Sosyolojide Araştırma Yöntem ve Teknikleri

T.C. ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2641

AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1609

SOSYOLOJ‹DE ARAfiTIRMA YÖNTEMVE TEKN‹KLER‹

YazarlarYrd.Doç.Dr. F. Ayflin Koçak TURHANO⁄LU (Ünite 1)

Prof.Dr. Nadir SU⁄UR (Ünite 2)Yrd.Doç.Dr. Temmuz GÖNÇ fiAVRAN (Ünite 3-5)

Yrd.Doç.Dr. Oya Beklan ÇET‹N (Ünite 6)

EditörYrd.Doç.Dr. Temmuz GÖNÇ fiAVRAN

ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹

Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir.“Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r.

‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›tveya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz.

Copyright © 2012 by Anadolu UniversityAll rights reserved

No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmittedin any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without

permission in writing from the University.

UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹

Genel Koordinatör Doç.Dr. Müjgan Bozkaya

Genel Koordinatör Yard›mc›s›Arfl.Gör.Dr. ‹rem Erdem Ayd›n

Ö¤retim Tasar›mc›s›Doç.Dr. T. Volkan Yüzer

Grafik Tasar›m YönetmenleriProf. Tevfik Fikret Uçar

Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z Ö¤r.Gör. Nilgün Salur

Dil Yaz›m Dan›flman›Okt. Mustafa Ever

GrafikerlerAyflegül DibekAysun fiavl›

Hilal Küçükda¤aflan

Kitap Koordinasyon BirimiUzm. Nermin Özgür

Kapak DüzeniProf. Tevfik Fikret Uçar

Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z

DizgiAç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi

Sosyolojide Araflt›rma Yöntem ve Teknikleri

ISBN 978-975-06-1309-8

1. Bask›

Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 27.500 adet bas›lm›flt›r.ESK‹fiEH‹R, Temmuz 2012

‹çindekilerÖnsöz ............................................................................................................ vii

Bilim, Yöntem ve Toplumsal Araflt›rma............................... 2FELSEFE VE B‹LG‹ ....................................................................................... 3B‹L‹M, B‹L‹MSEL B‹LG‹ VE YÖNTEM.......................................................... 6AYDINLANMA DÜfiÜNCES‹ ......................................................................... 7Ayd›nlanma Düflünürleri ............................................................................... 8Ayd›nlanma Düflüncesinin Temel ‹lkeleri.................................................... 10Devrimler ....................................................................................................... 11

Bilimsel Devrim....................................................................................... 12Frans›z Devrimi ....................................................................................... 13Endüstri Devrimi ..................................................................................... 13

MODERN‹TE VE MODERN TOPLUMLAR.................................................... 14Modern Toplumlar›n Oluflumu ................................................................... 14Modern Toplumun Özellikleri...................................................................... 15SOSYOLOJ‹N‹N B‹L‹M OLARAK KURULMASI ............................................ 15DO⁄A B‹L‹MLER‹ VE SOSYAL B‹L‹MLER .................................................. 17Ampirist Do¤a Bilimi Anlay›fl› ...................................................................... 17Pozitivizm ...................................................................................................... 18Do¤a Bilimleri ile Sosyal Bilimlerin Farkl›l›klar› ......................................... 19TOPLUMSAL ARAfiTIRMA VE YÖNTEMLER‹ .............................................. 20Toplumsal Araflt›rman›n Aflamalar›............................................................... 22Nicel ve Nitel Araflt›rma Yöntemleri ............................................................ 25Özet ............................................................................................................... 27Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 29Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 30S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 30Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 31

Sosyolojik Yöntemde Klasik ve Yeni Dönem Tart›flmalar›.. 32SOSYOLOJ‹K YÖNTEMDE FARKLI B‹L‹MSEL YAKLAfiIMLARIN GEL‹fi‹M‹ ........................................................................................................ 33POZ‹T‹V‹ST SOSYAL B‹L‹M YAKLAfiIMI ................................................... 34Auguste Comte’un Yöntemi.......................................................................... 37Emile Durkheim’›n Yöntemi......................................................................... 38YORUMLAYICI SOSYAL B‹L‹M YAKLAfiIMI .............................................. 42Max Weber’in Yöntemi ................................................................................. 45ELEfiT‹REL SOSYAL B‹L‹M YAKLAfiIMI ....................................................... 48Karl Marx’›n Yöntemi.................................................................................... 50FEM‹N‹ST SOSYAL B‹L‹M YAKLAfiIMI ........................................................ 53POSTMODERN SOSYAL B‹L‹M YAKLAfiIMLARI ......................................... 54Özet ............................................................................................................... 58Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 60Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 61S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 61Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 62

‹ ç indek i ler iii

1. ÜN‹TE

2. ÜN‹TE

Nicel ve Nitel Araflt›rmalarda Kullan›lan Araflt›rma Teknikleri............................................................... 64

G‹R‹fi .............................................................................................................. 65N‹CEL VE N‹TEL ARAfiTIRMA YÖNTEMLER‹N‹NTEMEL ÖZELL‹KLER‹ .................................................................................... 66Nicel Araflt›rma Yönteminin Temel Özellikleri............................................ 66Nitel Araflt›rma Yönteminin Temel Özellikleri ............................................ 69Nicel ve Nitel Araflt›rma Yöntemlerinin Karfl›laflt›r›lmas› ........................... 73ARAfiTIRMA TEKN‹KLER‹ ............................................................................. 75Nicel Araflt›rmalarda Kullan›lan Araflt›rma Teknikleri ................................ 76

