvillimin e destinacioneve. Në kushtet e globalizimit,

të rritjes së konkurrencës, zhvillimit në teknologji dhe transport, të përmirësimit të kushteve të

jetesës si dhe rritjes së kërkesave të turistëve, krijimi i eksperiencës turistike nuk është vetëm

detyrë e ofruesve individualë turistik. Në këtë kuadër, në shumë vende ofruesit e shërbimeve

turistike, organizohen në forma të ndryshme si në shoqata, konfederata, organizata, partneritete

apo aleanca duke krijuar kështu platforma bashkëpunimi që i sjellin më afër këta ofrues, ku,

elementi më i rëndësishëm është besimi i ndërsjellët mes tyre, që qëndron në themel të

bashkëpunimeve afatgjata. Duke marrë shkas nga rëndësia që po merr bashkëpunimi mes

ofruesve të shërbimeve turistike në turizëm dhe theksimi i nevojës për krijimin e mekanizmave

të nevojshme për bashkëpunim në nivel destinacioni, lokal apo rajonal, problemi kryesor ku

fokusohet ky punim është identifikimi e situatës në të cilën ndodhet struktura dhe kapaciteti

konkurrues i sektorit të turizmit në qarkun Kukës. Ndonëse turizmi shikohet si një burim

potencial në qarkun e Kukësit, studimet që verifikojnë kapacitetin konkurrues të këtij sektori

janë pothuaj inekzistente. Si një prej produkteve specifike të territorit dhe burim potencial që

mundëson zhvillimin e qëndrueshëm, hartimi i një strategjie të zhvillimit territorial bazuar mbi

këtë produkt dhe përcaktimi i tij si një avantazh konkurrues do të kërkonte një analizë të plotë

për karakteristikat specifike që ndërtojnë këtë sektor në nivel territori. Studimet me fokus qasjet

për diferencimin dhe zhvillimin territorial mundësojnë identifikimin e faktorëve kyç, ku

marrëdhëniet midis aktorëve paraqesin rëndësi të veçantë (Bede, 2013; Fabry, 2009; Van der

Yeught, 2009, Porter, 2000, Novelli, Schmitz et Spencer 2006). Në këtë kontekst sektori i

turizmit i përbërë nga ndërmarrje të vogla dhe të mesme që kanë nevojë të organizohen me

qëllim ofrimin e një oferte cilësore përballë territoreve apo destinacioneve konkurrente do

merret si një rrjet i marrëdhënieve ndërorganizacionale. Analiza e marrëdhënieve

ndërorganizacionale konsideron bashkëpunimin e aktorëve si një rezultante e ndërveprimeve

konkrete një mjedis ekonomik dhe sociopolitik të caktuar. Në këtë aspekt struktura sociale luan

një rol të rëndësishëm në zhvillimin e aktivitetit ekonomik të një grupi ndërmarrjesh.

Marrëdhëniet personale janë një komponent thelbësor, pasi mundësojnë të vlerësohet rrjeti si

një strukturë sociale. Gjithashtu, përcaktimi i sektorit turizmit si një rrjet ndërorganizacional,

evidenton rëndësinë e identifikimit të strukturës së rrjetit nisur nga ofruesit e shërbimeve

turistike. Arsyeja e fokusimit tek ky problem kërkimi lidhet me faktin se sektori privat në

4


Shqipëri është ofruesi kryesor i shërbimeve turistike dhe përpara se të krijohet apo të hidhen

themelet e një forme bashkëpunimi, do ishte e arsyeshme që të vlerësohen struktura dhe

organizimi i aktorëve nëpërmjet bashkëpunimit gjë e cila do e bënte më të lehtë hedhjen në

praktikë dhe pranueshmërinë e koncepteve të reja dhe formave të organizimit. Për më tepër

sipas studimit të realizuar nga World Travel & Tourism Council (2015)3, Shqipëria renditet si

një nga vendet më pak konkurruese në sektorin e turizmit. E krahasuar me rajonin, ajo gjendet

në vend të fundit. Ky rezultat tregon nevojën e domosdoshme për të bashkëpunuar në mënyrë

që të rritet atraktiviteti dhe konkurrueshmëria si dhe të përmirësohet cilësia e shërbimeve në

destinacionet turistike shqiptare.

I.2 Qëllimi i studimit

Qëllimi i këtij studimi është të hulumtojë rreth karakteristikave të strukturës së rrjetit në

përgjithësi dhe klasterit në veçanti për ofruesit e shërbimeve turistike në Qarkun Kukës në

funksion të zhvillimit klasterit, i cili ndikon në zhvillimin e sektorit në veçanti dhe zhvillimin

e qëndrueshëm të rajonit në përgjithësi.

Nisur nga fakti që industria turistike karakterizohet nga heterogjiniteti i organizatave dhe

eksperienca turistike krijohet jo nga një, por nga disa ofrues të shërbimeve turistike, rezulton

themeltare ekzistenca dhe funksionimi i një mekanizmi i cili do i sjell më afër ofruesit e

shërbimeve turistike. Hulumtimi rreth strukturës për bashkëpunim është aplikuar në Qarkun

Kukës ku janë përfshirë pesëdhjetë aktorë të shërbimeve turistike. Për të arritur të kuptuarit sa

më mirë të situatës aktuale të bashkëpunimit është aplikuar analiza strukturore e rrjetit social

të këtyre ofruesve të shërbimeve turistike, një teknikë e re vlerësimi bashkëpunimi për qarkun

si destinacion. Për territoret që kërkojnë të orientojnë strategjinë e zhvillimit dhe të konkurrojnë

në nivel më të lartë, identifikimi i kësaj forme konkurrenciale merr një rëndësi të veçantë. Deri

më sot, nuk ka analiza të tilla që identifikojnë kapacitetin konkurrues të këtij sektori. Pasja e

një informacioni të plotë u jep mundësi drejtuesve të territorit të marrin vendimet e duhura në

mënyrë sa më racionale.

3 World Travel & Tourism Council(WTTC),2015

5


I. 3 Objektivat e kërkimit. Objektivat e këtij studimi janë:

• Evidentimi i strukturës së marrëdhënieve aktuale sipas bashkëpunimit vertikal,

horizontal dhe partneritetit për zhvillim dhe promovim të ofertës turistike mes ofruesve

të shërbimeve turistikë në qarkun Kukës.

• Evidentimi i aktorëve me influencë në strukturimin e marrëdhënieve përbashkëpunim.

• Konstatimi i hapësirës së shtrirjes gjeografike të strukturës për bashkëpunim mes

ofruese për zhvillimin dhe promovimin e ofertës turistike.

• Evidentimi i atributeve të aktorëve të përfshirë në bashkëpunim.

• Evidencë për aktorë të ndryshëm të përfshirë në hartimin e strategjisë së diferencimit

tipit klaster.

• Evidentimi i aktorëve dhe marrëdhënieve bashkëpunuese, që mbartin potencial

për zhvillimin e mëtejshëm të sektorit në të ardhmen e afërt.

I.4 Pyetjet e kërkimit

Për territoret me burime të kufizuara dhe që nuk janë konkurrues me ekonomi shkalle, strategjia

e diferencimit tek ata sektorë që krijojnë avantazhe krahasuese është ajo që këshillohet prej

kërkuesve. Që një territor me burime të kufizuara për të qenë konkurrues duhet të orientohet te

strategjitë e diferencimit nëpërmjet produkteve specifike të tij. Kjo hipotezë buron nga punimet

kërkimore të ekonomistëve me një orientim gjeografik ose gjeoekonomistë, që tregojnë se

territori është një ndërtim social dhe që faktorët që përcaktojnë karakteristikat lokale mund të

izolohen në funksion të strategjive të aktorëve nga ku këta vet janë edhe objekt studimi (Torre,

2000; Pecqueur et Zimmermann, 2004). Avantazhet krahasuese nuk mund të shpjegohen vetëm

nëpërmjet ekonomisë së shkallës dhe madhësisë së firmave, por ato mund të varen edhe nga

avantazhet specifike të territoreve.

Marrëdhëniet midis territorit dhe aktorëve përbëjnë në procesin e shkëmbimeve një faktor

ekonomik mjaft të rëndësishëm. Territori ndërtohet në kohë nga aktorët nëpërmjet një vlerësimi

të vazhdueshëm të burimeve specifike (Torre, 2000; Pecqueur et Zimmermann, 2004).

Disa prej formave të diferencimit që aplikohen në sektorin e bujqësisë janë: sistemet

agroushqimore lokale (SYAL) (Muchnik et al., 2007; Chiffoleau et Touzard, 2007), përdorimi

i shenjave të cilësisë, produkteve të origjinës së kontrolluar, produkteve të territorit (AOP,

AOC), ose atyre të origjinës gjeografike (IGP) (Barjolle et Sylvander, 2002; Falque et Remaud,

6


2002; Barjolle et al., 2007; Trognon, 2009; Ilbert, 2011). Këto përbëjnë një prej kritereve çelës

të diferencimit dhe të krijimit të vlerës së shtuar.

Shembuj praktikë për këto analiza ekonomike janë në sektorin industrial, (Benko, et al., 1996;

Doumas, J-C., 2007) ose në ato për atraksionet rurale (Couzinet et al., 2002). Këto përqasje

janë bazuar pikërisht në diferencimin dhe vlerësimin e burimeve specifike lokale, kombëtare

ose edhe ndërkombëtare.

Në këtë kontekst turizmi shikohet gjithashtu si një prej produkteve specifike të territorit.

Ndërtimi i një strategjie zhvillimi territorial bazuar mbi këtë produkt dhe përcaktimi i tij si një

avantazh konkurrues do të kërkonte një analizë të plotë mbi karakteristikat specifike që

ndërtojnë këtë sektor në nivel territori. Këto karakteristika kanë të bëjnë pikërisht me strukturën

dhe organizimin e aktorëve që marrin pjesë në ndërtimin dhe operimin e këtij sektori. Forma e

kësaj strukture dhe niveli i këtij organizimi, që në përkufizime të ndryshme quhet klaster në

anglisht, distrikt industrial në italisht ose sisteme prodhuese lokale në frëngjisht, përcakton

edhe kapacitetin konkurrues të këtij burimi specifik të territorit. Prandaj pyetjet që orientuan

kërkimin janë si vijon:

1. Cila është natyra dhe karakteristikat kryesore të marrëdhënieve mes aktorëve të

ndryshëm në sektorin e turizmit nga këndvështrimi i rrjetit?

2. Cilët janë aktorët qendror dhe periferik të rrjetit? Çfarë roli kanë ata?

3. Çfarë janë rrjetet klaster? Cili është roli i tyre në zhvillimin e qëndrueshëm

ekonomik të territorit?

4. Nën dritën e analizës së rrjetit, cili është niveli i zhvillimit të një strategjie

konkurrenciale diferencimi e tipit klaster në sektorin e turizmit qarku Kukës?

I. 5 Metodologjia e studimit

Studimi është me natyrë eksplorues i bazuar në metodat sasiore të kërkimit. Fillimisht

është aplikuar kërkimi sekondar i bazuar në një analizë literature në shërbim të

identifikimit të rrjetit, klasterit, teoritë që përdoren në identifikimin e strukturës, organizimit

dhe performancës së një aktiviteti apo industrie.

Instrumenti i mbledhjes së të dhënave primare është pyetësori. Pyetësori është një nga

instrumentet me përdorim të gjerë në analizën strukturore pasi mundëson grumbullimin e të

7


dhënave rreth marrëdhënieve dhe atributet të aktorëve të përfshirë në bashkëpunim. Studimi

është realizuar nëpërmjet një kombinimi metodash midis teorisë së rrjeteve, teorisë së kostove

të transaksionit dhe metodës së analizës strukturore për të identifikuar situatën në të cilën

ndodhet struktura dhe kapaciteti konkurrencial i sektorit të turizmit. Kjo analizë është

realizuar duke hedhur dhe përpunuar të dhënat me anë të programit UCINET. Studimi është i

shtrirë në Qarkun Kukës dhe pyetësori i është shpërndarë pesëdhjetë ofruesve të shërbimeve

turistike.

I.6 Kufizimet e studimit

Pavarësisht vlerave apo rëndësisë së këtij studimi, ky studim shoqërohet edhe me kufizime të

disa natyrave.

Së pari, një prej kushtet të domosdoshme për të përforcuar rezultatet e kërkimit është të kishim

më shumë informacion mbi situatën e turizmit.

Së dyti, marrja e vendimeve sa më racionale nga ana e drejtuesve të sektorit, por edhe të

drejtuesve lokal dhe qendror me qëllim zhvillimin e turizmit do të kërkonte informacion të

plotë në kohë dhe në hapësirë. Kjo do të thotë se ne kemi nevojë për integrimin në analizë të

më shumë parametra, por edhe të kryerjes së studimeve permanente çka do të jepte më shumë

informacion në identifikimit e nivelit të klasterit dhe njohjen e potencialit konkurrues.

I.7 Përcaktimi i zonës së studimit

Përse Kukësi?

Së pari, Kukësi bën pjesë në ato zona ku ekonomia bazohet te pak burime siç janë ato të

shërbimeve dhe prodhimeve bujqësore e blegtorale.

Qarku i Kukësit përfaqëson një rajon që ndonëse është i pasur me burime të shumta natyrore

dhe mundësi të shumta zhvillimi, ka mbetur tepër i margjinalizuar dhe është një nga zonat me

nivel më të ulët ekonomik në të gjithë Shqipërinë. Kjo për faktin se të ardhurat në këtë zonë

gjenerohen kryesisht nga sektorët me produktivitet të ulët. Si rezultat i varfërisë qarku i Kukësit

është karakterizuar nga një emigrim masiv veçanërisht në vitet e fundit(referuar lajmeve në

media).

Së dyti, është informacioni për kërkimin. Në Shqipëri është shumë e vështirë të sigurosh

informacion, pasi në shumë raste ai nuk është i evidentuar dhe duhet të gjendet mënyra për të

gjeneruar bazën e të dhënave. Në përgjithësi, edhe kur ekziston, informacioni i nevojshëm për

qëllime studimore është e vështirë të sigurohet.

Së treti, autorja e disertacionit e njeh mirë zonën e Kukësit duke qenë edhe banor për shumë

vite dhe ka qasje më të mirë në informacion, çka i jep kërkimit një cilësi më të lartë rezultatesh.


8

I.8 Interesi i kërkimit

Në funksion të studimit propozohen risi teorike, metodologjike dhe praktike.

Së pari, nga pikëpamja teorike studimi ka për qëllim të pasurojë konceptin e rrjetit,klasterit të

aplikuar në destinacionet turistike dhe tipologjinë e afërsisë. Gjithashtu koncepti i klasterit nuk

është aplikuar mjaftueshëm në aktivitetet terciare, gjithsesi potenciali që ai mund të ofrojë për

një destinacion të turizmit ngelet për t’u eksploruar.

Së dyti, nga pikëpamja metodologjike është aplikuar metoda eksploruese, pasi përfaqëson një

interes të veçantë. Në fakt kjo metodë bazohet në studimin sasior me qëllim evidentimin e

strukturës dhe paraqitjen grafike të marrëdhënieve ndërmjet aktorëve të turizmit në të gjitha

dimensionet e klasterit, çfarë mundëson të kuptohet strukturimi i aktorëve në rrjet me qëllim

rritjen e konkurrueshmërisë së sektorit.

Së treti, punimi ka për objektiv të propozojë pista reflektimi në funksion të organizimit të

sektorit të turizmit çka mundëson zhvillimin ekonomik në qarkun e Kukësit.

I. 9 Struktura e punimit

Disertacioni është i ndarë në pesë kapituj. Në kapitullin e parë paraqitet në mënyrë të detajuar

problematika, qëllimi, objektivat, pyetjet kërkimore, metodologjia, kufizimet, përcaktimi i

zonës studimit dhe interesi i kërkimit. Kapitulli i dytë parashtron një rishikim të gjerë të

literaturës duke u përqendruar në hulumtimin e analizës strukturore të rrjeteve. Nëpërmjet

analizës së teorisë së rrjeteve sociale identifikohet struktura e rrjetit, anëtarëve dhe rolit

respektiv të tyre. Në vazhdim vihen në evidencë dimensionet e ndryshme që mbështesin

qëndrueshmërinë e klasterit mobilizohet modeli i afërsisë, për të vënë në dukje rëndësinë e

faktorëve gjeografik dhe organizativ në koordinimin e aktorëve brenda një rrjeti të

territorializuar organizativ. Gjithashtu territori merret si një përbërje sociale në mbështetje të

burimeve dhe aktiviteteve të destinacionit turistik. Destinacioni turistik merret si një rrjet

marrëdhëniesh, lidhjesh e kontaktesh ndërmjet aktorëve heterogjen, të cilët së bashku krijojnë

një produkt turistik. Prandaj klasteri trajtohet si një mjet mbështetës i bashkëpunimit me qëllim

realizimin e politikave të përbashkëta. Interesi i klasterit është të vendosë aktorët drejt një

vizioni të përbashkët të destinacionit turistik ku secili prej tyre synon objektivat respektive.

Duke tentuar këtë qasje është përdorur modeli teorik i punimit, i cili i paraprin shtrimit të

pyetjeve kërkimore dhe realizimit të një modeli konceptual. Kapitulli i tretë analizon


9

metodologjinë e kërkimit si, natyra e studimit, popullata dhe dizenjimi i studimit, përzgjedhja

e kampionit, instrumenti i kërkimit dhe mënyra e mbledhjes dhe analizimit të të dhënave. Në

kapitullin katër paraqiten në mënyrë të detajuar dy pjesë kryesore konkretisht analiza dhe

gjetjet kërkimore të disertacionit. Kapitulli i pestë që përbën dhe kapitullin e fundit të

disertacionit ka në fokus konkluzionet, rekomandimet, sugjerimet për kërkimet e mëtejshme

dhe kufizimet e punimit.


10

KAPITULLI II

RISHIKIMI I LITERATURËS

Rritja e konkurrencës, ndryshimet teknologjike dhe qasja në informacion i vlerësuar si një

burim strategjik kanë sjellë nevojën për bashkëpunim ndërmjet ndërmarrjeve në forma të

ndryshme partneriteti. Në këtë këndvështrim, punimi ka në fokus analizën e një forme specifike

organizimi me qëllim krijimin e një avantazhi konkurrues: rrjeti. Sipas Porter (1998), faktorët

kryesorë që ndikojnë në krijimin e avantazhit konkurrues janë afërsia territoriale dhe vënia në

rrjet e aktorëve lokal. Afërsia territoriale nëpërmjet burimeve specifike krijon kushte për

bashkëpunim dhe koordinim ndërmjet aktorëve. Për efekt studimi territori merret si një përbërje

sociale në mbështetje të burimeve dhe aktiviteteve të destinacionit turistik. Gjithashtu

bashkëpunimi në rrjet i ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme në një territor të lokalizuar është

parë si një mjet për të rritur konkurrueshmërinë. Rrjeti aktualisht po aplikohet në një numër

gjithnjë e në rritje bashkëpunimesh formale dhe joformale, duke u mundësuar kështu

ndërmarrjeve integrimin nëpërmjet bashkëpunimit virtual, aleancave, licencave, franshizës,

partneritetit për kërkim dhe zhvillim apo marketingut (Pesqueux, 2002).

Rritja e performancës së sektorit turizmit evidenton nevojën për grupim dhe strukturim të

aktorëve të turizmit (Fabry, 2009). Për rrjedhojë ndërmarrjet nevojitet të organizohen në rrjete

apo klastera ndërmarrjesh të përfshira në aktivitetin e turizmit.

Klasteri si një formë e veçantë e rrjetit paraqet një kuadër konceptual të rëndësishëm për të

studiuar marrëdhëniet e aktorëve të një destinacioni. Marrëdhëniet personale janë një

komponent thelbësor, pasi mundësojnë të vlerësohet klasteri si një strukturë sociale. Në këtë

kontekst janë mobilizuar qasjet e disiplinave si sociologjia dhe ekonomia.

II.1 Karakteristikat e një territori në mbështetje të zhvillimit qëndrueshëm territorial

Dimensioni hapësinor dhe zhvillimi i qëndrueshëm territorial është bërë objekt i shumë

analizave për të kuptuar dinamikën e rritjes dhe inovacionit lokal sipas sektorëve të aktiviteteve

dhe formës së organizimit socio-ekonomik të territorit (Clergeau dhe Violier, 2011). Territori

është një entitet që vepron si një organizim hapësinor kompleks, ekonomik, social dhe politik

dhe si model organizimi marrëdhëniesh ndërmjet një grupi aktorësh të vendosur lokalisht

(Lauriol et al.,2008). Territori është burim krijimi i aktiveve specifike ku si rezultat i afërsisë

ndërmjet tyre krijohen kushte për koordinim ndërmjet aktorëve (Torre, 2000; Pecqueur et


11

Zimmermann, 2004). Territori nuk konsiderohet më “thjesht një faktor mbështetës lokalizimi

(punonjës të kualifikuar, qendra kërkimi, forma komunikimi), por si një grupim territorial

aktorësh dhe faktorësh ekonomik, socio-kulturor, politik, institucional që kanë model

organizimi dhe rregulla specifike” (Maillat, 1995). Kalimi nga një ekonomi sasiore dhe

prodhimi në masë në një ekonomi cilësore, u reflektua me një proces të zhvillimit tënjohurive

duke marrë në konsideratë edhe dimensionin hapësinor. Në një perspektivë afatgjatë ndërtimi

i një trashëgimie dhe identiteti i përket marrëdhënieve jotregtare dhe jomonetare (Duez, 2011).

Në një marrëdhënie tregtare reflektuese të ekonomisë së tregut “hapësira, e formuar nga

territore të ndryshme, përbëhet nga kosto apo avantazhe konkurruese: diferencimi në terma

cilësorë dhe çmime relative reflekton një diferencim thelbësor” (Barrere et al., 2005).

Territoret kanë pësuar ndryshime të thella në dhjetëvjeçarin e fundit, si rezultat i efekteve të

globalizimit, integrimit evropian, zhvillimit të teknologjive të reja, teknologjisë së

informacionit dhe komunikimit (TIK), mobilizimit në rritje të faktorëve të prodhimit si dhe

ekonomisë së njohurive. Si rezultat i këtyre ndryshimeve territoret tentojnë të ripozicionohen.

Prandaj territori po merr një rëndësi të veçantë në një numër të madh sektorësh, si dhe roli i tij

në një ekonomi paraqet një sfidë.

Në këtë kontekst, territori duhet të bazohet në mundësitë e tij për t’u zhvilluar si dhe duhet të

fokusohet në një zhvillim të brendshëm. Territori si faktor kryesor i atraktivitetit duhet

shqyrtuar jo vetëm si posedues burimesh natyrore apo të krijuara, por gjithashtu sepse ai është

në gjendje të dinamizojë dhe projektojë të ardhmen në mbështetje të atraktivitetit të tij.

Sipas Jublot (2012), është e rëndësishme të merren në konsideratë burimet e prekshme si dhe

burimet e paprekshme që favorizojnë atraktivitetin territorial.

Atraktiviteti i një territori përgjithësisht është parë si kapaciteti i territorit për të tërhequr dhe

ruajtur faktorë të lëvizshëm prodhimi dhe/ose popullate (Poirot dhe Gérardin, 2010). Aktorët

që influencohen dhe janë të ndjeshëm nga atraktiviteti i një territori janë “Personat fizikë

rezidentë dhe përgjegjës ose ekipe drejtuesish të organizatave (ndërmarrje, administrate,

institucione të tipit shoqata ose organizata joqeveritare) që investojnë në territor dhe krijojnë

punësim”. Tek individët atraktiviteti shfaqet nëpërmjet qëndrimit të përkohshëm apo të

përhershëm në këtë territor. Ndërsa për invenstitorët një territor shfaqet atraktiv nëse iu

mundëson atyre zhvillimin e mëtejshëm të aktiviteteve ekzistuese të ndërmarrjeve, krijimin e

aktiviteteve të reja si dhe ofrimin e mundësive në tërheqjen e ndërmarrjeve të huaja (Poirot dhe

Gérardin, 2010).


12

Fabry (2009), e përkufizon një territor si atraktiv nëse u “mundëson ndërmarrjeve të përfitojnë

nga burimet e shfrytëzueshme, infrastruktura, fuqia punëtore disponibël e kualifikuar dhe

produktive, teknologjia, shërbimet publike si dhe nga një mjedis socio-ekonomik dhe politik të

favorshëm”. Si rezultat i konkurrencës së lartë ndërkombëtare ndërmarrjet adoptojnë një

strategji efiçence që kombinon optimizimin e kostove të shfrytëzimit të mundësive të reja.

Prandaj atraktiviteti territorial krahas avantazheve natyrore përfshin edhe avantazhet e krijuara,

si kuadri ligjor, stabiliteti makroekonomik dhe institucional, prezenca e konkurrencës lokale

dhe ndërkombëtare, impakti i të cilave reflektohet në efekte rrjeti dhe të gjithë bashkërisht

formësojnë atraktivitetin e një territori (Fabry dhe Zeghni, 2006; Rodrik dhe Subramanian,

2003). Në një mjedis konkurrues ku territoret janë në konkurrencë ndërmjet tyre atraktiviteti

shfaqet si një nocion relativ në hapësirë dhe në kohë (Fabry, 2009).

Rrjeti territorial përkufizohet si “koordinimi i aktorëve heterogjenë, afër gjeografikisht, që

bashkëpunojnë dhe marrin pjesë së bashku në një proces prodhimi” (Ehlinger, Perret dhe

Chabaud, 2007). Analiza e rrjetit mundëson evidentimin e marrëdhënieve, rolin dhe dhe

bashkëpunimin ndërmjet aktorëve afër gjeografikisht.

II.1.2 Analiza e rrjeteve

Disiplinat rreth rrjetit janë të shumta, por në funksion të studimit veçohet ajo shkencës së

menaxhimit, pasi evidenton një numër të lartë njohurish në fushën konceptuale, organizative

dhe strategjike. Nocioni i rrjetit i referohet një kuptimi të dyfishtë: teknik me origjinë popullore

dhe shkencor. Termi rrjet rrjedh nga rets (endje). U shfaq në shekullin XVII në kontekstin

ushtarak dhe mori kuptimin e tij modern në shekullin XIX. Në shek. XVIII, rrjeti u përdor për

studime në mjekësi. Në shek. XIX rrjeti u aplikua në infrastrukturën rrugore. Barnes (1954)

ishte kërkuesi i parë që përdori konceptin e rrjeteve sociale. Termi rrjet aktualisht po aplikohet

në një numër gjithnjë e në rritje bashkëpunimesh formale dhe joformale, duke u mundësuar

kështu ndërmarrjeve integrimin nëpërmjet bashkëpunimit virtual, aleancave, licencave,

franshizës, partneritetit për kërkim dhe zhvillim apo marketingut (Pesqueux, 2002).

Rrjeti është mjeti që grupon burimet dhe kompetencat kyçe, si dhe mundëson strategjinë për të

krijuar një avantazh konkurrues në mjedisin operues. Bashkëpunimi në rrjet në një territor të

lokalizuar është parë si një mjet për të rritur konkurrueshmërinë e ndërmarrjeve të vogla dhe të

mesme (NMV) përballë forcave të mjedisit (Ladame, 2007).


13

Rrjetet janë thelbësore jo vetëm për oportunitetet në promovim dhe marketing në një industri

lokale, por gjithashtu për të krijuar kushte paraprake të nevojshme për të inovuar produktin

rajonal (Soteriades, 2010).

Analiza e rrjeteve ka në fokus marrëdhëniet që zhvillon një ndërmarrje me aktorë të tjerë

ekonomik si dhe mënyrën se si këto marrëdhënie influencojnë në sjelljen dhe rezultatet e

ndërmarrjes (Dyer, 2000). Për sa i përket ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme organizimi në

rrjet i mundëson atyre qasjen më të shpejtë në burime dhe njohuri më të gjera, qoftë për të

ofruar një ofertë të përbashkët, qoftë për të përfituar nga avantazhi i kostove ose më tej, më

tepër pushtet në treg (Jolly, 2001). Organizimi në rrjet ofron: (i) rimodelimin e flukseve të

informacionit; (ii) rritjen e konkurrencës në treg, ku rrjeti ofron një zgjidhje për sa i përket

ekonomive të shkallës, ekonomisë së ndarjes së kostove fikse nga bashkimi i aktiveve që

mundëson një diferencim si rrjedhojë aleancës plotësuese; (iii) rrjeti është parë si një

përmirësim i kompetencave nga specializimi më efiçent i aktiveve, nga zhvillimi i

shkëmbimeve dhe ndërveprimet e njohurive, nga zhvillimi i procesit së njohurive (Géniaux dhe

Mira-Bonnardel, 2003).

Rrjeti përfshin strukturën e aktorëve në ndërlidhje. Rrjeti vlerësohet në princip organizativ dhe

proces strukturimi. Analiza strukturore e aktorëve në ndërlidhje mundëson evidentimin e

marrëdhënieve që mundësojnë formimin e rrjeteve me karakter ekonomik krijues të vlerës si

dhe mbështetet në dy akse:

➢ Rrjeti brenda organizatës, në të cilin marrëdhëniet e organizatës me mjedisin

e saj vitet e fundit janë fokusuar në krijimin e eksternaliteteve ose të krijimit të partneritetit,

nga ku formohen rrjete të përbëra nga aktivitete ekonomike krijuese të vlerës dhe të

marrëdhënieve midis aktorëve (Voisin et al., 2004). Konkretisht, ndërmarrjet kërkojnë të

përqendrohen në aktivitete krijuese të vlerës si dhe të shumëfishojnë marrëdhëniet e tyre

vertikale me furnitorët dhe klientët e tyre si dhe ato horizontale, nëpërmjet aleancave me

konkurrentët për të ndarë kostot dhe riskun e inovacionit, me grupime profesionale për të

imponuar standarde teknike ose partneritet me organizata jotregtare si universitete, agjenci

qeveritare. Për rrjedhojë mundësohet krijimi i një strukture organizative ndërlidhëse

mbështetur në bashkëpunim dhe koordinim (Pashe dhe Paraponaris, 1993). Në këtë rast kufijtë

e entitetit krijues të vlerës nuk identifikohen më me perimetrin juridik dhe patrimonial të

ndërmarrjes (Voisin et al., 2004).


14

➢ Rrjeti si formë organizimi, në të cilin organizimi i aktiviteteve ekonomike

vlerësuar në aspektin e një marrëdhënie tregu, në ndërmarrje ose forma të tjera organizative më

fleksibël evidentojnë kompleksitetin me të madh të lidhjeve ndërmjet firmave. Përkufizuar si

një formë hibride midis tregut dhe hierarkisë (Williamson, 1991) ky model organizimi

disponon një avantazh organizativ në aspektin e kostos së koordinimit, menaxhimit të burimeve

dhe të kompetencave, bazuar në marrëdhënie ndërpersonale që e strukturojnë atë.

Përtej këtyre dy qasjeve, ka edhe dy emërues të përbashkët që janë identiteti kolektiv si

dhe koordinimi nga bashkëpunimi mbështetur në principin e besimit, autoritetit dhe stimujve i

cili mundëson pasjen e një avantazhi konkurrues (Angeon et al., 2006).

Porter (1998), duke analizuar atë që përbën avantazhin konkurrues, konkludoi se

faktorët kryesorë janë afërsia territoriale dhe vënia në rrjet e aktorëve lokal. Prandaj krijimi i

një avantazhi diferencues nëpërmjet aplikimit të rrjetit të territorializuar si formë organizimi

nuk mund të kuptohet pa përcaktimin e rolit të territorit në mbështetje të atraktivitetit. Për

rrjedhojë rritja e atraktivitetit territorial është në varësi të diferencimit të territorit, ku modeli

më i mirë është klasteri. Kur flasim për klaster i referohemi zhvillimit rajonal bazuar në afërsinë

gjeografike si dhe një forme organizimi të industrisë. Performanca e ekonomive lokale dhe

nacionale është gjithnjë e me tepër nën influencën e zhvillimit të sistemeve produktive lokale,

pra nga afërsia gjeografike.

Në fakt afërsia gjeografike paraqet rëndësi në rritjen e konkurrueshmërisë dhe inovacionit,

nëpërmjet rritjes së avantazheve konkurruese të territorit, zhvillon ekonominë lokale,

mundëson marrëdhënie besimi ndërmjet aktorëve lokal dhe pse konkurrues si dhe mundëson

të kapërcehet iniciativat e izolimit. Prandaj vizioni i ri i zhvillimit rajonal mbështetet në

procesin sipas të cilit aktorët vlerësohen si “proaktivë”, si dhe nuk kushtëzohen nga një

vendimmarrje nga jashtë strukturës. Për këtë janë aplikuar teori veçanërisht pas viteve ’70 si

“mjedisi innovator” apo “klastera lokal”(Salvador dhe Chorincas, 2006).

II.1.3 Përkufizimet dhe karakteristikat e klasterit

Para se të analizohet koncepti klaster është e nevojshme të bëhet dallimi ndërmjet klasterit dhe

rrjetit, shpesh të përdorura si sinonime. Klasteri dallohet nga rrjeti si më poshtë: klasteri është

një formë rrjeti ndërorganizativ që i referohet një grupi aktorësh në një hapësirë të përcaktuar

(me karakter territorial) (Hamdouch, 2008). Më tej teoria e klasterit vendos lidhjen e munguar

ndërmjet teorisë së rrjeteve dhe konceptit të konkurrencës. Rrjeti bazohet në bashkëpunim,


15

kurse koncepti klaster në marrëdhënie bashkëpunimi dhe konkurrencë ndërmjet organizatave.

Rreth kuptimit të klasterit ka një literaturë të gjerë, ku reflektohet fakti që përkufizimet

përputhen me autorët që kanë publikuar në këtë fushë.

Origjina e klasterit rrjedh nga distrikti industrial Marshallian (1980), më vonë Becattini

përkufizon distriktin industrial si “një entitet socio-territorial i karakterizuar nga prezenca

aktive e një bashkësie personash dhe të një grupi ndërmarrjesh një një hapësirë gjeografike dhe

historike të përcaktuar” (Becattini, 1992). Nga përkufizimi konstatohet që klasteri është një

distrikt i përmirësuar (Suire, 2006).

Në fillim vitet ’90 Porter zhvilloi konceptin klaster dhe përshkrimin e fenomenve të grupimit

ndërmarrjeve. Porter përkufizon klasterin si “një grup ndërmarrjesh dhe institucionesh që i

përkasin të së njëjtës fushë, afër gjeografikisht, të lidhura dhe plotësuese ndërmjet tyre” (Porter,

1999). Gjithashtu klasteri mund të përkufizohet “një rrjet që formohet në një lokalitet të dhënë

ose afërsi ndërmarrjesh dhe institucionesh me elemente të përbashkëta, si dhe përmirësimi i

frekuencave dhe impakti i ndërveprimeve”, e thënë ndryshe si një formë organizimi në rrjetin

e territorit duke vënë theksin te lidhjet e një vendi (Largier et al., 2008).

Shkurtimisht mund të themi se klasteri është një formë rrjeti ndërorganizativ që i referohet një

grupi aktorësh në bashkëveprim me natyrë komplekse në një hapësirë të përcaktuar dhe ka

karakter territorial. Më tej koncepti klaster bazohet në koordinimin dhe konkurrencën ndërmjet

organizatave. Si rrjedhojë e bashkëveprimit, aktorët e një klasteri krijojnë avantazhe krahasuese

të qëndrueshme (Van der Yeught, 2007). Kompleksiteti i ndërveprimeve rrjedh nga krijimi i

një zinxhiri vlere i integruar territorialisht dhe mbështetur nga palë të ndryshme pjesëmarrëse

(pushteti publik, ndërmarrjet, klienti, institucionet, rrjetet sociale). Parë në aspektin ku klasteri

është përdorur në shkallë të ndryshme territoriale e përshkruar nga OCDE (Mohring, 2005;

OCDE, 2005, 2006), nga Banka Botrërore apo Unioni Europian (Projekti Innova), rezulton që

klasteri është vlerësuar si një mjet kyç që sjell dinamizëm dhe zhvillim ekonomik lokal

(Giuliani, 2005; Feldman dhe Francis, 2004). Torre (2002), thekson se klasterat janë

konsideruar sot si baza e politikave lokale apo nacionale në shumë vende si dhe ngre pyetjen

“A do të jemi të gjithë porterien (klasteri sipas Porter)?”. Klasterat nuk kanë kufij natyrorë

pasi në asnjë rast ata nuk janë ishuj të izoluar (Hamdouch, 2008; Staber, 1996), lidhjet ndërmjet

ndërmarrjeve përshkruajnë kufinjtë e strukturës së klasterit. Krijimi i një klasteri paraqet

rëndësi për qëllime shkencore, pasi analiza e klasterit përmirëson kuptimin e një procesi

ekonomik për politikëbërësit. Klasterat ofrojnë një bazë për politikat ekonomike, si një


16

platformë koordinimi dhe bashkëpunimi efikase. Klasterat variojnë sipas shtrirjes gjeografike,

përmasave, nyjave dhe forcës së lidhjeve ndëraktor. Ai përmban gjithashtu nëngrupe dhe aktorë

që konsiderohen anëtarë të shumë grupeve. Për rrjedhojë principet kryesore dhe faktorët që

përcaktojnë suksesin e klasterit janë:

➢ Lokalizimi rreth një perimetri të ngushtë aktivitetesh të specializuara në një sektor, një

teknologji apo një treg i veçantë.

➢ Ndërveprimi dhe koordinimi midis aktorëve të klasterit.

➢ Efektet e klasterit reflektohen në përmirësimin e performancës së ndërmarrjes dhe

impaktin në mjedisin lokal.

Sipas Dambron (2008), faktorët kryesorë që përcaktojnë suksesin e klasterit janë:

➢ Aplikimi i strategjisë së përbashkët të zhvillimit ekonomik në koherencë me strategjinë

globale të territorit.

➢ Përqendrimi i teknologjive të destinuara në tregje me potencial të lartë rritje.

Ndërsa Durey (2016), shkon më tej duke klasifikuar si faktorë suksesi të një klasteri.