Deney....................................................................................................... 76Yar›-Deney ............................................................................................. 78Yap›land›r›lm›fl (Denetimli, Sistematik) Gözlem ................................... 78Anket........................................................................................................ 80Survey (Tarama) ...................................................................................... 85Yap›land›r›lm›fl Görüflme ........................................................................ 86

Nitel Araflt›rmalarda Kullan›lan Araflt›rma Teknikleri.................................. 87Derinlemesine Görüflme ......................................................................... 87Odak Grup Görüflmesi ........................................................................... 88Yap›land›r›lmam›fl (Denetimsiz) Gözlem............................................... 89Kat›l›ms›z Gözlem ................................................................................... 90Kat›l›mc› Gözlem..................................................................................... 90Yar›-Yap›land›r›lm›fl Gözlem ................................................................. 93Örnek Olay ‹ncelemesi (Vaka Çal›flmas›).............................................. 93Yaflam Öyküsü Görüflmesi ..................................................................... 93Sözlü Tarih Görüflmesi............................................................................ 94Doküman ‹ncelemesi ............................................................................. 94‹çerik Analizi ........................................................................................... 94Elefltirel Söylem Analizi........................................................................... 96Gömülü Teori (‘Grounded’ Teori) ........................................................ 96

YÖNTEMSEL ÇO⁄ULCULUK ...................................................................... 98Özet................................................................................................................ 100Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 102Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 103S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 104Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 104

Araflt›rma Probleminin Oluflturulmas› ve UygunYöntem ve Tekniklerin Seçilmesi.......................................... 106

ARAfiTIRMA TÜRLER‹N‹N SINIFLANDIRILMASI ........................................ 107Kullan›mlar›na Göre Araflt›rma Türleri ....................................................... 108Amaçlar›na Göre Araflt›rma Türleri ............................................................. 108

Keflfedici Araflt›rmalar ............................................................................. 108Betimleyici Araflt›rmalar .......................................................................... 111Aç›klay›c› (Hipotez S›namaya Yönelik) Araflt›rmalar ............................ 115

Zamana Göre Araflt›rma Türleri .................................................................. 116Kesitsel Araflt›rmalar................................................................................ 116Boylamsal Araflt›rmalar ........................................................................... 117

‹ ç indek i leriv

3. ÜN‹TE

4. ÜN‹TE

UYGUN ARAfiTIRMA TÜRÜNÜN, YÖNTEM VETEKN‹KLER‹N SEÇ‹LMES‹ ........................................................................... 120ARAfiTIRMA KONUSU VE ARAfiTIRMA PROBLEM‹ ................................... 125Araflt›rma Konusunun Seçilmesi, Daralt›lmas› ve Araflt›rma Probleminin Oluflturulmas› ......................................................... 125

Araflt›rma Konusunun Seçilmesi ........................................................... 125Araflt›rma Konusunun Daralt›lmas› ve Araflt›rma ProblemininOluflturulmas› .......................................................................................... 125

Literatür Taramas›.......................................................................................... 129Varsay›m, Önerme, Kavram, ‹fllemsellefltirme, De¤iflken ve Hipotez........ 130

Varsay›m (Say›lt›) .................................................................................... 130Kavram ................................................................................................... 131Önerme.................................................................................................... 132‹fllemsellefltirme ....................................................................................... 132De¤iflken.................................................................................................. 132Hipotez (Denence).................................................................................. 133

Araflt›rman›n Kapsam›n›n ve S›n›rl›l›klar›n›n Belirlenmesi.......................... 135Araflt›rman›n Amaçlar›n›n ‹fade Edilmesi..................................................... 136Özet................................................................................................................ 139Kendimizi S›nayal›m .................................................................................... 141Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 142S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 143Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 143

Örneklem Seçimi ve Ölçüm................................................... 144G‹R‹fi .............................................................................................................. 145ARAfiTIRMA EVREN‹ VE ÖRNEKLEM.......................................................... 145ÖRNEKLEM SEÇ‹M TEKN‹KLER‹.................................................................. 146Olas›l›¤a Dayal› Örneklem Seçim Teknikleri .............................................. 147

Basit Tesadüfi Örneklem Seçimi ............................................................ 148Sistematik Örneklem Seçimi................................................................... 149Tabakal› (Katmanl›) Örneklem Seçimi................................................... 150Küme (Çok Aflamal›) Örneklem Seçimi ............................................... 152

Olas›l›¤a Dayal› Olmayan (Yarg›sal) Örneklem Seçim Teknikleri ............. 154Gelifligüzel Örneklem Seçim Tekni¤i..................................................... 154Kota Örneklem Seçim Tekni¤i ............................................................... 155Amaçsal Örneklem Seçim Tekni¤i ......................................................... 155Kartopu Örneklem Seçim Tekni¤i ......................................................... 156Güdümlü Örneklem Seçim Tekni¤i ....................................................... 157Mekânsal Örneklem Seçim Tekni¤i ....................................................... 157Ayk›r› Durum Örneklem Seçim Tekni¤i ................................................ 158