➢ Një vizion dhe qëllim i përbashkët që kanë kuptim për grupin e ndërmarrjeve dhe që

mundësojnë të fokusohen rreth asaj çfarë është më e rëndësishme për projektet turistike

territoriale.

➢ Një organizim që mbështetet tek “liderët” e çdo sektori me qëllim garantimin e

përfaqësimit dhe forcën e mesazhit, për të mobilizuar burimet financiare (anëtarësimi) dhe

teknike (kompetencat) private.

➢ Një funksionim sipas “projektit” me qëllim dhënien prioritet të projekteve, për të

lehtësuar implikimin e të gjitha palëve pjesëmarrëse, për të konkretizuar synimet.

➢ Drejtues që variojnë sipas funksioneve, detyrave.

➢ Një organizatë mbështetëse për të plotësuar nevojat për burime financiare, për të

sjellë burime teknike dhe logjistike, por gjithashtu dhe burime njerëzore të kualifikuara.

II.1.4 Suksese empirike të klasterit

Në Amerikë, rasti i Silicon Valley përfaqëson për kërkuesit shkencor një shembull tipik të

zhvillimit rajonal (Suire, 2006). Silicon Valley nuk është krijuar në një ditë. Në rajonin e San


Francisco janë nevojitur dhjetëra vite kërkimi, shkëmbime teknologjike ndërmjet

universiteteve amerikane dhe ndërmarrjeve të specializuara veçanërisht në telekomunikacion

me qëllim që studentët e shkëlqyer të mundnin të prodhonin inovacionin e nevojshëm sa i

përket funksionimit dhe tregtimit të kompjuterëve të parë personal, duke u bërë kështu

promotor të zhvillimit informatikës. Në përfundim u nevojit një shekull histori para se Silicon

Valley të shfaqej në skenën botërore.

Rasti i Nokia4 ilustron gjithashtu një arritje tjetër të klasterit, konkretisht kompania u fokusua

në aplikimin e marrëdhënieve të bashkëpunimit teknik dhe nënkotraktimit në nivel lokal.

Mund të citojmë gjithashtu distriktin Italian: Lombardinë për bioteknologjinë, Piemonten për

telekomunikacionin, Emilie-Romangne për teknologjinë e lartë dhe mekanikën e avancuar. Në

të njëjtën logjikë, konstatojmë gjithashtu Kompetenznetze gjermane që kanë si qëllim vënien

në rrjet aktorët e ndryshëm që punojnë në të njëjtën fushë kompetencash: ndërmarrjet, institutet

e kërkimit dhe universitetet si dhe ofruesit dhe investitorët financiarë. Si rezultat i kësaj

iniciative u grupuan 450 ndërmarrje të mëdha, 6000 NMV, 1600 institute kërkimi dhe formimi

si dhe 1000 ofrues shërbimesh.

II.1.5 Limitet dhe kritikat të klasterit

Mangësitë në përcaktimin teorik të konceptit klaster, veçanërisht për sa i përket përcaktimit të

aktorëve dhe limiteve gjeografike, përbën një problem dhe e bën të vështirë krahasimin dhe

evoluimin e performancës ekonomike të klasterave botëror. Elasticiteti i konceptit për sa i

përket aspektit gjeografik ose marrëdhënieve industriale midis aktorëve e bën punën

statistikore të vështirë dhe pengon përdorimin e njësive të caktuara territoriale. Klasteri ka një

varietet të lartë përdorimi, interpretimi dhe aplikimi aq sa humbet sensin e tij. Në realitet

shumë pyetje mbeten pa përgjigje: limitet gjeografike të klasterit? Çfarë përqendrimi

gjeografik dhe çfarë densiteti hapësinor duhet arritur që të realizohet procesi i vënies në rrjet?

A ka një nivel minimum gjeografik? Si organizohen ndërmarrjet ndërmjet tyre brenda një

klasteri? Si duhet të organizohen aktorët e klasterit (kërkimi, formimi, institucionet) në raport

me klasterin?

II.1.6 Emergjenca e klasterit: perspektiva evolucioniste dhe ndërhyrëse (intervenuese)

Krijimi i klasterit nëpërmjet mekanizmave vullnetar apo nxitjes nga pushteti publik është një

çështje me interes për kërkuesit e fushës. Analiza e faktorëve influencues në krijimin dhe

zhvillimin e klasterit realizohet nëpërmjet modelit qeverisës.

4 Kompani multinacionale telekomunikacioni finlandeze.

17


18

Politikat në favor të klasterit janë bërë një ndër prioritetet madhore të politikave publike të

inovacionit dhe zhvillimit rajonal. Kapacitetet për të iniciuar dhe kontrolluar zhvillimin e

klasterave janë të diskutueshme pasi heterogjeniteti i aktorëve pjesëmarrës në rrjet mund të

pengojë bashkëpunimin ndërmjet tyre. Kjo pengesë mund të mënjanohet nëpërmjet aplikimit

të një modeli qeverisjeje. Qeverisja mundëson modele zhvillimi të klasterit si më poshtë:

Perspektiva evolucioniste i konsideron klasterat si rezultante e mekanizmave spontan dhe

natyral e adaptuar me tregun dhe ndryshimin teknologjik. Zhvillimi i tyre është i lidhur me

fenomene natyrore dhe endogjene të pakontrollueshme (Ketels, 2003).

Sipas kësaj rryme ndërhyrja publike konsiderohet e panevojshme, joefikase dhe frenuese në

raport me zhvillimin e klasterit që duhet projektuar si proçes dhe jo si prodhim i një politike

ose ndërhyrjeje të jashtme (Rosenfeld, 2001).

Në një pjesë të rëndësishme të literaturës (Krugman, 1995; Cooke dhe Morgan, 1998;

Rosenfeld, 2003; Enright, 2000; Rosenfeld, 2001), që mbështetet në të dhëna empirike,

nënvizohet se klasterat krijohen dhe strukturohen bazuar në vendimmarrje private lokalizimi

dhe krijimi të lidhjeve dhe ndërveprimeve sociale, por gjithashtu dhe me perceptimin e

objektivave dhe interesave të përbashkëta. Sipas Rosenfeld (2001), pjesa më e madhe e

klasterave në USA (aktualisht më aktivët) janë krijim nga aktorët privat me objektiva dhe

interesa të përbashkëta me vlerë lidhjesh dhe ndërveprimesh ndërmjet tyre. Për Bianchi dhe al.

(1997), eksperienca italiane tregon që praktikisht asnjë klaster apo distrikt nuk është krijuar si

rezultat i një program veprimi specifik. Sipas Rosenfeld (2001), si dhe O’Gorman dhe

Kautonen (2004) dhe Feldman dhe al. (2005), të gjitha klasterat dhe në përgjithësi të gjitha

grupimet e aktiviteteve mbështeten në prezencën e një grupi burimesh kyç në të cilat autoritetet

publike janë të përfshira minimalisht (Favoreau, 2007).

Aktiviteti sipërmarrës, krijimi i ndërmarrjeve, shpërndarja dhe trajnimi i sipërmarrësve më

dinamik, përbëjnë faktorët kryesorë të zhvillimit të klasterit. Vetëm në rastet e një tregu të

papërsosur, ose në rastin e mungesës së kapacitetit të tyre për t’u furnizuar me elemente vitale

për zhvillimin e klasterit, mund të justifikohet ndërhyrja publike që është e përkohshme dhe e

limituar (Favoreu et al., 2008, Newlands, 2003).


19

Limitet operacionale të politikave publike mund të kenë këto vështirësi:

1. Përcaktimi i impaktit të performancës,

2. Përcaktimi i ndërhyrjeve publike,

3. Përcaktimi organizativ, gjeografik, industrial dhe institucional për sa i përket klasterit

(Martin dhe Sunley, 2003).

Perspektiva konstruktive pranon një ndërhyrje të jashtme, veçanërisht publike në procesin

emergjent të zhvillimit të klasterit si rezultat i papërsosmërisë së tregut, dobësive në furnizimin

e të mirave dhe shërbimeve publike themelore. Ky mosfunksionim sistematik rezulton nga një

papërshtatshmëri midis pritjeve dhe interesave të institucioneve dhe aktorëve lokal (Andersson

et al., 2004).

Autorët mbështeten në shembuj dhe eksperienca të praktikuara për të konfirmuar nga njëra anë,

që është e mundur të krijohet një klaster me të gjitha pjesët dhe në afate relativisht të shkurtra

dhe nga ana tjetër institucionet publike mund të luajnë një rol kyç në fazën e krijimit dhe

institucionalizimit të klasterit.

Politikat publike janë të strukturuara dhe të fokusuara rreth dy karakteristikave themelore të

rrjetit:

1. Afërsia gjeografike dhe përqendrimi i një diversiteti organizatash (firma, qendra

kërkimore, universitete).

2. Lidhjet, bashkëveprimi dhe ndërveprimet që zhvillohen ndërmjet aktorëve.

Efikasiteti i politikave publike në favor të klasterit varet nga dinamika e rrjeteve dhe faktorëve

që ndikojnë në zhvillimin e tyre (Brenner, 2004). Një nga mënyrat për të treguar rolin e

politikave publike në zhvillimin e klasterave është të merret në konsideratë cikli i jetës së

klasterave si dhe nevojën për ndërhyrje në stade të ndryshme. Procesi i evoluimit të klasterit

kryesisht është i kushtëzuar nga disa faktorë si zhvillimi teknologjik, evoluimi i strukturës së

marrëdhënieve si dhe numri i ndërmarrjeve të specializuara prezente në territor. Këta element

shfaqen në të njëjtën kohë si indikator dhe përcaktues të zhvillimit të klasterit. Për rrjedhojë,

dinamika e lidhjeve dhe e ndërveprimeve brenda një klasteri përcaktohet zhvillimi teknologjik

i tregut dhe industrisë së cilës i përkasin firmat. Etapat e ndryshme të ciklit të zhvillimit të

klasterit vlerësohen nëpërmjet ciklit të jetës së teknologjisë dhe të tregut.


20

Autorët (Rosenfeld, 2003, Swann, 1998) dallojnë katër faza zhvillimi të ciklit të jetës klasterit:

- Klasterat embrional (etapa fillestare e zhvillimit, konstatohen mungesë lidhjesh dhe

ndërveprimesh)

- Klastera me perspektivë rritjeje

- Klastera të maturuar (vështirësi për tu rritur)

- Klasterat në rënie

Në varësi të fazës së ciklit të jetës së klasterit merr formë dhe ndërhyrja publike, e cila mund

të përqendrohet në zhvillimin dhe promovimin e produktit në tregje të reja si dhe mbështetje

në marketingun e ndërmarrjeve. Aktorët publik kanë një përgjegjësi të lartë për sa i përket

aksioneve të promovimit, marketingut dhe krijimit të një imazhi dhe vetëdije kolektive. Qëllimi

final është të krijohet njohje e jashtme dhe të zhvillohet brenda mjedisit lokal një identitet dhe

një ndjejnë përkatësie e përkthyer në artikulimin e një vizioni dhe të një strategjie të përbashkët

(Favoreu et al., 2008).

Një rrymë e tretë e ndërmjetme e quajtur «reengineering» pranon që tregu dhe aktorët privat

janë vektorët kryesorë të emergjencës së rritjes dhe organizimit të klasterave, si dhe politikat

publike mund të luajnë rol të rëndësishëm në mbështetje të konsiderueshme. Kjo rrymë

justifikon ndërhyrjen modeste dhe në disa faza të zhvillimit të klasterit. Roli i institucioneve

publike bëhet indirekt dhe periferik.

Çështjet në vijim trajtojnë destinacioni turistik sipas një strukture të veçantë të rrjetit: klasteri

i turizmit.

II. 2 Turizmi dhe destinacioni turistik

Para viteve ’50 sektori i turizmit funksiononte në mënyrë të fragmentuar. Të gjithë aktorët

(hotelet, transportet, agjentët e udhëtimeve, agjencitë turistike) punonin të pavarur nga njëri-

tjetri. Hotelet operonin me shtretër për natë, kurse kompanitë ajrore me vende.

Në mes viteve ’50 zhvillimi i operatorëve turistikë e modifikoi sektorin, duke kaluar nga një

menaxhim i ndarë në aktivitete në një menaxhim të integruar të aktiviteteve, si p.sh. hotelet

filluan të ofronin shërbime sekretariati apo salla pune. Kompanitë e transportit propozuan

rezervim hoteli dhe shërbime sigurimi shëndetësor. Vitet ’80 shënuan rritjen dhe integrimin e

mëtejshëm të shërbimit turistik, konkretisht kompanitë ajrore ofruan një paketë shërbimesh

rreth udhëtimit (makina me qira, siguracion shëndetësor, shërbim mjekësor). Në vitet ’90


21

turizmi u kthye në “fenomen kompleks, duke sjellë nevojën për rrjetëzim lokal ose

rajonal”(Lazzeretti dhe Petrillo, 2006) për rrjedhojë përfshirjen e aktorëve privat dhe publik

(Kerr, 2003).

Si rezultat i ritmeve të rritjes së shpejtë, turizmi vlerësohet si një motor thelbësor i rritjes socio-

ekonomike ku të ardhurat në valutë në sektorin e turizmit i tejkalojnë ato të industrisë së naftës,

agroushqimore apo automobilistike (OMT, 2007). Po si përkufizohet turizmi?

Përkufizimet rreth konceptit të turizmit janë të shumta dhe ndan kërkuesit.

OMT dhe CNU (2000), e përkufizojnë turizmin si “aktivitete të kryera nga personat gjatë

udhëtimit të tyre dhe qëndrimit në një vend jashtë mjedisit rezidencial për një periudhë që nuk

kalon një vit, për qëllime rekreative, për biznes ose motive të tjera”.

Sipas Boyer (2003) “turizmi është një sektor shërbimesh, nuk transformon lëndën e parë si uji,

ajri, dëbora, nuk transporton produkte, prandaj për këtë turisti si konsumator zhvendoset në

destinacion” (Demen-Meyer, 2005).

Fabry dhe Zeghni (2012) e përcaktojnë turizmin si “sinonim i zhvillimit ekonomik, gjenerues

të aktiviteteve direkte dhe indirekte, por që nuk kanë vëmendjen e duhur për studim nga

inteligjenca ekonomike dhe territoriale”.

Ndërsa Yace (2014) e përcakton turizmin si “një grup aktivitetesh të kryera nga turistët”.

Turizmi vendas i referohet lëvizjeve të rezidentëve brenda kufijve nacional, ndërsa turizmi

ndërkombëtar çon në lëvizjen jashtë kufijve nacional.

Koncepti i turizmit i referohet migrimit të përkohshëm të personave nga një vend gjeografik

në tjetrin për aktivitete të kohës së lirë ose për tregti. Turisti është një person që udhëton dhe

qëndron jashtë mjedisit ku jeton për të paktën një natë, por më pak se një vit ku motivimi

kryesor i udhëtimit nuk është pagesa brenda vendit të vizituar (Yace, 2014).

Nga përkufizimet e cituara kuptohet që turizmi grupon aktivitete dhe aktorë heterogjen ku

përfshihen:

së pari, aktivitete ekonomike që kanë si qëllim të prodhojnë dhe të shesin udhëtime dhe

produkte turistike;

së dyti, grupe sociale me karakteristikat e tyre kulturore e fizike, që shërbejnë si atraksion

turistik

së treti, institucione shtetërore që rregullojnë sjelljet tregtare si dhe eksternalitetet sociale

të lidhura me këtë aktivitet.


22

Duke veçuar pengesat, si formalitetet administrative (viza), faktorët gjeopolitik (terrorizmi,

kriza politike) dhe sanitar (vaksinat, epidemitë), perspektivat e zhvillimit të turizmit duken

thuajse të palimituara. Prandaj konkurrenca është rritur pas viteve ‘90 si rrjedhojë e

emergjencave të reja të destinacioneve atraktive në vendet me kosto të ulët të fuqisë punëtore

dhe qasjes në transportin ajror. Për këtë arsye, destinacionet evropiane nevojitet të kërkojnë

burime të reja në avantazhe konkurruese, ku firmat duhet të fokusohen në strategjinë e

diferencimit dhe të reduktimit të kostove (Porter, 1986). Ky proces është i komplikuar në

fushën e turizmit, si rezultat i një mjedisi konkurrues të fragmentuar dhe heterogjenitetit të

burimeve. Për rrjedhojë lind e nevojshme të merret në konsideratë zinxhiri i vlerave turistike

në nivel agregat të një destinacioni, sesa të njësive që e përbëjnë atë (Van der Yeught, 2010).

Heterogjeniteti i burimeve ndërmjet destinacioneve është një burim avantazhi konkurrues, por

për të qenë i qëndrueshëm duhet t’i rezistojë dhe t’i bëjë ballë konkurrencës (Barney, 1991).

Në funksion të rritjes së konkurrueshmërisë duhet bërë lidhja territor-turizëm si “dyshe të

pandashme”. Në këtë aspekt territori dhe bukuritë e tij (de Grandpré, 2007), paraqesin një

burim për destinacionin turistik (Lozato-Giotart dhe Balfet, 2012), si dhe vënien në

marrëdhënie të vendit me hapësirën për të formuar territorin si një destinacion.

Turizmi karakterizohet nga burime që nuk mund të kontrollohen të lidhura me aktivitete si

banimi, pronësinë, shtetësinë, që u referohen problematikave të të mirave të përbashkëta dhe

interesit të përbashkët. Prandaj turizmi ka impakt në aktivitete të tjera dhe në zhvillimin lokal,

gjithmonë kjo e ankoruar me territorin. Qeverisja territoriale përfshin aktorët privat dhe publik,

veçanërisht pushtetin lokal. Ky i fundit luan rol të rëndësishme në sistem për shumë arsye: ka

një funksion turistik legal që nënkupton përcaktimin e një politike turistike, marrjen në

konsideratë të interesit të përbashkët, si pritjen dhe informimin e vizitorëve dhe përgjegjësinë

për të mirën e përbashkët, që është imazhi i territorit. Pushteti lokal mbështet sektorin e turizmit

nëpërmjet rritjes dhe zhvillimit të infrastrukturës, ofrimit të shërbimeve të cilat sektori privat i

vetëm shpesh nuk mund t’i sigurojë. Rregullimi i urbanizmit dhe politika lokale, për sa i takon

sektorit të aktiviteteve (bujqësore, pyjore, kulturore), janë të gjitha funksione në lidhje të

drejtpërdrejta ose jo me aktivitetin e turizmit. Si rrjedhojë e bashkëveprimit të aktorëve, turizmi

mund të bëhet një faktor i rëndësishëm i zhvillimit ekonomik me një impakt socio-ekonomik

të rëndësishëm, si në planin rajonal ashtu edhe në atë lokal të një vendi që ka potenciale

zhvillimi të aktivitetit të turizmit. Në nivel rajonal turizmi është një aktivitet kompleks në

shumë aspekte ashtu siç janë edhe vetë rajonet (ndarja sipas karakteristikave gjeografike apo


23

ndarja territoriale). Në nivel lokal, përveç të tjerave duhet theksuar që në kushte të caktuara

turizmi mund të favorizojë zhvillimin e hapësirave rurale nëpërmjet efekteve pozitive direkte

apo indirekte. Impakti ekonomik dhe social i turizmit konsiston në rritjen e të ardhurave për

vendin pritës, krijimin e vendeve të reja të punës turistike, kryesisht që kanë të bëjnë me

akomodimin dhe ushqimin, si dhe në shumë sektorë që janë të lidhur indirekt me të si bujqësia,

telekomunikimi dhe ndërtimi. Rritja intensive e peshës së turizmit në ekonominë e një vendi

sjell nevojën për diversifikim të destinacioneve me qëllim rritjen e konkurrueshmërisë kundrejt

destinacioneve të tjera. Si rezultat i fenomenit të globalizimit kërkesa turistike ka pësuar

ndryshime të forta, si dhe destinacionet turistike janë gjithnjë e më të hapura. Prandaj lind

nevoja për një marrëdhënie të re e vendit me hapësirën me qëllim krijimin e një territori si një

destinacion turistik.

Destinacioni është baza ku zhvillohet dhe përqendrohet produkti turistik. Sipas Baggio (2007),

destinacioni materializon njësinë bazë për analizën e aktiviteteve turistike.

Një ndër elementët që ndihmon të kuptojmë më qartë destinacionin është të përcaktohet

struktura e destinacionit ku një rëndësi e madhe i kushtohet kategorizimit hapësinor të

destinacionit. Strukturë konsiderohet qasja tek burimet e vlefshme në një rajon dhe ekzistenca

e kufijve gjeografik dhe administrativ. Në këtë kontekst destinacioni përcaktohet nga kufijtë

administrativ, anëtarësimi në një shoqate apo organizate të caktuar, marrëdhëniet e varësisë të

cilat përfshihen tek struktura klasike e destinacionit.

Sipas, Kadri (2011), destinacioni turistik është një “grup projektesh të marra si përpjekje të

qëllimshme dhe me interes për aktorët që ndërhyjnë në ndërtimin e një destinacioni” (Guinand

dhe Jolly, 2013).

Ndërsa literatura me origjinë institucionale përkufizon destinacionin turistik si një hapësirë

gjeografike relativisht e qëndrueshme me një nivel autonomie vendimmarrëse dhe me

karakteristika atraktive për vizitorët e huaj, të cilëve iu ofrohen produkte (Commission

Européenne, 2000; OMT, 2004).

Destinacioni turistik duhet parë si një vend gjeografik me kufij që shtrihen në nivel qyteti,

rajoni, ishulli ose deri dhe në nivel kontinenti (Bornhorst et al., 2010).

Një destinacion turistik përkufizohet në të njëjtën kohë si “atë se çfarë turistët kërkojnë të

arrijnë si vend qëndrimi – si sistem oferte që i përgjigjet lokalisht nevojave të tyre” (Marsat et

al., 2010).


Si sistem oferte destinacioni mbështetet në aktorë të ndërvarur, çfarë sjell edhe nevojën e

koordinimit. Në fakt, e gjithë praktika e turistëve krijon ndërvarësinë de fakto të shërbimeve të

ndryshme, që kërkon një koordinim ndërmjet aktorëve nëse njihen dhe duan të optimizojnë

këtë ndërvarësi. Në këtë rast është e mundur një analogji ndërmjet sistemit të ofertës dhe

ndërmarrjes (Marsat et al., 2010).

Një destinacion konsiderohet pothuaj si një ndërmarrje e përbërë nga një numër i madh

aktorësh autonom privat, por edhe publik, ofrues të shumtë të turizmit, shërbimet publike (zyrat

e turizmit) ose menaxhimi p.sh. i një zone të skive ose ngjitjeve (Tremblay, 1998). Për rrjedhojë

nevojitet sensibilizimi dhe mobilizimi i të gjithë aktorëve të territorit, pasi të gjithë janë të

rëndësishëm për aktivitetin turistik (Marsat, Brault, Dazet et al., 2009). Gjithashtu destinacioni

duhet të marrë në konsideratë faktorët territorial që përbëjnë pjesën më të madhe të shërbimit

turistik ose në mbështetje të shërbimit turistik në kuptimin e teorisë së shërbimeve (Eiglier dhe

Langeard, 1987).

Çështja e strukturimit të organizimit të një destinacioni në shkencën e menaxhimit vlerësohet

nga menaxhimi strategjik. Studimet rreth menaxhimit të një destinacioni turistik e konsiderojnë

destinacionin si një shërbim i ofruar, nisur nga vënia në rrjet e aktorëve të ndërvarur.

Ndërvarësia e aktorëve trajtohet në disa aspekte.

Nga njëra anë destinacioni është i përbërë nga një numër i madh organizatash heterogjene dhe

autonome, private dhe publike: ofrues të shumtë të turizmit (hotele, ndërmarrje transporti, muze

etj.), shërbimet publike, informacioni dhe promocioni (zyrat e turizmit, zyra rajonale e turizmit)

ose menaxhimi i turizmit të biznesit (Huron dhe Spindler, 2003). Nga ana tjetër menaxhimi i

një destinacioni kërkon sensibilizimin dhe mobilizimin e pothuajse të gjithë aktorëve të

territorit (Marsat et al., 2008). Vendimet e marra nga aktorët e disa destinacioneve për të hartuar

strategjinë e tyre në perspektivë të një zhvillimi turistik të qëndrueshëm mund të shihet si

vullneti për të krijuar kompetenca të reja qendrore me prioritet turizmin e qëndrueshëm.

Kjo analizë është veçanërisht e adaptuar në destinacionin turistik që siguron rritjen e tij bazuar

në një sistem burimesh atraktive, shpesh me origjinë natyrore dhe kulturore. Me qëllim

garantimin e zhvillimit nga turizmi, një destinacion duhet të jetë në gjendje të përfitojë nga

efektet pozitive të këtij aktiviteti duke limituar efektet negative. Prandaj, të vendosësh aktorët

e turizmit (aktorë direkt, indirekt, institucione, administratë) në qendër të analizës së fenomenit

turistik është e rëndësishme, nëse tentohet të futet logjika e funksionimit të turizmit si një

sistem.

24


25

II.2.1 Karakteristikat e një destinacioni atraktiv turistik

Zhvillimi i vrullshëm kohëve të fundit i sektorit të turizmit ka sjellë nevojën e vlerësimit të

atraktivitetit të një destinacioni turistik me qëllim diferencimin nga destinacionet e tjera dhe

rritjen e konkurrueshmërisë. Atraktiviteti turistik është kompleks pasi merr në konsideratë në

të njëjtën kohë turistët dhe ndërmarrjet turistike me fokus prodhimin/ofrimin e shërbimeve.

Megjithatë atraktiviteti i një destinacioni nuk duhet parë ndarazi nga problematikat e

përgjithshme të atraktivitetit të një territori.

Çështja e atraktivitetit në sektorin e turizmit konsiston në artikulimin e veprimeve të aktorëve

heterogjenë, duke favorizuar bashkëpunimin e tyre me qëllim garantimin e zhvillimit të

qëndrueshmëm. Në këtë aspekt duhet vlerësuar edhe atraktiviteti i një destinacioni turistik.

Tradicionalisht një destinacion është atraktiv nëse është në gjendje të tërheqë turistë. Gjithashtu

është një nocion kontabël i shprehur në terma të ardhjes, qëndrimit dhe shpenzimeve të

gjeneruara nga turistët. Atraktiviteti përcakton performancën e një destinacioni. Përkufizimi

tradicional i atraktivitetit është i pamjaftueshëm për tri arsye:

• Atraktiviteti është një nocion relativ në një botë konkurruese dhe të hapur ku

destinacionet janë në konkurrencë ndërmjet tyre;

• Atraktiviteti është një nocion i përkohshëm, pasi aktorët përshtatin “angazhimin e tyre”

me territorin dhe horizontin e tyre strategjik (afatshkurtër, afatmesëm, afatgjatë);

• Një destinacion duhet të jetë i orientuar nga “turistët”, por nuk duhet të neglizhojë

rezidentët e saj.

Përkufizimi tradicional nuk është i plotë pasi atraktiviteti nuk është një rezultat kontabël, por

produkt i një procesi të vënies në sinergji të aktorëve heterogjenë (ndërmarrje, autoritete

lokale). Për rrjedhojë, atraktiviteti kontribuon në vlerësimin e zgjedhjes strategjike dhe

lokalizimin e aktorëve. Prandaj një destinacion është atraktiv nëse:

Së pari, destinacioni disponon një portofol burimesh natyrore dhe/ose të krijuara të

krahasueshme me avantazhin krahasues. Me burime natyrore kuptohen të gjitha asetet e lidhura

me hapësirën turistike dhe peizazhin, me trashëgiminë historike, artistike, kulturore dhe

natyrore. Këto karakteristika paraqesin për destinacionin një karakter unik, autentik dhe

vështirësisht të imitueshëm. Këto burime shërbejnë si bazë specializimi për aktorët dhe

destinacionin (turizmi malor, urban, termal, rural, ujor, kulturor, biznesi). Evidentimi i veçorive


26

natyrore të një destinacioni në funksion të atraktivitetit nuk është i plotë nëse nuk merren në

konsideratë edhe burimet njerëzore, të cilët paraqesin një faktor kyç për zhvillimin dhe

shfrytëzimin e burimeve natyrore, si dhe pritjen e turistëve. Infrastruktura si transporti, hotelet,

rregullimi, zhvillimi i zonave turistike përbëjnë gjithashtu një faktor kyç në rritjen e

atraktivitetit të një destinacioni turistik.

Së dyti, një destinacion duhet të jetë në gjendje të konceptojë dhe zhvillojë një politikë

konkurruese me orientim krijimin e vlerës së shtuar. Çmimi i shoqëruar me cilësi në shërbimin

e ofruar, është bërë një element dallues i konkurrencës ndërkombëtare, prandaj një destinacion

atraktiv duhet ta aplikojë si politikë strukturore dhe konkurruese në industrinë turistike. Qëllimi

është të rritet avantazhi krahasues te turistët dhe të mobilizohen aktorët e turizmit në favor të

këtij objektivi duke adaptuar një dinamikë ofertë-kërkesë (Buhalis, 2000; Craccolici et al.,

2005). Me natyrë krejtësisht cilësore ky dimension varet nga aktorët e pranishëm të turizmit

veçanërisht të inovacionit të integruar në prodhimin e shërbimit të tyre, nga kapaciteti i tyre

për t’u diferencuar dhe për të krijuar një produkt turistik origjinal apo të rinovuar, të qasjes në

infrastrukturë, të cilësisë së burimeve njerëzore, të politikave të pushtetit publik. Në këtë

kontekst nevojitet një bashkëpunim të ngushtë ndërmjet aktorëve privat dhe publik.

Së treti, destinacioni duhet të përfitojë një mbështetje institucionale dhe qeveritare si në

integrimin vertikal dhe atë horizontal, me qëllim rritjen e imazhit turistik të destinacionit, të

kornizojë ligjërisht profesionin, të përcaktojë normat cilësore. Për këtë nevojitet që sistemi

edukativ të jetë në gjendje të formojë punonjës në funksion të nevojave specifike të sektorit me

qëllim rritjen e kapitalit njerëzor.

Së katërti, destinacionet duhet të kenë një kërkesë turistike të lartë dhe specifike me

dimension kombëtar dhe ndërkombëtar (Fabry, 2009).

Vështirësia e faktorëve të lartpërmendur edhe pse plotësues të njëri-tjetrit, qëndron në faktin e

strukturimit të ndërvarësisë.

Në funksion të lehtësimit të shkëmbimit të informacionit, rritjes së partneritetit dhe krijimit të

një tregu me përfitim besnikërinë e konsumatorit, rritjes së konkurrueshmërisë dhe inovacionit,

turizmi si një sektor që përfshin një numër të madh aktorësh të ndryshëm (pushteti publik,

ndërmarrje private që variojnë nga NMV në grupe multinacionale, banorët dhe turistët) dhe i


27

lidhur fort me lëvizshmërinë, nxjerr në pah nevojën për vënien në marrëdhënie dhe koordinim

të aktorëve.

Keller (2000), konsideron destinacionin si një shërbim i ofruar, nisur nga vënia në rrjet e

aktorëve të ndërvarur ndërmjet tyre. Zhvillimi i turizmit në një territor dhe shndërrimi në

destinacion turistik konkurrues është një opsion që mund të artikulohet rreth nocionit të

klasterit të turizmit. Për rrjedhojë një klaster sjell një afërsi gjeografike, por veçanërisht një

afërsi marrëdhëniesh kjo e strukturuar nga territori. Një destinacion turistik është në të njëjtën

kohë eksportues dhe prodhues i shërbimeve turistike me bosht qendror vlerësimin e burimeve

lokale. Për këtë arsyetohet në terma të klasterit të turizmit.

Kërkimi i mundësive të ndryshme për argëtim dhe shumëllojshmëria e shërbimeve janë

elementët kryesorë që përbëjnë kërkesën turistike në ditët e sotme. Zinxhiri i vlerave të një

destinacioni përbën gjithashtu imazhin e të gjithë këtyre elementeve. Kjo qasje kërkon

bashkëpunimin dhe krijimin e rrjetit ndërmjet aktorëve kyç. Bashkëpunimi dhe krijimi i rrjetit

ndërmjet aktorëve kyç nxit angazhimin dhe menaxhimin nëpërmjet pjesëmarrjes aktive,

impakti i së cilës reflektohet në zhvillimin e sjelljeve të reja dhe rritjen e kapaciteteve duke

mundësuar kështu rritjen e konkurrueshmërisë në një treg të ashpër dhe global për ndërmarrjet

turistike lokale.

Gjithashtu koordinimi i aktiviteteve të përbashkëta në rrjetin e ndërmarrjeve turistike është

kusht thelbësor për t’u përballur me procedurat e krijimit të vlerës dhe formimit të një identiteti,

nëpërmjet markës tregtare të një klasteri.

Autorë të tjerë shkojnë më tej (Canard dhe Ravix, 2003), duke sugjeruar që të adaptohet një

model më i gjerë, model i cili integron cilësinë e ndërmarrjeve dhe të destinacioneve. Zhvillimi

i marrëdhënieve në partneritet përfshin çështje ekonomike, sociale, si dhe mjedisore, duke u

fokusuar në qasje të cilësisë, me qëllimin final plotësimin e kërkesave të konsumatorit.

Opsioni i një qasje klaster është i justifikueshëm nga fakti që mund të krijojë mjete më të mira

në funksion të zhvillimit turistik të qëndrueshëm. NMV mund të përfitojnë nga fluksi i

informacioneve nëpërmjet klasterave rajonalë për të lehtësuar dukshmërinë e tyre komerciale,

pozicionin e tyre global dhe për të pasur një mjet strategjik (Hitz et al., 2006).


28

II.2.2. Klasteri si model organizimi për rritjen e atraktivitetit të një destinacioni turistik

Ndërmarrjet turistike janë në përballje me një konkurrencë gjithnjë në rritje, si rezultat i një

tregu të globalizuar. Rritja e performancës së sektorit turizmit në një territor të caktuar

evidenton nevojën për grupim dhe strukturim të aktorëve të turizmit. Në këtë kontekst

ndërmarrjet duhet të organizohen në rrjete apo klastera ndërmarrjesh të përfshira në aktivitetin

e turizmit. Në origjinë një klaster mund të jetë territorial, që reflektohet në qasjen“top-down”

(strategjia territoriale që nxit klasterat), sipërmarrës me bazë qasjen “bottom-up” (nevojat e

sipërmarrësve janë nxitësit e klasterit) apo të dyja në të njëjtën kohë.

Klasterat janë një zgjidhje për këtë model grupimi si dhe një model shumë i mirë për të kuptuar

atraktivitetin e një destinacioni turistik. Bashkëpunimi i aktorëve në klastera mundëson

krijimin e një klime besimi, optimizon komunikimin, rrit konkurueshmërinë, ofron mbështetje

nëpërmjet rrjetit dhe lehtëson emergjencën e një zinxhiri me vlerë lokale, transformon afërsinë

funksionale në afërsi strategjike, ndihmon ndërmarrjet të promovojnë ofertën e tyre

ndërkombëtarisht nëpërmjet partneritetit për zhvillim. Për rrjedhojë mundësohet zhvillimi i

ekonomisë lokale nëpërmjet rritjes dhe zhvillimit së ndërmarrjeve ekzistuese dhe krijon

mundësi për hapjen e bizneseve të reja, duke mundësuar kështu zhvillimin e qëndrueshëm

(Durey, 2016).

Një klaster i turizmit e kthen destinacionin në një sistem ekonomik inovant dhe dinamik si dhe

u mundëson palëve pjesëmarrëse të jenë në gjendje të veprojnë dhe të gjejnë atë çfarë mund të

bëjnë së bashku. Klasteri inkurajon palët e interesuara, si territori, aktorët direkt, aktorët

indirekt dhe institucionet që strukturojnë, zhvillojnë, vlerësojnë e menaxhojnë një grup

burimesh dhe aktivesh (Van der Yeught, 2007). Prandaj klasteri i turizmit duhet parë si një

mjet vlerësues për destinacionin. Atraktiviteti i ndërtuar rreth një klasteri turizmi është fryt i

një procesi të vënies në sinergji të aktorëve heterogjen, performanca e të cilëve varet nga

kohezioni dhe dendësia e lidhjeve ndërmjet tyre.

II.2.3 Klasterat dhe rrjetëzimi në industrinë turistike

Klasterat dhe rrjetëzimi sjellin një numër përfitimesh, si ekonomi shkalle, interes në

bashkëpunim dhe inovacion, sinergji, një produktivitet më të lartë, transfertë njohurish

nëpërmjet marketingut dhe promocionit, një përmirësim konkurrueshmërie dhe një avantazh

konkurrues të qëndrueshëm. Kërkimet shkencore tregojnë se organizimi në rrjet është një burim


29

avantazhesh konkurruese dhe një ekzigjencë thelbësore e manaxhimit rajonal dhe global

(Soteriades, 2010).

Michael (2003), ka evidentuar rëndësinë e “strukturës” dhe të “shkallës” së klasterit,

veçanërisht në fushën e turizmit. I njëjti autor insiston gjithashtu në “krijimin e oportuniteteve

ekonomike dhe sociale në komunitetet të vogla nëpërmjet zhvillimit të klasterit të ndërmarrjeve

në bashkëpunim, që janë në gjendje të krijojnë bashkërisht një grup atributesh në funksion të

krijimit të një produkti rajonal të specializuar” (Michael, 2003). Qëllimi i klasterit dhe rrjetit

turistik konsiston në vënien në dukje të disponibilitetit të disa aktiviteteve të një destinacioni

dhe të bashkimit NMV, që ndryshe do të funksiononin dhe vepronin të izoluar me qëllim

bashkëpunimin dhe zhvillimin e një produkti turistik lokal të qëndrueshëm dhe përfitues së

bashku me ekonominë lokale. Është si rrjedhojë e këtij fragmentimi që të gjithë aktorët

pjesëmarrës në zinxhirin e vlerës duhet të shqyrtojnë faktorë si, integrimi, bashkëpunimi,

formimi i klasterave dhe rrjetit për aktivitetet e tyre (Soteriades, 2010; Poon 2002).