ÖRNEKLEM BÜYÜKLÜ⁄ÜNÜ BEL‹RLEME ................................................. 158ÖLÇÜM VE ÖLÇÜM HATALARI .................................................................. 161Ölçme Düzeyleri .......................................................................................... 162Ölçüm Hatalar› .............................................................................................. 165GÜVEN‹RL‹K VE GEÇERL‹K......................................................................... 165

Nicel Araflt›rmalarda Güvenirlik ve Geçerlik......................................... 166Güvenirlik ..................................................................................................... 166Güvenirli¤i Yükseltme Yollar› ...................................................................... 169

Geçerlik.................................................................................................... 169

‹ ç indek i ler v

5. ÜN‹TE

Nitel Araflt›rmalarda Güvenirlik ve Geçerlik................................................ 173Özet ............................................................................................................... 177Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 178Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 179S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 180Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 180

Sosyolojik Araflt›rmalarda Veri Çözümlemesi veBulgular›n Yorumlamas›............................................... .......... 182

N‹CEL VER‹ ÇÖZÜMLEME VE YORUMLAMA SÜREC‹ ............................... 183Tek De¤iflkenin Betimlenmesi: Frekans Da¤›l›m›, Merkezi E¤ilim veDe¤iflkenlik (Da¤›l›m) Ölçümleri ve Yorumlanmas›................................... 184‹ki De¤iflkene ‹liflkin Frekans Da¤›l›m›: Çapraz Tablolar veYorumlanmas›................................................................................................ 186‹ki De¤iflken Aras›ndaki ‹liflkinin Varl›¤›n›, Yönünün ve fiiddetiniGösteren ‹statistikler ve Yorumlanmas› ....................................................... 188N‹TEL VER‹ ÇÖZÜMLEME VE YORUMLAMA SÜREC‹ ............................... 192Betimsel Çözümleme .................................................................................... 192

Ba¤lamlar ................................................................................................. 193Niyetler..................................................................................................... 193Süreçler .................................................................................................... 194

Sistematik Çözümleme.................................................................................. 195S›n›fland›rma............................................................................................ 195‹liflkilendirme .......................................................................................... 196

Yorumlama .................................................................................................... 197Nitel Verilerde Kodlama .............................................................................. 198BULGULARIN SUNUMU VE ARAfiTIRMA RAPORUNUN YAZILMASI ....... 202Rapor Yaz›m› Öncesi Dikkate Al›nmas› Gereken Ögeler........................... 202Rapor Yaz›m›: ‹çerik Düzenleme ve Verilerin Sunumu.............................. 204Özet ............................................................................................................... 211Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 212Yaflam›n ‹çinden ........................................................................................... 213Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 214S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 214Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 215

Sözlük ................................................................................... 217

‹ ç indek i lervi

6. ÜN‹TE

ÖnsözSosyolojide geçerli ve güvenilir bilgiye bilimsel araflt›rmalar yoluyla ulafl›l›r, bu

nedenle bilimsel araflt›rmalar›n nas›l yürütüldü¤ünü ö¤renmek, sosyoloji ö¤reni-

minin önemli bir parças›d›r. Bilimsel araflt›rma yapmak, uygun bir araflt›rma prob-

lemi formüle etmekle bafllar, bu probleme uygun yöntem ve tekniklerle olgular›

gözlemlemeyi, veri toplamay›, verileri çözümlemeyi ve bulgular› yorumlayarak bi-

limsel bir dille ifade etmeyi içerir. Sosyolojik problemleri ve sorular› cevaplama-

ya çal›fl›rken hangi yoldan gitmemiz gerekti¤ini, hangi yolun bizi nereye ulaflt›ra-

ca¤›n›, hangi araçlar› kullanmam›z›n amac›m›za daha uygun oldu¤unu bilmemiz

son derece önemlidir.

Sosyolojide Araflt›rma Yöntem ve Teknikleri kitab›, uzaktan ö¤retim ile e¤itim

veren sosyoloji lisans program› ö¤rencilerine sosyolojik yöntem bilgisi kazand›r-

maya yönelik olarak haz›rlanm›flt›r. Kitab›n temel amac› bilim, bilimsel bilgi ve bi-

limsel araflt›rma hakk›nda ö¤rencileri bilgilendirmek ve bilimsel araflt›rman›n afla-

malar›n› aç›klamakt›r. Kitap ayr›ca sosyolojide kullan›lan farkl› yöntemlerin neler

oldu¤una ve bu yöntemler hakk›ndaki tart›flmalara de¤inmekte ve farkl› yöntem-

lerin nas›l uyguland›¤›na dair ö¤rencilere yol gösterici bilgiler sunmaya çal›flmak-

tad›r. Bu çerçevede elinizdeki kitap araflt›rma konusunun seçimi, araflt›rma prob-

leminin oluflturulmas›, araflt›rma amaçlar›n›n ifade edilmesi, uygun yöntem ve tek-

niklerin seçimi, araflt›rma örnekleminin belirlenmesi, verilerin toplanmas›, çözüm-

lenmesi, yorumlanmas› ve raporlanmas› kademeleri üzerinden sosyolojide bilim-

sel bir araflt›rman›n nas›l bafllad›¤›n›, hangi aflamalardan geçti¤ini ve nas›l ifade

edildi¤ini ö¤rencilere aktarmaktad›r.