Në sektorin e turizmit aktivitetet e klasterit dhe rrjetit janë vendosur kryesisht në dy fusha:

1. Menaxhim: Formimi i klasterit/rrjeteve kontribuon në forcimin e lidhjeve (linkages)

ekonomike (integrimi vertikal) për të reduktuar rrjedhjet, për të lehtësuar bashkëpunimin,

zhvillimin e njohurive, objektivat, politikat e aktiviteteve të menaxhimit, si dhe për ndarjen

e njohurive dhe informacionit, shkëmbimet e eksperiencave, inovacionit, prodhimeve dhe

modaliteteve menaxhuese.

2. Marketing: Ky funksion ofron teknika dhe metoda për komunikimin e informacionit,

adaptimin e produkteve, influencimin e turistëve dhe monitorimin e sjelljes konsumatore

(Fyall dhe Garrod 2005).

Klasteri i turizmit dhe industrial kanë të përbashkët përqendrimin gjeografik të aktorëve,

integrimin vertikal dhe horizontal, kërkimin e eksternaliteteve të rrjetit, veçanërisht të

infrastrukturës (Feldman dhe Francis, 2004), por nuk mund të konsiderohet një variant i ri i

klasterit industrial si rezultat i specifikave të sektorit të turizmit (Durey, 2016). Veçoritë

konsistojnë në: (i) prezencën e një varieteti të fortë të aktorëve të mobilizuar në prodhimin e

shërbimeve turistike, (ii) destinacioni është një vend krijimi, ruajtje dhe zhvillimi të pasurisë

(Davezies, 2008). Produkti turistik në hapësirë është i palëvizshëm dhe duhet konsumuar në


30 ibid

32

vend nga turistët, çka e bën objekt të një lëvizshmërie vullnetare. Ai është “tërhequr, fokusuar”

nga aktivitetet e shërbimit dhe pritjen e turistëve me qëllim që këta të fundit të konsumojnë

“produktin” e saj.

II. 3 Analizë e sektorit turizmit në Shqipëri

Turizmi është një prej industrive me zhvillim më të shpejtë në shek. XXI për sa i përket

kontributit global të PBB-së, të ardhurave nga shkëmbimi valutor dhe krijimit të vendeve të

punës. Sipas Organizatës Botërore të Turizmit të Kombeve të Bashkuara, mbërritjet e turistëve

ndërkombëtarë kanë treguar një rritje pothuajse të pandërprerë nga 438 milionë në vitin 1990,

në 681 milionë në vitin 2000, në 935 milion në vitin 2010 me një parashikim të rritjes

ndërkombëtare të turizmit prej rreth 1,6 miliardë deri në vitin 20205.

Sipas raportit Këshillit Botëror të turizmit dhe Udhëtimit (ËTTC, 2015) Shqipëria renditet e

120 nga 184 vende për sa i përket kontributit direkt që jep turizmi në ekonominë e vendit.

Kontributi direkt i turizmit në Produktin e Brendshëm Bruto për Shqipërinë për vitin 2012 -

2015 rezulton të jetë afërsisht 6% e PBB (Produktit të Brendshëm Bruto). Krahasuar me vendet

e rajonit si Greqia, Kroacia, Mali i Zi, Shqipëria renditet më poshtë. Në lidhje me kontributin

direkt që turizmi jep në punësim Shqipëria sipas raportit renditet në vendin e 115. Në lidhje me

investimet, pozitat janë më të përkeqësuara duke qenë se Shqipëria vitet e fundit nuk ka shënuar

investime të ndjeshme në këtë fushë, gjë që lidhet edhe me moratoriumin e ndërtimeve dhe

përgatitjen e planeve zhvillimore për qytetet6. Edhe pse industria e turizmit në Shqipëri është

zhvilluar në një mënyrë të paplanifikuar, sektori privat i është përgjigjur në mënyrë spontane

kërkesës se tregut duke iu përshtatur në një farë mënyre këtij tregu. Deri tani Shqipëria është

vlerësuar nga shumë operatorë dhe vizitorë ndërkombëtarë për peizazhin e saj të bukur, të cilat

konsiderohen gjithashtu si pikat e forta të Shqipërisë. Siç vlerësohet në një studim7 nga

operatorë turistikë gjermanishtfolës, natyra e virgjër dhe peizazhi i Shqipërisë konsiderohen si

pasuria e saj më e madhe, pas karakterit të saj mistik dhe të panjohur.

Sektori i Turizmit në Shqipëri përfshin një shumëllojshmëri të gjerë aktivitetesh dhe aktorësh

si informacion dhe planifikim, akomodim dhe restorante, transport dhe infrastrukturë,

5 Ministria e Zhvillimit Urban dhe e Turizmit: Strategjia Kombëtare për Turizmin 2014-2020. 6 Revista Monitor: Turizmi 2016, ecuri pozitive, por sfidat mbeten të mëdha.

7GIZ 2012, Studim: Cilësia dhe Menaxhimi Mjedisor i Hoteleve Shqiptare - Perceptime të OperatorëveTuristikë

gjermanishtfolës për Shqipërinë.


31 ibid

32

veprimtari dhe suvenire, të cilat ndërveprojnë brenda zinxhirit të vlerave për të krijuar një

përvojë të kënaqshme për turistët dhe për të gjeneruar më shumë të ardhura dhe punësim për

banorët dhe bizneset vendase8.

Turizmi bregdetar është produkti kryesor dhe kufizohet me turizmin e detit dhe diellit, i cili

është edhe qëllimi kryesor i vizitorëve për në destinacionet bregdetare. Turizmi kulturor,

arkeologjia, trashëgimia, kultura identifikohen si pikat e forta kryesore të Shqipërisë në studime

të ndryshme të kryera me vizitorë dhe industrinë e udhëtimeve nga tregjet e huaja. Turizmi

natyror, ekoturizmi, turizmi rural konsiderohen gjithashtu si pikat e forta të Shqipërisë9.

II.3.1 Konkurrueshmëria në sektorin e turizmit në Shqipëri

Sipas raportit të Konkurrueshmërisë Udhëtime dhe Turizëm (2015), organizuar nga Forumi

Botëror Ekonomik, Shqipëria mban vendin e 106 në botë, në mesin e 141 shteteve, renditet si

një nga vendet më pak konkurruese në sektorin e turizmit. E krahasuar me rajonin, ajo gjendet

në vend të fundit, mes të cilave Kroacia renditet në vend të 33, Mali i Zi në vendin e 67,

Maqedonia në vendin e 82 dhe po para vendit tonë në listë, Serbia me renditjen e 95. Raporti

tregon se rritja e udhëtimit dhe turizmit ende përbën një pjesë të madhe të ekonomisë globale

(e cila vlerësohet më 9% të GDP-së globale) dhe të punësimit, ndërsa numri i udhëtarëve

ndërkombëtarë vazhdon të rritet. Sipas Këshillit Botëror të Turizmit ky sektor është parashikuar

të vazhdojë në rritje më 4% në vit, më shpejt se shërbimet financiare, transporti dhe prodhimi.

Sipas disa faktorëve kyç që ndikojnë në konkurrueshmërinë e turizmit, vendi ynë renditet:

(i) Sipas klimës së biznesit, vendin e 93 në botë, në rajon lë pas Greqinë dhe

Kroacinë;

(ii) Sipas sigurisë e 70 nga 141 shtete;

(iii) Sipas konkurrueshmërisë së çmimeve e 93 në renditjen botërore;

(iv) Sipas infrastrukturës vendi ynë renditet ndër më të ulëtat për këtë aspekt;

(v) Sipas burimeve kulturore vendi ynë renditet ndër të fundit në botë.

8 Destination Management Organisation, 2014. 9 Ministria e Zhvillimit Urban dhe e Turizmit: Strategjia Kombëtare për Turizmin 2014-2020.


13 ibid

32

Sipas raportit (DMO, 2014)10, pengesat kryesore që frenojnë zhvillimin e turizmit evidentohen

nëpërmjet mungesës së një vizioni për të ardhmen për turizmin në Shqipëri, vështirësi në

identifikimin e të dhënave për të identifikuar dhe kuptuar tregun e turizmit, mungesë platforme

bashkëpunimi, promovim i dobët në marketing.

II.3.2 Profili ekonomik dhe karakteristikat kryesore të zhvillimit në qarkun e Kukësit

Qarku i Kukësit ka një sipërfaqe 2373 km2 dhe një popullsi prej 117614 banorë, si dhe përfshin

në administrimin e tij 27 Njësi administrative, konkretisht 15 Njësi Administrative Bashkia e

Kukësit, 4 Njësi Administrative Bashkia e Hasit dhe 8 Njësi Bashkia e Tropojës11. Bazuar në

klasifikimin e ri të zonave urbane dhe rurale të realizuar mbas Censusit 2011, qarku i Kukësit

dallohet për karakterin e tij rural. Qarku i Kukësit ndodhet në pjesën verilindore të vendit dhe

kufizohet në anën e tij lindore me Maqedoninë dhe Kosovën, në veri me Malin e Zi, në

perëndim me qarqet e Shkodrës dhe Lezhës dhe në jug me qarkun e Dibrës.

Historia e zhvillimit të ekonomisë së rajonit të Kukësit tregon për një zhvillim gradual të

shërbimeve me fokus në bujqësi e blegtori. Pavarësisht se është një rajon i pasur me burime të

shumta natyrore dhe mundësi të shumta, qarku i Kukësit është një nga zonat më të varfra nëtë

gjithë Shqipërinë. Kontributi i këtij rajoni në Prodhimin e Brendshëm vazhdon të jetë më i ulti

në vitet e fundit në rang vendi, vetëm 2.2%12.

Po kështu niveli i PBB për frymë është më i ulëti, duke qenë në një nivel rreth 30% më të ulët

se mesatarja kombëtare dhe 12% më të ulët se mesatarja e zonës veriore. Niveli i ulët i

zhvillimit ekonomik të zonës lidhet më faktin se të ardhurat në këtë zonë gjenerohen kryesisht

nga sektorët me produktivitet të ulët. Ekonomia e kësaj zone bazohet në sektorin e bujqësisë

dhe blegtorisë i cili zë mesatarisht 33% të të gjithë të vlerës së shtuar bruto për rajonin,

ndërkohë që kontributi i industrisë është vetëm në nivelin mesatar për rreth 11%13. Ekonomia

mbizotërohet nga biznesi individual ose ai familjar dhe kryesisht është e bazuar te tregtia e

vogël. Struktura e ekonomisë reflektohet edhe në strukturën e eksport-importit. Pjesën më të

madhe të produkteve të importit në pesë vitet e fundit e zënë "produktet vegjetale" (29.8%) të

ndjekura nga "metalet bazë dhe artikujt prej tyre" (15.8%), dhe "produktet minerale" (15.5%).

Pesha specifike e dy produkteve të fundit ka qenë relativisht e lartë në vitin 2013, përkatësisht

10 Destination Management Organisation, 2014. 11 Qarku Kukës, 2016. 12Strategjia Territoriale e Njësisë Vendore Kukës, 2016.


14 ibid

33

36% dhe 44.8%. Eksporti i produkteve minerale ka ardhur duke u rritur që nga viti 2008 me

ritme shumë të larta në vitet e fundit (nga 4.9 herë në 2009 deri në 15.2 herë në 2013)14. Një

rol të madh ka luajtur këtu eksporti i mineraleve në Kosovë për përpunim të mëtejshëm të tyre.

II.3.3 Potencialet dhe sfidat kryesore të zhvillimit turizmit

Qarku i Kukësit është një ndër zonat që mbart potenciale për zhvillimin e sektorit të turizmit,

por në të njëjtën kohë vazhdon të jetë një ndër zonat ku ky potencial mbetet ende i

pashfrytëzuar.

Në këtë aspekt, zhvillimi sa më i shpejtë i këtij sektori do të mobilizojë potencialet më të mëdha

ekonomike për rajonin e familjet kuksiane dhe mbetet një nga prioritetet kryesore. Rajoni i

Kukësit ka histori e kulturë të gjerë, tradita vendase, shumëllojshmëri e produkte bujqësore,

kulinari, të cilat janë potenciale mjaft të vlefshme për zhvillimin e disa llojeve të turizmit, të

tilla si ai kulturor, historik, fetar dhe kulinar. Kjo zonë është e pasur në qendra kulturore, fetare,

monumente historike, si dhe tradita e folklori, të cilat janë bërë pjesë e trashëgimisë kulturore

kombëtare. Artizanati i pasur, veshjet karakteristike, traditat në dekorimin e shtëpive apo

pritjen e miqve përbëjnë disa nga elementet më tërheqëse për turistët. Megjithatë mungesa e

një muzeu etnografik dhe “marketimi” i dobët i kulturës vendase dobëson percepsionin e

turistëve mbi potencialin e vërtetë që ky vend ofron. Duke qenë më së shumti një zonë rurale

ekzistojnë potenciale mjaft të rëndësishme për zhvillimin e turizmit rural duke përfshirë brenda

kësaj kategorie edhe lloje të tjera turizmi të së njëjtës familje, si ai malor, peizazhor, ekoturizmi,

agroturizmi.

Zhvillimi i turizmit malor ka bërë hapa të rëndësishëm përpara duke çuar në shtimin e numrit

e banesave turistike në zonat rurale. Po ashtu edhe ndërtimi i autostradës, ka krijuar mundësi

efikase për zhvillimin cilësor të turizmit malor, për të cilin kërkesat janë gjithnjë në rritje, si

nga vizitorët nga Shqipëria ashtu edhe zonat e Kosovës, si Prizren e Dragash. Një mënyrë tjetër

më inovative për të kapur edhe më tej interesin e turistëve do ishte zhvillimi i paketave turistike

inovative, të cilat shfrytëzojnë resurset rurale duke shenjestruar turistin "urban". Më saktësisht,

shumëllojshmëria e bimëve mjekësore, burimet e shumta ujore nga majat e maleve, pyjet dhe

ajri i pastër me oksigjen janë receta perfekte për zhvillimin e një lloji jo shumë të njohur turizmi

siç është turizmi kurativ. Ekzistenca e liqenit dhe e lumenjve janë një potencial i madh për


34

zhvillimin e turizimit. Turizmi i aktiviteteve të biznesit ose "business tourism" është një tjetër

lloj turizmi që mund të zhvillohet, duke qenë një zonë kufitare dhe mjaft aktive në projektet e

shkëmbimet e bashkëpunimit ndërkufitar. Ky lloj turizmi është një mjet mjaft efikas për të

zbutur problemet me sezonalitetin turistik duke ndihmuar që hotelet të kenë mundësi për të

përfituar edhe gjatë sezoneve të ulëta turistike, kryesisht ato dimërore por jo vetëm. Megjithatë,

zhvillimi i këtij turizmi kërkon të shtohen kapacitetet dhe infrastruktura e duhur për mbajtjen

e konferencave ose aktiviteteve duke shtuar sallat e konferencave apo hotelet që mund të

ofrojnë këtë lloj shërbimi në mënyrë cilësore. Turizmi aventuresk, malet e larta, liqenet e

lumenjtë, grykat, shpellat, kanionet etj. janë tiparet kryesore që një turist i këtij lloji kërkon të

eksplorojë.

II. 3. 1 Avantazhet dhe sfidat e sektorit turizmit

Avantazhet kryesore dhe mundësitë që ofron zona për zhvillimin e turizmit në qarkun

e Kukësit në mënyrë të përmbledhur janë:

(i) pasuria natyrore e pakursyer dhe relievi piktoresk;

(ii) histori e kulturë të pasur;

(iii) tradita të punimeve të artizantit;

(iv) afërsia me rrjetin kombëtar rrugor;

(v) çmimet konkurruese;

(iv) interesi gjithmonë e më tepër në rritje dhe mundësi të mëdha për zhvillim të qëndrueshëm

të zonës.

Edhe pse potencialet ekzistuese janë të mëdha zhvillimi i turizmit përballet më shumë sfida, të

cilat kryesisht janë:

(i) infrastruktura e dobët:

(ii) transporti i paorganizuar dhe sinjalistika e pazhvilluar;

(iii) mungesa e tregut të sipërmarrjeve turistike;

(iv) mungesa e ndërgjegjësimit kundrejt mundësive që ofron turizmi;

(v) ndotja urbane dhe mungesa e rregullimit urban;

(vi) problemet me pronat dhe ndërtimet pa leje;

(vii) mungesa e aplikimit të skemave favorizuese të mbështetjes financiare;

(viii) mungesa e një qasje të koordinuar dhe të integruar të ofertës turistike;

(ix) mungesa e kapaciteteve akomoduese dhe cilësia e ulët e shërbimit.


35

Ndërsa rritet numri i vizitorëve, i domosdoshëm mbetet zgjerimi i shërbimit të hotelerisë,

përmes ndërtimit të hoteleve turistike ose bujtinave në zonat e thella malore.

Në përmbledhje dhe në funksion të qëllimit të studimit rëndësia e një klasteri si formë

organizimi për zhvillimin e qëndrueshëm territorial evidentohet nëpërmjet kombinimit të

përfitimeve të rrjedhura nga rrjeti i konceptuar si një marrëdhënie ndërorganizacionale. Sipas

Tremblay (1998), marrëdhëniet ndërorganizacionale strukturojnë rrjetin dhe përmirësojnë

performancën e rrjetit duke krijuar kështu avantazhe konkurruese. Për një analizë strukturore

në rrjet ekonomia dhe sociologjia paraqesin në shkencat e manaxhimit dy disiplinat më të

përdorshme për studim (Fulconis, 2000; Thorelli, 1986; Jarillo, 1988). Interesi për teorinë e

rrjeteve në shkencën e menaxhimit është të kuptohen mekanizmat organizativ si objektivat

individuale, bashkëpunimi intraorganizativ dhe marrëdhënia ndërorganizative. Disa autorë si

Granovetter (2000) dhe Iammarino dhe McCann (2006), kanë gërshetuar teorinë e rrjeteve

sociale me qasjen klaster (Bede, 2013).

II. 4 Modelet dhe teoritë e rrjetit

Disiplinat e përfshira në analizën e rrjeteve variojnë nga antropologjia në matematikë (Grosseti,

2006; Freeman, 2004). Studiues të shumtë në sociologji kanë kontribuar në shtjellimin e këtyre

rrymave teorike. Burt (1980), Granovetter (1973) apo Knoke dhe Kuklinski (1982), janë ndër

autorët më të njohur ku studimet e tyre janë adaptuar në kërkimet në ekonomi apo në shkencat

e organizimit. Burt (1980), në lidhje me teorinë e rrjeteve shprehet se “kjo është më shumë një

paradigmë, një perspektivë, një federatë qasjesh … se një teori parashikuese me qëllim

prodhimin e ligjeve shpjeguese të një fenomeni social … në kushte të caktuara. Teoria e rrjeteve

jep shpjegime nisur nga konfigurimi ose forma e marrëdhënieve” (Benedic, 2009).

Në vijim të këtij kapitulli propozojmë të prezantojmë teorinë e kostove të transaksionit,

teorinë e rrjeteve sociale dhe nga ku do mund të identifikojmë strukturën e rrjetit, të anëtarëve

dhe rolit respektiv dhe për të kuptuar si është siguruar bashkëpunimi i veprimeve i aktorëve të

turizmit. Në vazhdim evidentohen dimensionet e ndryshme që mbështesin qëndrueshmërinë e

klasterit për këtë do mobilizojmë modelin e afërsisë, për të vënë kështu në pah rëndësinë e

faktorëve gjeografik dhe organizacional në koordinimin e aktorëve brenda një rrjeti të

territorializuar organizativ.


36

II.4.1 Teoria e kostove të transaksionit

Teoria e kostove të transaksionit (TCT), pjesë e rrymës neoinstitucionale (ekonomiksi i ri

institucional), shpjegon ekzistencën e formave të ndryshme organizative (ose strukturat e

qeverisjes) nga kombinimi i kostove të transaksionit dhe kostove të prodhimit. Që prej fillimit

të viteve ‘80, teoria e kostove të transaksionit u kthye në një referencë bibliografike e rangut

parë në shumicën e punimeve kërkimore në menaxhimin strategjik. Në fillim u përdor për të

kuptuar strategjitë e integrimit vertikal dhe më vonë për të shpjeguar bashkëpunimin

ndërorganizativ (Jameux, 2004). TCT ofron një kuadër analize të

marrëdhënieve/bashkëpunimeve të ndërmarrjes me palë të ndryshme që mund të jenë furnitor,

partner, klient ose konkurrent.

Sipas Williamson (1975), transaksionet mund të zhvillohen nëpërmjet tri metodave qeverisëse:

tregu (sistemi i çmimeve), forma hibride (kontratat) dhe hierarkia zhvillimet brenda

organizatës.

Teoria e kostos së transaksionit mbështet racionalizimin e përzgjedhjes së modelit qeverisës

nisur nga atributet e transaksionit. Kjo teori nënkupton që krijimi i avantazhit konkurrues rrjedh

nga kostot e transaksionit. Williamson (1975), konsideron që kostot e transaksionit dhe

intensiteti i nxitjes janë më të rëndësishme në aspektin e tregut se brenda ndërmarrjes. Atributet

e transaksionit mbështeten në veçoritë e aktiveve (aseteve), pasiguria dhe frekuenca. Kjo teori

paraqet elementët kyç në zgjedhjen e metodës qeverisëse. Sa më specifik aktivi aq më e vështirë

dhe e kushtueshme është qasja në këtë të fundit.

Pasiguria bazohet në pasiguri të brendshme (përfshihet natyra dhe kompleksiteti aktiviteteve

të ndërmarrjes) (Ghertman, 2003) dhe pasiguria e jashtme ku përfshihen pasiguria teknologjike,

ligjore, fiskale dhe konkurruese.

Transaksione mund të jenë rutinë apo unike. Nëse niveli dhe veçoritë e aktiveve dhe pasiguria

e brendshme janë të dobëta atëherë shpeshtësia e transaksioneve janë të larta dhe modeli

qeverisës i rekomanduar është i tregut.

Në të kundërt “nëse veçoritë e aktivit, pasiguria e brendshme dhe frekuenca e transaksioneve

është e dobët janë kontratat apo hierarkia që duhet marrë në konsideratë. Frekuenca nuk është

element më i rëndësishëm, në kundërshtim më specifikat e aktivit që luan një rol të

rëndësishëm” (Ghertman, 2003).


37

Në rastin e industrisë turistike, TCT është aplikuar fillimisht për të kuptuar vendimin e

bizneseve nëse është më mirë të prodhojnë vetë apo të realizojnë outsourcing nga

bashkëpunëtorët e tyre (Bala 2015; Shelanski & Klein, 1995). Gjithashtu është aplikuar për të

kuptuar marrëdhëniet dhe performancën e bashkëpunimit mes ofruesve gjatë zinxhirit të ofertës

turistike (Wilding & Humphries, 2006; Nyaga et al., 2010). Bashkëpunimi në rastin e bizneseve

turistike lind si një formë hibride qeverisjeje e cila mund të reduktojë kostot e transaksionit

duke krijuar kapital social me elementë të rëndësishëm siç është krijimi i besimit mes ofruesve

(Croom, 2001). Për të krijuar ofertën turistike bizneset kanë mundësi të bashkëpunojnë ngushtë

me partnerët e tyre apo mund të zgjedhin të mbajnë distancë. Por nëse preferohet nivel i lartë

bashkëpunimi atëherë kjo mund edhe të shoqërohet me kosto siç mund të jenë: teknologjia e

informacionit dhe komunikimit, përpjekjet, risku nga sjelljet oportuniste (Bala 2015; Hobbs,

1996). Por pavarësisht kësaj ofruesit zgjedhin të bashkëpunojnë pasi perceptojnë përfitime dhe

rritje të kënaqësisë së konsumatorëve nga bashkëpunimi. E meta në aplikimin e kësaj teorie

vjen nga fakti se bizneset mund të humbasin mundësi të reja duke qenë se ndodh fenomeni i

“të menduarit në mënyrë të limituar” që shpjegohet me argumentin se bizneset duke qenë se

kanë krijuar lidhje me disa bashkëpunëtorë dhe janë të kënaqur me bashkëpunimin humbasin

mundësinë për të gjetur diçka të re nisur nga ideja për të reduktuar kostot e kërkimit dhe të

krahasimit të disa partnerëve apo ofruesve të ri. Por kjo gjë nuk do të thotë se në mjedisin e

jashtëm nuk ka një zgjidhje më të mirë se sa ajo që ofruesit apo bashkëpunëtorët kanë

aktualisht. TCT nuk merr në konsideratë efektet e besimit, të obligimeve ndërpersonale dhe të

reputacionit të cilat janë forma që përdoren për të reduktuar riskun e oportunizmit dhe për të

tejkaluar pengesën e krijuar nga racionaliteti i limituar nëpërmjet rritjes së disponueshmërisë

dhe ndarjes së informacionit (Bala 2015; Faulkner & De Rond, 2000).

Në studimet e bëra në fushën e ekonomisë, TCT mundëson të kuptohet bashkëpunimi ndërmjet

ndërmarrjeve. Rrjeti është një koncept i paqëndrueshëm që shfaq shumë forma. Sipas rrymës

transaksionale, rrjeti përkufizohet si një formë e ndërmjetme koordinimi ndërmjet tregut dhe

hierarkisë (Williamson, 1985, Thorelli, 1986), ku përfshihet ekuilibri ndërmjet kostove të

jashtme të tregut dhe kostove të brendshme të hierarkisë (Voisin et al., 2004).

Për më tepër, TCT është gjithmonë aktuale pasi prurjet nga teknologjitë e reja të informacionit

dhe të komunikimit, strukturat në rrjet shohin interesin e tyre të rritur nga tendenca në rënie e

kostove të transaksionit (Fulconis, 2004 dhe Joffre, 1999).


38

Thorelli (1986) prezanton interesin e strukturës në rrjet, duke e pozicionuar si formë organizimi

ndërmjetëse midis tregut dhe hierarkisë. Analiza e Thorellit shkon në harmoni me shumë qasje

teorike të organizatave, që tregon se konfigurimi organizativ i ndërmarrjeve pësojnë ndryshime

të thella. Sérieyx (1996) nënvizon “ në një mjedis konkurrues dhe dinamik lind nevoja për

inovacion, për rrjedhojë vendosjen në rrjet” (Géniaux dhe Mira-Bonnardel, 2003).

Për Rugman dhe D’Cruz (1997), superioriteti i rrjetit shpjegohet në një pjesë të madhe nga

fakti që mundësojnë një rikompozim të zinxhirit të vlerës dhe të eksternalizimit të aktiviteteve

gjithnjë e më të shumta.

II. 4. 2 Teoria e rrjeteve sociale

Studimet e para që i referohen rrjeteve janë cilësore (Bede, 2013). Barnes (1954) nëpërmjet

intervistave studioi ekipin norvegjez të peshkatarëve duke përdorur për herë të parë konceptin

e rrjeteve sociale si një analizë empirike dhe analitike. Në 1975 Stack, studioi marrëdhëniet

familjare duke përdorur metodën cilësore dhe etnografike. Në fakt “për analizën e rrjeteve nuk

ekziston asnjë mjet i njohur në avancë sesi grupet ose statuset janë ndërtuar, që do të thotë si

realizohen kombinimet e marrëdhënieve” (Degenne dhe Forsé, 1994).

Interesi për teorinë e rrjeteve në shkencën e menaxhimit është të kuptohen mekanizmat

organizativ si, objektivat individual, bashkëpunimi intra-organizativ dhe marrëdhënia

ndërorganizative (Baret, Huault dhe Picq, 2006). Teoria e rrjeteve sociale është pozicionuar si

një teori që mundëson analizën e marrëdhënieve ndërorganizative dhe objektivave individual

(Huault, 1998).

Studimet e shkollës së Manchesterit janë konsideruar si themelet e para të studimeve rreth

karakteristikave formale të një rrjeti duke evidentuar një numër treguesish dhe mjete analize.

Analiza e rrjeteve mundëson të kuptohet më mirë sipërmarrja, kapaciteti i saj për të mobilizuar

burimet, për të nxitur sipërmarrjen dhe siguruar mbijetesën e bizneseve ekzistuese

(Granovetter, 1995). Grupimi në rrjet u mundëson aktorëve besimin dhe shkëmbimin e

burimeve, delegimin e autoritetit si dhe sigurimin e burimeve të mjaftueshme për rritje dhe

zhvillim (Granovetter, 1995). Rrjeti mundëson të kuptohet sesi forca dhe pushteti ndërtohen

nga kombinimi i dobësive, si dhe mundëson studimin e fenomenit «path dependency»: sesi

nisur nga një situatë pa formë ku kemi vetëm pika të shpërndara, nga një zinxhir ngjarjesh

analizojmë forcat dhe përshkruajmë format (Mercanti – Guerin, 2010). Rrjetet janë një

gramatikë e forcave dhe e raporteve të forcave. Në teorinë e rrjetit social, në përgjithësi pikat


39

e rrjetit janë qenie njerëzore individuale. Në rastin e një analize ndërmjet organizatave individët

zëvendësohen nga firmat. Përshkrimi i veprimeve duke integruar vlerat dhe marrëveshjet,

përbëjnë bazën e teorisë së rrjeteve sociale. Analiza e rrjeteve sociale mundëson pamjen dhe

modelimin e marrëdhënieve sociale të aktorëve dhe të lidhjeve (marrëdhëniet ndërmjet

aktorëve), si dhe evidenton paraqitjen grafike e konceptuar nga algoritmi, çka mundëson të

llogariten shkallët e forcës ose të dendësisë ndërmjet aktorëve në rrjet. Gjithashtu analiza e

rrjeteve sociale bazohet në qasjen strukturore të marrëdhënieve ndërmjet anëtarëve të një

mjedisi social të organizuar. Ajo përshkruan ndërvarësitë ndërmjet aktorëve si dhe mundëson

një thjeshtësim të prezantimit të tyre që Lazega (1998) e klasifikon si “prezantim i thjeshtëzuar

i një sistemi social kompleks”. Analiza e rrjeteve sociale është “teknikë eksplorimi dhe

prezantimi” (Lazega, 1998). Të analizosh një rrjet social metodikisht është një mënyrë efikase

për të kuptuar strukturën, sjelljet që rezultojnë nga ndërveprimet midis elementeve që e

përbëjnë atë (Merklé, 2004). Së fundi analiza e rrjeteve sociale është një teori burimesh

nëpërmjet kapitalit social, një teori e shoqërimit (grupimit) nëpërmjet kohezionit dhe një teori

autonomie nëpërmjet lidhjeve të dobta (Mercanti – Guerin, 2010). Në funksion të pasurimit të

analizës së rrjeteve sociale evidentohet edhe teoria e sociologut Granovetter, i cili klasifikon

lidhjet e një rrjeti social në dy grupe. Lidhjet e dobëta që përcaktohen nga njohjet, personat e

takuar rastësisht, apo miqtë e miqve. Tipi i dytë është ai i lidhjeve të forta që i përket

marrëdhënieve krejt të natyrshme midis miqve ose anëtarëve të familjes.

Analiza e rrjeteve sociale bazohet në konceptin e grupimit marrëdhënieve të Granovetter

(1985), nëpërmjet së cilës vlerësohet impakti i karakteristikave të strukturës sociale në

zhvillimet ekonomike. Analiza e rrjeteve sociale mbështeten në teorinë e forcës së lidhjeve të

dobëta të Granovetter (1973), dhe teoria e boshllëqeve strukturore të Burt (1995), që do

trajtohen në vijim.

II.4.2.1 Koncepti i grupimit (embeddedness)

Granovetter (1985), propozon nocionin e grupimit që do të thotë se sjellja bashkëpunuese e

aktorëve varet nga marrëdhëniet ndërpersonale dhe të rrjeteve të marrëdhënieve midis

ndërmarrjeve (Voisin et al,. 2004).

White e konsideron konceptin e grupimit sipas tre grupeve të entiteteve sociale: aktorët,

burimet dhe format sociale (marrëdhëniet, rrjetet dhe grupet). Secila prej tyre varet nga entitet

e tjera nga të cilat disa e përbëjnë atë të tjera e përfshijnë dhe të tjerat më tej që janë të të njëjtit


40

nivel, janë thjesht të lidhura. Një grupim i lartë do të përkthehet si një shpërbërje e plotë e

entiteteve të përfshira në entitete të tjera, çka mund të konsiderohet si fundi i zakonshëm i

entiteteve kolektive (Grossetti, 2006).

Grupimi strukturor përfshin shkëmbimet tregtare në formën e marrëdhënieve ndërpersonale

dhe si aktivitete sociale. Marrja në konsideratë e grupimit ka për meritë të japë një pamje të

plotë të realitetit të tregut dhe të përmirësojë kuptimin rreth tij. Grupimi strukturor krijohet

nisur nga marrëdhëniet personale që individët krijojnë midis tyre (Le Velly, 2002).

II.4. 2. 2 Teoria e lidhjeve të forta dhe lidhjeve të dobta

Në teorinë e Granovetter (1973, 1983), lidhjet e forta janë lidhjet e afërta si prindërit, miqtë,

bashkëshorti, kurse lidhjet e dobëta janë lidhjet me personat me të cilët ekziston vetëm njohje.

Dallimet ndërmjet tyre janë si më poshtë:

• Frekuenca,

• Intimiteti,

• Intensiteti,

• Shërbimet reciproke,

• Kompleksiteti, shpeshtësia.

Në lidhjet e forta nëse aktori A është shumë afër me aktorin B dhe aktori A është shumë afër

me aktorin C, ka shanse që B dhe C janë shumë të afërt gjithashtu. Kjo lloj marrëdhënie merr

formën e klikeve15, densiteti është i barabartë me 1 (një), sejcili aktor ka një lidhje direkte me

aktorët e tjerë në bashkëpunim. Rrjetet e lidhjeve të forta kanë tendencë të mbyllen brenda tyre,

kurse e kundërta ndodh në rrjetet e lidhjeve të dobëta, që kanë tendencë të hapen me jashtë.

Personat që shihen shpesh transmetojnë pak informacion të ri krahasuar me të njohurit që

takohen më rrallë. Sipas Granovetter lidhjet e dobëta janë më të vlefshme për të krijuar lidhje

ndërmjet grupit të aktorëve lokal, që ndryshe do të ishin të izoluar ose më tej që nuk do kishin

mundësi të arriheshin vetëm nga alternativa shumë më të gjata (Lemieux dhe Ouimet, 2004).

Sipas Granovetter forca e lidhjeve të dobëta qëndron në pasurinë e informacionit të kanaleve

pak të përdorura në komunikim.

15 Grup aktorësh me marrëdhënie të ndërsjellët.


41

II.4. 2. 3 Teoria e boshllëqeve strukturore

Ajo çfarë Burt nënkupton me “boshllëqe strukturore” është një mungesë marrëdhëniesh

ndërmjet dy kontakteve të ndara (jo të lidhur). Dy kontakte konsiderohen të ndarë nëse kanë

qasje në burime të ndryshme. Në një rrjet të pasur me “boshllëqe strukturore” individi mund të

zërë një pozicion avantazhues ndërmjetësuesi (në terma qasjeje në informacion). Boshllëqet

strukturore përshkruajnë hapësirat boshe midis dy marrëdhënieve të një grupi: ajo është një

mungesë marrëdhëniesh. Kjo mungesë marrëdhëniesh ndërmjet dy personave i mundëson një

pale të tretë të vendoset si ndërmjetësues dhe të përfitojë avantazhe nga kjo situatë. Këto

avantazhe reflektohen në: një qasje më e shpejtë në informacion, një informacion me cilësi më

të lartë, një kontroll në shpërndarjen e informacionit. Teoria boshllëqeve strukturore, e

zhvilluar nga Burt (1992), mbështetet në propozimin e përgjithshëm që një aktor ikonsideruar

si tertius gaudens16 është në pozita avantazhuese kur ai ka kontakte që nuk janë në lidhje direkt

midis tyre. Në studimet e Burt, dallohen boshllëqe strukturore që ekzistojnë brenda mjedisit të

një aktori, ajo që ekziston ndërmjet aktorëve, si dhe ndërmjet aktorëve me mjedisin e jashtëm.

Burt (1992) shton gjithashtu se tertius gaudens mund të përdorin dy strategji, që varen nga

marrëdhëniet që kanë me aktorët që janë në një mungesë marrëdhëniesh në raport me të.

Strategjia e parë ka në fokus situatën konkurruese të së njëjtës fushë, ku gjenden kontakte të

tertius gaudens që nuk janë të lidhura direkt ndërmjet tyre. Strategjia e dytë mbështetet në

situatë konfliktuale ndërmjet kërkesave të ndryshme në dy fusha të ndryshme.

Burt, 1992 evidenton që një transaksion është i vështirë për t’u negociuar kur i përket një

zinxhiri tjetër transaksionesh. Në mungesë të marrëdhënieve dalin oportunitete sipërmarrëse si

ndërmjetësues duke kontrolluar fluksin e informacionit dhe koordinimin e veprimeve midis

aktorëve të gjendura nga të dy anët e kësaj hapësire (Burt, 1995).

II.4. 2.4 Teoria e koordinimit të marrëdhënieve

Një teori pak e aplikuar në analizën strukturore postulon një nevojë koordinimi në grupet

sociale ku anëtarët konsiderohen të përfshirë nga marrëdhënie përkatësie dhe konsiderohet se

ato janë të ndryshme nga grupet e tjera sociale në mjedisin e tyre. Koordinimi nënkupton një

strukturim të lidhur nga marrëdhënie midis aktorëve. Ai realizohet kur strukturimi i

marrëdhënieve është pothuaj fortësisht i lidhur, gjysmë i lidhur dhe fortësisht i lidhur dhe është

16 Aktori që dy nga kontaktet e tij gjenden në boshllëqet strukturore.


42

i pamundur kur strukturimi i marrëdhënieve nuk është i lidhur. Marrëdhëniet mund të jenë të

tipit: komunikim, shkëmbimi i të mirave dhe shërbimeve, të pushtetit në mjedisin e brendshëm

të grupit social të marrë në shqyrtim apo në raport me mjedisin e jashtëm. Aktorët strukturojnë

marrëdhëniet e tyre në formë rrjeti kur ata kanë si qëllim kryesor përdorimin e përbashkët të

burimeve në mjedisin e tyre të brendshëm (Lemieux, 1999).

II. 4. 3 Analiza e rrjetit nisur nga dinamika e afërsisë

Debati i bërë nga grupi i “Dinamikës së Afërsisë”, për sa i përket trajtimit të dimensionit

johapësinor të afërsisë, konsiston në faktin nëse duhet ruajtur dallimi ndërmjet afërsisë

institucionale dhe afërsisë organizative ose të grupohen dy termat në atë të afërsisë

organizative. Për këtë konsiderohet që afërsia është një fenomen institucional. Në fakt, afërsia

është një burim strukturor në sensin ku ajo është një fenomen institucional. Analiza e

shkëmbimeve të brendshme ose të jashtme të realizuara nga firmat klaster mbështetet në

përcaktimin e dy kategorive të mëdha të afërsisë, që klasifikohen si Afërsia Gjeografike dhe

Afërsia Organizative (Torre, 2010; Torre dhe Rallet, 2005).

Kombinimi i dy afërsive mundëson, së pari qartësimin e lidhjeve të brendshme të realizuara

nga firmat e klasterit në aspektin e bashkëpunimit ose shkëmbimeve në nivel lokal gjatë

procesit të kërkimit dhe zhvillimit dhe përcaktimi i rëndësisë apo interesi i dobët i lokalizimit

në një kuadër të caktuar inovacioni.

Një traditë e vonshme në fushën e analizës së afërsisë i referohet dy rrymave të kërkimit: disa

autorë, si Boschma (2005) identifikon pesë kategori afërsish: gjeografike, sociale, konjitive,

organizative dhe institucionale. Aktivizimi i afërsisë i jep rëndësi formave të ndryshme të

marrëdhënieve në hapësirë dhe veçanërisht tipave të marrëdhënieve dhe bashkëpunimeve të

ndryshme midis firmave që mund të jetë brenda klasterit ose me partner të vendosur në distancë

(Torre, 2014).

Modelet e afërsisë shpjegojnë varietetin e fenomeneve të zhvillimit territorial. Ato propozojnë

veçanërisht tipologji për sa i përket zhvillimit hapësinor, ku qasjet e mëparshme propozonin

modele unike. Modeli i afërsisë trajton dinamikën territoriale bazuar në:

1. Koordinimin dhe bashkëveprimin e aktorëve. Bashkëveprim i cili pjesërisht mund të

zhvillohet edhe jashtë tregut, me qëllimin final produktivitetin.

2. Kombinimin e afërsisë. Kjo e fundit do merret si një “situatë relative e aktorëve”

(Pecquer dhe Zimmermann, 2004). Në këtë rast situate relative të aktorëve karakterizohet nga


43

pikëpamja e hapësinore dhe jo hapësinore. Pa afërsi nuk mund të ketë koordinim, pasi

koordinimi bazohet në vënien në raport të aktorëve. Gjithashtu afërsia është një kusht i

nevojshëm paraprak bashkëveprimi ndërmjet aktorëve.

3. Dinamikën territoriale, e përkufizuar si ndikimi hapësinor i vënies në raport të

aktorëve. Dinamika territoriale ndërtohet nëpërmjet bashkëveprimeve kolektive duke lidhur në

të njëjtën kohë individët dhe institucionet.

Format e ndryshme të afërsisë gjejnë një interes të veçantë në shkencat e menaxhimit. Sipas

Gomez, Rousseau dhe Vandangeon-Derumez (2011) “përqendrimi fizik i individëve (në një

organizatë) ose organizatës (në një territor) krijon efekte të afërsisë që nuk mund të injorohen”.

Kjo problematikë është prezantuar në studime të shumta si “afërsia më e madhe ose më e vogël

ndërmjet aktorëve ka pasoja në procesin dhe performancën e organizatës” (Gomez, Rousseau

dhe Vandangeon-Derumez, 2011). Për Marcelpoil dhe François (2008), “emergjenca e një

atmosfere turistike mbështetet në formalizimin e afërsisë ndërmjet aktorëve, afërsisë

organizative dhe gjithashtu afërsisë konjitive”.

II.4.3.1 Modelet në funksion të zhvillimit territorial

Për të kuptuar nocionin e territorit si një hapësirë ndërvepruese ndërmjet aktorëve të klasterit

përdoret koncepti i afërsisë, koncept i cili u zhvillua në fillim të viteve ’90 nga kërkuesit e

gjeografisë ekonomike dhe veçanërisht nga shkolla franceze (Boschma, 2005) studimet e Sierra

(1997), Gilly dhe Torre (2000), Colletis et al. (2001), Torre dhe Rallet (2005), Carluer (2006).

Si përkufizim të afërsisë merret ai i Gilly dhe Torre (2000) “afërsia i referohet hipotezës bazë

të ndarjes ekonomike ose gjeografike midis aktorëve (individual ose kolektiv), pra distancës

në largësi mesatare” (Barabel dhe al., 2009). Studimet rreth dinamikës produktive territoriale

përfshijnë qasjen e afërsisë. Ankorimi territorial i aktiviteteve dhe afërsia gjeografike nuk janë

të mjaftueshëm për të shpjeguar dinamikën e territorit. Në funksion të një analize të plotë

ndërvepruese ndërmjet aktorëve nevojitet evidentimi i koordinimit (Zimmermann, 2008).

Efektet e afërsisë, forma e koordinimit, natyra e bindjeve sociale ose dinamika e inovacionit

janë specifika të secilës prej organizimeve industriale lokale. Ato gjenerojnë zhvillime

specifike dhe kërkojnë rregullime të qeverisjes shumë specifike (Ehlinger et al., 2007).

Strategjitë e aktorëve lokal, modalitetet e ndërveprimit dhe koordinimit, ekonomitë e

lokalizimit përbëjnë specifikat e analizës së afërsisë, por që nuk mund të merren identike sipas


44

të gjitha konfigurimeve lokale. Modeli i afërsisë konsiderohet si pjesë e rrymës

institucionaliste. Kontributi i kësaj qasje konsiston në vënien në qendër të reflektimit hapësirën

në marrëdhënie me aktorët (Bouba-Olga dhe Zimmermann, 2002). Nisur nga studimet e F.

Perroux (1950), evidentohet një afërsi fizike dhe organizative. Afërsia organizative trajton

ndarjen ekonomike sipas hapësirës dhe lidhjet në terma të organizimit të prodhimit, ndërsa

afërsia fizike trajton ndarjen në hapësirë dhe lidhjet ndërmjet aktorëve në terma të distancës

(Gilly dhe Torre, 2000).

II.4.3.1.1 Afërsia gjeografike

Afërsia gjeografike i referohet distancës ndërmjet aktorëve e përcaktuar nga kostoja monetare

dhe kohore (Torre, 2014). Në kuptimin më të thjeshtë flitet për distancën e shprehur në metra

apo kilometra që ndan dy entitete. Por afërsia gjeografike është relative e shprehur në terma të

karakteristikave morfologjike të hapësirës, brenda së cilës zhvillohen aktivitetet. Afërsia

gjeografike është e lidhur me kostot e transportit, si dhe me nivelin e të ardhurave të individëve.

Afërsia gjeografike në vetvete është neutrale dhe aktivizohet ose mobilizohet nga veprimet e

aktorëve ekonomik dhe social (Torre, 2014). Bazuar në objektivat dhe perceptimet njerëzore

afërsia gjeografike mund të marrë dimension pozitiv ose negativ.

Në modelin klaster afërsia gjeografike vlerësohet si një faktor i shpërndarjes së informacionit

dhe të njohurive ndërmjet firmave (Talbot, 2008). Si gjykim bazuar në një distancë, afërsia

gjeografike është dyfish relative (Torre dhe Rallet, 2005; Torre dhe Filippi, 2005), si rezultat i

karakteristikave të veçanta gjeografike të mëposhtme:

- Distanca është e përcaktuar nga koha dhe infrastruktura e transportit dhe komunikimit

me qëllim strukturimin material të hapësirës, duke favorizuar qarkullimin e informacionit të të

mirave fizike dhe individëve.

- Distanca që ndan individët, organizatat ose qytetet është gjithashtu një opsion që

mundëson një analizë dydimensionale “afër me” ose “larg nga” (Talbot, 2008).

Hapësira gjeografike bëhet një vend i veçantë kur gjykohet rreth limiteve fizike, historisë së

tij, pasurisë, modeleve të jetës, koordinimeve. Fakti i të qenët “afër” nuk duhet interpretuar si

një garanci që një marrëdhënie do të zhvillohet. Marrëdhënia mund të zhvillohet ndërmjet dy

individëve ende të pavarur. E njëjta gjë duhet vënë në dukje edhe për strukturimin material të

hapësirës: një rrugë nuk implikon një ndërveprim. Të ndodhurit gjeografikisht afër mundëson


45

ekzistencën e marrëdhënieve që mund të favorizojnë një bashkëveprim. Përveç efekteve

pozitive afërsia gjeografike ka dhe efekte negative.

II. 4.3.1.1.1 Efektet negative të afërsisë gjeografike

Decentralizimi i pushtetit të autoriteteve lokale gjeneron përqendrim të kompetencave, që

krijojnë tensione ose konflikte. Turizmi nuk përjashtohet nga ky tip problemi i menaxhimit të

territorit dhe/ose përdorimit të burimeve (natyrore apo të krijuara: autostrada, aeroporte,

hekurudha). Për më tepër, veprimet dhe vendimet kolektive mbeten të mundshme, pasi disa

aktorë nuk kanë mundësi të lokalizohen. Sipas Talbot (2009) “kjo gjendje e krijuar është vetëm

një stimul i fortë që nxit kompromisin politik, duke mobilizuar dimensionin pozitiv të burimeve

konjitive të përbashkëta, që do të thotë se kjo lidhje sociale identifikuese detyron aktorët të

kuptohen në fund”.

Kirat dhe Torre (2008), theksojnë se përdorime të ndryshme ose qëllimet e përdorimit të

hapësirës, që mund të jenë për përdorim rezidencial, produktiv, rikrijues, ose ruajtjes së natyrës,

janë po aq pak në përputhje nëse ata vendosen në të njëjtin vend. Grumbullimi dhe akumulimi

i funksioneve që gjithsecili do t’ia atribuojë të njëjtit territor, është burim konfliktesh ndërmjet

përdoruesve të hapësirës. Aplikimi i projekteve, veçanërisht atyre me burime të kufizuara që

krijojnë gjasa për shqetësime, mungesa e tokës së përdorshme, shfaqja progresive e dizpozitave

të menaxhimit publik të tokës në nivel territorial (rajonal) dhe rregullat e reja të urbanizmit

janë faktorë të shprehur ose emergjence të një identiteti territorial (rajonal). Autorët

konkludojnë se një territorializim në rritje i konflikteve të përdorimit tregon se afërsia

gjeografike mund të përbëjë pabarazi, duke krijuar raporte force ndërmjet aktorëve. Si

përfundim kërkimet rreth konfliktit të përdorimit të hapësirës konstatojnë se zgjidhja e gjetur

nga palët pjesëmarrëse është mobilizimi i burimeve të ofruara nga afërsia johapësinore. Afërsia

gjeografike vepron vetëm nëse artikulohet me një afërsi të natyrës organizative. Janë dy qasjet

që evidentohen ndërmjet atyre që ruajnë një vizion ndërveprues të afërsisë, e quajtur organizim

dhe grupi tjetër i vizionit institucionalist të afërsisë që dallon afërsinë institucionale me atë

organizative.


46

II.4..3.1.2 Afërsia organizative

Afërsia organizative përkufizohet nga kapaciteti që ofron një organizim për të bërë të mundur

bashkëveprimin e anëtarëve të saj (Torre dhe Rallet, 2005). Ky kapacitet është rezultat:

➢ i një logjike përkatësie, që përkthehet në faktin se anëtarët e një organizate

bashkëveprojnë efektivisht falë ekzistencës dhe rutinave të sjelljeve të saj.

➢ i një logjike ngjashmërie, që shpreh besimet dhe njohuritë që lidh pjesëmarrësit.

Afërsia organizative supozon ekzistencën e ndërveprimit midis aktorëve. Ndërveprimi e kupton

shoqërinë si një përbërje marrëdhëniesh ndërindividuale dhe merr si njësi bazë analize

ndërveprimin, e parë kjo si një “fushë e përbashkët influence” të aksioneve që përcaktojnë

njërin dhe tjetrin. Individi ndërton universin e tij të kuptimit jo në funksion të atributit ose

imponimeve të jashtme, por nëpërmjet një aktiviteti me qëllim kuptimdhënien, një kapaciteti

interpretimi normash dhe rregullash. Reciprociteti i perspektivës është një kusht për të reaguar

socialisht: individi në sjelljen e tij ka nevojë të kuptojë se si të tjerët do të reagojnë.

Në kuptimin tradicional afërsia organizative “lidh aktorët pjesëmarrës në një aktivitet të

përcaktuar në kuadrin e një strukture të veçantë. Ajo është e vendosur brenda strukturave të

organizatave, institucioneve dhe në rastin më të mirë midis organizatave të lidhura nga një

raport varësie ose të pavarura ekonomikisht ose financiarisht midis kompanive anëtare të një

grupi industrial ose financiar brenda një rrjeti” (Kirat, Lung, 1995). Afërsia organizative

ndërtohet rreth një distance të vogël sociale, e njëjtë si afërsia gjeografike që ndërtohet rreth

një distance të vogël metrike. Distanca sociale i referohet në këtë rast atributeve të aktorëve në

terma të burimeve konjitive dhe materiale, moshës dhe shëndetit. Përmbledhtazi totali i

kritereve objektive që mundëson klasifikimin në individë ose grupe homogjene. Distanca

sociale, për sa i përket organizatave, i referohet firmave që zhvillojnë aktivitetin në të njëjtin

treg, kanë të njëjtën teknologji, produkt e furnitor. Një distancë e vogël sociale nuk është e

mjaftueshme për të krijuar një afërsi organizative: në të njëjtën mënyrë që dy firma që i përkasin

të njëjtit sektor nuk kanë asnjë lidhje tjetër, por thjesht një raport indirekt konkurrence. Me

qëllim që këta aktorë të ndajnë një afërsi organizative dhe të reagojnë së bashku, duhet që të

koordinohen konjitivisht dhe politikisht (Talbot, 2009). E shprehur në terma të tjerë një

distancë e dobët sociale bëhet një afërsi organizative kur aktorët veprojnë në funksion të

koordinimit konjitiv dhe politik. Për të realizuar këtë u nevojitet të organizohen. Organizimi në

fakt prodhon rregulla dhe rutina me qëllim mundësimin e një koordinimi të natyrës konjitive

dhe politike. Organizimi shërben si një lidhje për prodhimin dhe aktivizimin e rregullave dhe


47

të rutinave, që mundëson marrjen e vendimeve në emër të aktorëve. Këto rregulla dhe rutina

sigurojnë nga njëra anë koordinimin me natyrë konjitive në përgjigje të problematikës të

efikasitetit të vendimeve dhe nga ana tjetër një koordinim i natyrës politike që i përgjigjet

problematikës së konformitetit dhe legjitimitetit të veprimeve të përbashkëta të realizuara nga

aktorët heterogjen me qëllim marrjen e roleve (Talbot, 2009).

II. 4.3.1.3 Afërsia institucionale

Institucioni kuptohet si një ide e përbashkët e akteve në shërbim me qëllim për t’i dhënë një

kuptim afërsisë institucionale. Të gjitha institucionet janë sociale sipas burimit të transmetimit

të tyre, por jo të gjitha kanë për qëllim të organizojnë shoqërinë (Descombes, 1996).

Institucionet e individualitetit krijojnë marrëdhënie të qenësishme vetorientuese. Disa

institucione i përkasin sferës shoqërore. Në këtë aspekt afërsia institucionale është krijuese e

marrëdhënieve sociale, pra të një forme afërsie. Për të shpjeguar fenomenin e krijimit të

afërsisë, vihen në marrëdhënie aktorë me role komplementare dhe me statuse të ndryshme.

Nëse aktorët janë konjitivisht afër ata mund të reagojnë bashkërisht. Institucionet i referohen

një “gjendje sociale të individëve” (Corei, 1995).

Në fakt, referenca e një afërsie institucionale midis aktorëve (sistemi i vlerave të ndara) kërkon

të merren në konsideratë rolet e institucioneve në dinamikën e territorit. Modeli institucional

referuar veprimit individual si pjesëmarrës në një aksion të përbashkët vlerëson rëndësinë e

kuadrit social ku shprehet vullneti individual, zgjedhja e të cilit varet nga një grup elementesh

përbërëse të një koordinimi konjitiv midis aktorëve (zakone, tradita, njohuri të përbashkëta,

rutina, të mësuarit, rregullat etj.), ku të gjithë kanë karakter të përbashkët. Ndër të tjera, referimi

institucioneve ka sjellë konceptin qendror të kalimit nga aksion individual në aksion kolektiv

“në të ardhmen” (Gislain, 2002). Ky koncept shpreh qartësisht idenë e një qëllimshmërie

humane duke shkuar përtej racionalitetit të thjeshtë ekonomik. Referuar dimensionit

institucional nevojitet gjithashtu rregullimi i konflikteve sipas aspektit politik (Kirat dhe

Talbot, 2005).

Nocioni i afërsisë institucionale realisht ka shumë vlera që duhen evidentuar:

1. Referuar një veprimi kolektiv, “krijon” nga aksioni individual që çon në idenë se

marrëdhëniet ndërmjet aktorëve nuk limitohen, në ndërveprime ku dimensioni “socializuar”

është zbuluar në momentin e shkëmbimeve. Ajo krijohet në kohë nëpërmjet një ndërtimi të


48

vazhdueshëm të realitetit social në të cilën çdo aktor pozicionohet nga “transaksion” (besime,

nevoja për siguri) me mjedisin e saj nga ku rrjedh rëndësia e vlerave të përbashkëta.

2. Referuar institucioneve, tregon gjithashtu rëndësinë që iu jepet raporteve të pushtetit midis

aktorëve në procesin e ndërtimit të realitetit social (influencat e ndryshme e aktorëve sipas

peshës që ata prezantojnë brenda veprimeve kolektive).

3. Referuar rëndësisë së një reflektimi kolektiv rreth vlerave të shoqëruara me sjellje,

karakteristikë e një kontrolli shoqëror të ndërtimit të një realiteti. Nëse disa forma koordinimi

ndërmjet aktorëve mund të shpjegohen nga këndvështrimi logjik i afërsisë gjeografike, duhet

të ekzistojë edhe afërsia organizative që t’i mundësojë shfaqjen e afërsisë institucionale. Nëse

afërsia institucionale është aktive atëherë ajo shërben si një kusht i shfaqjes së një afërsie

organizacionale të mundshme. Të jesh pjesëmarrës i një aksioni kolektiv që merr formë në një

organizim apo të një strukture negociatash, këshillimi nuk garanton afërsinë institucionale.

Afërsia institucionale përbën një kusht për sukses si dhe një shpjegim të dështimeve të

koordinimit në aspektin e aksionit kolektiv (Beaurain et al, 2009). Afërsia institucionale

mundëson të kuptohet gjeografia e rrjetëzimit social si rrjedhojë e lidhjeve të forta dhe atyre të

dobëta (Beaurain dhe al, 2009).

Figura 2. Tipologjia e formave të afërsisë

Burimi: Bouba-Olga dhe Grossetti (2008)


49

II. 4. 3.2 Artikulimi i dy niveleve të analizës

Afërsia e marrëdhënieve ndërorganizative e gjen origjinën e saj në afërsinë e marrëdhënieve

ndërindividuale. Kur organizata A, përballet me një problem produktiv (por ndonjëherë, i njëjti

mekanizëm mund të vendoset në treg pa vullnetin fillestar të organizatave) duke kërkuar një

partner, një individ i kësaj organizate ka aktivizuar rrjetin e tij social, duke kontaktuar një

individ të organizatës B dhe angazhon marrëdhënie, duke afruar kështu të dy organizatat, duke

modifikuar gjithashtu afërsinë e marrëdhënieve ndërorganizative (Bouba-Olga, Grosseti,

2008). Afërsia ndërmjet organizatave favorizohet nga afërsia e marrëdhënieve individuale si

dhe nga afërsia hapësinore/gjeografike e organizatave. Një bashkëveprim i tillë çon në rritjen

afërsisë konjitive duke prodhuar norma kolektive. Diferencimi territorial i zhvillimit ekonomik

shpjegohet nga ekzistenca e diferencimit sipas profilit institucional. Analiza ndërvepruese

fokusohet në ndërvarësinë ndërmjet afërsisë së marrëdhënieve dhe afërsisë konjitive (çështje e

emergjencës së institucioneve), rreth burimeve të ndërmjetësimit në nivel ndërindividual dhe

ndërorganizativ (Bouba-Olga, Grosseti, 2008).

II. 5 Analiza strukturore e rrjeteve sociale

Analiza strukturore rrjedh nga sociologjia e rrjeteve sociale, studion marrëdhëniet dhe sjelljet

e aktorëve me qëllim evidentimin e karakteristikave me ndihmën e “modeleve matematikore

të mbështetura tek teoria e grafit dhe algjebrës lineare” (Mercklé, 2004). Studimet e para rreth

strukturës së marrëdhënieve sociale janë shfaqur në sociologji në studimet e Simmel (1908;

1917). Simmel strukturoi kuptimin e formave sociale të karakterizuara nga ndërveprimi midis

individëve. Më tej teoria e strukturës u zhvillua nga risitë e studimeve antropologjike të Moreno

(1934) dhe Lévi-Strauss (1949).

Në antropologji Moreno (1934), vëzhgoi sjelljen e një grupi individësh. Për këtë zhvilloi një

teori strukturore ku studioi lidhjet e afërta dhe kontribuoi në përcaktimin e kuptimit strukturë.

Më tej është shkolla e Manchester (Barnes, 1954; Bott, 1957) që pasuron konceptin e rrjetit

social. Kërkuesit u interesuan analitikisht për marrëdhëniet informale dhe ndërpersonale.

Qasja mbizotëruese e rrjeteve sociale është ajo e “analizës strukturore” apo SNA17. Kjo qasje

u institucionalizua nga Harrison White dhe «Shkolla e Harvardit». Analiza e rrjeteve sociale

(Social Network Analysis) mundëson të përshkruhet struktura sociale si dhe të evidentohen

17 Social Network Analysis.


50

shkaqet dhe pasojat e strukturës së marrëdhënieve (Degenne et Forsé, 2004). Aplikimi i SNA

mundëson shpjegimin e lidhjeve të varura duke u mbështetur në metodat e kërkimit sasior. Në

funksion të pasjes së të dhënave rreth rrjetit duhet së paku të përcaktohet një variabël

marrëdhëniesh ose “strukturor”, që nënkupton një variabël i cili i vë në marrëdhënie të gjithë

aktorët e sistemit social të marrë në studim (Lazega, 2007). Në vijim përcaktohen variabla më

klasik si atributet ose karakteristikat e aktorëve të rrjetit, si mosha ose variabla të varur si sjelljet

dhe performanca e tyre. Në fakt nuk është praktike të realizohet një analizë e rrjeteve sociale

pa marrë në konsideratë variablat e pavarur dhe të varur rreth marrëdhënieve në studim. Si

variabla të pavarur në analizën e rrjeteve merren mosha, numri i të punësuarve me kohë të plotë

dhe të pjesshme dhe lloji i aktivitetit. Nga ana tjetër, variablat në funksion të përcaktimit të

pozitave dhe sjelljes së aktorëve në një strukturë marrëdhëniesh evidentohen nëpërmjet

treguesit të qendërzimit (Lazega, 2007). Për rrjedhojë tre grupe të dhënash duhen marrë në

konsideratë në momentin e konceptimit të një studimi rreth rrjetit strukturor: të dhëna rreth

marrëdhënieve (burimet), rreth atributit të aktorëve si dhe sjelljet e mundshme të influencuara

nga pozicioni i këtij të fundit në strukturën e marrëdhënieve të vëzhguara (Lazega, 2007).

Sipas Marin dhe Wellman (2011), pasi janë identifikuar anëtarët e rrjetit, kërkuesit duhet të

përqendrojnë vëmendjen e tyre tek marrëdhëniet ndërmjet nyjave. Kjo përfshin bashkëpunimet,

miqësitë, lidhjet tregtare, lidhjet ndërmjet sites Web, fluksin e burimeve apo informacionit,

shkëmbimet nëpërmjet rrjeteve sociale (Wasserman et Galaskiewicz, 1994).

Analiza nëpërmjet qasjes së rrjetit mundëson tre avantazhe.

Së pari mundëson studimin e përfshirjes së individëve në grupe me/në nivele të ndryshme. Në

vazhdim u mundëson kërkuesve të ekzaminojnë varietet në strukturën e grupit duke përcaktuar

cilat janë grupet bashkëpunuese me kufij të përcaktuar dhe cilat janë grupet e izoluara. Së fundi

duke lënë të hapur çështjen e përshkrueshmërisë dhe kufijve u mundëson kërkuesve të studiojnë

grupe dhe individë vështirësisht të identifikueshëm (Bede, 2013).

Studiuesit e rrjetit studiojnë modele rrjetesh, jo thjesht marrëdhënien ndërmjet dy nyjeve.

Gjithashtu pasi të identifikohet marrëdhënia ndërmjet dy nyjave nevojitet të kuptohet efekti

dhe kuptimi i lidhjes ndërmjet dy nyjave, për këtë duhet të merren në konsideratë modele më

të gjëra të lidhjeve në rrjet (Barnes, 1972).

Kërkuesit në shkencat sociale evidentojnë teorinë e rrjetit formal dhe strukturor (Bede, 2013).

Teoria e rrjetit formal ka në fokus përshkrimin e formave sociale të rrjetit nisur nga formula

matematikore, por pa u interesuar për fushën ku mund të aplikohen. Këto studime konsistojnë


51

në simulimin e formave të rrjetit dhe përshkrimin e evoluimit të tyre duke modifikuar

karakteristikat. Teoria e analizës strukturore të rrjeteve aplikohet për të përshkruar botën reale.

Studimi fokusohet në analizën strukturore të rrjeteve. Me qëllim që studimi të jetë koherent

dhe i kuptueshëm Lazega (2007), propozon që është e nevojshme që niveli i analizës të njësive

në studim të identifikohen qartë. Rezultatet mund të analizohen në tre nivele analize të

ndryshme: strukturor, i marrëdhënieve dhe individual (Lazega, 2007).

II. 5. 1 Niveli i analizës së rrjeteve

Analiza e rrjeteve në nivel strukturor ose global përshkruan grupe të plota sociale, krahasohen,

si dhe krahasohen proceset sociale që karakterizon secilin prej tyre. Një analizë e tillë kërkon

të dhëna të rrjetit komplet (gjithëpërfshirës) rreth marrëdhënieve të ndryshme të së njëjtës

popullatë. Modelet për të përshkruar strukturën janë të shumta. Për të përshkruar strukturën e

marrëdhënieve të një sistemi social së pari duhen identifikuar nëngrupet e aktorëve brenda

sistemit. Këto nëngrupe ndërtohen nisur nga përcaktimi i “kohezionit” (grupimit) ose dendësisë

së marrëdhënieve midis aktorëve. Analistët e rrjetit për këto nëngrupe përdorin termin “klik”.

Nëngrupet mund të krijohen nisur nga përcaktimi i “ekuivalencës strukturore”, ku aktorët

rigrupohen në nëngrupe të quajtura “bllok” (Arabie dhe al.,1978, White, Boorman dhe Breiger,

1976) ose “pozicion” pasi ato kanë të njëjtin profil marrëdhëniesh, si dhe marrëdhënie të njëjta

me pjesën tjetër të sistemit. Nga përcaktimi i “ndarjes” ose “segmentimit” aktorët strukturalisht

ekuivalent janë vendosur në mënyrë të ngjashme në strukturë, ata mund të kenë të njëjtët miq

apo armiq, t’i nënshtrohen kufizimeve të pjesës së sistemit dhe të përfitojnë të njëjtat mundësi

dhe burime (Lazega, 2007).

Në nivel marrëdhëniesh fokusi zhvendoset në karakteristikat e dualizmit, që ka të bëjë me

përcaktimin e natyrës së marrëdhënieve. Konfigurimi i evidentuar nga teoria e grafeve, si ajo

e distancës dhe e qasjes, janë komponentët që praktikohen në nivel marrëdhëniesh ndërmjet

aktorëve.

Në nivel individual, janë karakteristika të derivuara nga njohuritë e strukturës së marrëdhënieve

të sistemit që bëjnë dhe objektin e teknikave rutinë. Në këtë kontekst përcaktimi i qendërzimit

dhe prestigjit janë individualë dhe karakteristikë e çdo aktori. Kjo mundëson krahasimin e

individëve dhe të diferencave ndërmjet tyre. Metoda e analizës strukturore u mundëson

kërkuesve informacion për anëtarët e rrjetit. Për kërkuesit që dëshirojnë të mbledhin të dhëna


52

rreth rrjetit është e nevojshme si fillim të vendosin për tipin e rrjetit. Literatura dallon dy tipa

rrjetesh: komplet dhe egocentrik (apo personal).

II.5. 2 Përcaktimi i kufijve në një mjedis ndërorganizativ

Kur aplikohet metodologjia e rrjetit me qëllim studimin e marrëdhënieve ndërorganizative

ndeshen vështirësi të mungesës së kufijve të qartë për të studiuar një sistem ndërvarësie dhe

procesit të aplikimit. Në nivel ndërorganizacional nevojitet të mobilizohen shumë kritere

cilësore. Në një artikull me fokus metodologjinë e rrjetëzimit Laumann, Marsden dhe Prensky

(1983) bëjnë dallimin midis pesë taktikave të përcaktimit të kufijve të një tipi të caktuar rrjeti.

Këto taktika shërbejnë për të seleksionuar individët e mundshëm për t’i përfshirë në sistemin e

ndërvarësisë në studim.

Sipas taktikës së pozicionit të qenët në një rrjet komplet është i lidhur me pozicionin brenda

një grupi si dhe karakteristikat që rrjedhin prej tij.

Taktika e reputacionit mbështetet në informacionin e mbledhur nga “ekspertët” e mjedisit në

studim.

Taktika e marrëdhënieve mbështetet në marrëdhëniet ndërmjet të intervistuarve, veçanërisht

falë procedurës së seleksionimit që quhet “topi i dëborës”.

Taktika e përshkruar nga termat interlock evidenton pjesëmarrjen në evente të përbashkëta ose

përkatësitë në të njëjtat organizata.

Së fundi taktika gjeografike përcakton kufijtë socialë si kufij fizikë (Eloire, Penalva-Incher,

Lazega, 2011).

Në disa probleme kërkimi nevojitet mbledhja dhe analiza e dy tipave të nyjave (përgjithësisht

organizatat dhe anëtarët e organizatave). Për të ndërtuar sistemin e ndërvarësisë Eloire,

Penalva-Icher dhe Lazega (2011) propozojnë të identifikojnë aktorët në procesin social me

objektiva të përbashkët të marrë në studim. Kjo qasje është e nevojshme për arsye teknike për

sa kohë duhet të ndërtohet në një moment të dhënë lista e një popullate dhe të përcaktohen

kufijtë duke përdorur ndërvarësinë e burimeve sociale (Eloire, Penalva-Icher dhe Lazega,

2011). Për kërkuesit që dëshirojnë të mbledhin të dhëna rreth rrjeteve është e rëndësishme që

si fillim të përcaktohet tipi i rrjetit. Gjithashtu duhet përcaktuar tipi i marrëdhënieve që duhen

studiuar, pasi ekzistojnë tipa të ndryshëm të dhënash rreth rrjetit (Lazega, 2007).


53

II. 5. 3 Struktura e sistemit të marrëdhënieve

Studimet rreth marrëdhënieve ndërmjet elementeve (aktorëve, nyjave) i përkasin studiuesve

sociologë si Georg Simmel (1908) ose Jacob Moreno (1934), si dhe etnologë Radcliffe-Broën,

Firth, Barnes (1954) ose Bott (1971) dhe Mercklé (2004). Në origjinë të dy rrymat kanë në

fokus evidentimin e rëndësisë së analizës së rrjeteve sociale fillimet e së cilës datojnë në vitet

1970, ndërsa sot përdoret termi analizë strukturore. Sipas kësaj perspektive, rrjetet nuk janë një

model organizimi social i veçantë dhe analiza e tyre nuk është një qëllim më vete. Interesi i

analizës së rrjeteve sociale qëndron në evidentimin e mjeteve për të sqaruar strukturën sociale

dhe për të përcaktuar rolin e aktorëve (Degnne dhe Forse, 2004). Nocioni i marrëdhënieve është

përdorur për të përshkruar një tip të veçantë shkëmbimesh ndërmjet dy aktorëve. Në vijim

marrëdhënia do trajtohet jo si një fenomen i izoluar, por si formim i rrjetës. Një rrjet i vëzhguar

nënkupton totalin e marrëdhënieve ndërmjet aktorëve në një fushë të përcaktuar. Dy

marrëdhënie kanë shpesh të përbashkët një aktor, p.sh A-B dhe A-C, nga ku zinxhiri merr

formën B-A-C dhe ky zinxhir marrëdhëniesh është më i rëndësishëm se një zinxhir i thjeshtë

A-B. Kalimi nga një formë e thjeshtë në një zinxhir marrëdhëniesh lejon të supozohet që nëse

dy marrëdhënie konvergojnë tek i njëjti aktor ato janë të lidhura nga ndërmjetësuesi, për

rrjedhojë janë të varura ndërmjet tyre. Nga kjo pikëpamje një rrjet konsiderohet empirikisht i

vëzhgueshëm si “një sistem marrëdhëniesh” elementet e të cilit (marrëdhëniet) janë të

ndërvarura. Ky supozim është thelbësor në metodën e përdorur gjerësisht për të përshkruar

karakteristikat e rrjetit të formuara nga një tip i veçantë lidhjesh (Ferrand, 1997).

Kërkimi dhe ndarja e informacionit, një vizitë tek një mik, të japësh hua janë lidhje direkte.

Lidhjet direkte mund të jenë reciproke apo të ekzistojnë vetëm në një drejtim. Lidhjet direkte

dhe indirekte mund të përcaktohen në mënyrë binare (ekziston ose nuk ekziston) apo me vlerë

të vazhdueshme që mund të jenë të forta apo të dobëta, që shkëmbejnë pak apo shumë

informacion, kanë kontakte të shpeshta apo të rralla. Kërkuesi nevojitet të disponojë

informacion për anëtarët e rrjetit në funksion të analizës strukturore. Për kërkuesit që dëshirojnë

të mbledhin të dhëna rreth rrjetit është e nevojshme së pari të përcaktojë tipin e rrjetit për

studim. Literatura dallon dy tipa rrjetesh: komplet dhe egocentrik (personal) (Lazega, 2007).


54

II. 5. 4 Tipi i rrjetit

Metoda e analizës së rrjeteve sociale kontribuon në dy qasje përkatësisht atë të objektivave

individualë dhe kolektiv. Për të analizuar objektivat individualë metoda e parë e quajtur

egocentrike evidenton marrëdhëniet direkte dhe indirekte që ekzistojnë ndërmjet individëve

nisur nga një aktor specifik i quajtur ego. Për ndërtimin e popullatës ego këto studime

mobilizojnë teknikën e popullatës statistikisht përfaqësuese.

Studimi ego mundëson shpjegimin e opinioneve ose sjelljeve, si dhe krahason profilet e

marrëdhënieve të egove të ndryshme. Studimi ego nuk ka për objekt studimi lidhjet e

mundshme ndërmjet egos.

Qasja e dytë e quajtur sociometri ka për qëllim të ndërtojë strukturën e marrëdhënieve, strukturë

e cila kushtëzohet nga objektivat e përbashkët në një mjedis social, që do të thotë sistemi i

ndërvarësisë ndërmjet anëtarëve që e përbëjnë kontribuon në përcaktimin e objektivave të

përbashkët. Në vijim rindërtimi i mjedisit të marrëdhënieve përshkruhet me shprehjen “rrjeti

komplet, gjithëpërfshirës”. Perspektiva sociologjike e qasjes sociometri është e ndryshme nga

qasja egocentrike, pasi ajo ka për objekt të studiojë në nivel mezosocial proceset sociale që

janë të nevojshme për funksionimin e mjedisit të marrë në studim, si ajo e rregullave, kontrollit

social, solidaritetit, të mësuarit bashkërisht.

Qasja sociometri ka ngjashmëri me sociologjinë e organizatave, pasi jep kontribut në kuptimin

e sistemeve të veprimeve konkrete dhe organizimit, por gjithashtu me sociologjinë ekonomike,

pasi mundëson studimin e funksionimit të tregut (Eloire et al. 2011).

Qasja sociometri si fillim kishte në fokus nivelin intraorganizativ me qëllim studimin e

brendshëm të organizatës si aktorët kolektivë (Lazega, 2001).

Rindërtimi i sistemit të ndërvarësisë supozon identifkimin e popullatës së anketuar duke i

pyetur cilët janë aktorët që marrin pjesë në procesin social në aksionin kolektiv të vëzhguar.

Të marrësh pjesë në një sistem aktorësh përbën një të dhënë të rëndësishme në ndërtimin

empirik të kufijve të një popullate të caktuar nga pikëpamja e studimit të procesit social. Mjetet

e analizës në terma të “rrjeteve gjithëpërfshirëse” mund të aplikohen gjithashtu edhe në

proceset shoqërore që shfaqen të detajuara. Me termin “rrjet gjithëpërfshirës” kuptohet jo një

rrjet autonom, por një sistem ndërvarësie i pandashëm nga konteksti i organizimit, kulturës,

institucional dhe historik në të cilin ai zhvillohet.

Vështirësia qëndron në përdorimin e së njëjtës metodologji në nivel ndërorganizativ. Kufijtë e

popullatës së angazhuar në veprime të përbashkëta nuk janë të njohura në fillim as të qartëpër


55

t’u krijuar. Përtej disa punimeve të kërkuesve (Laumann, Marsden, Prensky,1983; Marsden,

1990), edhe sot përcaktimi i kufijve ndërorganizativ përbën një problem (Eloire et al. 2011).