Kitab›n haz›rlanmas›ndaki emeklerinden ötürü ö¤retim tasar›mc›m›z Doç.Dr.

Tevfik Volkan YÜZER’e ve A.Ö.F. dizgi birimine teflekkür ederim.

Editör

Yrd.Doç.Dr. Temmuz GÖNÇ fiAVRAN

Önsöz vii

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Bilim, bilimsel bilgi ve yöntem kavramlar›n› tan›mlayabilecek,Ayd›nlanma düflüncesinin temel ilkelerini aç›klayabilecek,Do¤a bilimleri ve sosyal bilimler aras›ndaki farkl›l›klar› özetleyebilecek,Toplumsal araflt›rma kavram›n› ve amaçlar›n› tan›mlayabilecek,Toplumsal araflt›rman›n aflamalar›n› aç›klayabileceksiniz.

‹çindekiler

• Bilim• Bilimsel Bilgi• Bilimsel Yöntem• Ayd›nlanma• Bilimsel Devrim• Endüstri Devrimi• Frans›z Devrimi

• Modernite• Modern Toplum• Pozitivizm• Amprisizm• Toplumsal Araflt›rma• Kuram

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNNN

Sosyolojide Araflt›rmaYöntem ve Teknikleri

• FELSEFE VE B‹LG‹ • B‹L‹M, B‹L‹MSEL B‹LG‹ VE YÖNTEM• AYDINLANMA DÜfiÜNCES‹• MODERN‹TE VE MODERN

TOPLUMLAR• SOSYOLOJ‹N‹N B‹L‹M OLARAK

KURULMASI• DO⁄A B‹L‹MLER‹ VE SOSYAL

B‹L‹MLER• TOPLUMSAL ARAfiTIRMA VE

ARAfiTIRMA YÖNTEMLER‹

Bilim, Yöntem veToplumsalAraflt›rma

1SOSYOLOJ‹DE ARAfiTIRMA YÖNTEM VETEKN‹KLER‹

FELSEFE VE B‹LG‹ Bilim, günümüzde en geçerli bilgi kayna¤› olarak görülse de modern bilimin orta-ya ç›k›fl› insanl›¤›n tarihine k›yasla oldukça yeni say›l›r. Bununla birlikte insanlarbinlerce y›ld›r belirli sorulara cevaplar aram›fl, do¤al ve toplumsal çevreleriyle ilgi-li pek çok fleyi merak etmifl, bu konularda bilgi toplam›fl ve bu bilgileri sonraki ne-sillere aktarm›fllard›r. Daha da önemlisi, insanlar elde ettikleri bilgiler ›fl›¤›nda do-¤al ve toplumsal çevrelerini de¤ifltirmifllerdir ki bu, insanlar› di¤er canl› türlerindenay›ran en önemli özelliklerden biridir.

‹nsanlar›n etraflar›nda var olan fleylerle ilgili bilgi toplamalar›nda en önemliyollardan biri flüphesiz felsefedir. Kelime anlam›yla bilgelik sevgisi anlam›na gelenfelsefe (philia ve sophia), insano¤lunun do¤al ve toplumsal varl›klar hakk›nda ge-çerli, güvenilir ve erdemli bilgilere ulaflma arzusunda olmas› demektir. Aristote-les’in belirtti¤i gibi felsefe, var olanlar›n ilk temellerini ve ilkelerini araflt›ran bir bil-gidir. ‹nsano¤lu, felsefe sayesinde içinde bulundu¤u do¤al ve toplumsal dünyay›anlamaya ve varl›klarla ilgili do¤ru bilgilere ulaflmaya çal›fl›r. Bu do¤ru bilgiler in-sanlar›n daha düzenli, bilgili ve erdemli yaflamas›n› sa¤layabilir. Bu felsefi tutum,ahlakilikle iç içedir ve tek bir bireyi ya da grubu de¤il, tüm insanlar› içine alabile-cek bir evrenselli¤i içinde tafl›maktad›r. ‹ster do¤al ister toplumsal dünya olsun,varl›k ile varl›¤›n bilgisi aras›nda birebir iliflkinin mümkün olup olmad›¤› sorunsa-l›, felsefecileri en çok meflgul eden konular›n bafl›nda gelmektedir. Bu aç›dan fel-sefenin en temel konusu varl›k ve bilgi sorunudur. Felsefe, en genifl anlam›yla öz-ne ile nesne aras›ndaki iliflkileri aç›klamaya çal›flan bir faaliyet alan›d›r. Peki, öznenesneyi bilebilir mi? Di¤er bir ifadeyle insan, d›fl dünyay› bilebilir mi? Öznenin nes-neyi bilebilmesinin s›n›rlar› var m›d›r? Özne ile nesne aras›ndaki iliflkinin kurula-bilmesi için iki temel felsefi kavram›n aç›klanmas› gerekmektedir. Bunlar s›ras›ylavarl›k felsefesi ve bilgi felsefesidir (Su¤ur ve Koçak, 2009:3-4).

Varl›k Felsefesi (Ontoloji): Varl›k felsefesi varl›¤› maddesel, zihinsel ve ruh-sal boyutlar›yla çözümlemeye çal›fl›r; varl›¤›n yap›s›n›, özelli¤ini, varl›¤›n özsel vebiçimsel niteli¤ini, varl›k-yokluk problemini ve ruh-madde iliflkisini ele al›r. Ger-çek ve do¤ru bilgilere ulaflmak için varl›¤a iliflkin do¤ru ve tutarl› sorular sorabil-mek çok önemlidir. Acaba varl›k düflüncede var olan m›d›r yoksa düflünceden ba-¤›ms›z olarak gerçek dünyada var olan m›d›r? Varl›¤›n bütünselli¤i ile bütünü olufl-turan parçalar aras›nda ne tür iliflki vard›r? Varl›k deneyimlenen ve alg›lananlar m›-d›r yoksa düflüncede var olan m›d›r? Gerçek varl›k ve ideal varl›k ayr›m› mümkün

Bilim, Yöntem ve ToplumsalAraflt›rma

müdür? Varl›¤›n varl›k olmayanla (metafizik) iliflkisi nedir? Bu aç›dan metafizik vevarl›k problemleri aras›nda ne tür ba¤lant›lar vard›r? Acaba varl›¤›n ana maddesidenen fley var m›d›r ve varsa nedir? Varl›k felsefesi ile bilimin varl›¤a iliflkin yakla-fl›mlar› birçok yönden birbirlerinden farkl›laflmaktad›r. Bilim ve varl›k felsefesi ara-s›ndaki ayr›m her zaman çok net olmam›fl, ancak 18. yüzy›l sonras›nda do¤a bilim-leri ile sosyal bilimlerin büyük bir h›zla geliflmeye bafllamas›yla belirginleflmifltir.Bilim ve varl›k felsefesi aras›ndaki farkl›l›klar› k›saca özetlemek gerekirse ilk ola-rak; bilim varl›¤› gözlem, deney ve test yoluyla çözümleyerek ele al›r; varl›k felse-fesi ise maddi ve zihinsel boyutlar› aç›s›ndan bir bütün olarak inceler. ‹kincisi; bi-lim, varl›¤›n kendisini bir gerçeklik olarak kabul eder, varl›k felsefesi ise gerçekli-¤in kendisinin ne oldu¤u ile yetinmez ve gerçekli¤in mümkün olup olmad›¤› so-rusunu sorar. Üçüncü olarak; bilim, d›fl nesnel gerçekli¤i oldu¤u gibi kabul eder-ken varl›k felsefesi, d›fl nesnel gerçekli¤i sorgular ve varl›¤›n görünen formlar› ilevarl›¤› varl›k yapan özünün ne oldu¤unu irdelemeye çal›fl›r. Dördüncü bir farkl›l›kise bilimin var olan›n›n bilgisine bilimsel araflt›rma yöntem ve tekniklerini kullana-rak ulaflmaya çal›flmas›, varl›k felsefesinin ise varl›¤›n gözlem, deney ve test d›fl›n-da bir gerçekli¤inin olup olmad›¤›n› sorgulamas›d›r. Varl›k felsefesi var olan›n ya-p›s›n›n ve türünün ne oldu¤unu ve varl›¤›n ne anlama geldi¤ini irdeler, yani varl›kfelsefesinin kapsam› bilimden çok daha genifltir. Beflinci olarak bilim, bütününparçalar›yla ilgilenirken varl›k felsefesi, kendisini bütünün parçalar›yla s›n›rlamaz,parçalar kadar bütünün kendisini de konu edinir. Son olarak bilim, bir problemçözme yöntemidir; varl›k felsefesi ise çözülmüfl olan ve bilinen bilgiler üzerine so-ru sormaya devam eder. Varl›k felsefesi, bilimin yapt›¤› çözümlemeleri ve varl›¤ailiflkin öne sürdü¤ü bilgileri yeterli görmez (Su¤ur ve Koçak, 2009:4).

Bilgi Felsefesi (Epistemoloji): Bilgi felsefesi bilgiyi, bilen özne ile nesne ara-s›ndaki iliflkinin nas›l kuruldu¤unu, bilginin kayna¤›n›, do¤rulu¤unu, s›n›rlar›n›, ni-teli¤ini ve özelli¤ini inceleyen, “neyi bilebiliriz”, “nas›l bilebiliriz” ve “hangi yol veyöntemlerle biliriz” sorular›n› çözümlemeye çal›flan bir felsefedir (Arslan, 2005:20;Çüçen, 1999:67). Bilgi felsefesi, bilgimizin kayna¤›n›n ne oldu¤u sorusunu sorarak,nesnenin bilgisine ne ölçüde ulaflabilece¤imizi belirlemeye çal›fl›r. Bilgi felsefesi-nin konusu bilen ile bilinen aras›ndaki iliflkidir, bu nedenle bilgi felsefesi “bilgimi-zin kayna¤› ak›l m› yoksa duyular›m›z m›d›r?”, “Duyular›m›z ve alg›lar›m›z bize d›flnesnel gerçekli¤i aynen oldu¤u gibi yans›tabilir mi?”, “Bilgi deneyle mi s›n›rl›d›r?”,“Deney ötesi bir bilgi mümkün müdür?”, “Bilgi ak›lla m› s›n›rl›d›r?”, “Ak›ldan ba-¤›ms›z bir d›fl nesnel gerçeklik var m›d›r?”, “Ak›ldan ba¤›ms›z d›fl nesnel gerçekli¤ibilebilir miyiz?” gibi sorular sorar. Bu gibi sorulara cevap aramak ya da özne ilenesne iliflkisini anlayabilmek için üç temel kavram›, ‘gerçek’, ‘do¤ru’ ve ‘bilgi’ kav-ramlar›n› aç›kl›¤a kavuflturmam›z gerekmektedir. Bu kavramlar› k›saca aç›klamayaçal›flal›m (Su¤ur ve Koçak, 2009:5):