II. 5. 5 Përcaktimi i marrëdhënieve

Natyra komplekse e klasterit të turizmit sjell nevojën e përcaktimit të kontureve strukturore

dhe institucionale (Fabry 2009). Pavarësisht nga kompleksiteti është e mundur të evidentohen

aktorët direkt (transporti drejt destinacionit, hotelet, restorantet, agjencitë turistike dhe

institucionet e lidhura me turizmin) dhe indirekt (punimet artizanale, kultura, bankat, shërbimet

shëndetësore parësore) të klasterit të turizmit. Një destinacion i organizuar në klaster turistik

me një fokus të caktuar (ski, sport, malor, kulturor etj.) përcaktojnë ofertën dhe kërkesën.

Aktorët organizohen rreth një tematike me qëllim integrimin e ofertës për të garantuar

vazhdimësinë e shërbimit për turistët. Ndërveprimet ndërmjet aktorëve gjenerojnë zinxhir

vlerash (Fabry 2009). Përcaktimi i tipit të marrëdhënies shtron çështjen e matjes së saj. Këto

marrëdhënie mund të jenë direkte ose indirekte dhe me vlera duale ose të vazhdueshme. Lidhjet

direkte kalojnë nga një aktor në tjetrin dhe lidhjet indirekte ekzistojnë kur nuk ka një drejtim

të veçantë (përcaktuar) ndërmjet dy aktorëve. Lidhjet direkte dhe indirekte përcaktohen në

mënyrë binare (duale) ose me vlerë të vazhdueshme që mund të jenë të forta ose të dobëta, që

transmetojnë pak ose shumë informacion dhe që kanë kontakte të shpeshta. Marrëdhëniet e

studiuara prezantohen nga vlera duale (1 nëse marrëdhënia ekziston dhe 0 nëse nuk ekziston).

II. 6 Pyetjet kërkimore

Siç u trajtua më lart analiza e rrjeteve sociale mundëson një analizë në nivel intra

organizacionale (marrëdhëniet ndërpersonale), në nivel ndërorganizacionale (marrëdhëniet

ndërmjet organizatave). Prandaj në të dy rastet nivelet e marrëdhënieve mbështeten në lidhjet

ndërpersonale.

Sipas një studimi në fushën e sipërmarrjes rezultoi që struktura e marrëdhënieve të

sipërmarrësit të jetë një variabël përcaktues në identifikimin e mundësive për organizim

(Chauvet et Chollet, 2010). Gjithashtu nga rishikimi i literaturës i realizuar nga Brass et al.

(2004) bazuar në studime me fokus përcaktimin e rrjetit në nivel ndërorganizacional,

konkludohet rëndësia e marrëdhënieve ndërpersonale në si faktor kyç në bashkëpunimin

ndërorganizacional (Dupuy, 2017).


56

Rrjeti i përcaktuar nga marrëdhënie bashkëpunimi ndërmjet aktorëve (organizata, furnitorët,

klientët, konkurentët), motivet e bashkëpunimit vijnë nga niveli ndërorganizacional (reduktimi

i pasigurisë, përfitimi nga burimet, realizimi i objektivave të përbashkët) si dhe në nivel

ndërpersonal (besimi ndërmjet aktorëve, norma, konteksti historik, kulturor dhe institucional,

ngjashmëritë ndërmjet aktorëve, presioni për bashkëpunim, eksperienca nga bashkëpunimi)

(Dupuy, 2017; Brass et al., 2004).

Analiza e rrjeteve sociale metodoligjikisht është fleksibël si dhe mundëson disa nivele analize.

Në fakt ajo mundëson të përshkruhen individët, marrëdhëniet e tyre, strukturën e

marrëdhënieve si dhe konsideron strukturën e marrëdhënieve dhe pozicionin që zënëindividët

si faktorë përcaktues të sjelljeve të tyre (Lazega, 2014).

Duke mundësuar integrimin e niveleve të ndryshme të analizës nisur nga individi për të

analizuar strukturën sociale të një natyre organizative, influencën e tyre reciproke, analiza e

rrjeteve sociale paraqet një interes në hulumtimin e strategjive të ndërmarrjes (Baret et al.,

2006; Huault, 2004). Në këtë kontekst ky punim përqendrohet në analizës strukturore të rrjetit

dhe ekzistencën potenciale të klasterit e turizmit në qarkun Kukës në një moment të caktuar

kohor. Bazuar në rishikimin e literaturës të këtij kapitulli klasteri si formë organizimi paraqet

një kuadër konceptual të rëndësishëm për të studiuar marrëdhëniet e aktorëve. Koncepti klaster

evidenton nevojën e afërsisë për ndërmarrjet që zhvillojnë aktivitetin në një rajon të caktuar

me qëllim rritjen e besimit dhe bashkëpunimit. Prandaj pyetjet kërkimore reflektojnë këtë qasje

metodologjike duke hulumtuar rreth variablit të marrëdhënies, analizës strukturore dhe

pozicionit aktorëve në rrjet.

1. Cila është natyra dhe karakteristikat kryesore të marrëdhënieve mes aktorëve të

ndryshëm në sektorin e turizmit nga këndvështrimi i rrjetit?

Analiza strukturore ka për objektiv të analizojë variablin e marrëdhënies ndërmjet aktorëve.

Një aspekt i përgjithshëm i formës së marrëdhënieve ndërmjet aktorëve social konsiston në

karakterin e orientuar ose jo të këtyre marrëdhënieve. Një marrëdhënie është e orientuar kur

ndërmjet dy aktorëve ka një transmetim (kalim) informacioni, të mirash ose shërbimesh,

kontrolli, ndërsa një marrëdhënie quhet e paorientuar kur mungon transmetimi.

Natyra komplekse e klasterit të turizmit sjell nevojën e përcaktimit të kontureve strukturore

nëpërmjet bashkëpunimit horizontal, vertikal dhe partneritetit për promovimin e ofertës

turistike. Në këtë aspekt analiza strukturore sipas bashkëpunimit horizontal merr në konsideratë


57

aktorët direkt të turizmit transporti drejt destinacionit, hotelet, restorantet, agjencitë turistike

dhe institucionet e lidhura me turizmin dhe indirekt punimet artizanale.

Analiza strukturore sipas bashkëpunimit vertikal evidentohet nëpërmjet fermerëve të zonës –

aktorë kryesorë të turizmit.

Analiza strukturore për promovimin dhe zhvillimin e ofertës turistike evidentohet nëpërmjet

bashkëpunimit ndërmjet aktorëve direkt të turizmit.

2. Cilët janë aktorët qendror dhe periferik të rrjetit? Çfarë roli kanë ata?

Analiza e rrjeteve mundëson përcaktimin e pushtetit nëpërmjet qendërzimit, i cili rezulton nga

pozicioni i individit në një sistem marrëdhëniesh. Pushteti i një aktori në këtë rast nuk paraqet

karakteristikat individuale, por karakteristikat e një sistemi marrëdhëniesh në të cilat aktori zë

një pozicion qendror ose periferik, të varur ose autonom. Koncepti i qendërzimit studion

përfshirjen e secilit prej aktorëve në një rrjet. Një sistem quhet i qendërzuar kur të gjitha

marrëdhëniet lidhen më një aktor të vetëm (Burt, 1980; 1982). Kontributi i qasjes së

qendërzimit qëndron në përshkrimin e pabarazisë në përfshirjen e secilit aktor në një rrjet

marrëdhëniesh (Burt,1980).

Secili nga indikatorët e qendërzimit ka një raport me menaxhimin e pasigurisë. Një rezultat i

lartë i qendërzimit është një tregues i vlefshëm për kontrollin ndaj pasigurisë. Çështja

thelbësore konsiston në njohjen sesi dhe në çfarë niveli aktorët qendror janë në pozicionin për

të konvertuar qendërzimin e tyre në pushtet. Analistët e rrjeteve kanë tentuar të përdorin qasje

të ndryshme për të evidentuar vlerën e qendërzimit që aktivizon pushtetin e aktorëve (Lazega,

1994). Siç evidentohet nga Brass dhe Burkhardt (1992), kjo mund të varet nga lloji i matjes,

nga tipi i rrjetit dhe lidhjet e studiuara (p.sh. “pozitivisht ose negativisht të lidhura”) dhe nga

njësitë e referencës (grupet e punës, organizatat). Edhe pse disa autorë theksojnë rëndësinë e

aktorëve periferik (Granovetter, 1973), në përgjithësi supozohet që qendërzimi në një rrjet

shpreh “rëndësinë” e individit në rrjetin e tij (Cucchi dhe Fuhrer, 2011). Treguesi i “periferisë”

evidenton dy grupe aktorësh: grupi i parë që përbën zemrën e rrjetit dhe grupi i dytë i vendosur

në periferinë e rrjetit.

Individët më qendror në një rrjet zënë gjithashtu marrëdhënie të privilegjuara në shkëmbime.

Aktorët më të rëndësishëm kanë pozita strategjike në rrjet. Një aktor është i rëndësishëm nëse

“lidhjet që ka ky aktor e bëjnë më të dukshëm nga aktorët e tjerë të rrjetit” (Cucchi dhe Fuhrer,

2011; Wasserman dhe Faust, 1994).


58

Në 1948, Bavelas tentoi të verifikojë hipotezën sipas së cilës pozicioni qendror ishte në të

njëjtën kohë pozicion influence. Cohn dhe Mariott (1958) konstatuan një element shpjegues të

integrimit politik në Indi; Beauchamp (1965), efikasitetin organizativ dhe Czepiel (1974)

shpërndarjen e inovacionit (Degnne dhe Forse, 2004). Këto studime ndër të tjera konfirmuan

se qendërzimi është një atribut kyç strukturor.

Janë të shumtë indikatorët që janë propozuar nga autorë të fushës me qëllim vlerësimin e

“rëndësisë” së një aktori. Indikatorët e qendërzimit, konkretisht shkalla e qendërzimit, sipas

tyre janë indikatorë të mirë të pushtetit kur studimi bëhet në shkallë rajoni (Lazega, 1994).

Pushteti shfaqet njëherazi në dimensionin e marrëdhënieve dhe në cilësinë e avantazhit

strukturor. Individët qendror janë nyje komunikimi të rëndësishme për rrjedhojë janë të

pushtetshëm. Një numër i lartë studimesh ka evidentuar lidhjen e qendërzimit me pushtetin si

në organizata apo në rrjete më pak informale. Tregues të ndryshëm në funksion të analizës, që

mund të jetë një aktor (në këtë rast i referohemi shkallës), pozicionit (afërsia, pozicioni i

ndërmjetëm) dhe rrjetit në tërësinë e tij (pozicioni i përgjithshëm si ndërmjetës) (Cucchi dhe

Fuhrer, 2011). Në nivel të dhënash duhet evidentuar një tjetër ndryshim. Marrëdhëniet mund

të jenë simetrike (marrëdhëniet e A drejt B janë të njëjta me B drejt A) apo josimetrike (rasti i

kundërt). Në rastin kur komunikimi është simetrik treguesit përkatës quhen “qendërzim”. E

kundërta në rastin asimetrik të fluksit të komunikimit treguesit quhen “influencë”. Indikatorët

e qendërzimit të propozuar nga Freeman (1979) kanë përdorim të gjerë për sa i përket analizës

strukturore. Freeman (1979) propozon tre indikatorë qendërzimi: shkalla (degree), afërsia

(closeness) dhe pozicioni si ndërmjetës (betweeness) (Cucchi dhe Fuhrer, 2011).

(i) Qendërzimi i shkallës

Qendërzimi i shkallës është një indikator që reflekton aktivitetin e marrëdhënieve direkte të

një aktori. Ai përcakton numrin e lidhjeve direkte të çdo aktori në një graf. Sipas këtij

indikatori, aktori që zë pozicionin më qendror në një marrëdhënie është ai që ka numrin më të

lartë të lidhjeve direkte me aktorët e tjerë. Koncepti i shkallës trajtohet nëpërmjet shkëmbimeve

që merr individi nga pjesa tjetër e antarëve të rrjetit (In-Degree) dhe shkëmbimet që individi

dërgon për anëtarët e rrjetit (Out-Degree). Qendërzimi i shkallës përcakton aktivitetin e

komunikimit të një ndërmarrje brenda një rrjeti nga numri i lidhjeve të vendosura me

ndërmarrjet e tjera. Një ndërmarrje konsiderohet “qendrore” nëse ajo është fortësisht e lidhur

me të tjerat dhe periferike nëse ajo është e lidhur dobët. Sa më i lartë të jetë treguesi aq më i


59

lartë është aktiviteti i komunikimit ndërmjet ndërmarrjeve. Në këtë këndvështrim aktori është

sa i pavarur dhe qendror prandaj pavarësia dhe kontrolli në këtë rast janë sinonim. Në funksion

të kontrollit dy indikatorë të tjerë dalin në pah, si qendërzimi i afërsisë dhe qendërzimi i

ndërmjetëm.

(ii) Qendërzimi i afërsisë

Qendërzimi i afërsisë është një indikator që mbështetet te distanca gjeodezike (rruga më e

shkurtër që lidh dy aktorët). Llogaritet duke gjetur rrugën më të shkurtër mes të gjitha nyjave,

duke i mbledhur ato dhe duke i pjesëtuar me numrin total të çifteve. Tregon, mesatarisht se sa

hapa (lidhje) nevojiten për të kaluar nga njëri anëtar i rrjetit tek tjetri.

Nëpërmjet indikatorit vlerësohet kapaciteti i autonomisë ose i pavarësisë së aktorëve. Këtu

flitet më tepër për të përcaktuar largësinë sesa afërsinë. Parë në këtë aspekt sa më larg të jetë

një aktor nga të tjerët aq më autonom është ai në zgjedhjen e objektivave. Qendërzimi i afërsisë

vlerëson afërsinë e ndërmarrjes në raport më anëtarët e tjerë të rrjetit. Sa më i lartë është

indikatori aq më qendrore është ndërmarrja dhe afër me ndërmarrjet e tjera. Në këtë rast

qendërzimi i afërsisë është një indikator i influencës potenciale dhe kapacitetit për të marrë

informacion. Sa më i dobët është treguesi aq më periferike është ndërmarrja dhe larg nga

ndërmarrjet e tjera, prandaj qendërzimi i afërsisë shërben si një indikator i varësisë së

ndërmarrjes përballë një forme kontrolli nga pjesa tjetër e ndërmarrjeve. Një mënyrë për të

vlerësuar qendërzimin e individit konsiston në përcaktimin e indikatorit të qendërzimit të

afërsisë kundrejt të gjithë individëve të tjerë. Në këtë rast nuk flitet thjesht për një lidhje

ndërmjet individit dhe fqinjit të tij, por për afërsinë e të gjithë anëtarëve të rrjetit. Vlera e këtij

treguesi varion nga 0-1. Sa më shumë një individ të jetë afër me të tjerët aq më të mëdha janë

mundësitë e të pasurit informacion (Leavitt, 1951), pushtet (Coleman, 1973), prestigj (Burt,

1982), influencë (Friedkin, 1991) dhe së fundi pasja e një statusi social më të lartë (Katz, 1953).

E kundërta për individët periferik kanë më pak qasje në burimet e informacionit, pushtet,

prestigj apo influencë (Degnne dhe Forse, 2004).

(iii) Qendërzimi i ndërmjetëm

Qendërzimi i ndërmjetëm është një indikator i rëndësishëm i pozicionit si ndërmjetësues i zënë

nga aktorët në një graf. Ky tregues shpjegon kapacitetin që kanë aktorët në një marrëdhënie

për të siguruar një rol si koordinues dhe kontrollues. Pozicioni si ndërmjetës i një aktori i

mundëson kontrollin e qarkullimit të informacionit ndërmjet aktorëve.


60

Të përcaktosh qendërzimin e aktorëve në një graf është një procedurë e gjatë dhe e vështirë kur

numri i aktorëve është i madh. Indikatori përcakton pozicionin e ndërmjetëm të një ndërmarrje

në një rrjet. Edhe pse një ndërmarrje është e lidhur dobët me anëtarët e tjerë ajo mund të

shërbejë si hallkë lidhëse për dy ose shumë ndërmarrje. Një tregues i lartë i pozicionimit

ndërmarrjes evidenton rëndësinë e ndërmarrjes si hallkë lidhëse. Pozicioni ndërmjetëm

konsideron që një individ është i lidhur dobët me të tjerët, por shërben si ndërmjetësues në

shkëmbimet ndërmjet anëtarëve të tjerë të rrjetit.

(iv) Treguesi i pushtetit Bonacich

Bonacich evidentoi treguesin global të qendërzimit që merr në konsideratë rezultatin e të gjithë

treguesve të qendërzimit. Ai e quajti tregues të “pushtetit” pasi shumë studime të realizuara në

kontekste të ndryshme treguan që pozicioni i “nyjave të komunikimit” të ndërmarrjeve

qendrore mund të përkthehet në kapacitetin për të marrë informacion të influencës. Nocioni më

i përshtatshëm në këtë rast është ai i “statusit” të ndërmarrjes në kuadrin e një funksioni të

dhënë më tepër se ai i pushtetit. Në këtë rast ndërmarrja ka për funksion transmetimin e

informacionit ndërmjet ndërmarrjeve (Lachance dhe Julien, 2003). Përmbledhtazi indikatorët

e marrë në studim janë paraqitur në tabelën e mëposhtme.

Tabela 1.Indikatorët e qendërzimit në funksion të studimit

Shkalla (degree)

In-degree

Out-degree

Tregues aktiviteti. Aktorët qendror kanë më shumë

marrëdhënie se aktorët e tjerë të rrjetit

Lidhje e orientuar e anëtarëve të rrjetit drejt individit

Lidhje të orientuara të individit drejt anëtarëve të rrjetit

Burimi: Cucchi dhe Fuhrer, 2011


61

3. Nën dritën e analizës së rrjetit, cili është niveli i zhvillimit të një strategjie

konkurrenciale diferencimi e tipit klaster në sektorin e turizmit qarku Kukës?

Performanca e klasterit varet nga densiteti i rrjetit, nga bashkëpunimet dhe nga zinxhiri i

furnizimit lokal (Van der Yeught, 2007). Densiteti llogaritet si raporti mes lidhjeve aktuale mes

aktorëve dhe numrit të mundshëm maksimal të lidhjeve.

Densiteti i rrjetit: δ = L/(g(g-1)) ku g është numri i individëve në rrjet dhe L është numri i

marrëdhënieve. Një densitet i barabartë me 0 do të thotë se grupimi është i përbërë nga individë

autonomë ndërsa densiteti i barabartë me 1 tregon për një lidhje perfekte mes aktorëve.

Nëpërmjet grafit arrihet të vëzhgohet numri i marrëdhënieve direkte dhe indirekte ndërmjet

anëtarëve (aktorët e përfshirë në sektorin e turizmit) të rrjetit. Nëse një graf rezulton me dendësi

të barabartë me 1 do të thotë që të gjitha marrëdhëniet e mundshme janë të lidhura, për rrjedhojë

grafi quhet komplet. Sipas rendit rritës llojet e lidhjeve janë:

1. Të palidhura, kur një ose shumë aktorë janë të izoluar.

2. Lidhje pothuajse e fortë, kur ekziston të paktën një aktor dominues, por që nuk ka

unikonjeksion18 nga asnjë drejtim.

3. Lidhje gjysmë e fortë, kur ekziston të paktën një aktor dominues dhe ka një lidhje të paktën

në një sens.

4. Lidhje e fortë kur të gjithë aktorët dominojnë.

Një graf jo i lidhur përfaqëson një strukturë të paintegruar të marrëdhënieve midis aktorëve.

Një graf thuajse fortësisht i lidhur prezanton një strukturim hierarkik që mund të jetë i pjesshëm

ose i plotë në kuptimin që të paktën dy aktorë nuk kanë lidhje midis tyre. Një graf i lidhur fort

përfaqëson një strukturim kolegjial, pasi çdo aktor është dominues. Klasteri i turizmit është

thelbësor për zhvillimin e atraktivitetit të një destinacioni, pasi karakterizohet nga faktorë si

përqendrimi gjeografik i ndërmarrjeve, kufijtë administrativë, shtrirja (në rang qyteti ose një

shteti). Qasja dhe marrëdhëniet që zhvillojnë organizatat bazuar në struktura sociale janë

gjithashtu dy karakteristika në funksion të suksesit të klasterit. Në përgjithësi struktura e

klasterit është e ndikuar nga hapësira. Klasterat karakterizohen nga një përqendrim gjeografik

i aktiviteteve të aktorëve në ndërveprim. Shkalla e përqendrimit territorial i ndërmarrjeve,

pozicioni i aktorëve dhe karakteristikat institucionale të aktorëve influencojnë në suksesin e

18 Lidhje në një drejtim të një aktori me një aktor tjetër.


62

një klasteri. Përqendrimi i lartë i marrëdhënieve ndërorganizative mundëson zhvillimin e

marrëdhënieve formale dhe joformale ndërmjet aktorëve.

Efektet e klasterit mbështeten në logjikën e integrimit vertikal, horizontal apo të tërthortë

(Porter, 1998). Në fakt atraktiviteti i një destinacioni është funksion i ndërvarësisë së të gjitha

aktiviteteve. Analiza e zinxhirit të vlerës mundëson reflektimin për një organizim territorial të

qarkut të Kukësit me qëllim përmirësimin, zhvillimin e atraktivitetit të destinacionit. Zinxhiri

i vlerës përfshin grupe aktivitetesh të shërbimeve plotësuese, si hotelet, transporti, restorantet

që ekzistojnë paralelisht me aktivitete mbështetëse dhe infrastrukturë, duke formuar klasterin

e turizmit (Pavlovich, 2003).

Tabela 2.Sinteza e indikatorëve kryesorë të analizës strukturore

Indikatorët që

përshkruajnë analizën

strukturore të rrjetit

Përshkrimi Autorët

Qendërzimi i shkallës Totali i marrëdhënieve në të cilat një

aktor është i përfshirë. Sa më larg

qendërzimit, aq më i varur është një

aktor nga një apo disa anëtarë për të

realizuar lidhje brenda një rrjeti.

Freeman

(1979),

Wasserman et

Faust (1994)

Qendërzimi i afërsisë Numri i individëve me të cilët aktori

duhet të bashkëpunojë për të marrë

kontakt më pjesën tjetër të aktorëve të

përfshirë në rrjet. Sa më qendror një

aktor aq më lehtësisht ndërvepron më

anëtarët e tjerë të rrjetit.

Beauchamp

(1965),

Sabidussi

(1966)

Densiteti Densiteti llogaritet si raporti mes

lidhjeve ekzistuese të aktorëve dhe

numrit të mundshëm maksimal të

lidhjeve.

Lemieux et

Ouimet

(2004),

Lazega (2007)

Zgjerimi i rrjetit

Boshllëqet strukturore Mungesa e lidhjeve ndërmjet dy nyjave

në një rrjet social mundëson zgjerimin

e kontakteve (nuk kanë të njëjtën

strukturë marrëdhëniesh). Sa më

shumë një rrjet ka kontakte jashtë

strukturës (lidhje të dobëta), aq më

tepër kanë mundësi aktorët të

maksimizojnë kapitalin social.

Granovetter

(1973),

Burt (1992)

Burimi: autori


63

II.7. Modeli konceptual

Duke u mbështetur në shqyrtimin e literaturës në këtë kapitull dhe qëllimin e kërkimit është

ndërtuar modeli konceptual. Ky kërkim është i përqendruar në hulumtimin e karakteristikave

të strukturës së rrjetit në përgjithësi dhe ekzistencës potenciale të klasterit turizmit në Qarkun

Kukës.

Nëpërmjet analizës strukturore të rrjetit mundësohet evidentimi i marrëdhënieve të aktorëve që

përbëjnë rrjetin si dhe përcaktohet mënyra në të cilën aktorët janë të lidhur në rrjet. Gjithashtu

natyra komplekse e klasterit turizmit sjell nevojën e përcaktimit të kontureve strukturore

nëpërmjet bashkëpunimit horizontal, vertikal dhe partneritetit për promovimin e ofertës

turistike. Për rrjedhojë prezantimi i strukturës në rrjet, identifikimi i pozicionit të aktorëve në

rrjet realizohet nëpërmjet analizës strukturore. Në këtë kontekst nëpërmjet indikatorëve si: out-

central dhe in-central identifikohet pozicioni i aktorëve në rrjet. Pushteti i një aktori në këtë

rast nuk paraqet karakteristikat individuale, por karakteristikat e një sistemi marrëdhëniesh në

të cilat aktori zë një pozicion qendror ose periferik, të varur ose autonom. Indikator të tjerë me

rëndësi në identifikimin e karakteristikave strukturore në rrjet janë: dendësia (numri i

marrëdhënieve ekzistuese në raport me numrin e marrëdhënieve të mundshme në rrjet),

diametri i rrjetit përfshin largësinë ndërmjet aktorëve të rrjetit. Largësia midis dy aktorëve të

rrjetit përfaqëson njëkohësisht numrin e lidhjeve të cilat i bashkojnë këta aktorë; shkalla

mesatare e lidhjeve tregon se sa lidhje ka një aktor i rrjetit. Nëpërmjet integrimit variablit

marrëdhënieve dhe analizës strukturore mundësohet evidentimi i një klasteri turistik potencial

në qarkun Kukës.


64

Figura 3.Modeli konceptual

Burimi: autori

Performanca

Sektori i Turizmit

Zhvillimi qëndrueshëm

ekonomik

Sjellja e aktorëve

Informacion

Forma- struktura e tipit

klaster: avantazh

konkurrues

Analiza strukturore e rrjetit

Bashkëpunim vertikal

Bashkëpunim horizontal

Partneritet për zhvillim

dhe promovim

Rast studimi: Qarku i Kukësit


65

II. 8 Përmbledhje

Turizmi grupon tipa të ndryshëm aktivitetesh dhe aktorësh. Turizmi përkufizohet si “fenomen

kompleks, duke sjellë nevojën për rrjetëzim lokal ose rajonal” (Lazzeretti dhe Petrillo, 2006)

për rrjedhojë përfshirjen e aktorëve privat dhe publik (Kerr, 2003). Rritja intensive e peshës së

turizmit në ekonominë e një vendi sjell nevojën për diversifikim të destinacioneve me qëllim

rritjen e konkurrueshmërisë kundrejt destinacioneve të tjera. Në funksion të rritjes së

konkurrueshmërisë lind nevoja e diferencimit, proces ky i komplikuar në fushën e turizmit si

rezultat i një mjedisi konkurrues të fragmentuar. Për rrjedhojë lind e nevojshme të merret në

konsideratë zinxhiri i vlerave turistike në nivel agregat të një destinacioni, sesa të njësive që e

përbëjnë atë (Van der Yeught, 2010). Nevoja për koordinim të aktorëve çon në vlerësimin e

një destinacioni si një sistem oferte mbështetur në aktorë të ndërvarur. Çështja e strukturimit

të organizimit të një destinacioni në shkencën e menaxhimit vlerësohet nga menaxhimi

strategjik. Menaxhimi i një destinacioni kërkon sensibilizimin dhe mobilizimin e thuajse të

gjithë aktorëve të territorit.

Destinacioni në funksion të studimit trajtohet në aspektin e rrjetit të përbërë nga aktorë që

koordinohen në funksion të zhvillimit të destinacionit me qëllimin final mbështetja e

atraktivitetit. Atraktiviteti i një destinacioni është i varur nga vënia në marrëdhënie e aktorëve

të përfshirë në ofrimin e shërbimeve në fushën e turizmit. Gjithashtu theksi vihet në rëndësinë

e koordinimit të aktorëve. Rritja e atraktivitetit të territorit është në vartësi të diferencimit të

territorit, ku opsioni më i mirë është klasteri, krijimi i të cilit i jep avantazh konkurrues territorit.

Klasteri merret në të njëjtën kohë si rigrupim gjeografik aktorësh dhe një hapësirë e organizuar

koordinimi ndërmjet aktorëve. Një klaster lehtëson marrëdhëniet konkurruese dhe

bashkëpunuese ndërmjet aktorëve të lokalizuar nga ku përfitohet njohuri dhe shpërndarje

inovaconi. Klasteri i turizmit dhe industrial kanë të përbashkët përqendrimin gjeografik të

aktorëve, integrimin vertikal dhe horizontal, kërkimin e eksternalitetve të rrjetit veçanërisht të

infrastrukturës (Feldman dhe Francis, 2004), por nuk mund të konsiderohet një variant i ri i

klasterit industrial si rezultat i specifikave të sektorit të turizmit. Veçoritë janë nga njëra anë

prezenca e një varieteti të fortë të aktorëve të mobilizuar në prodhimin e shërbimeve turistike

dhe nga ana tjetër fakti që një destinacion është një vend krijimi dhe ruajtje, zhvillimi të

pasurisë së një rajoni (Davezies, 2008).

Klasteri inkurajon palët e interesuara, që janë territori, aktorët direkt, aktorët indirekt dhe

institucionet, të strukturojnë, zhvillojnë, vlerësojnë dhe menaxhojnë një grup burimesh dhe


66

aktivesh. Klasteri i turizmit është gjenerues i imazhit. Prandaj klasteri i turizmit duhet parë si

një mjet vlerësues për destinacionin. Emergjenca e një klasteri mbështetet në logjikën

evolucioniste “top-doën” ose intervenuese “bottom-up”. Një destinacion turistik ka

karakteristika të ngjashme me një klaster industrial. Mekanizmat e emergjencës së një

destinacioni, karakteristikat e shërbimeve turistike dhe marrëdhëniet brenda rrjetit bëjnë që një

klaster turizmi të ketë diferenca me një klaster industrial. Së pari, pasi turizmi është i përbërë

nga shërbime që i përkasin aktiviteteve plotësuese. Në vijim, që klasteri dhe destinacioni të

njohin sukses është e nevojshme që aktorët të ndajnë një vizion të përbashkët. Oferta e një

destinacioni e përbërë nga totali i shërbimeve evidenton rëndësinë e vënies në koordinim të

aktorëve sipas integrimit vertikal. Për rrjedhojë modeli i rrjetit të territorializuar si formë

organizimi dhe koncepti i klasterit janë aplikuar në funksion të një destinacioni turizmit. Rritja

e konkurrencës, ndryshimet teknologjike dhe qasja në informacion i vlerësuar si një burim

strategjik kanë sjellë nevojën për bashkëpunim ndërmjet ndërmarrjeve në forma të

ndryshme partneriteti. Sa më shumë mjedisi në të cilin ndërmarrjet zhvillojnë aktivitetin e tyre

evoluon, aq më shumë lind nevoja për inovacion, për rrjedhojë vendosjen në rrjet. Rrjeti është

mjeti që grupon burimet dhe kompetencat kyçe dhe strategjinë për të krijuar një avantazh

konkurrues në mjedisin operues. Vënia në rrjet në një territor të lokalizuar është parë si një

mjet për të rritur konkurrueshmërinë e NMV përballë forcave të mjedisit. Për sa i përket

ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme organizimi në rrjet i mundëson atyre qasjen më të shpejtë

në burime dhe njohuri më të gjera, si për të ofruar një ofertë të përbashkët, ashtu edhe për të

përfituar nga avantazhi i kostove apo më tej rritja e konkurrueshmërisë në treg. Për një analizë

strukturore në rrjet ekonomia dhe sociologjia paraqesin në shkencat e menaxhimit dy disiplinat

më të përdorshme për studim. Interesi për teorinë e rrjeteve në shkencën e manaxhimit është të

kuptohen mekanizmat organizativ si objektivat individuale, bashkëpunimi intraorganizativ dhe

marrëdhënia ndërorganizative.

Në studimet rreth grupimit social evidentohet analiza transaksionale, konsiderohet organizmi

si rezultante e ndërveprimeve konkrete ndërmjet aktorëve real në marrëdhënie me një mjedis

sociopolitik dhe socioekonomik të caktuar. Struktura sociale luan një rol të rëndësishëm në

zhvillimin e aktivitetit ekonomik të një grupi ndërmarrjesh. Sjellja e aktorëve është grupuar në

rrjet të marrëdhënieve ndërpersonale.

Qasja e afërsisë është adaptuar në studimin e marrëdhënieve ndërorganizative në funksion të

politikave dhe objektivave të përbashkëta, pasi ajo mundëson analizën e koordinimit duke

konsideruar lokalizimin e aktorëve në një hapësirë gjeografike dhe ekonomike dhe pozicionin

e tyre strategjik, nisur nga grupimi i tyre në një rrafsh marrëdhëniesh sociale që kushtëzon

aktivitetin prodhues dhe tregtar. Kombinimi i afërsisë gjeografike me afërsinë organizative

aktivizon bashkëpunimin dhe koordinimin e organizatave.


67

KAPITULLI III

METODOLOGJIA

Ky kapitull ka për qëllim të kombinojë të dhënat sekondare me ato primare duke mbajtur në

konsideratë qëllimin e studimit. Të dhënat sekondare janë rezultat i rishikimit literaturës, në

vijim kam përmendur autorët më të rëndësishëm, idetë e të cilëve më kanë orientuar në

grumbullimin e të dhënave primare, origjinale, në bazë të të cilave do të mund të formuloj

përgjigje specifike që do të adresojnë pyetjet kërkimore të këtij studimi.

Nga tërësia e koncepteve dhe teorive, të diskutuara tashmë në kapitullin e shqyrtimit të

literaturës, përzgjodha si bazë të kërkimit primar konceptin e sociogramës (Moreno,1970).

Zbatimi i këtij koncepti do të më mundësojë vizualizimin e marrëdhënieve ndërmjet nyjave të

konstatuara të rrjetit. Më tej do të gjejë zbatim koncepti, se lidhjet janë marrëdhënie të

vlerësuara nëpërmjet përmbajtjes, intensitetit, frekuencës (Lazega, 1994, 1998). Po ashtu, nga ky

autor do të përdoret metoda e vëzhgimit të ekzistencës ose mungesës së marrëdhënieve ndërmjet

anëtarëve të rrjetit (Lazega, 2007).

Në të njëjtën kohë, kam përzgjedhur të zbatoj teorinë e grafit, që mundëson zhvillimin e analizës

së rrjeteve, ku karakteristikat e marrëdhënieve mund të përkufizohen, kuantifikohen dhe maten,

sipas konceptit të Wasserman dhe Faust (1994). Lidhur me këtë ide, në procesin e kërkimit

primar do të mbaj parasysh edhe rekomandimet e evidentimin e karakteristikave të rrjetit të

formuluara nga Bede (2013), Saglietto (2006).

Gjatë kapitullit shpjegohet natyra e studimit, popullata dhe dizenjimi i studimit, përzgjedhja e

kampionit, instrumenti i kërkimit dhe mënyra e mbledhjes dhe analizimit të të dhënave.

III.1 Natyra e studimit

Studimet me fokus analizën e rrjetit në funksion të krijimit një destinacioni turistik janë të pakta

pasi koncepti i rrjetit nuk është i plotë si në nivel konceptual ashtu dhe metodologjik (Tinsley

et Lynch, 2001).

Analiza e marrëdhënieve ndërorganizacionale konsideron organizimin e aktorëve si një

rezultante e ndërveprimeve konkrete ndërmjet aktorëve në marrëdhënie më një mjedis


68

ekonomik dhe sociopolitik të caktuar. Në këtë aspekt struktura sociale luan një rol të

rëndësishëm në zhvillimin e aktivitetit ekonomik të një grupi ndërmarrjesh. Marrëdhëniet

personale janë një komponent thelbësor, pasi mundësojnë të vlerësohet rrjeti/klasteri si një

strukturë sociale. Në funksion të qëllimit studimit, një marrëdhënie sociale do konsiderohet si

kanal për dhënien apo shkëmbimin e burimeve ndërmjet një apo disa partnerëve të përfshirë në

bashkëpunim.

Ky studim është ndërtuar duke përdorur qasje kërkimi me natyrë hulumtuese dhe deskriptive

dhe një mobilizim i të dhënave sasiore. Sipas Trudel, Simard dhe Vonarx (2007), kërkuesit

përdorin kërkimin eksplorues “për të qartësuar një problem i përcaktuar paraprakisht”.

Studimet me fokus analizën strukturore janë deskriptive dhe propozojnë pista reflektimi për

përmirësimin dhe menaxhimin e një destinacioni. Kjo metodologji kufizon studimin në

përshkrimin e strukturës për të identifikuar forcat dhe dobësitë e saj.

Kërkimet me fokus rrjetin bazohen kryesisht në qasje sasiore e cila përdor përllogaritje

matematikore dhe vizualizime për të paraqitur strukturën e marrëdhënieve mes njerëzve,

organizatave apo një sistemi të caktuar (Lazega, 2007). Nëpërmjet analizës strukturore të rrjetit

autorja evidenton shkallën e bashkëpunimit mes ofruesve të shërbimeve turistike në Qarkun

Kukës.


69

III.2 Popullata dhe dizenjimi i kampionimit

Siç u trajtua edhe në kapitullin paraardhës një ndër vështirësitë kryesore për kërkuesit

qëndronte në përzgjedhjen e marrëdhënieve për të cilat ka interes si dhe në përcaktimin e

kufijve të rrjetit (Lazega, 1998). Edhe pse në terma absolut një rrjet nuk ka kufij në praktikë

aplikimi i rrjeteve sociale supozon si kufij të studimit popullatën e marrë në studim (Saglietto,

2006). Në përcaktimin e kufijve të rrjetit social të marrë në studim përzgjedhja e kriterit është

në varësi të objektit kërkimit (Lazega, 2007).

Para se të procedohet me grumbullimin e të dhënave nevojitet të përcaktohet kufiri i shtrirjes

së marrëdhënieve që do studiohen, pra cila është popullata që përfshihet në studim (Lemieux,

Ouimet, 2004). Në përcaktimin e rrjetit komplet të marrëdhënieve kërkuesit përdorin dy

strategji: realiste dhe nominuese. Sipas strategjisë realiste “anketuesit adoptojnë pikëpamjen e

aktorëve” në këtë rast përcaktimi i kontureve të rrjetit social bazohet në perceptimin e aktorëve

(Laumann, Marsden et Prensky, 1989). Sipas strategjisë “nominuese”, përcaktimi i kufijve të

rrjeteve sociale bazohet në objektivat e studimit të përcaktuara nga kërkuesi (Eloire et al., 2011;

Lecocq, 2003; Lazega, 1992). Integrimi i analizës së marrëdhënieve strukturore nëpërmjet një

liste liste të paracaktuar nga kërkuesi dhe marrëdhënieve të perceptuara nga aktorët mundëson

një përfshirje të gjerë të aktorëve në studim për rrjedhojë përcaktimin e plotë të kufijve. Në

këtë kontekst në përcaktimin e kufijve autorja ka adaptuar strategjinë nominuese të integruar

me pikëpamjen e aktorëve.

III.2.1 Popullata e studimit

Popullata përkufizohet si tërësia e njerëzve apo njësive të cilët kanë karakteristika që na

interesojnë të kuptojmë (Field, 2005).

Për kërkuesit që dëshirojne të mbledhin të dhëna për rrjetin, nevojitet paraprakisht të përcaktohet

tipi i rrjetit në studim. Një rrjet përshkruan popullatën që krijohet si rezultat i anketimit empirik.

Sipas Eloire, Penalva-Icher et Lazega (2011), rrjeti “nuk është autonom, por një sistem

ndërvartësie e pandarë nga konteksti organizativ, kulturor, institucional dhe historik”. Kjo qasje

“përbën strukturën e marrëdhënieve e bazuar në politika të përbashkëta në një mjedis social, pra

të një sistemi ndërvartësie ndërmjet anëtarëve që e përbën dhe që kontribuojnë në politika të

përbashkëta” (Eloire, Penalva-Icher et Lazega, 2011).

Në këtë kontekst studimi bazohet në nivel ndërorganizacional, si dhe variabli i marrëdhënieve


mbështetet në bashkëpunimin e aktorëve të ndryshëm që zhvillojnë aktivitetin e tyre në sektorin

e turizmit.

Në këtë aspekt të anketuarit (ofruesit e shërbimit turistik), të cilët morën pjesë në këtë vrojtim u

përzgjodhën duke mbajtur në konsideratë karakteristikat; (i) zhvillimin e aktivitetit tyre në

qarkun Kukës, (ii) llojin e aktivitetit (hotele, hotel-restorante, agjenci turistike dhe punime

artizanale), (iii) variabli i marrëdhënies sipas integrimit vertikal (furnitor-klent);

integrimit horizontal (konkurent-konkurent) dhe partneritetit për zhvillim dhe promovim të

ofertës turistike (partner-partner

Numri total i aktorëve të ndryshëm të turizmit të përfshinë në anketim është 50 subjekte, të tillë

si: njësi akomoduese, agjensi turistike, tregtues artizanatesh etj., që zhvillojnë aktivitetin e

tyre në Qarkun e Kukësit. Lista e plotë me emërtimet e këtyre subjekteve gjendet në Aneksin

1 të punimit.

Metoda e analizës strukturore evidenton nevojën e disponimit të informacionit paraprak për

aktorët e rrjetit nga kërkuesi (Eloire, Penalva-Icher et Lazega, 2011). Kështu, në funksion

të evidentimit të plotë të aktorëve të turizmit në Qarkun e Kukësit, gjatë periudhës Maj-

Qershor 2016 është marrë kontakt me institucionet e pushtetit lokal: Qarku Kukës,

Bashkia Kukës, Bashkia Has dhe Bashkia Tropojë. Për të pasur një informacion sa më të

plotë, në mungesë të statistikave të sakta nga zyra e turizmit në Qarkun Kukës për aktorët

kryesorë të turizmit, nga autorja u bënë përpjekje për ta siguruar këtë informacion nga

INSTAT. Por edhe tek ky institucion nuk gjenden të dhëna të sakta në lidhje me numrin e

bizneseve turistike, pasi nuk ekziston një zë i veçantë “biznese turistike”. Nga shqyrtimi i

zërit “shërbime”, rezulton, se mungojnë agjensitë turistike, të cilat janë ofrues shumë të

rëndësishëm të shërbimeve turistike. Nisur nga këto kufizime, është e pamundur të

përcaktohet saktë madhësia e popullatës dhe në këtë studim konsiderohet e panjohur. Në

vijim është proceduar me përzgjedhjen e kampionit, i cili konsiderohet si një grupim

përfaqësues i njësive të popullatës, që përdoret për të përcaktuar të vërtetat në lidhje me

popullatën (Field, 2005). Arsyeja e përdorjes së kampionit ka të bëjë me faktin se kursen

burime si kohë, para dhe punë. Nga ana tjetër mundëson rezultate me një saktësi të përcaktuar të

cilat mund të llogariten nga ana matematikore. Por përgjigja e pyetjes: “sa duhet të jetë

kampioni” është shpeshherë e vështirë dhe komplekse dhe as nuk merr një përgjigje të

vetme. Përcaktimi i madhësisë së kampionit lidhet dhe me çështje buxheti përveç se me çështje

statistikore (Roscoe, 1975; Alreck & Settle, 1995) dhe tek buxheti përfshihen të gjithë burimet

siç janë koha, hapësira apo dhe energjitë e nevojshme përveç parave (Bala, 2015).

70


71

III. 3 Grumbullimi i të dhënave

Në aspektin metodologjik analiza e rrjeteve sociale paraqet disa vështirësi që duhen marrë në

konsideratë, veçanërisht në mbledhjen e të dhënave dhe në përshkrimin e rrjetit social. Analiza

e rrjeteve mbështetet në të dhëna sociometrike. Mbledhja e të dhënave konsiston në marrjen e

informacionit rreth marrëdhënieve ndërmjet aktorëve dhe eventualisht rreth karakteristikave të

tyre. Janë të shumta teknikat që mund të përdoren për grumbullimin e të dhënave rreth variablit

të marrëdhënieve ndërorganizacionale. Për këtë të dhënat primare mund të mblidhen përmes

disa burimeve si, analiza e dokumenteve, intervistave, vëzhgimeve direkte dhe pyetësorëve.

Në këtë studim të dhënat primare janë grumbulluar nëpërmjet sistemit të anketimit të kryer me

aktorët kryesorë të turizmit si njësi akomoduese, agjenci turistike, tregtues artizanatesh në

qarkun Kukës. Aktorëve kryesorë u është kërkuar të identifikojnë aktorët më të rëndësishëm

me të cilët bashkëpunojnë dhe që kanë ndikuar në rritjen e tyre si biznes. Avantazhi kryesor i

pyetësorit qëndron në faktin se lehtëson punën e të anketuarit, kostot e administrimit dhe

mbledhjes, kohës dhe arritshmërisë më të madhe. Në fakt, me qëllim grumbullimin e të dhënave

të një “rrjeti komplet” kërkuesi duhet paraprakisht të bëjë një listë ku të përfshihen aktorët e

rrjetit dhe të pyeten që të tregojnë me cilat nga këto organizata kanë lidhje (Lazega, 2007).

Bazuar në problematikën dhe qëllimin e studimit është konceptuar pyetësori më një listë

paraprake e përbërë nga pesëdhjetë e nëntë aktorë, kjo në funksion të mbledhjes së të dhënave

i cili konsiderohet si instrument sasior.


72

Autorja gjatë periudhës Korrik – Gusht 2016 ka realizuar anketimin nga kontakti direkt në

terren me pronarët dhe menaxherët duke qëndruar aty deri sa të plotësohej pa ndërhyrë direk,

por duke qenë të pranishëm në mënyrë që të sqarohej i anketuari nëse do kishte paqartësi.

Pyetësori është plotësuar nga pronarët dhe menaxherët direkt me kontaktin e parë dhe me disa

prej tyre ne kontaktin e dytë pasi periudha e anketimit përkoi me kohën e pikut të sezonit

turistik.

Tabela 3.Lista e aktorëve kryesorë të turizmit në qarkun Kukës

EMRI I BIZNESIT VENDI

Restorant “Brati” Has

Hotel-Restorant “Liqeni” Has

Hotel-Restorant “Jupa 1” Has

Hotel-Restorant “Jupa 2” Has

Restorant “Arbëria” Has

Restorant “Antika” Has

Artizanale “Mane Cahani” Has

Fermerët Has

Furgonët e linjës Tropojë Tropojë

Restorant “Valbona Relax” Valbonë/ Tropojë

Fermerët Tropojë Tropojë

Hotel-Restorant “Vila Dini” Valbonë/ Tropojë

Hotel-Restorant “Tradita” Valbonë/ Tropojë

Punimet Artizanale “MËL” Valbonë/ Tropojë

Restorant “Kroi i Rroganit” Valbonë/ Tropojë

Hotel-Restorant “Fusha e Gjësë” Valbonë/ Tropojë

Hotel-Restorant “Margjeka” Valbonë/ Tropojë

Restorant “Freskia” Valbonë/ Tropojë

Guest-House “Skënder Selimaj” Valbonë/ Tropojë

Bujtinë “Natyra” Valbonë/ Tropojë

Hotel-Restorant “Quku i Valbonës” Valbonë/ Tropojë

Hotel-Restorant “Amerika” Kukës

Hotel-Restorant “Gjallica” Kukës

Hotel-Restorant “Freskia/Shahu” Kukës

Hotel-Restorant “Gjoka” Bushtricë/Kukës

Hotel-Restorant “Oda e Kukësit” Kukës

Hotel-Restorant “Shqiponja” Kukës

Hotel-Restorant “Venezia” Kukës

Hotel-Restorant “Stani i Hoxhës” Shishtavec/Kukës

Hotel-Restorant “Mehmet Bala” Shishtavec/Kukës

Hotel “Sahati” Kukës

Hotel “Luma” Kukës

Hotel-Restorant “Kastrati” Kukës


73

Hotel “Adrian” Kukës

Hotel “Europa” Kukës

Hotel “Tirana” Kukës

Restorant “Liman Zeneli” Kukës

Restorant “Kastrati” Kukës

Restorant “Kulla e Lumës” Kukës

Restorant “Turizmi i Vjetër” Kukës

Restorant “Vëllezërit Sylja” Kukës

Agjenci Turistike “Urim Basha” Kukës

Agjenci Turistike “Mirlanda Lencka” Kukës

Shoqata e punimeve artizanale “Lumturi Baja” Kukës

Punime artizanale “Hate Ora” Kukës

Punime artizanale “Flutura Elezi” Kukës

Fermerët e zonës Kukës Kukës

Zyra e turizmit Bashkia Kukës Kukës

Restorant “Haliti” Kukës

Restorant “Jamaica” Kukës

Aeroporti i Kukësit Kukës

Universiteti i Tiranës/ Filiali Kukës Kukës

III. 4 Procesimi i të dhënave

Gjatë periudhës Shtator – Dhjetor 2016 është proceduar me kodimin nëpërmjet një numri

identifikimi i të dhënave të pyetësorit si dhe transformimin e tyre në matricë katrore me qëllim

vizualizimin e rrjetit marrëdhënieve ndërmjet aktorëve kryesorë të sektorit turistik në qarkun

Kukës. Matrica është dydimensionale katrore pasi aktorët në marrëdhënie vendosen në të

njëjtën kohë në rreshta dhe në kolona. Konkretisht aktorët në rresht janë nyjat që kanë

identifikuar lidhjet dhe aktorët në kolonë janë nyjat me të cilët aktorët e anketuar zhvillojnë

marrëdhënie bashkëpunimi. Prezantimi matricor pasurohet nëpërmjet kombinimit të rreshtave

dhe kolonave të vlerës numerike 0 dhe 1 deskriptive të marrëdhënieve. Në rastin kur një aktor

A bashkëpunon me një aktor B në matricë reflektohet me 1. Në rastin kur ndërmjet aktorëve

mungon bashkëpunimi në matricë reflektohet me 0. Për rrjedhojë mundësohet prezantimi

grafik i rrjetit nëpërmjet një karte të quajtur sociogramë. Sociograma e konceptualizuar nga

Moreno (1970) mundëson paraqitjen e marrëdhënieve ndërmjet nyjave. Nëpërmjet së cilës

mundësohet një paraqitje simbolike e një rrjeti social aktorësh. Një sociogramë përbëhet nga

nyje dhe fleshe që lidhin nyjat. Në analizën e rrjeteve nyjat janë aktorë që karakterizohen nga

atribute si (mosha, vendi, funksioni, numri i të punësuarve, etj) dhe lidhjet janë marrëdhënie të

vlerësuara nëpërmjet përmbajtjes, intensitetit, frekuencës (Lazega, 1998,1994). Me qëllim


74

evidentimin e pozicionit të aktorëve, individëve në rrjet, sociometria bazohet në algoritme

aplikimi të cilave mundësohet nga logiciel/programe me fokus vizualizimin rrjetit. Algoritmet

rrjedhin nga teoria e grafeve që përbëjnë dhe “gurin e themelit” të kërkimit me qëllim

evidentimin e karakteristikave të rrjetit (Saglietto, 2006). Teoria e grafit mundëson analizën e

rrjeteve sociale nëpërmjet përshkrimit të karakteristikave strukturore të marrëdhënieve sociale,

ajo ofron algoritme me të cilat karakteristikat e marrëdhënieve mund të përkufizohen,

kuantifikohen dhe maten (Wasserman et Faust, 1994). Qëllimi i prezantimit grafik të rrjetit

është të lehtësohet analiza nëpërmjet vizualizimit të strukturës globale të nyjave dhe

marrëdhënieve. Në vijim si program për përpunimin e të dhënave është përdorur UCINET, pasi

mundëson stokimin dhe analizimin e karakteristikave strukturore të totalit të marrëdhënieve

sociale. Kjo metodë niset nga “vëzhgimi i ekzistencës ose mungesës së marrëdhënieve

ndërmjet anëtarëve të një grupi social” (Lazega, 2007).

Tabela 4.Sinteza e hapave për një kërkim eksplorues

Tipi Eksplorues

Popullata Aktorët kryesorë të turizmit në qarkun e Kukësit

Metoda Pyetësorë

Programi i përpunimit UCINET

Qëllimi Prezantimi grafik i rrjetit dhe analiza

e karakteristikave të strukturës së rrjetit,klasterit


75

III .5 Përmbledhje

Interesi i analizës së rrjeteve sociale qëndron në evidentimin e mjeteve për të sqaruar strukturën

sociale dhe për të përcaktuar rolin e aktorëve (Degnne dhe Forse, 2004). Analiza e

marrëdhënieve ndërorganizacionale konsideron organizimin e aktorëve si një rezultante e

ndërveprimeve konkrete ndërmjet aktorëve në marrëdhënie më një mjedis ekonomik dhe

sociopolitik të caktuar. Në këtë aspekt struktura sociale luan një rol të rëndësishëm në

zhvillimin e aktivitetit ekonomik të një grupi ndërmarrjesh. Në funksion të qëllimit studimit,

një marrëdhënie sociale do konsiderohet si kanal për dhënien apo shkëmbimin e burimeve

ndërmjet një apo disa partnerëve të përfshirë në bashkëpunim. Nëpërmjet analizës strukturore

të rrjetit autorja evidenton shkallën e bashkëpunimit mes ofruesve të shërbimeve turistike në

Qarkun Kukës. Kërkimet me fokus rrjetin bazohen kryesisht në qasje sasiore e cila përdor

përllogaritje matematikore dhe vizualizime për të paraqitur strukturën e marrëdhënieve mes

njerëzve, organizatave apo një sistemi të caktuar (Lazega, 2007). Në përcaktimin e rrjetit

komplet të marrëdhënieve kërkuesit përdorin dy strategji: realiste dhe nominuese (Bede, 2013).

Në funksion të studimit u adoptua strategjia nominuese për përcaktimin e kufijve, ku nëpërmjet

pyetësorit mundësohet zgjerimi i kufirit të rrjetit nisur nga pikëpamja e aktorëve.

Për grumbullimin e të dhënave rreth variablit të marrëdhënieve ndërorganizacionale janë

përdorur të dhënat primare nëpërmjet sistemit të anketimit të kryer me aktorët kryesorë të

turizmit si, njësitë akomoduese, agjenci turistike, tregtues artizanatesh në qarkun Kukës.

Avantazhi kryesor i pyetësorit qëndron në faktin se lehtëson punën e të anketuarit, kostot e

administrimit dhe mbledhjes, kohës dhe arritshmërisë më të madhe. Anketimi u realizua

nëpërmjet kontaktit direkt në terren me pronarët dhe menaxherët. Pyetësori është plotësuar nga

pronarët dhe menaxherët direkt me kontaktin e parë dhe me disa prej tyre ne kontaktin e dytë

pasi periudha e anketimit përkoi me kohën e pikut të sezonit turistik.

Të dhënat e pyetësorit u koduan nëpërmjet një numri identifikimi si dhe u transformuan në

matricë katrore me qëllim vizualizimin e rrjetit marrëdhënieve ndërmjet aktorëve kryesorë të

sektorit turistik në qarkun Kukës. Matricat janë të natyrës duale pasi vlerat që përmbajnë janë

0 dhe 1 dhe simetrike. Në vijim si program për përpunimin e të dhënave është përdorur

UCINET, pasi mundëson stokimin dhe analizimin e karakteristikave strukturore të totalit të

marrëdhënieve sociale. Kjo metodë niset nga “vëzhgimi i ekzistencës ose mungesës së

marrëdhënieve ndërmjet anëtarëve të një grupi social” (Lazega, 2007).


76

KAPITULLI IV

ANALIZA E REZULTATEVE DHE GJETJET

Analiza strukturore mundëson kuptimin e karakteristikave dhe vizualizimin e rrjetit të

marrëdhënieve të aktorëve kryesorë të sektorit turistik në Qarkun e Kukësit. Pas diskutimit mbi

metodologjinë dhe paraqitjes së instrumentit të ndërtuar për vlerësimin e gjendjes aktuale të

strukturës së marrëdhënieve, në vijim pasqyrohen rezultatet e studimit.

Situata e bashkëpunimit të aktorëve në sektorin turistik të Qarkut të Kukësit, në një moment

të caktuar kohor, është realizuar me anë të analizës strukturore të rrjetit. Kjo lloj analize

mendohet të jetë e përshtatshme të aplikohet në fushën e turizmit, më tepër se sa në fushat e

tjera të ekonomisë, nisur nga natyra e fragmentuar e industrisë turistike, si dhe nga nevoja

për bashkëpunim, në mënyrë që të krijohet produkti turistik (Scott, Baggio, Cooper, 2008).

Karakteristika të rrjetit janë nyjat ose aktorët, që në kontekstin e këtij studimi janë ofruesit e

shërbimeve turistike dhe lidhjet ose marrëdhëniet që ato kanë krijojnë bazat për të realizuar

analizën strukturore të rrjetit.

IV.1 Rezultatet e kërkimit sipas pyetjeve kërkimore

Më poshtë do të analizohen rezultatet e kërkimit, bazuar në informacionin e marrë nga

pyetësorët. Siç u shpjegua edhe në kapitullin paraardhës (metodologjia), aktorët e përfshirë në

anketim rezultojnë gjithsej në shifrën 50. Nga analiza e informacionit të marrë nga pyetësorët,

duke përdorur strategjinë “nominuese” me pikëpamjen e aktorëve, pra integrimin e analizës së

marrëdhënieve strukturore nëpërmjet një liste të paracaktuar nga autorja dhe marrëdhënieve të

perceptuara nga aktorët, u mundësu a një përfshirje më e gjerë e aktorëve në studim dhe për

rrjedhojë përcaktimi i plotë i kufijve. Në total, u konstatua një rrjet bashkëpunimi i përbërë

nga 96 aktorë, të tillë si: njësi akomoduese, restorante, agjensi turistike, punime artizanale,

fermerë të zonës, faqe interneti online (psh. kompania Booking.com), linjë furgonësh të

Tropojës, shoqata turistike dhe organizata me natyrë sipërmarrëse.


77

IV. 1.1 Analiza e karakteristikave kryesore të marrëdhënieve mes aktorëve të

ndryshëm, nga këndvështrimi i rrjetit sipas bashkëpunimit vertikal.

Natyra heterogjene e organizatave me impakt direkt dhe indirekt në ofrimin e shërbimit turistik

si dhe natyra komplekse klasterit sjell nevojën e përcaktimit të kontureve strukturore dhe

vlerësimit të marrëdhënieve ndërmjet aktorëve sipas bashkëpunimit horizontal, vertikal dhe

partneritetit për promovimin e ofertës turistike.

Në këtë pjesë të studimit, nëpërmjet analizës së rezultateve, mundësohet pasja e një

informacioni të plotë në lidhje me natyrën dhe karakteristikat kryesore të marrëdhënieve dhe

bashkëpunimit mes ofruesve të shërbimeve turistike. Rezultatet janë të lidhura nga përdorimi i

qasjes së analizës strukturore të rrjetit për të kuptuar strukturën e bashkëpunimit mes ofruesve

turistikë të Qarkut Kukës. Duke analizuar strukturën dhe lidhjet, duke aplikuar teknika teorike

dhe analitike, kjo metodologji mundëson të kuptuarit e kufizimeve dhe mundësive në

strukturimin e ofertës turistike. Karakteristikat e rrjetit janë nyjet ose aktorët, që në rastin e

këtij studimi janë ofruesit e shërbimeve turistike, ndërsa lidhjet ose marrëdhëniet që ato kanë

janë baza për të realizuar analizën.

Në rrjetin e studiuar, sipas integrimit vertikal furnitor-klient marrëdhënia e bashkëpunimit

bazohet në analizën e lidhjeve ndërmjet fermerëve, njësi akomoduese dhe restoranteve në nivel

Qarku.

Në pyetësorin drejtuar të anketuarve u kërkohej gjithashtu të evidentonin edhe atributet e tyre.

Nga analiza e rezultateve rezulton se atributet e aktorëve të përfshirë në bashkëpunimin

vertikal janë ndërmarrje të vogla, si dhe sa i përket ciklit të jetës variojnë nga biznese të reja në

të maturuara që zhvillojnë aktivitetin e tyre në Bashkinë Kukës, Has, Tropojë. Për të kuptuar

dhe më qartë karakteristikat që ka rrjeti në momentin në të cilin është realizuar anketimi janë

nxjerrë indikatorët të paraqitur në tabelën e mëposhtme. Nëpërmjet paraqitjes vizuale të

marrëdhënieve mundësohet evidentimi i nyjeve/aktorëve qëndrorë dhe periferikë.


78

Tabela 5.Marrëdhënia furnitor-klient

Indikatorët Vlera

Avg Degree 0.875

Deg Centralization 0.203

Out-Central 0.198

In-Central 0.111

Dendësia 0.019

Lidhjet 0.019

Fragmentimi 0.981

Avg Distance 1

Diameter 1

Kompaktësia 0.019

Asimetria 0.037

Nul 0.963

Arc Reciprocity19 0

Dyad Reciprocity 0

Burimi: autori

19 Marrëdhëniet e orientuara ndërmjet dy aktorëve.


79

Figura 4.Paraqitja grafike e marrëdhënieve furnitor-klient

Burimi: autori


80

Paraqitja vizuale e marrëdhënieve mundëson të kuptohen më mirë indikatorët e tabelës së

mësipërme. Fragmentimi i lartë dhë lidhjet e dobëta janë karakteristikat kryesore të aktorëve të

përfshirë në marrëdhënie vertikale. Shikohet gjithashtu se aktorët me tendencë influencimi në

rrjet janë fermerët e bashkive Has, Tropojë, Kukës. Ky është një tregues që nxjerr në pah

rëndësinë e fermerëve të zonës dhe ndikimi i tyre në ofertën turistike duke përmisuar cilësinë e

ofertës turistike, ndër të tjera dhe në ofrimin e produkteve organike, nga ofruesit e shërbimit

turistik në qark.

Gjatë përpunimit të informacionit të marrë nga pyetësori, në opsionin “Të tjerë” aktorët 44 dhe

47 në bashkinë Kukës si dhe aktorët 22, 30 në Valbonë janë shprehur se në të ardhmen e afërt

do të realizojnë një “cikël të mbyllur”, ku krahas biznesit të zgjerojnë aktivitetin e tyre

duke krijuar ferma ku prodhohen produkte tërësisht organike.

IV.1.2Analiza e karakteristikave kryesore të marrëdhënieve mes aktorëve të

ndryshëm, nga këndvështrimi i rrjetit sipas partneritetit për zhvillim dhe promovim të

ofertës turistike.

Në rrjetin e studiuar sipas partneritetit për zhvillim dhe promovim të ofertës turistike lidhja

partner-partner është evidentuar duke u nisur nga anketimi/vlerësimi i dhënë nga njësitë

akomoduese që zhvillojnë aktivitetin e tyre në Qarkun Kukës. Nga analiza e rezultateve

rezulton se atributet e aktorëve të përfshirë në partneritetin për zhvillim dhe promovim të

ofertës turistike janë ndërmarrje të vogla dhe të mesme, si dhe sa i përket ciklit të jetës variojnë

nga biznese të reja në të maturuara që zhvillojnë aktivitetin e tyre në Bashkinë Kukës, Has,

Tropojë.

Ashtu si dhe për integrimin vertikal. edhe për bashkëpunimin për promovim dhe zhvillim të

ofertës turistike nga përpunimi informacionit të marrë nga pyetësorët janë nxjerrë indikatorët të

paraqitur në tabelë si dhe është paraqitur vizualizimi i marrëdhënieve si më poshtë.


81

Tabela 6.Marrëdhënia partner-partner

Indikatorët Vlera

Avg Degree 0.829


Out-Central 0.247

In-Central 0.035

Dendësia 0.024

Lidhjet 0.042

Fragmentimi 0.958

Avg Distance 1.460

Diameter 3

Kompaktësia 0.033

Asimetria 0.049

Nul 0.951

Arc Reciprocity 0

Dyad Reciprocity 0


82

Figura 5.Paraqitja grafike e marrëdhënieve partner-partner

Burimi: autori

Analiza e marrëdhënies për partneritet ka në fokus natyrën e transaksioneve të partneritetit për

zhvillim dhe promovim të ofertës turistike. Bazuar në natyrën e transaksioneve konkretisht

partneritetit për zhvillim, promovim të ofertës turistike konstatohet se shtrirja gjeografike e

klasterit varion nga nivel lokal në nivel kombëtar si Tiranë (aktorët 2, 15, 40, 23, 26, 47),

Peshkopi (aktori 2), Elbasan (aktori 40), Berat (aktori 44), Kosovë (aktori 31) dhe

ndërkombëtar si Holandë (aktorët 20 dhe 41), Slloveni (aktori 31), Sllovaki (aktori 31),

Hungari (aktori 31).

Studime empirike me fokus analizën e rrjeteve tregojnë që rritja e konkurueshmërisë nëpërmjet

reduktimit kostove ishte arsyeja kryesore për krijimin e partneriteteve (Fréry, 1997; Livian,

1998; Géniaux et Mira-Bonnardel, 2003). Teknologjia aktuale e informacionit dhe


83

komunikimit është konsideruar nga aktorët ofrues të shërbimit turistik si një mjet potencial që

mundëson përmirësimin e komunikimit ndërmjet aktorëve (më lehtë, më pak i kushtueshëm,

më i shpejtë dhe korrekt) si dhe ka mundësuar promovimin e ofertës ndërkombëtarisht duke

reduktuar ndjeshëm kostot e transaksionit (rasti i partneritetit ndërmjet aktorëve lokal me

aktorin 21).

Bashkëpunimi i aktorëve të ndryshëm të sektorit turistik në nivel Qarku rezulton me lidhje të

dobëta.Gjithashtu rezulton një mungesë e plotë e bashkëpunimit dhe mbështetjes nga pushteti

lokal dhe kjo ka një efekt negativ në politikat e përbashkëta me qëllim strukturimin dhe

promovimin e ofertës turistike.

IV. 1.3 Analiza e karakteristikave kryesore të marrëdhënieve mes aktorëve të ndryshëm

nga këndvështrimi i rrjetit sipas bashkëpunimit horizontal.

Në rrjetin e studiuar sipas bashkëpunimit horizontal lidhja konkurent-konkurent është

evidentuar duke u nisur nga anketimi/vlerësimi i dhënë nga njësitë akomoduese, restorantet që

zhvillojnë aktivitetin e tyre në Qarkun Kukës. Ashtu si për lidhjet e mësipërme edhe për

lidhjen kokurent-konkurent nga analiza e rezultateve rezulton se atributet e aktorëve të

përfshirë në partneritetin për zhvillim dhe promovim të ofertës turistike janë ndërmarrje të

vogla dhe të mesme, si dhe sa i përket ciklit të jetës variojnë nga biznese të reja në të

maturuara që zhvillojnë aktivitetin e tyre në Bashkinë Kukës, Has, Tropojë.

Përpunimi informacionit të marrë nga pyetësorët mundësoi gjithashtu nxjerrjen e indikatorëve

dhe paraqitjen vizuale të marrrëdhënieve si më poshtë.


84

Tabela 7.Marrëdhënia konkurrent-konkurrent

Indikatorët Vlera

Avg Degree 2.282


Out-Central 0.073

In-Central 0.073

Dendësia 0.060

Lidhjet 0.084

Fragmentimi 0.916

Avg Distance 1.331

Diameter 3

Kompaktësia 0.071

Asimetria 0.058

Nul 0.911

Arc Reciprocity 0.517

Dyad Reciprocity 0.348


85

Figura 6.Paraqitja grafike e marrëdhënieve konkurrent-konkurrent

Burimi: autori


86

Indikatorët e fragmentimit në nivele të larta dhe figura e mësipërme vërtetojnë që aktorët në

marrëdhëniet e tyre bashkëpunuese horizontale e vlerësojnë konkurrentin në shumicën e rasteve

thjesht si një konkurrent dhe jo si një partner me të cilin mund të bashkëpunojnë duke

mundësuar integrimin e ofertës turistike me qëllim rritjen e konkurueshmërisë.

Nga analiza e lidhjeve rezulton një partneritet ndërmjet aktorëve konkurent si: 40 dhe 44 qyteti

Kukës, pra aktori 40 dhe 44 janë kokurent dhe partner në të njëjtën kohë ndërsa aktorët 40 dhe

44 gjithashtu evidentojnë në lidhje partneriteti aktorin 47 Novosej, Bashkia Kukës. Gjithashtu

aktori 40 qyteti Kukës evidenton si partner aktorin 26 Valbonë.

IV. 2 Identifikimi i aktorëve kyç të rrjetit dhe roli i tyre në strukturimin e ofertës

turistike.

Nëpërmjet llogaritjes së indikatorit qendërzimi i shkallës reflektohet aktiviteti i marrëdhënieve

direkte të një aktori. Koncepti i shkallës trajtohet nëpërmjet shkëmbimeve që merr aktori nga

pjesa tjetër e antarëve të rrjetit (In-Degree) dhe shkëmbimet që aktori dërgon për antarët e

rrjetit (Out-Degree). Qendërzimi i shkallës përcakton aktivitetin e komunikimit të një aktori

(ofruesit e shërbimit turistik qarku Kukës) brenda një rrjeti nga numri i lidhjeve të vendosura

me aktorët e tjerë. Në këtë kontekst mbështetur në pyetjen kërkimore përcaktohen aktorët

qendrorë dhe periferikë për marrëdhënien furnitor-klient; partner-partner; konkurrent-

konkurrent.

IV.2.1 Treguesi i periferisë

Indikatori i periferisë mundëson të dallohen dy grupe. Grupi i parë përbën zemrën e rrjetit “In-

degree” (lidhje e orientuar e anëtarëve të rrjetit drejt individit), vlerat e të cilit rezultojnë si më

poshtë:

(i) Integrimit vertikal, konkretisht marrëdhënia furnitor – klient rezulton 0.111 ose

11.1%;

(ii) Partneriteti për zhvillim dhe promovim të ofertës turistike partner

– partner rezulton 0.035 ose 3.5%;

(iii) Marrëdhënia e integrimit horizontal konkurrent – konkurrent rezulton 0.073 ose

7.3%.

Për rrjedhojë, lidhjet që përbëjnë “zemrën“ e rrjetit janë të dobëta, si dhe përbëhen nga

aktori 1 hotel “Brati” Has, aktori 9 fermerët e zonës Has, aktori 19 fermerët e zonës Tropojë,


87

aktori 44 hotel-restorant Oda e Kukësit dhe aktori 57 restorant Kastrati. Gjithashtu, nëpërmjet

përcaktimit të variablit të atributit (vendi, tipi i aktivitetit, numri i të punësuarve, mosha,

kategoria) të këtyre aktorëve mundësohet një paraqitje e plotë e karakteristikave të tyre.


Tabela 8.Paraqitja e indikatorëve, aktorëve qendrorë dhe atributet e klasterit

Marrëdhënia Indikatori Vlera (%) Aktorët Vendi Lloji Aktiviteti Punonjësit Mosha (vite) Kategoria

Integrimi

vertikal

furnitor -

klient

In- Central 11.1 44(R.Oda e

Kukësit) Kukës Biznes i

vogël shërbim 9 1 I ri

9(fermerët

Has) Has Fermer prodhim

57(R.

Kastrati) Kukës Biznes i

vogël shërbim 5 21 I

maturuar

19(fermerët

Tropojë) Tropojë Fermer prodhim

70(fermerët

Kukës) Kukës Fermer prodhim

Integrimi

horizontal

konkurrenca

In- Central 7.3 46(H-R

Venezia) Kukës Biznes i


maturuar

25(R Kroi i

Rroganit) Valbonë Biznes i

vogël shërbim 3 9 muaj I ri

26(H-R

Fusha

eGjësë )

Valbonë Biznes i


51 (H-R

Kastrati) Kukës Biznes i


maturuar

Partneriteti In- Central 3.5 40(H-R

Amerika) Kukës Biznes i

madh shërbim 10 20 I

maturuar

31(Bujtina

Natyra) Valbonë Biznes i


mesem

15(Alpini

Tourist) B.

Curri Biznes i


Burimi: autori

88

89

IV.2.2 Përcaktimi i aktorëve kyç, sipas dimensioneve të ndryshme në strukturimin e

rrjetit

Në këtë seksion, paraqitet analiza e detajuar e rezultateteve dhe identifikimi i aktorëve qëndror

me tendencë strukturimi të rrjetit, sipas dimensioneve të ndryshme: si ai i integrimit vertikal,

horizontal dhe partneriteti per promovim dhe zhvillim të ofertës turistike. Nga analiza e të

dhënave evidentohet, se:

(i) aktorët 44 dhe 57 me karakteristika biznes i vogël, ofrues i shërbimit turistik, bashkia

Kukës;

(ii) aktorët 9, 19 dhe 70 fermerët e Kukësit, Hasit dhe Tropojës, rezultojnë si aktorët me

tendencë influencimi në strukturimin e rrjetit.

Sipas integrimit horizontal nga analiza e rezultateve evidentohet si aktorë me potencial

konkurues më të lartë 46 dhe 51 në bashkinë Kukës dhe 25, 26 në Tropojë.

Ndërsa aktorët me potencial më të lartë për partneritet nga analiza e rezultateve evidentohen

aktori 40 në Kukës, aktorët 15 dhe 31 në Tropojë.

Gjithashtu, sa i përket grupit të dytë që përbën periferinë e rrjetit “Out-degree” (lidhjet e

orientuara të individit drejt anëtarëve të rrjetit) për marrëdhënien:

(i) furnitor – klient rezulton 0.198 ose 19.8%;

(ii) konkurrent rezulton 0.073 ose 7.3%;

(iii) partner rezulton 0.247 ose 24.7%.

Për rrjedhojë lidhjet në rrjet janë shumë të dobëta si dhe fragmentimi i rrjetit është shumë i

lartë konkretisht treguesi i fragmentimit për lidhjen:

(i) furnitor-klient rezulton 0.981 ose 98.1%;

(ii) partner rezulton 0.958 ose 95.8%;

(iii) konkurrent rezulton 0.916 ose 91.6%.

90

Tabela 9.Paraqitja e indikatorëve periferikë të klasterit

Marrëdhënia Indikatori Vlera

Integrimi vertikal

furnitor -klient

Out –central 0.198 ose 19.8%

Integrimi horizontal

konkurrenca

Out-central 0.073 ose 7.3%

Partneriteti Out-central 0.247 ose 24.7%

IV.3. Niveli i zhvillimit të një strategjie konkurrenciale diferencimi e tipit klaster, në

sektorin e turizmit qarku Kukës

Struktura e përgjithshme e klasterit është e influencuar nga hapësira. Klasterat karakterizohen

nga një përqendrim i lartë i aktiviteteve. Klasteri përcaktohet nga një përqendrim gjeografik

ndërmjet aktorëve të ndërlidhur. Shkalla e përqendrimit territorial të ndërmarrjeve, pozitat

(pozicioni) e një aktori si dhe karakteristikat institucionale të aktorëve influencojnë në suksesin

e një klasteri. Karakteristika kryesore që influencon në krijimin e klasterit është kohezioni.

IV.3.1 Analiza e kohezionit

Koncepti i kohezionit bën fjalë për lidhje të ngushta dhe përputhshmëri të plotë. Përdorimi i

këtij koncepti mundëson identifikimin e grupeve, bazuar në shakallën e dendësisë së

marrëdhënieve ndërmjet antarëve.

IV. 3.1. 1. Dendësia

Analiza strukturore e klasterit mundëson vëzhgimin e marrëdhënieve direkte dhe indirekte

ndërmjet anëtarëve të rrjetit. Numri i marrëdhënieve të vëzhguara në raport më numrin e

marrëdhënieve të mundshme mundëson të llogaritet dendësia e një rrjeti, vlerat e të cilit

variojnë nga 0 në 1, çfarë nënkupton se nëse të gjitha marrëdhëniet e mundshme janë të lidhura

në këtë rast grafi quhet i plotë (komplet).