Gerçek: Gerçek, insan bilincinin d›fl›nda ve ondan ba¤›ms›z olarak var olan so-mut ve nesnel varl›klar›n tümüdür. Gerçeklik, biz onu bilincimizle kavrasak da kav-ramasak da var oland›r. Gerçekli¤in iki temel yönü vard›r. Bunlardan birincisi d›fl-sall›k, di¤eri ise somutluktur. D›flsall›k, nesnelerin öznenin alg›s›ndan ba¤›ms›z ola-rak var olmas› durumu, somutluk ise nesnel gerçekli¤in belli bir mekân ve zaman-da gözlemlenebilir, test edilebilir ve nicelik olarak ölçülebilir olma hâlidir.

Do¤ru: Do¤ru, herhangi bir bilgiye iliflkin de¤er yüklü bir tan›mlamad›r. Do¤-ru soyuttur ve zihinsel bir kavray›fla dayal›d›r çünkü do¤ru kavram› zihinsel bir ge-nellemenin, soyutlaman›n, s›n›flaman›n ve çözümlemenin bir sonucu olarak orta-ya ç›kar. Do¤ruluk, öznenin nesneye uygun, tutarl› ve mant›ksal bir ç›kar›m›d›r.

4 Sosyolo j ide Araflt › rma Yöntem ve Teknik ler i

Di¤er bir ifadeyle do¤ruluk, düflüncenin nesneyle uyuflmas› durumudur. Bu aç›-dan bak›ld›¤›nda, do¤ruluk bir de¤erdir ve öznenin gerçeklik hakk›nda ileri sürdü-¤ü yarg›n›n yanl›fl ya da do¤ru olma de¤eridir denilebilir (Çüçen, 2001:37).

Bilgi: Bilgi, öznenin nesneye iliflkin, nesneye ve gerçekli¤e uygun bir bilgi ol-ma iddias›nda olan bir ç›kar›m›d›r. Di¤er bir ifadeyle bilgi, öznenin nesneyi bilme,tan›ma ve çözümlemesi sonucu ortaya ç›kan bir üründür. Bir bilgi, nesnesini nekadar do¤ru kavrarsa gerçe¤e o kadar yak›nd›r ama nesnenin mutlak anlamda heryönüyle kavranmas› mümkün de¤ildir. Bu nedenle bilgi, bilimsel olsun veya olma-s›n, nesneyi kavramas› s›n›rl› oldu¤u için eksiktir. Nesnelerin her bir kavray›fl›, nes-nenin do¤ru bilgisine bizi biraz daha yak›nlaflt›rsa da bu durum mutlak anlamdanesnenin bilgisine sahip oldu¤umuz anlam›na gelmez.

Bilginin tek türü bilimsel bilgi de¤ildir. Gündelik bilgi, dinsel bilgi, sanatsal bil-gi, felsefi bilgi, siyasal bilgi, hukuksal bilgi, teknik bilgi, ideolojik bilgi gibi farkl›bilgi türlerinden bahsedilebilir. Örne¤in gündelik bilgi, gündelik yaflamdaki dene-yimlerden edinilen, yaflam›m›zdaki baz› pratik gereksinimlerimizi karfl›layan, sos-yal ve kültürel aç›dan benimseyip sorgulamadan do¤ru olarak kabul etti¤imiz bil-gi türüdür. Örne¤in misafirperverlik, küçükleri sevmek büyükleri saymak, a¤›tyakmak ve benzeri konulardaki gündelik bilgilerimizi toplumdan sorgulamadanal›r ve kabulleniriz. Bu tür bilginin do¤rulu¤u veya geçerlili¤i ile ilgili herhangi birnesnel ölçüt yoktur; bu yüzden gündelik bilgi de¤iflkendir, genellikle de¤er yüklü-dür, toplumdan topluma ve tarihsel olarak dönemden döneme de¤iflebilir. Di¤ertaraftan dinsel bilgi, kayna¤›n› ilahi inanç sistemlerinden, bu inanç sistemlerininba¤l› bulundu¤u ö¤retilerden ve kutsal kitap metinlerinden alan bu bilgi türü, bi-limsel bir flekilde kan›tlanmas›na ve do¤rulanmas›na gerek duyulmadan kabul edi-len ve inan›lan bir bilgi türüdür. Bu bilgi türü, belli bir kutsal inanca dayand›¤› vekayna¤›n› tanr›dan ald›¤› için mutlak ve ba¤lay›c›d›r (Çüçen, 2005:19). ‹nsanlar,inand›klar› dinsel bilgiler çerçevesinde ibadet edebilirler, belli ahlaki normlara sa-hip olabilirler ve varl›¤›n her türlü bilgisini tanr›sal bir nedene ba¤layabilirler. Sa-nat bilgisi ise insan›n yarat›c›l›¤›n›n ve hayal gücünün bir ürünü olarak ortaya ç›-kan ve insanlar üzerinde be¤eni, haz alma, hofllanma ve güzel bulma duygu ve dü-flüncesini ortaya ç›karan bir bilgi türüdür. ‹nsanlar bu bilgi sayesinde olaylar venesneler karfl›s›ndaki duygular›n› ve yarat›c›l›¤›n› estetik olarak göze ve kula¤a hoflgelecek flekilde ifade ederler. Felsefi bilgi, varl›¤a iliflkin soyut bir bilgi türüdür vebilginin kayna¤›n›, do¤rulu¤unu ve s›n›rl›l›klar›n› öznel ve nesnel boyutlar›yla tu-tarl› bir flekilde sorgulayan ve varl›¤›n bilgisine nas›l ulafl›laca¤›na iliflkin sistemlibir bak›fl aç›s›n› gelifltiren bir kavramlar kümesi olarak görülebilir. Felsefi bilgi var-l›k ile bilgi aras›nda birebir iliflkinin kurulup kurulamayaca¤›n›n imkânlar›n› sürek-li olarak sorgular, varl›¤›n bilgisinin de¤erini, do¤rulu¤unu, geçerlili¤ini, ölçütleri-nin neler oldu¤unu tutarl› bir flekilde ortaya koymaya çal›flan bir sorular kümesi-dir. Son olarak bir bilgi türü olarak bilimsel bilgiye de¤inelim. Bilimsel bilgiyi di-¤er bilgi türlerinden ay›ran özellik, bilimsel araflt›rma yöntem ve teknikleri kullan›-larak elde edilmesidir. Bu bilgi türü, bilim insanlar› taraf›ndan gözlem, deney vetest yoluyla oldu¤u kadar anlama, çözümleme ve yorumlama ile de elde edilir. Bi-lim ile felsefe aras›nda çok yak›n bir iliflki bulunmaktad›r. Bilimsel bilgi, esas itiba-r›yla fiziksel ve sosyal dünyan›n gerçek bilgisine ulafl›labilece¤i ve herkes taraf›n-dan geçerli olarak kabul edilebilen aç›k-seçik, çözümlenebilen bilgilere ulafl›labi-lece¤i anlay›fl›na dayan›r. Bu aç›dan, bilim belirli sorulara belli yan›tlar bulamad›-¤›nda felsefeyi takip eder ve varl›¤a iliflkin bir dizi sorular sorar. Bu nedenle felse-fe, bilimin her zaman bir ad›m önündedir. Ancak felsefe de bilimsel geliflmeleri ya-

51. Ünite - Bi l im, Yöntem ve Toplumsal Araflt › rma

k›ndan takip eder ve ona yol göstermeye çal›fl›r. K›saca belirtmek gerekirse “felse-fesiz bir bilim kör, bilimsiz bir felsefe ise bofl bir u¤raflt›r” (Su¤ur ve Koçak, 2009:6).

B‹L‹M, B‹L‹MSEL B‹LG‹ VE YÖNTEM“Bilim nedir?” sorusuna yönelik olarak bilim, birçok farkl› flekilde tan›mlanabil-mektedir. Baz› bilim tan›mlamalar›n› flu flekilde s›ralamak mümkündür:

• Bilim, do¤al ve toplumsal dünyay› aç›klayan geçerli ve güvenilir bilgiler bü-tünüdür.

• Bilim, do¤al ve toplumsal olgu ve olaylar hakk›nda bilimsel yöntemlerle el-de edilen tutarl› ve düzenli bilgilerdir.

• Bilim, bilimsel araflt›rma yöntem ve teknikleri kullan›larak do¤al ve toplum-sal dünya hakk›nda elde edilen genel geçerli bilgilerdir.

• Bilim, olgu ve olaylar aras›ndaki iliflkileri belli bir kuramsal yaklafl›m çerçe-vesinde aç›klayan mant›kl› ve tutarl› bilgilerdir.

Bu tan›mlar do¤rultusunda bilim, genel anlamda insano¤lunun do¤al ve top-lumsal gerçe¤i aray›fl faaliyeti olarak ifade edilebilmektedir. Do¤al ve toplumsalgerçekli¤in bilgisine ulaflmak amac›yla yap›lan bilimsel araflt›rmalar, kuramsal veyöntemsel boyutlar› içermektedir. Bu anlamda bilimsel bilgi, belli bir kuramsalyaklafl›ma uygun araflt›rma yöntem ve tekniklerinin kullan›lmas›yla elde edilmek-tedir. Bununla birlikte, geçerli ve güvenilir bilimsel bilginin elde edilme sürecindebilimsel araflt›rman›n aflamalar›na uygun bir yol izlenmesi gerekmektedir.