Konkretisht lidhjet në rrjetin e studiuar janë përkatësisht për lidhjen:

(i) Analiza sipas integrimit vertikal klient – furnitor: dendësia e lidhjeve rezulton e

barabartë me 0.019 ose 1.9%, lidhjet 0.019 ose 1.9%, fragmentimi 0.981 ose 98.1%, diametri

tregon distancën më të madhe ndërmjet dy aktorëve rezulton 1, kompaktësia e lidhjeve 0.019

ose 1.9% lidhjet asimetrike 0.037 ose 3.7%, lidhjet nul 0.963 ose 96.3%.

91

Për rrjedhojë dendësia e lidhjeve është shumë e dobët. Aktorët munden të krijojnë akoma

lidhje me qëllim forcimin e rrjetit. Struktura e marrëdhënieve është e paintegruar si rezultat i

lidhjeve të dobëta, fragmentimit shumë të lartë, mungesës së lidhjeve çfarë nënkupton se

aktorët e përfshirë në integrimin vertikal e zhvillojnë aktivitetin e tyre në mënyrë të izoluar,

individuale.

(ii) Partner: dendësia e lidhjeve rezulton 0.024 ose 2.4%, lidhjet 0.042 ose 4.2%, fragmentimi

0.958 ose 95.8%, distanca mesatare ndërmjet dy aktorëve është 1.460, diametri 3,

kompaktësia e lidhjeve 0.033 ose 3.3%, lidhjet asimetrike 0.049 ose 4.9%, mungesa e

lidhjeve (nul) 0.951 ose 95.1%.

Ashtu si marrëdhënia vertikale edhe partneriteti rezulton me lidhje shumë të dobëta, aktorët

duhet të krijojnë lidhje me qëllim forcimin e rrjetit. Struktura është e paintegruar pasi

dendësia e lidhjeve është pothuaj në nivele minimale, fragmentimi i lidhjeve është i lartë,

kompaktësia e lidhjeve është shumë e vogël.

(iii) Analiza sipas integrimit horizontal, lidhja konkurrent-konkurrent, dendësia e

lidhjeve rezulton 0.060 ose 6%, lidhjet 0.084 ose 8.4%, fragmentimi i lidhjeve 0.916 ose

91.6%, distanca mesatare 1.331, diametri 3, kompaktësia e lidhjeve 0.071 ose 7.1%, lidhjet

asimetrike 0.058 ose 5.8%, lidhjet nul 0.951 ose 95.1%.

Edhe për analizën e integrimit horizontal rezulton që dendësia e lidhjeve është shumë e

dobët, aktorët duhet të krijojnë akoma lidhje me qëllim forcimin e rrjetit. Struktura e

marrëdhënieve është e paintegruar si rezultat i dendësisë së lidhjeve shumë të dobëta,

fragmentimit të lidhjeve shumë i lartë dhe lidhjet nul shumë të larta.

92

IV. 4. Diskutimi i rezultateve

Marrëdhëniet e rëndësishme që strukturojnë klasterin e turizmit në qarkun e Kukësit rezultojnë

të paorientuara. Kjo e vlerësuar nga lidhjet dyadike (reciproke) që rezultojnë të barabarta me

zero ose e shprehur ndryshe ndërmjet dy aktorëve nuk ka një transmetim (kalim) informacioni,

të mira apo shërbime. Gjithashtu konstatohet se aktorët kryesorë ofrues të shërbimeve janë

biznese të vogla, kjo e evidentuar nga numri i punonjësve që varion nga 2 punonjës për biznes

në 18 punonjës që përfaqëson dhe numrin më të lartë të të punësuarve.

Referuar atributit moshë të rrjetit konstatohet se në të tre bashkitë bizneset variojnë nga

biznese të reja në biznese të maturuara. Heterogjiniteti i aktorëve, kapaciteti i paktë që

disponojnë ofruesit e shërbimit turistik, mungesa e informacionit për rëndësinë e

bashkëpunimit dhe integrimin e ofertës turistike, mungesa e partneritetit ndërmjet pushtetit

qendror, lokal dhe ofruesve të shërbimit turistik, niveli i ulët i partneritetit ndërmjet ofruesve

të shërbimet turistik edhe pse konkurrent ka sjellë për pasojë një ofertë turistike e

paintegruar.

Është si rrjedhojë e këtij fragmentimi që të gjithë aktorët pjesëmarrës në zinxhirin e vlerës

duhet të shqyrtojnë faktorë si, integrimi, bashkëpunimi, formimi i klasterave dhe rrjetit për

aktivitetet e tyre (Soteriades, 2010; Poon 2002).

Zhvillimi i sektorit turizmit bazohet në artikulimin e veprimeve të aktorëve heterogjenë, duke

favorizuar bashkëpunimin e tyre me qëllim garantimin e zhvillimit të qëndrueshmëm.

Konkretisht, ndërmarrjet nevojitet të kërkojnë të përqendrohen në aktivitete krijuese të vlerës

si dhe të shumëfishojnë marrëdhëniet e tyre vertikale me furnitorët si dhe ato horizontale,

nëpërmjet aleancave me konkurrentët për të ndarë kostot dhe riskun e inovacionit, me

grupime profesionale për të imponuar standarde teknike ose partneritet me organizata

jofitimprurëse si universitete, agjenci qeveritare. Për rrjedhojë mundësohet krijimi i një

strukture organizative ndërlidhëse mbështetur në bashkëpunim dhe koordinim (Pashe dhe

Paraponaris, 1993).

Duke u bazuar në këto rezultate evidentohet se klasteri i turizmit në rajonin e Kukësit, nëse

do t’i referohet përkufizimit që kanë bërë autorët Rosenfeld, (2003) dhe Swann, (1998),

ndodhet në fazën e parë të formimit e cila quhet edhe faza embrionale.

93

KAPITULLI V

KONKLUZIONE DHE REKOMANDIME

Në kapitullin e shqyrtimit të literaturës u trajtua lidhja ndërmjet rrjetit, klasterit dhe zhvillimit

qëndrueshëm ekonomik, territorial. Studimi u fokusua në analizën e veçantë strukturore të

rrjetit, atë të klasterit për të evidentuar rëndësinë e konceptit për destinacionin turistik.

Gjithashtu në këtë kapitull trajtohen edhe elementet e ndryshme të rrjedhura nga analiza e

rezultateve.

V.1 Përfundimet kryesore mbi gjetjet kërkimore

Identifikimi i burimeve alternative dhe strategjive në kuadër të zhvillimit të qëndrueshëm për

zonat me burime të kufizuara, siç janë ato kodrinore dhe malore, për vendin tonë ka qënë edhe

një prej objektivave të kërkimit në këtë disertacion.

Përballë një konkurrence të fortë, territoret me burime të limituara u duhet të mbështeten në

strategjitë e diferencimit. E thënë ndryshe, për të qenë konkurrues, përqasja e ekonomisë së

shkallës zëvendësohet me përqasjen e përdorimit të burimeve specifike të territorit si një

strategji diferencimi.

Zgjedhja përse puna kërkimore e paraqitur në këtë punim u fokusua te sektori i turizmit ishte

për arsye se ky sektor shikohet nga drejtuesit qendrorë dhe lokalë si një burim ekonomik

potencial në zhvillimin e qëndrueshëm të zonave kodrinore dhe malore.

Sektori i turizmit si një burim potencial shtron nevojën e shfrytëzimit të tij me qëllim përfitimin

ekonomik, social dhe mjedisor në këto territore. Problemi qëndron se shifrat e statistikave

zyrtare20 nuk tregojnë një nivel të mirë performance. Ky shqetësim orientoi autoren drejt një

kërkimi mbi kapacitetin konkurrues të këtij sektori. Përgjatë kërkimit bibliografik u konstatua

se ka një mungesë të studimeve mbi gjendjen e kapacitetit konkurrues të sektorit të turizmit.

Pra, informacioni mbi strukturën dhe organizimin sesi ky sektor funksionon për të qenë

konkurrues dhe sa më atraktiv është inekzistent për këto territore. Në krahun tjetër, për

drejtuesit lokalë njohja e potencialit konkurrues është një informacion i nevojshëm në

racionalitetin e vendimmarrjes së tyre.

20 INSTAT, WTTC

94

Parë në këtë aspekt, etapa e parë që udhëhoqi kërkimin ishte ajo e identifikimit të sektorit të

turizmit si një burim potencial në një zonë malore.

Nëse kjo verifikohej, hapte rrugën e një kërkimi të mëtejshëm mbi shfrytëzimin e këtij

potenciali nga aktorët e sektorit të turizmit nëpërmjet zbatimit në praktikë të një strategjie

konkurruese diferenciale e tipit klaster.

Literatura tregon se në shumë vendet e zhvilluara perëndimore territoret me burime të

kufizuara, për të qenë konkurruese orientohen te vlerësimi i burimeve të tyre specifike. Kjo

është një strategji konkurruese që bazohet te diferencimi i ofertës nëpërmjet diferencimit të

produktit. Përveç kësaj strategjie konkurruese ka edhe forma të tjera diferencuese që bazohen

te mënyra e organizimit, siç janë distrikti industrial në zonën e Toskanës në Itali (Bekantini,

1985; Benko e Lipietz, 1993), SYAL (Sistemet Agroushqimore të Lokalizuara), SPL (Sistemet

Produktive Lokale) në Francë, SHBA dhe Gjermani klaster.

Në aspektin konkurrues të sektorit turistik, ky sektor shihet si një burim specifik ku ndërthuren

karakteristikat specifike të natyrës me aktivitetet dhe traditat kulturore njerëzore të territorit.

Por për të parë potencialitetin e tij konkurrencial u nevojit të shihej nëse ekzistonte një formë

e organizimit të tipit klaster dhe në çfarë niveli ishte.

Pra, etapa e dytë bazohet në identifikimin e formës së organizmit për të kuptuar edhe nivelin e

konkurrimit të sektorit turistik. Supozohet se nëpërmjet identifikimit të nivelit të klasterit

merret një informacion i plotë për kapacitetin konkurrues për territorin e përcaktuar si zonë

studimi.

Për realizimin e punimit u kalua në disa etapa. E para, ndërtimi i modelit teorik ku u përcaktuan

indikatorët që identifikojnë karakteristikat kryesore të ofruesve të shërbimit turistik, aktorët

qendrorë dhe periferik më tej nëpërmjet analizës së rrjetit përcaktimi i nivelit zhvillimit të një

strategjie konkurrenciale diferencimi e tipit klaster. Prej qasjeve teorike, verifikimi i pyetjeve

kërkimore u bazua në tre prej tyre si: teorinë e rrjeteve, analizën strukturore dhe teorinë e

kostove të transaksionit.

Aplikimi i metodës së analizës rrjeteve paraqet vështirësi aplikative kryesisht në përzgjedhjen

e marrëdhënieve për të cilat ka interes si dhe në përcaktimin e kufijve të rrjetit (Lazega,

1998). Edhe pse në terma absolut një rrjet nuk ka kufij në praktikë aplikimi i rrjeteve supozon

si kufij të studimit popullatën e marrë në studim (Saglietto, 2006). Autorja duke mbajtur

në konsideratë qëllimin e kërkimit përzgjodhi kriterin e analizës së rrjetit komplet

95

nëpërmjet të cilit u mundësua dhe përcaktimi i popullatës në studim. Në përcaktimin e rrjetit

komplet të marrëdhënieve kërkuesit përdorin dy strategji: realiste dhe nominuese.

Integrimi i analizës së marrëdhënieve strukturore nëpërmjet një liste të paracaktuar nga

kërkuesi dhe marrëdhënieve të perceptuara nga aktorët mundëson një përfshirje të gjerë të

aktorëve në studim për rrjedhojë përcaktimin e plotë të kufijve. Në këtë kontekst në përcaktimin

e kufijve autorja ka adaptuar strategjinë nominuese të integruar me pikëpamjen e aktorëve. Për

këtë u grumbulluan të dhëna për marrëdhëniet e aktorëve të sektorit turistik qarku Kukës

nëpërmjet anketimit të vetë administruar.

Të dhënat janë përpunuar nëpërmjet analizës sociometrike. Sociograma e konceptualizuar nga

Moreno (1970), mundëson evidentimin e karakteristikave dhe vizualizimin e marrëdhënieve

ndërmjet nyjave.

Në analizën e rrjeteve nyjat janë aktorë që karakterizohen nga atribute si (mosha, vendi,

funksioni, numri i të punësuarve, etj) dhe lidhjet janë marrëdhënie të vlerësuara nëpërmjet

përmbajtjes, intensitetit, frekuencës (Lazega, 1998, 1994). Me qëllim evidentimin e pozicionit

të aktorëve, individëve në rrjet, sociometria bazohet në algoritme aplikimi të cilave mundësohet

nga programe me fokus vizualizimin rrjetit. Algoritmet rrjedhin nga teoria e grafeve që

përbëjnë dhe “gurin e themelit” të kërkimit me qëllim evidentimin e karakteristikave të rrjetit

(Saglietto, 2006). Teoria e grafit mundëson analizën e rrjeteve nëpërmjet përshkrimit të

karakteristikave strukturore të marrëdhënieve, ajo ofron algoritme me të cilat karakteristikat e

marrëdhënieve mund të përkufizohen, kuantifikohen dhe maten.

Konkretisht lidhjet në rrjetin e studiuar janë:

(i) Analiza sipas integrimit vertikal klient-furnitor;

(ii) Partner;

(iii) Analiza sipas integrimit horizontal, lidhja konkurrent-konkurrent.

Mbasi u përcaktua metodologjia në aspektin teorik, etapa e radhës ishte përcaktimi i zonës së

studimit. Zona që u përzgjodh dhe që ka karakteristikat e një territori me burime të kufizuara

ishte Qarku Kukës.

Rajoni i Kukësit është një zonë malore, ku turizmi shihet si alternativ zhvillimi. Një tjetër faktor

që ndihmoi në këtë zgjedhje ishte gjithashtu kryerja sa më mirë e punës së terrenit duke qenë

se autorja e tezës është nga kjo zonë. Kjo ka drejtpërsëdrejti impakt në gjetjen dhe marrjen e

informacionit.

96

➢ Identifikimi i potencialit turistik në rajonin e Kukësit

Rezultatet e para ishin në identifikimin e sektorit të turizmit për sa i përket numrit të aktorëve,

madhësisë, rolit dhe karakteristikave të tyre. U identifikua se ky sektor është i përbërë nga 93

(nëntëdhjetë e tre) aktorë që zhvillojnë marrëdhënie bashkëpunimi, ku aktorët kryesorë ofrues

të shërbimeve janë biznese të vogla kjo e evidentuar nga numri i punonjësve që varion nga 2

punonjës për biznes në 18 punonjës që përfaqëson dhe numrin më të lartë të të punësuarve.

Referuar atributit të moshës së rrjetit konstatohet se në të tre bashkitë bizneset variojnë nga

biznese të reja në biznese të maturuara, ndërsa lloji i aktivitetit varion në shërbime, prodhim

dhe punime artizanale. Shtrirja gjeografike e bashkëpunimit si rezultat edhe i përfitimit nga

teknologjia e informacionit dhe e komunikimit varion nga nivel lokal, kombëtar, rajonal dhe

ndërkombëtar.

Ekzistenca e liqenit dhe e lumenjve janë një potencial i madh për zhvillimin e turizmit. Turizmi

i aktiviteteve të biznesit apo "business tourism" është një tjetër lloj turizmi që mund të

zhvillohet, duke qenë një zonë kufitare dhe mjaft aktive në projektet dhe shkëmbimet e

bashkëpunimit ndërkufitar.

➢ Identifikimi i klasterit dhe nivelit të tij

Heterogjiniteti i organizatave të përfshira në sektorin e turizmit dhe natyra komplekse klasterit

sjell nevojën e përcaktimit të kontureve strukturore nëpërmjet bashkëpunimit horizontal,

vertikal dhe partneritetit për promovimin e ofertës turistike. Në këtë aspekt për identifikimin e

klasterit në sektorin e turizmit Qarku Kukës u identifikuan së pari marrëdhëniet e rëndësishme

që strukturojnë turizmin:

• marrëdhënia klient-furnitor,

• partner-partner,

• konkurrent-konkurrent.

Indikatori kryesor me impakt të drejtpërdrejtë në krijimin e një klasteri është kohezioni. Kjo

karakteristikë është në funksion të densitetit të marrëdhënieve ndërmjet aktorëve/nyjave.

Densiteti u llogarit si raporti i lidhjeve ekzistuese mes aktorëve dhe numrit maksimal të

mundshëm të lidhjeve. Vlerat e densitetit variojnë nga 0 në 1. Një densitet i barabartë me 0 do

të thotë se grupimi është i përbërë nga nyje autonomë ndërsa densiteti i barabartë me 1 tregon

për një lidhje perfekte mes nyjave. Sipas rendit rritës përcaktohet edhe struktura e

97

marrëdhënieve. Një graf jo i lidhur përfaqëson një strukturë të paintegruar të marrëdhënieve

midis aktorëve. Një graf thuajse fortësisht i lidhur prezanton një strukturim hierarkik që mund

të jetë i pjesshëm ose i plotë në kuptimin që të paktën dy aktorë nuk kanë lidhje midis tyre. Një

graf i lidhur fort përfaqëson një strukturim kolegjial, pasi çdo aktor është dominues.

Rezultatet nga analiza strukturore e rrjetit për marrëdhëniet ndërmjet ofruesve të shërbimit

turistik qarku Kukës evidentuan indikatorin e dendësisë së lidhjeve në vlera minimale.

Struktura e marrëdhënieve rezulton e paintegruar si rezultat i dendësisë së lidhjeve shumë të

dobëta, fragmentimit të lidhjeve shumë i lartë dhe lidhjeve nul shumë të larta. Për rrjedhojë

oferta turistike është e paintegruar pasoja e së cilës reflektohet në mungesën e përcaktimit

objektivave dhe politikave të përbashkëta. Gjithashtu një strukturë e tillë rrjeti sjell një kapital

social të dobët që kufizon shkëmbimin e informacionit ndërmjet aktorëve duke frenuar kështu

bashkëpunimin.

Duke u bazuar në këto rezultate u arrit në konkluzion se klasteri i turizmit në rajonin e

Kukësit, nëse do t’i referohet përkufizimit që kanë bërë autorët Rosenfeld, (2003) dhe Swann,

(1998), ndodhet në fazën e parë të formimit e cila quhet edhe faza embrionale.

V.2 Rekomandime për menaxherët dhe sipërmarrësit

Rivaliteti ekonomik rajonal imponon një rritje të konkurrueshmërisë dhe performancës së

aktivitetit sipërmarrës për rrjedhojë rritjen e konkurrueshmërisë ekonomike në nivel lokal,

kombëtar dhe më gjerë. Në këtë kontekst duke u bazuar në rezultatet e këtij kërkimi, autorja

rekomandon që sektori turistik në qarkun Kukës duhet të përqendrohet në strukturimin e ofertës

nëpërmjet bashkëpunimit në rrjet të të gjithë aktorëve duke krijuar kështu një bashkëpunim të

tipit klaster. Përfaqësuesit e biznesit duhet të jenë pjesëmarrës aktive në procesin e detajimit të

planeve të përgjithshme vendore, të hartuara për secilën prej bashkive (Kukës, Has, Tropojë),

me qëllim njohjen me prioritetet e përcaktuara për zhvillimin e ardhshëm ekonomik,

veçanërisht në sektorin e turizmit. Kjo do t’u mundësonte bizneseve të interesuara:

➢ Konceptimin e një oferte më të integruar dhe krijimin e imazhit të destinacioneve,

lidhur me shumëllojshmërinë e bimëve medicinale, burimet e shumta ujore nga majat e

maleve, pyjet dhe ajri i pastër me oksigjen, ekzistencën e liqenit dhe lumenjve.

Megjithatë, vetëm këto nuk janë të mjaftueshme për zhvillimin e destinacionit të

turizmit dhe rritjen e atraktivitetit. Në prespektivë është e rëndësishme të krijohet një

98

imazh territorial i mbështetur fort në aktivitetet ekonomike të qarkut, si prodhimet

vendase natyrore dhe punimet artizanale në funksion të tërheqjes së turistëve. Studime

të tjera të mëvonshme mund të konkludojnë edhe lidhur me krijimin e një marke që do

të reflektonte imazhin e territorit.

➢ Ndërgjegjësim dhe rritje bashkëpunimi nëpërmjet subjekteve të sektorit privat, gjë që

do të reflektohej në zhvillimin e sjelljeve të reja dhe rritjen e kapaciteteve, duke

mundësuar kështu rritjen e konkurrueshmërisë në një treg dinamik dhe global për

ndërmarrjet turistike lokale.

➢ Akses më të shpejtë në asetet turistike nga ana e të interesuarve dhe njohuri më të gjera

në aspektin e ofrimit një oferte të përbashkët, apo përfitimet e rrjedhura nga avantazhi

i kostove transaksionit.

➢ Krijimin e një klime besimi të ndërsjelltë, optimizim të komunikimit, transformimin e

afërsisë funksionale në afërsi strategjike, do t’i ndihmonte ndërmarrjet të promovonin

ofertën e tyre jo vetëm lokalisht, por edhe në rang kombëtar e ndërkombëtar, nëpërmjet

partneritetit për zhvillim për rrjedhojë do të ndihmonte në fuqizimin e tyre.

➢ Krijimin e eksperiencës turistike në destinacion, të mbështetur në ndërvarësinë e

shërbimeve të ndryshme, kjo kërkon fuqizimin e ofruesve të shërbimeve turistike, në

mënyrë që të formëzojnë orientimin e zhvillimit të turizmit në bashkëpunim të

domosdoshëm dhe me aktorët e tjerë.

➢ Një destinacion konsiderohet pothuaj si një ndërmarrje e përbërë nga aktorë privat dhe

publik, prandaj nevojitet sensibilizimi dhe mobilizimi i të gjithë aktorëve të territorit

për rëndësinë e strukturimit në rrjet pasi të gjithë janë të rëndësishëm për aktivitetin

turistik për rrjedhojë mundësohet arritja e potencialit maksimal të aktivitetit tyre.

➢ Duke qenë se lidhjet në rrjet In-Degree dhe Out-Degree rezultojnë të dobëta

menaxherët duhet të ndërgjegjësohen për pozicionin e ndërmarrjes së tyre në rrjet dhe

të kenë si qëllim përmirësimin e pozicionit të tyre në mënyrë të tillë që të krijojnë sa

më tepër vlerë për organizatën në veçanti dhe për sektorin e turizmit në tërësi.

99

Përmirësimi i pozicionimit tyre në rrjet do u mundësojnë përfitimet si rezultat i rritjes

së shkëmbimeve dhe rritjes së komunikimit.

➢ Bizneset e vogla dhe të mesme duhet të analizojnë vazhdimisht mjedisin e jashtëm me

qëllim që të përfitojnë nga mundësitë e reja për bashkëpunim dhe të rrisin predispozitën

për të qënë pjesë aktive në zhvillimin e turizmit në Qarkun e Kukësit. Kjo kategori

biznesesh duhet të strukturohet në rrjet, pasi kjo u mundëson rritjen e

konkurueshmërisë, përfitime nga mundësitë që ofron mjedisi i jashtëm në të cilin

operojnë, minimizimin e kërcënimeve e për rrjedhojë zhvillim e qëndrueshëm

ekonomik të qarkut të Kukësit.

➢ Menaxherët duhet të ndërgjegjësohen mbi respektimin e rregullave dhe proçedurave të

kërkuara nga organet shtetërore, me synim shmangien e tregut informal, gjë që do të

rriste mundësitë për bashkëpunim në të ardhmen.

➢ Një aspekt tjetër është vlerësimi i impaktit të klasterit në performancën e anëtarëve (p.sh

impakti në të ardhurat e aktorëve të klasterit) si dhe impaktit indirekt në ekonominë e

qarkut (krijimi i ndërmarrjeve dhe rritja e punësimit).

V. 3 Rekomandime për politikëbërësit dhe vendimmarrësit

Ky studim është një pikënisje orientuese edhe për aktorët e qeverisjes qendrore dhe lokale që

kontribuojnë direkt dhe indirekt nëpërmjet politikave fiskale dhe mbështetëse për këtë sektor.

Identifikimi i stadit në të cilin ndodhet ky sektor u jep mundësi atyre të ndërhyjnë në

përmirësimin e infrastrukturës, në përforcimin e marrëdhënieve publik-privat si dhe në

vendosjen e prioriteteve të zhvillimit të qëndrueshëm lokal.

➢ Agjensia Kombëtare e Turizmit, në zbatim të ligjit për turizmin, të vitit 2015 dhe

draftstrategjinë e turizmit 2014- 2020, mund të mbajë parasysh rezultatet e këtij studimi

në procesin e krijimit të strukturave dhe produkteve turistike për Qarkun e Kukësit. Do

t’i rekomandoja kësaj Agjensie, që të marrë në konsideratë karakteristikat e konstatuara

të ofruesve të shërbimit turistik, me natyrë “nyjeje”, dendësinë dhe llojet e lidhjeve me

subjektet e tjera, me qëllim përmirësimin e konkurrueshmërisë së të gjithë rrjetit lokal

turistik.

100

➢ Bashkitë e Kukësit, Hasit dhe Tropojës, duke hartuar Planet e Detajuara Vendore, në

zbatim të Planeve të Përgjithshme Vendore, mund të mbajnë parasysh rezultatet e këtij

studimi për të orientuar investimet në infrastrukturën e rëndë (rrugë, ujësjellës,

kanalizime etj.), si dhe objektet kulturore, sportive dhe rekreative, me qëllim forcimin,

zgjerimin dhe rritjen e dendësisë së rrjetit egzistues turistik.

➢ Një vëmendje e veçantë i duhet kushtuar nga Qarku i Kukësit dhe Bashkitë Kukës, Has

dhe Tropojë, hartimit të projekteve që synojnë rritjen e kualifikimeve të burimeve

njerëzore në fushën e ofrimit të shërbimeve turistike në këtë qark, nëpermjet organizimit

të trajnimeve dhe workshopeve, duke tërhequr edhe vëmendjen e donatorëve të huaj që

ofrojnë asistencë në këtë sektor.

➢ Një rekomandim të veçantë do të formuloja për autoritet përgjegjëse për zhvillimin e

turizmit në Republikën e Kosovës, si dhe për Komunat e Gjakovës dhe Prizrenit, të cilat

mund të ndërmerrnin studime të ngjashme, me qëllimin identifikimin e rrjetit turistik në

territorin e tyre, gjë që mund të lejonte në të ardhmen një hartëzim të përbashkët

ndërkufitar të subjekteve dhe produkteve turistike.

101

V. 4 Limitet dhe perspektiva e kërkimit

Një prej kushteve të domosdoshme për të përforcuar rezultatet e kërkimit është pasja e më

shumë informacioni mbi situatën e turizmit. Është e vërtetë që përqasja eksploruese që u përdor

në mobilizimin e analizës strukturore mundësoi prezantimin grafik të marrëdhënieve si dhe

evidentimin e aktorëve qendrorë dhe periferikë, por ajo ka edhe limitet e saj. Marrja e

vendimeve sa më racionale nga ana e drejtuesve të sektorit, por edhe të drejtuesve lokalë dhe

nacionalë me qëllim zhvillimin e turizmit do të kërkonte informacion të plotë në kohë dhe në

hapësirë. Kjo do të thotë se ka nevojë për integrimin në analizë të më shumë parametrave, por

edhe të kryerjes së studimeve permanente, çka do të jepte më shumë informacion në

identifikimin e nivelit të klasterit dhe njohjen e potencialit konkurrues.

Rezultatet e studimit duhen krahasuar me studime të tjera me qëllim vlerësimin e tendencës

rajonale dhe kombëtare të bashkëpunimit ndërmjet aktorëve të turizmit. Metodologjia e

përdorur e mundëson një studim të tillë. Gjithashtu po në qarkun Kukës mund të realizohet një

studim i dytë me qëllim evidentimin e evoluimit të ciklit të zhvillimit të klasterit. Në shqyrtimin

e literaturës rezulton se studimet në menaxhimin strategjik me fokus një destinacion turistik

aplikojnë si metodën sasiore dhe atë cilësore. Gjithsesi kombinimi i të dy metodave mundëson

të merren të dhëna më të shumta (Lazega, 2008). Nëpërmjet kombinimit të metodës sasiore

dhe cilësore mund të realizohet studimi i koordinimit të aktorëve të turizmit, për këtë duhet

përdorur tipologjia e afërsisë (afërsia gjeografike dhe organizative, ndryshe studimi i burimeve

të prekshme dhe të paprekshme).

Mbështetur në rezultatin e studimit autorja sugjeron që ky kërkim hap rrugën për studime të

mëtejshme me fokus kombinimin e analizës strukturore të rrjeteve dhe studimit të faktorëvetë

tjerë veçanërisht me natyrë humane duke mundësuar kështu një informacion të plotë për

bashkëpunimin ndërmjet aktorëve.

102

BIBLIOGRAFIA

Alain, R. dhe André, T., (2004), Proximité et localisation. In: Économie rurale. N°28.

Proximité et territoires. p. 25-41.

Álvarez Gonzalez, J.A., Gonzales Morales, D.O., (2006), «L'apprentissage, l'innovation et

la compétitivité dans les clusters touristiques: une étude comparée entre l'Espagne et l'Italie»,

Revue d’Économie Régionale & Urbaine vol.4 (octobre), p. 551-574.

Angeon, V. et Rieutort, L., (2007), «L‟attractivité territoriale en questions», in Nouvelle

attractivité des territoires et engagement des acteurs, dir. par Chignier-Riboulon, F. et

Semmoud, N., Presses Univ. Blaise Pascal, p. 235-247

Angeon, V., (2008), «L'explicitation du rôle des relations sociales dans les mécanismes de

développement territorial », Revue d’Économie Régionale & Urbaine vol.2 (juin), p. 237-250.

Avenier, M. J. et Thomas, C., (2012), “À quoi sert l’épistémologie dans la recherche en

sciences de gestion?” Un débat revisité, Le Libellio d’AEGIS, Vol. 8, n° 4, p. 13-27.

Bacchus, F. et Coltier, T., (2013), Le développement de clusters tourisme: un enjeu de

compétitivité, Espaces, n°312, pp 11-14.

Bala M., (2015), “Bashkëpunimi mes ofruesve të shërbimit turistik. Rasti i qarkut Shkodër”,

tezë doktorature, Fakulteti i Biznesit, Universiteti i Durrësit “Aleksandër Moisiu”.

Barabel, M. et al., (2009), «La dynamique de territoire et l'évolution d'un pôle de

compétitivité: le cas de Cosmetic Valley», Management & Avenir 2009/5 (n° 25), p. 144-163.

Baret, Ch. et al., (2006), «Management et réseaux sociaux. Jeux d'ombres et de lumières sur

les organisations», Revue française de gestion 2006/4 (no 163), p. 93-106.

Beaurain, Ch. et al., (2009), «La proximité institutionnelle, condition à la reconquête de la

qualité de l'environnement. L'exemple de l'agglomération dunkerquoise», Natures Sciences

Sociétés n.4 (Vol. 17), p. 373-380.

Bédé, S., (2013), Le cluster, reseaux territorialise d’organisations, pour une destination

attractive: le cas du tourisme de reunions et de congres de la region Provence-Alpes-Cote

d’Azur, these de doctorat en sience de gestion, Universite Nice Sophia Antipolis.

103

Benedic, M. et al., (2009), «Gestion des connaissances et capital social: quelles

interrelations?», Management & Avenir vol.7 (n° 27), p. 152-170.

Benedic, M., (2009), Approches des réseaux sociaux en Sciences de Gestion: aspects

méthodologiques et pistes de réflexions épistémologiques, Methodological workshop

«Epistémologies et Méthodologies» of International of Association of Strategic Management

(AIMS), Caen (France), March 25.

Benko, G., (1992), Les régions qui gagnent. Paris: PUF.

Bernard, F., Marc, F., Emmanuel, J.,(2006), «Relations interorganisationnelles.

Conceptualisation, résultats et voies de recherche», Revue française de gestion 5/2006

(no 164), p. 17-31.

Bidart, C., (2008), Etudier les réseaux sociaux : apports et perspectives pour les sciences

sociales, Informations sociales n°147, p34-45.

Bocquet R., (2008), «Proximités et coordination inter-firmes: une analyse empirique de la

compétitivité des stations de sports d'hiver», Revue d’Économie Régionale & Urbaine 2008/2

(juin), p. 159-178.

Botti, L., (2011), Pour une gestion de la touristicité des territoires.

Bouba-Olga, O. dhe Carrincazeaux, Ch., (2001), «Les espaces des relations

interentreprises: l’exemple des activités de R&D», Flux volume 4 (n° 46), p. 15-26.

Bouba-Olga, O. dhe Zimmermann, J.B., (2002), Modèles et mesures de la proximité.

Document de Travail n°02A25.

Boulmakoul, A., dhe Zineb Besri, Z., (2014), Analyse structurale et ontologie des

organisations pour la gouvernance des processus du système d'information. Conference Paper.

Burt Ronald, S. (1992), Structural Holes. The Social Structure of Competition, Cambridge

(Mass.), Harvard University Press.

Burt Ronald, S., (1995), Le capital social, les trous structuraux et l'entrepreneur. In: Revue

française de sociologie, 36-4. Analyses de réseaux et structures relationnelles. Etudes réunies

et présentées par Emmanuel Lazega. pp. 599-628.

104

Callon, M., Ferrary, M., (2006), «Les réseaux sociaux à l'aune de la théorie de l'acteur-

réseau», Sociologies pratiques vol.2 (n° 13), p. 37-44.

Calvet, J., (2005), «Les clusters vitivinicoles français à AOC. Une analyse en termes de

biens clubs», Revue d’Économie Régionale & Urbaine vol.4 (octobre), p. 481-506.

Camagni, R., (2002), «Compétitivité territoriale, milieux locaux et apprentissage collectif :

une contre-réflexion critique», Revue d'économie régionale et urbaine, n° 4, p. 553-578

Camagni, R., (2005), «Attractivité et compétitivité: un binôme à repenser», Territoires 2030,

n°1, pp.11-16.

Camagni, R., (2006), «Compétitivité territoriale: la recherche d'avantages absolus», Reflets et

perspectives de la vie économique, Tome XLV, pp. 95-115.

Capiez, A., (2007), «Réseaux d’entreprises et performance» Revue internationale P.M.E:

économie et gestion de la petite et moyenne entreprise, vol. 20, n° 1, 2007, p. 41-67

Carluer, F., (2006), «Réseaux d'entreprises et dynamiques territoriales: une analyse

stratégique», Géographie, économie, société 2006/2 (Vol. 8), p. 193-214.

Carrincazeaux, C., Grossetti M., Talbot D., (2008), «Clusters, proximities and

networks», European Planning Studies, vol.16, n°5.

Casteigts, M., (2003), «Le management territorial stratégique» dans A. SEDJARI,

Gouvernance et conduite de l’action publique au 21e siècle, L’Harmattan, pp. 287-314.

Chabault, D., (2007), «La gouvernance des réseaux territorialisés d’organisation: revue de

littérature d’un concept émergeant», Cahier de recherche du CERMAT, Vol. 20, n°145, p.1-

21.

Chabaut, D. dhe Condor, R., (2006), Le rôle des réseaux sociaux dans le processus de

création d’entreprises: faut-il compléter la perspective? XVème Conférence Internationale de

Management Stratégique, Annecy / Genève 13-16 Juin.

Chaker B., (2005), Les facteurs déterminants de la confiance inter-organisationnelle dans les

réseaux d’innovation. Le cas du pôle de compétitivité Alsace Energivie. Gestion et

management.Université Nice Sophia Antipolis.

Chalaye, S., (2011), «Évaluer c'est observer: les difficultés d'une observation pertinente des

clusters», Reflets et perspectives de la vie économique Vol.1 (Tome L), p. 95-107.

105

Chalaye, S., et Massard, N., (2009), «Les clusters: Diversité des pratiques et mesures de

performance», Revue d'économie industrielle, n. 128, 153-176.

Chauvet, V. dhe Chollet, B., (2010), «Management et réseaux sociaux. Bilan et perspectives

de recherche», Revue française de gestion Vol. 3 (n° 202), p. 79-96.

Clergeau, C. dhe Violier, P., (2011), Le concept de cluster est-il soluble dans le tourisme?

1ere Conference Intercontinentale d’Intelligence Territoriale “Interdisciplinarite dans

l’amenagement et developpement des territoires”, Oct 2011, Gatineau, Canada. pp.17, INTI-

International Netëork of Territorial Intelligence.

Clergeau, C., Detchessahar, M., Quinio, B., (2000), Les politiques de développement

technologique: contenu, organisation et évaluation de la fonction d'intermédiation

technologique. In: Politiques et management public, vol. 18, n° 2. pp. 25-42.

Colletis, G. dhe Pecqueur, B., (2005), "Révélation de ressources spécifiques et coordination

située", Revue Economie et Institutions, N° spécial n° 6-7, 1 er et 2nd semestres, "Proximités

et institutions : nouveaux éclairages" (coordonné par D. Talbot et Th. Kirat).

Colletis-Wahl, K., (2008), «Micro-institutions et proximités: quelles lectures des dynamiques

territoriales?», Revue d’Économie Régionale & Urbaine Vol.2 (juin), p. 251-264.

Cooke, P., Huggins, R., (2003), “High-technology clustering in Cambridge (UK)”, in A.

Amin, S. Goglio and F. Sforzi (eds.), The institutions of local development.

Cortright, J., (2006), “Making sense of clusters: regional competitiveness and economic

development” The Brookings Institution Metropolitan Policy Program.

Degenne, A. et Forsé, M., (1994), Les réseaux sociaux. Une analyse structurale en sociologie

coll. «U, série Sociologie», 1994. In: Droit et société, n°28, 1994. Le sang: les veines du social.

p. 751.

Degenne, A., Forsé, M., (2004), (2e éd.), Les réseaux sociaux, Paris, Armand Colin.

Demen-Meyer, Ch., (2005), «Le tourisme: essai de définition», Management & Avenir 2005/1

(n°3), p. 7-25.

Depret, M.H. et Hamdouch, A., (2009), «Clusters, réseaux d’innovation et dynamiques de

proximité dans les secteurs high-tech», Revue d'économie industrielle.

106

Dwyer, L. dhe Kim, C., (2003), “Destination Competitiveness: A Model and Determinants”,

Current Issues in Tourism.

Ditter, J-G., (2005), «Clusters et terroirs: les systèmes productifs localisés dans la filière

vitivinicole », Reflets et perspectives de la vie économique vol.4 (Tome XLIV), p. 35-51.

Doloreux, D. dhe Melançon, Y., (2006), «Le pari ambitieux du cluster maritime du Québec:

état de la situation et politiques publiques», Géographie, économie, société 2006/4 (Vol. 8), p.

467-480.

Duez, P., (2011), «La place de l'économie des territoires dans la construction d'une théorie

générale intégrant l'espace», Revue d’Économie Régionale & Urbaine Vol.4 (octobre), p. 735-

764.

Dupuy, S., (2017), Le capital social: un déterminant des coopérations inter-organisationnelles

territorialisées. Le thermalisme dans les Landes. thèse de doctorat en sciences de gestion,

Université de Pau et des Pays de l’Adour École doctorale ED481 «Sciences sociales et

Humanités».

Durey, E., (2016), La cooperation intersectorielle, un enjeu pour les clusters de tourisme.

Revue Espace n. 330, Mai 2016-6pages.

Dussuc, B. dhe Geindre, S., (2012), Capital social, theorie des reseaux sociaux et recherche

en PME : une revue de la litterature. 11eme congres CIFEPME (Congres International

francophone en entrepreneuriat et PME), Oct 2012, Brest, France. 19 p, 2012.

Dyer, J.H. (2000), «Collaborative Advantage: Winning through Extended Enterprise Supplier

Networks», New York: Oxford University Press

Wasserman, S, et Faust, K., (1994), Social Network Analysis: Methods and Applications,

Cambridge University Press, Cambridge, England, 825p.

Ehlinger, S. et al., (2007), «Quelle gouvernance pour les réseaux territorialisés

d'organisations?», Revue française de gestion vol.1 (no 170), p. 155-171.

Eloire, F. et al., (2011), «Application de l'analyse des réseaux complets à l'échelle

interorganisationnelle. Apports et limites», Terrains & travaux Vol. 2 (n° 19), p. 77-98.

107

Enright, M. J., (1996), Regional Clusters and Economic Development: A Research Agenda,

in Staber, U., Schaefer, N. and Sharma, B: “A regional cluster is an industrial cluster in which

member firms are in close proximity to each other” (p.191).

Enright, M. J. dhe Newton, J., (2004), “Tourism Destination Competitiveness: a Quantitative

Approach”, Tourism Management, 25(6), pp: 777–788.

Fabry, N. dhe Zeghni, S., (2012), «Tourisme et développement local: une application aux

clusters de tourisme», Mondes en développement vol.1 (n°157), p. 97-110.

Fabry, N. et al., (2012), «L'innovation soutenable dans le tourisme: le cas de la Cité

Européenne de la Culture et du Tourisme Durable (CECTD)», Management & Avenir vol.6

(n° 56), p. 100-113.

Fabry, N., (2008), «Clusters de tourisme, compétitivité des acteurs et attractivité des

territoires», dans FRANÇOIS, L. (éditeur): Intelligence territoriale, l’intelligence économique

appliquée au territoire. Editions Lavoisier. Paris.

Fabry, N., (2009), «Clusters de tourisme, compétitivité des acteurs et attractivité des

territoires», Revue internationale d'intelligence économique Vol 1, p. 55-66.

Fabry, N., (2009), La “Cluster Touristique”: Pertinence du concept et enjeu pour les

destinations. Nº 20. Noviembre. Año XII. Páginas: 108-131.

Favoreu, Ch. et al., (2008), «Légitimité des politiques publiques en faveur des clusters»,

Revue française de gestion Vol. 3 (n° 183), p. 157-178.

Favoreu, Ch., (2007), Légitimité, rôles et nature des politiques publiques en faveur des

clusters, AIMS XVIème Conférence Internationale de Management Stratégique

Ferrand, A., (1997), La structure des systemes de relations. Annee Sociologique, Presses

Universitaires de France, 47 (1), pp.37-54.

Ferrary, M., (2001), «Pour une théorie de l'échange dans les réseaux sociaux. Un essai sur le

don dans les réseaux industriels de la Silicon Valley», Cahiers internationaux de sociologie

vol.2 (n° 111), p. 261-290.

108

Forest, J. et Hamdouch, A., (2009), «Les clusters à l’ère de la mondialisation: fondements et

perspectives de recherche», Revue d'économie industrielle [En ligne], 128 | 4e trimestre.

Forgues, B. et al., (2006), «Relations interorganisationnelles. Conceptualisation, résultats et

voies de recherche», Revue française de gestion vol.5 (no 164), p. 17-31.

Forsé, M., (2008), «Définir et analyser les réseaux sociaux. Les enjeux de l'analyse

structurale», Informations sociales vol.3 (n° 147), p. 10-19.

Fulconis, F., (2000), La compétitivité dans les structures en réseau. Méthode d’analyse et

perspectives managériales, Thèse de doctorat en Sciences de Gestion, I.A.E., Université de

Nice - Sophia Antipolis, Nice.

Géniaux, I., Mira-Bonnardel, S., (2003), «Le réseau d'entreprises: forme d'organisation

aboutie ou transistoire», Revue française de gestion vol.2 (no 143), p. 129-144.

Gerardin, H., Poirot, J., (2010), «L’attractivité des territoires: un concept

multidimensionnel», Mondes en Développement, vol.38, n°149, pp. 27-41.

Gilly, J.-P., dhe Lung, Y., (2005), Proximités, secteurs et territoires. Groupement de

Recherches Economiques et Sociales.

Gomez, P. Y. et al., (2011), Distance et proximité Esquisse d’une problématique pour les

organisations. Revue française de gestion – N° 213/2011.

Granovetter, M., (1990), The Myth of Social Network Analysis as a Special Method in the

Social Science, Connections, XIII (1-2), p. 13-16.

Granovetter, M., (2008), Sociologie Economique, Seuil, 305 p.

Grémy, J-P., Degenne, A., Forsé, M., (1995), Les réseaux sociaux. Une analyse structurale

en sociologie. In: Revue française de sociologie, 36-4. Analyses de réseaux et structures

relationnelles. Etudes réunies et présentées par Emmanuel Lazega. pp. 783-785.

Grossetti, M. et al., (2006), «La mobilisation des relations sociales dans les processus de

création d'entreprises. Aperçus à partir d'une enquête en cours», Sociologies pratiques vol.2 (n°

13), p. 47-59.

109

Grossetti, M., (2006), Reseaux sociaux et ressources de mediation dans l’activite economique.

Sciences de la Societe, Presses universitaires du Mirail.

Guinand, S., Jolly, S., (2013), La gouvernance condition de la performance turistique des

territores? Elements de reponse par le biais d’une demarche empirique. Tourism & Territories.

Hazebroucq, J. M., (2007), «Destinations innovantes et développement du tourisme», Marché

et organisations N° 3, p. 117-153.

Largier dhe al., (2008), Cluster mondiaux: regards croises sur la theorie et realite des clusters.

Identification et cartographie des principaux clusters internationaux. Etude réalisée pour le

compte du Conseil Régional d’Ile-de-France. ©IAURIF – 6.06.010 – Janvier 2008.

Lauriol, J. et al., (2008), «L'espace et le territoire dans l'agenda de recherche en stratégie»,

Revue française de gestion vol.4 (n° 184), p. 181-198.

Lazega, E. et al., (2008), «Réseaux et controverses: de l'effet des normes sur la dynamique des

structures», Revue française de sociologie n.3 (Vol. 49), p. 467-498.

Lazega, E., (1994), Analyse de réseaux et sociologie des organisations. In: Revue française de

sociologie. Aspects de la vie professionnelle. pp. 293-320.

Lazega, E., (1998), Réseaux sociaux et structures relationnelles, Presses Universitaires de

France, Collection «Que sais-je?», 127 p.

Lazega, E., (2009), Theorie de la cooperation entre concurrents: organisation, marche et

analyse de reseaux. Steiner Philippe, Vatin Francois. Traite de sociologie economique, Presses

Universitaires de France (PUF), pp. 533-571.

Lazega, E., (2012), «Analyses de réseaux et classes sociales», Revue Française de Socio-

Économie Vol.2 (n° 10), p. 273-279.

Lazega, E., Ëasserman, S., Faust K., (1995), Social network analysis: methods and

applications. In: Revue française de sociologie. Analyses de réseaux et structures

relationnelles. Etudes réunies et présentées par Emmanuel Lazega. pp. 781-783.

Le Velly, R., (2002), La notion d’encastrement: une sociologie des echanges marchands.

Sociologie du Travail, Elsevier Masson, 44 (1), pp.37-53.

110

Lecocq, X. (2004), «Une approche socio-cognitive de l'opportunisme: le cas d'un réseau

interorganisationnel européen», Management n.3 (Vol. 7), p. 109-135.

Lefaix-Durand, A. et al., (2006), «Relations interorganisationnelles et création de valeur.

Synthèse et perspectives», Revue française de gestion n.5 (no 164), p. 205-227.

Lemercier, C., (2005), «Analyse de réseaux et histoire», Revue d’histoire moderne et

contemporaine no52-2, p. 88-112.

Lemieux, V., 91999), Les réseaux d’acteurs sociaux, Paris, PUF.

Leroux, E., (2012), «Tourisme durable et enjeux stratégiques. Introduction», Management &

Avenir vol.6 (n° 56), p. 94-99.

Mahoui K. dhe Ferfera Y., (2013), Analyse des modes de coordination inter-organisationelles

cas de relations inter-entreprises et entreprises-institutions publiques. Les cahiers du CREAD

n. 104.

Mandard, M., (2012), «L'influence des réseaux inter-organisationnels sur les partenariats

d'entreprises», Management & Avenir 2012/1 (n° 51), p. 99-115.

Marcelpoil, E., Francois, H., 92008), «Les processus d'articulation des proximités dans les

territoires touristiques . L'exemple des stations de montagne», Revue d’Économie Régionale

& Urbaine vol.2 (juin), p. 179-191.

Marsac, A. et al., (2012), «Tourisme durable et expériences touristiques: un dilemme.

Proposition d'un dispositif d'analyse appliqué à l'itinérance en milieu rural», Management &

Avenir 2012/6 (n° 56), p. 134-153.

Marsat, J.B. dhe Bonniot, A., (2009), Penser l’evolution des modeles de tourisme:

complementarite, ancrage, gouvernance et service touristique territorial. XLVI eme colloque

de l’Association de Science Regionale de Langue Francaise (ASRDLF), Jul 2009, Clermont-

Ferrand, France. ASRDLF, 11 p.

Marsat, J.B., Guerra, F., Lepinay, T., (2010), Management strategique de destination

touristique et management territorial. Le cas du Massif du Sancy. Colloque joint ASRDLF -

AiSRE, Sep, Aoste, Italie. 25 p.

111

Mayrhofer, U., (2007), «Les rapprochements d'entreprises: perspectives théoriques et

managériales», Management & Avenir vol. 4 (n° 14), p. 81-99.

Mendez, A., dhe Mercier, D., (2006), «Compétences-clés de territoires. Le rôle des relations

interorganisationnelles», Revue française de gestion 2006/5 (no 164), p. 253-275.

Mercklé, P., (2013), «La «découverte» des réseaux sociaux. À propos de John A. Barnes et

d'une expérience de traduction collaborative ouverte en sciences sociales», Réseaux n° 182,

p. 187-208.

Mercklé, P., (2016), « L’analyse des réseaux sociaux, une méthodologie quantitative », La

sociologie des réseaux sociaux, Paris, La Découverte , «Repères», 128 pages.

Nahapiet, J. et Ghoshal, S., (1997), “Social Capital, Intellectual capital and the creation of

value in firms”, Academy of Management Proceedings.

Nordin, S., (2003), Tourism clustering and innovation: path to economic growth and

development, European tourism research institute, MID, Sweden University.

Novelli, M., Schmitz, B., Spencer, T., 92006), “Networks, clusters and innovation in tourism:

A UK experience”, Tourism Management, vol. 27, pp.1141-1152.

Pache, G. et Paraponaris, C., (2006), L’entreprise en reseaux: approches inter et intra-

organisationnelles. Les editions de l’ADREG.

Pavlovich, K., (2003), “The evolution and transformation of a tourism destination network:

the Waitomo Caves, New Zealand”, Tourism Management, Vol. 24, n° 2, p. 203-216.

Pecquer, B., (2000), Qualité et développement territorial. L’Hypothèse du panier de biens»,

Communication lors du Symposium sur le développement régional, INRA-DADP, Montpellier

11, 12 et 13 janvier.

Pecquer, B., (2005), «Les territoires créateurs de nouvelles ressources productives: le cas de

l’agglomération grenobloise» dans Revue Géographie, économie, société, n.3, vol. 7.

Pecqueur, B. dhe Zimmermann, J. B., (2004), Economie de Proximites. Eds Paris: Hermes,

Lavoisier.264 p.

Perret, C., (2011), Capital social et developpement territorial. Notes de Recherches, n11-01,

IREGE, Universit´e de Savoie.

112

Pesqueux, Y., (2002), Les reseaux et leur impact organisationnel. Technologie et management

de l’information: enjeux et impacts dans la comptabilite, le controle et l’audit, France.

Pesqueux, Y., (2004), Un “modele” de l’organisation reseau? Les reseaux: dimensions

strategiques et organisationnelles, Economica, pp. 27-43.

Pesqueux, Y., (2008), L’organisation en reseau comme forme “indeterminee”. Univers

virtuels et collaboration, Evry, France.

Poirot, J. dhe Gérardin, H., 2010, «L'attractivité des territoires: un concept

multidimensionne», Mondes en développement vol.1 (n° 149), p. 27-41.

Porter, M., (1990), The competitive advantage of nations. New York. Basic Books.

Porter, M., (1998), «Clusters and Competition: Neë Agenda for Companies, Governments and

Institutions» dans Porter, M. (dir.): On competition. Boston. Harvard Business Review Press,

chapter 7.

Porter, M., (2000), «Location, competition and economic development: local clusters in a

global economy» dans Revue Economic Development Quarterly, vol 14, n° 1, février.

Porter, M., (2003), «The economic performance of regions» dans Revue Regional Studies nº

37.

Pupion, P-Ch., 2010, «Tourisme durable et valorisation de l'environnement du littoral

aquitain: diversité et stratégies des acteurs », Management & Avenir vol.4 (n° 34), p. 289-305.

Rallet, A. dhe Torre, A., (2004), Proximité et localisation. In: Économie rurale. N°280.

Proximité et territoires. pp. 25-41.

Raveyre, M., (2006), «La construction de réseaux locaux – Le cas de la politique territoriale

de SaintGobain», Sociologies pratiques 2006/2 (n° 13), p. 77-89.

Raveyre, M., (2009), «L'entreprise fabrique de réseaux territoriaux ou comment équiper les

relations interorganisationnelles?», Management & Avenir vol.7 (n° 27), p. 86-105.

Reffay, Ch., (2005), Reseaux sociaux et analyse de traces des forums d’une communaute

d’apprentissage. Baron G-L., Bruillard E., Sidir M. Symposium, formation et nouveaux

instruments de communication, Jan 2005, Amiens, France. Universite de picardie, 2005.

113

Roque, O. et al., 2006, «Réseau d'acteurs et construction d'un nouveau marché, l'exemple de

la viande d'origine régionale Hérens (Valais, Suisse) », Sociologies pratiques vol.2 (n° 13), p.

105-121.

Rosenfeld, S. A., (2001), Backing into Clusters: Retrofitting Public Policies, Integration

Pressures: Lessons from Around the World, John F. Kennedy Symposium, Harvard University,

Organization for Economic Cooperation and Development.

Rosenfeld, S., (2002a), “A Governor's Guide to Cluster-based Economic Development.”

Ëashington: National Governors Association.

Rosenfeld, S., (2002b), “Just Clusters: Economic Development Strategies that Reach More

People and Places.” Carrboro, NC: Regional Technology Strategies, Inc.

Saglietto, L., (2006), Pouvait-on prédire la fusion Air France/KLM? Une analyse en termes de

réseaux sociaux. Networks and communication studies NETCOM, vol.20, n 1-2, p. 159-182.

Salvador, R., Chorincas, J., (2006), «Les clusters régionaux au Portugal», Géographie,

économie, société n.4 (Vol. 8), p. 447-466.

Shearmur, R. et al., (2007), «La création et le développement de clusters maritimes au Canada

et en Europe », Revue d’Économie Régionale & Urbaine vol.3 (octobre), p. 365-390.

Suire, R. dhe Vicente, J., (2008), «Théorie économique des clusters et management des

réseaux d'entreprises innovantes», Revue française de gestion vol.4 (n° 184), p. 119-136.

Talbot, D., (2009), L’approche par la proximite: quelques hypotheses et elements de definition.

Conference Paper.

Talbot, D., (2010), «La dimension politique dans l'approche de la proximité», Géographie,

économie, société 2010/2 (Vol. 12), p. 125-144.

Talbot, D., dhe Kirat, Th., (2005), Proximite et institutions: nouveaux eclarages. Economie

et Institutions – n°6 et 7 – 1er et 2e semestres.

114

Thiard, P., (2005), «L’offre territoriale: un nouveau concept pour le développement des

territoires et des métropoles?», Territoires 2030, n°1, pp.17-28.

Torre A., (2010), «Jalons pour une analyse dynamique des Proximités», Revue d’Économie

Régionale & Urbaine 2010/3 (juin), p. 409-437.

Torre, A., (2006), Clusters et systèmes locaux d'innovation. Un retour critique sur les

hypothèses naturalistes de la transmission des connaissances à l'aide des catégories de

l'Économie de la proximité, Régions et Développement, n°24, 15-44.

Torre, A., (2014), Relations de proximité et comportement d’innovation des entreprises des

clusters. Le cas du cluster de l’optique en Ile-de-France, Revue Française de Gestion, Juin-

Juillet, 242, 49-80.

Tremblay, D-G., (2012), «Réseaux, clusters et développement local» Schedae, 2012,

prépublication n° 1 (fascicule n° 1, p. 1 - 14).

Van der Yeught, C., (2009), «Favoriser l’émergence d’un acteur stratégique dans les

destinations touristiques pour répondre aux défis du développement durable», Revue

Management & Avenir, cahier spécial «Développement durable et prospective», vol. 6, n° 26,

p. 300-317 (classement HCERES 2015, C ; FNEGE, 2013, 4).

Van der Yeught, C., (2009), «La gouvernance du développement durable dans une destination

touristique: le cas des Cinq Terres (Italie)», Revue de l’Organisation Responsable (ROR), vol.

4, n° 2, p. 72-84 (classement HCERES 2015, C ; FNEGE 2013, 4).

Van der Yeught, C., (2010), «Dynamique des compétences et création d’un cluster « tourisme

durable»: le cas des Cinq Terres (Italie) », Revista de Comunicacion SEECI, n° 22, julio 2010,

Madrid, Universidad Complutense, p. 80-111.

Violier, P. et Clergeau, C., (2013), Les enjeux particuliers desclusters tourisme. Espaces,

n°312, pp 15-24. Volume 3.

Zimmermann, J.-B. et al., (1999), «Construction territoriale et dynamiques économiques»,

Sciences de la société, n° 48.

Zimmermann, J-B., (2005), «Entreprises et territoires: entre nomadisme et ancrage

territorial», La Revue de l'Ires vol.1 (n° 47), p. 21-36.

115

Zimmermann, J-B., (2008), «Le territoire dans l'analyse économique. Proximité

géographique et proximité organisée», Revue française de gestion vol.4 (n° 184), p. 105-118.

116

SHTOJCA

Shtojca 1.

PYETËSOR

Ju lutem identifikoni aktorët më të rëndësishëm me të cilët bashkëpunoni dhe që kanë

ndikuar në zhvillimin e organizatës suaj.

Emri i organizatës

Nr. i punonjësve me kohë të

plotë/part-time

Viti i krijimit

Tipi i aktivitetit

Njësia bashkiake

EMRI I BIZNESIT Klient Furnitor Partner Konkurrent

Restorant “Brati”

Hotel-Restorant “Liqeni”

Hotel-Restorant “Jupa1”

Hotel-Restorant “Jupa2”

Restorant “Arbëria”

Restorant “Antika”

Artizanale “Mane Cahani”

Fermerët

Furgonët e linjës Tropojë

Restorant “Valbona Relax”

Fermerët Tropojë

Hotel-Restorant “Vila Dini”

Hotel-Restorant “Tradita”

Punimet Artizanale “MËL”

Restorant “Kroi i Rroganit”

Hotel-Restorant “Fusha e Gjësë”

Hotel-Restorant “Margjeka”

Restorant “Freskia”

Guest-House “Skënder Selimaj”

Bujtinë “Natyra”

Hotel-Restorant “Quku i Valbonës”

Hotel-Restorant “Amerika”

Hotel-Restorant “Gjallica”

Hotel-Restorant “Freskia/Shahu”

Hotel-Restorant “Gjoka”

117

Hotel-Restorant “Oda e Kukësit”

Hotel-Restorant “Shqiponja”

Hotel-Restorant “Venezia”

Hotel-Restorant “Stani i Hoxhës”

Hotel-Restorant “Mehmet Bala”

Hotel “Sahati”

Hotel “Luma”

Hotel-Restorant “Kastrati”

Hotel “Adrian”

Hotel “Europa”

Hotel “Tirana”

Restorant “Liman Zeneli”

Restorant “Kastrati”

Restorant “Kulla e Lumës”

Restorant “Turizmi i Vjetër”

Restorant “Vëllezërit Sylja”

Agjenci Turistike “Urim Basha”

Agjenci Turistike “Mirlanda Lencka”

Shoqata e punimeve artizanale “Lumturi

Baja”

Punime artizanale “Hate Ora”

Punime artizanale “Flutura Elezi”

Fermerët e zonës Kukës

Zyra e turizmit Bashkia Kukës

Restorant “Haliti”

Restorant “Jamaica”

Aeroporti i Kukësit

Universiteti i Tiranës/ Filiali Kukës

TË TJERË

118

Shtojca 2. Tabela e atributeve të aktorëve

KODI

EMËRTIMI

VENDI

LLOJI I

BIZNESI

T

LLOJI I

AKTIVIT

ETIT

Nr.Pun.

k/plotë

Nr.Pun.

k/pjessh

me

AGE

(vite)

KATEGO

RIA

FURNIT

OR/

KLIEN

1 Restorant "Brati" Has Biznes i vogël shërbim 2 0 21 maturuar klient

2

Hotel-

Restoran

t

"Liqeni"

Has

Biznes i vogël

shërbim

2

0

2

i ri

klient

3 Restorant –Hotel

"Jupa1"

Has

Biznes i vogël

shërbim

3

0

16

maturuar

klient

4 Restorant "Jupa2" Has Biznes i vogël shërbim 3 0 10 mesem klient

5 Restorant "Arbëria" Has Biznes i vogël shërbim 2 0 5 i ri klient

6 Restorant "Antika" Has Biznes i vogël shërbim 1 0 6 mesëm klient

7 Artizanale "Mane

Cahani"

Has

Biznes i vogël punime

artizanal

e

4

0

20

maturuar

8 Artizanale "Shkurte

Karakushi"

Has


artizanal

e

9 Fermerët e zonës Has Has Fermer prodhim furnitor

10 Klubi Discover

Albania

Tiranë

shërbim

11 Haxhi Cahani Fermer Has Fermer prodhim furnitor

12 Xhem Brati Fermer Has Fermer prodhim furnitor

13 Besnik Begu Fermer Has Fermer prodhim furnitor

14 Guest House Vladimir

Marku

Peshkopi

shërbim

15 Agjenci Turistike

"Alpine Tourist"

Tropojë

Biznes i vogël

shërbim

1

0

2

i ri


"SONDOR Travel"

Tiranë

shërbim

17 Furgonat e linjës

Tropojë

Tropojë

shërbim

18 Restorant "Valbona

Relax"

Tropojë

Biznes i vogël

shërbim

4

0

2

i ri

klient

19 Fermerët Tropojë Tropojë Fermer prodhim Furnitor

20 Hotel Restorant "Vila

Dini"

Tropojë

Biznes i vogël

shërbim

6

0

1

i ri

Klient

119

21 Organizata

Booking.com

Hollandë

shërbim

22 Hotel-restorant "

Tradita"

Tropojë

Biznes i vogël

shërbim

4

0

6

mesëm

Klient

23 Punime

artizanale"MËL

"

Tropojë


artizanal

e

15

0

1

i ri

24 Shoqata "Mary Ward

Loreto"

Tiranë

shërbim

25 Restorant "Kroi i

Rroganit"

Tropojë

Biznes i vogël

shërbim

3

0

9 muaj

i ri

Klient

26 Hotel-Restorant

"Fusha e Gjësë"

Tropojë

Biznes i vogël

shërbim

9

0

4

i ri

Klient

27 Outdoor Albania Tiranë shërbim

28 Hotel-

Restorant

"

Margjeka"

Tropojë

Biznes i vogël

shërbim

2

0

2

i ri

Klient

29 Restorant "Freskia" Tropojë Biznes i vogël shërbim 1 0 2 i ri Klient

30 Guest House "Skënder

Selimaj"

Tropojë

Biznes i vogël

shërbim

2

0

2

i ri

Klient

31 Restorant-Bujtinë

"Natyra"

Tropojë

Biznes i vogël

shërbim

2

0

6

mesëm

Klient

32 Agjenci turistike në

Slloveni

Slloveni

shërbim

33 Agjenci turistike në

Sllovaki

Sllovaki

shërbim

34 Agjenci Turistike në

Hungari

Hungari

shërbim


"Relax Kosova"

Prishtinë

shërbim

36

Agjenci Turistike

"Bjeshkatarët e

Gjakovës"

Prishtinë

shërbim

37 Restorant "Jezerca" Tropojë Biznes i vogël shërbim 1 0 2 I ri Klient

38 Guest House

"Përparimi"

Tropojë

Biznes i vogël

shërbim

1

0

2

I ri

Klient

39

Hotel-Restorant

"Quku i Valbonës"

rilindja

Tropojë

Biznes i vogël

shërbim

5

0

11

maturuar

Klient

40 Hotel - Restorant

"Amerika"

Kukës

Biznes i madh

shërbim

10

3

20

maturuar

Klient

120


"Gjallica"

Kukës Biznes i

mesëm

shërbim

18

6

22

maturuar

Klient


"Freskia/Shahu"

Kukës

Biznes i vogël

shërbim

6

0

10

i mesëm

Klient

43 Hotel-

Restoran

t "Gjoka"

Kukës

Biznes i vogël

shërbim

8

0

4

i ri

klient

44 Hotel-Restorant "Oda

e Kukësit"

Kukës

Biznes i vogël

shërbim

9

0

1

i ri

klient

45 Hotel-

Restorant

"Shqiponja"

Kukës

Biznes i vogël

shërbim

4

0

2

i ri

klient

46 Hotel-

Restorant

"Venezia"

Kukës

Biznes i vogël

shërbim

9

10

11

maturuar

klient

47 Hotel-Restorant "Stani

i Hoxhës"

Kukës

Biznes i vogël

shërbim

10

4

9muaj

klient

48

Hotel-

Restorant

"Mehmet Bala"

Kukës

Biznes i vogël

shërbim

49 Hotel "Sahati" Kukës Biznes i vogël shërbim 4 0 11 maturuar

50 Hotel "Luma" Kukës Biznes i vogël shërbim 2 0 11 maturuar

51 Hotel-

Restorant

"Kastrati"

Kukës

Biznes i vogël

shërbim

3

0

16

maturuar

klient

52 Hotel "Adrian" Kukës Biznes i vogël shërbim 5 0 14 maturuar

53 Hotel "Europa" Kukës Biznes i vogël shërbim 3 0 12 maturuar

54 Hotel "Tirana" Kukës Biznes i vogël shërbim 4 0 10 maturuar

55 Hotel "Dufi" Kukës Biznes i vogël shërbim 2 0 6 mesëm

56 Restorant "L. Zeneli" Kukës Biznes i vogël shërbim 4 0 18 maturuar klient

57 Restorant "Kastrati" Kukës Biznes i vogël shërbim 5 0 21 maturuar klient

58 Restorant "Kulla e

Lumës"

Kukës

Biznes i vogël

shërbim

7

0

6

mesem

klient

59 Restorant "Turizmi i

Vjetër"

Kukës

Biznes i vogël

shërbim

6

0

21

maturuar

klient

60 Restorant "Vëllezërit

Sylja"

Kukës

Biznes i vogël

shërbim

5

0

7

mesem

klient

61 Unioni Turistik Kukës Kukës

62 Shoqata turistike

"Gora"

Kukës

63 Aeroporti i Kukësit Kukës

121

64 Universiteti i Tiranës/

Filiali Kukës

Kukës


"Urim Basha"

Kukës

shërbim

1

0

3muaj

i ri


"Mirlanda Lencka"

Kukës

shërbim

1

0

3muaj

i ri

67

Shoqata e punimeve

artizanale

"Lumtur i Baja"

Kukës

Shoqatë

punime

artizanal

e

68 Punime Artizanale

"Hate Ora"

Kukës


artizanal

e

69

Punime Artizanale

"Flutura Elezi"

Kukës

Biznes i vogël

punime

artizanal

e

7

0

2

i ri

furnitor

70 Fermerët e zonës

Kukës

Kukës

Fermer

prodhim

furnitor

71 Fermer "Sinan Cengu" Kukës Fermer prodhim furnitor

72

Fermer+Bizn

e s "Besnik

Keci"

Kukës

Biznes i vogël

prodhim/

tregti me

pakicë

1

0

2

i ri

furnitor

73

Fermer+Bizn

e s "Kakeli"

Kukës

Biznes i vogël

prodhim/

tregti me

pakicë

1

0

2

i ri

furnitor

74 Zyra e Turizmit

Bashkia Kukës

Kukës

75 Restorant "Jamaica" Kukës Biznes i vogël shërbim 3 0 18 maturuar klient

76 Restorant" Haliti" Kukës Biznes i vogël shërbim 10 8 17 maturuar klient

77

Fermer+Bizn

e s "Mënxyra"

Kukës

Biznes i vogël

prodhim/

tregti me

pakicë

1

0

2

i ri

furnitor

78 Fermer "Ervin Hoda" Kukës Fermer prodhim furnitor

79

Organizata

"Sipërmarrës

Shqiptar"

Tiranë

80 Shoqata e gjuetisë

Kukës

Kukës


"Apex"

Tiranë

shërbim


"Ecotour Albania"

Tiranë

shërbim

122

83 Odisea Travel Tiranë shërbim

84 Spirit Travel Tiranë shërbim


"Cicler Albania"

Elbasan

shërbim

86 Fermer "Ymer Lleshi" Kukës Fermer prodhim furnitor

87 Fermer "Dyleman

Marku"

Kukës

Fermer

prodhim

furnitor

88 Fermer "Ymer Gjana" Kukës Fermer prodhim furnitor

89 Fermer "Shkëlzen

Hoda"

Kukës

Fermer

prodhim

furnitor

90 Kamping "Karavan"

Berat

Berat

shërbim

91 Fermer "Fermet Zela" Kukës Fermer prodhim furnitor

92 Fermer "Maksut

Bajraktari"

Kukës

Fermer

prodhim

furnitor

93 Fermer Besnik Saliu Kukës Fermer prodhim furnitor

94 Fermer Benard Elezi Kukës Fermer prodhim furnitor

95 Fermer Jakup Elezaj Kukës Fermer prodhim furnitor


"Berati tours"

Tiranë

shërbim

123

Shtojca 3. Lidhjet furnitor-klient; partner-partner; konkurrent – konkurrent.

Lidhja

Konkurrent Konkurrent

noeud 1 noeud 2

1 3

1 4

1 5

1 6

2 3

2 4

4 5

4 6

5 1

5 3

6 5

7 8

20 22

20 26

20 28

20 31

22 26

22 28

22 31

25 18

25 29

25 37

39 22

39 26

39 28

40 41

40 46

41 46

42 40

42 41

42 43

42 44

42 46

45 40

45 41

45 42

45 44

45

Lidhja

Partner Partner

noeud 1 noeud 2

2 10

2 14

15 16

15 17

15 18

15 22

20 21

23 24

26 27

31 27

31 32

31 33

31 34

31 35

31 36

40 26

40 62

40 79

40 80

40 81

40 82

40 83

40 84

40 85

41 21

44 90

47 40

47 96

66 40

Lidhja

Furnitor Klient

noeud 1 noeud 2

11 1

12 1

9 2

9 3

9 4

9 5

9 6

13 6

19 18

19 20

19 22

19 25

19 31

19 39

70 40

77 40

78 40

72 41

73 41

70 42

70 43

68 44

69 44

86 44

87 44

88 44

89 44

70 45

70 46

72 46

70 47

70 56

91 57

92 57

93 57

94 57

95 58

72 59

124

46

46 41

46 42

46 44

49 50

49 51

49 52

49 53

49 54

50 49

50 51

50 52

50 53

50 54

49 50

49 51

49 52

49 53

49 54

51 49

51 50

51 52

51 53

51 54

52 49

52 50

52 51

52 53

52 54

53 49

53 50

53 51

53 52

53 54

54 49

54 50

54 51

54 52

54 53

56 57

56 58

56 59

56 75

73 59

70 60

70 75

70 76

125

56 76

57 56

57 58

58 56

59 56

59 57

59 58

65 66

66 65

75 56

75 57

75 58

75 59

76 59

126

Shtojca 4. Ekstrat nga matrica e marrëdhënies furnitor-klient

furnitor-

klient

1

2

3

4

5

6

9

11

12

13

18

19

20

22

25

31

39

40

41

42

43

44

1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

2 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

3 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

4 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

5 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

6 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

9 0 1 1 1 1 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

11 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

12 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

13 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

18 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

19 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 1 1 1 1 1 0 0 0 0 0

20 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

22 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

25 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

31 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

39 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

40 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

41 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

42 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

43 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

44 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

45 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

46 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

47 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

56 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

57 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

58 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

59 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

60 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

68 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1

69 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1

70 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 1 1 0

72 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0

73 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0

75 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

76 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

127

Shtojca 5. Ekstrat nga matrica e marrëdhënies konkurrent-konkurrent

konkurrent 1 2 3 4 5 6 7 8 18 20 22 25 26 28 29 31 37 39

1 0 0 1 1 1 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

2 0 0 1 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

3 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

4 0 0 0 0 1 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

5 1 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

6 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

7 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

8 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

18 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

20 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 1 1 0 1 0 0

22 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 0 1 0 0

25 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 1 0 1 0

26 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

28 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

29 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

31 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

37 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

39 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 1 1 0 0 0 0

40 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

41 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

42 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

43 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

44 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

45 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

46 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

49 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

50 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

51 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

52 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

53 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

54 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

56 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

57 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

58 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

59 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

65 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

66 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

75 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

128

Shtojca 6. Ekstrat nga matrica e marrëdhënies partner-partner

partner 2 10 14 15 16 17 18 20 21 22 23 24 26 27 31

2 0 1 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

10 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

14 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

15 0 0 0 0 1 1 1 0 0 1 0 0 0 0 0

16 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

17 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

18 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

20 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0

21 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

22 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

23 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0

24 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

26 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0

27 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

31 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0

32 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

33 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

34 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

35 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

36 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

40 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0

41 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0

44 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

47 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

62 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

66 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

79 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

80 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

81 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

82 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

83 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

84 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

85 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

90 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

96 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

129

Shtojca 7. Indikatorët e analizës strukturore variabli i marrëdhënies “Furnitor – Klient”.

------

1 Avg Degree 0.875

2 Indeg H-Index 3

3 Deg Centralization 0.203

4 Out-Central 0.198

5 In-Central 0.111

6 Density 0.019

7 Components 48

8 Component Ratio 1

9 Connectedness 0.019

10 Fragmentation 0.981

11 Closure

12 Avg Distance 1

13 SD Distance 0

14 Diameter 1

15 Ëiener Index 42

16 Dependency Sum 0

17 Breadth 0.981

18 Compactness 0.019

19 Mutuals 0

20 Asymmetrics 0.037

21 Nulls 0.963

22 Arc Reciprocity 0

23 Dyad Reciprocity 0

130

Shtojca 8. Paraqitja vizuale e marrëdhënieve “Furnitor – Klient”.

131

Shtojca 9. Indikatorët e analizës strukturore variabli i marrëdhënies “Partner – Parner”.

1 AvgDegree 0.829

2 Indeg H-Index 2

3 DegCentralization 0.255

4 Out-Central 0.247

5 In-Central 0.035

6 Density 0.024

7 Components 35

8 Component Ratio 1



11 Closure 0

12 Avg Distance 1.460

13 SD Distance 0.573

14 Diameter 3

15 Ëiener Index 73

16 Dependency Sum 23

17 Breadth 0.967


19 Mutuals 0


21 Nulls 0.951

22 Arc Reciprocity 0

23 Dyad Reciprocity 0

132

Shtojca 10. Paraqitja vizuale e marrëdhënieve “Partner – Partner”.

133

Shtojca 11. Indikatorët e analizës strukturore variabli i marrëdhënies “Konkurent –

Konkurent”.

1 Avg Degree 2.282

2 Indeg H-Index 5

3 Deg Centralization 0.075

4 Out-Central 0.073

5 In-Central 0.073

6 Density 0.060

7 Components 22

8 Component Ratio 0.553



11 Closure 0.856

12 Avg Distance 1.331

13 SD Distance 0.564

14 Diameter 3

15 Ëiener Index 165

16 Dependency Sum 41

17 Breadth 0.929


19 Mutuals 0.031


21 Nulls 0.911

22 Arc Reciprocity 0.517

23 Dyad Reciprocity 0.348

134

Shtojca 12. Paraqitja vizuale e marrëdhënieve “Partner – Partner”.

Documents

KLASTERI I TURIZMIT DHE ATRAKTIVITETI TERRITORIAL. RASTI I ... · miliardë lekë, ekuivalente me 10.8 % të PBB (Produktit të Brendshëm Bruto) 2. Sektori i turizmit është kompleks