Bilimsel bilgi, do¤al ve toplumsal dünyan›n sistematik bir flekilde incelenmesisonucunda elde edilen bir bilgi türüdür. Bilimsel bilgiye, bilimsel araflt›rma yöntemve teknikleri kullan›larak ulafl›lmaktad›r. Bilimsel bilgi, bilim insanlar› taraf›ndangözlem, deney ve test etme yoluyla elde edilmesinin yan› s›ra anlama, çözümlemeve yorumlamayla da elde edilmektedir.

Bilimsel araflt›rman›n aflamalar›na ba¤l› kal›narak elde edilen bilimsel bilgininbaz› özellikleri bulunmaktad›r. Bilimsel bilgi olgusal ve mant›ksald›r. Bunun yan›s›ra nesnel olma özelli¤ine de sahiptir. Bilimsel bilgi, araflt›rmac›n›n her türlü ön-yarg›, kiflisel be¤eni, öznel tutum ve de¤er yarg›lar›ndan mümkün oldu¤unca ar›n-d›r›lm›fl bir bilgi türü olarak ifade edilmektedir. Her ne kadar araflt›rmac›lar›n, ken-di öznel de¤er yarg›lar›ndan tamam›yla ar›nmas› mümkün olmasa da araflt›rmadaelde edilen verilerin aç›klanmas›, çözümlenmesi ve yorumlanmas› sürecinde nes-nel olma çabas› gösterilmelidir. Bilimsel bilginin aç›k ve net olmas› son dereceönemlidir. Bu özelli¤i, kavram kargaflas›n›n önlenmesini sa¤lamaktad›r. Bilimselbilginin di¤er özellikleri aras›nda akla ve mant›¤a uygun bir bilgi olmas›na ba¤l›olarak kendi içinde düzenli, sistemli ve tutarl› olmas› yer almaktad›r. Bilimsel bil-gi, ayn› zamanda genellenebilir olma niteli¤ini de tafl›maktad›r. Araflt›rma yöntemve teknikleriyle elde edilen bilimsel bilgi, geçerli ve güvenilirdir. Bilimsel bilgininbir baflka niteli¤i ise elefltirel olmas›d›r.

Bilimsel araflt›rmalarda kullan›lan yöntem, genel anlamda geçerli ve güvenilirbilimsel bilgiye ulaflmak için izlenmesi gereken yolu ifade etmektedir. Baflka birdeyiflle, bilimsel bilgiye hangi kuramsal bak›fl aç›s› ile ulafl›laca¤›n›, do¤al ve top-lumsal olgu ve olaylar›n nas›l ele al›naca¤›n› ve elde edilen verilerin nas›l çözüm-lenece¤ini ve yorumlanaca¤›n› belirleyen bilimsel kurallar bütünü yöntem olaraktan›mlanmaktad›r (Neuman, 2007). Yöntem, bilimsel bilginin elde edilme sürecin-de, araflt›rmac›lara araflt›rman›n nas›l yap›lmas› gerekti¤ini sistematik bir biçimdesunan bir yol haritas› olarak ele al›nabilir. Do¤a bilimleri ile sosyal bilimlerin kul-land›¤› yöntemler aras›nda baz› benzerlikler ve farkl›l›klar bulunmaktad›r.


Sosyal bilimlerde, farkl› yöntemlerin kullan›lmas› bak›m›ndan birbirlerinden ay-r›lan sosyal bilim anlay›fllar› geliflmifltir. Farkl› kuramsal yaklafl›mlar çerçevesindegeliflen pozitivist, yorumlay›c› ve elefltirel sosyal bilim anlay›fllar›, gözlemleme, ölç-me ve anlama yollar› bak›m›ndan farkl›l›k göstermektedirler (Neuman, 2007: 120).Baflka bir ifadeyle bu yaklafl›mlar, toplumsal gerçekli¤in tan›mlanmas›ndaki temelvarsay›mlar› ve onun bilgisine ulaflma yolunda temel araflt›rma ve sorgulama yö-netmeleri aç›s›ndan birbirlerinden ayr›lmaktad›r.

Sosyal bilim anlay›fllar› konusunda, kitab›n›z›n ikinci ünitesinde daha ayr›nt›l› bilgiye ula-flabilirsiniz.

Bilimin, bilimsel bilgi ve yöntemin geliflmesinin tarihsel kökenleri önceki yüz-y›llara uzanmaktad›r. Bu dönemde gerçekleflen Bilimsel Devrim, bilimsel bilgi veyöntem anlay›fl›n›n oluflmas›n› sa¤lam›flt›r. Bu anlamda 18. yüzy›lda Bat› Avrupa’daortaya ç›kan Ayd›nlanma düflüncesi, akla ve bilgiye dayal› düflünce sistemini gelifl-tirmifltir.

AYDINLANMA DÜfiÜNCES‹Ayd›nlanma, 17. ve 18. yüzy›lda Bat› Avrupa’da geliflen, birbirine ba¤l› felsefi, bi-limsel ve toplumsal alanlarda oluflan düflünce hareketidir. ‹nsanl›k tarihinde önem-li bir dönem olan Ayd›nlanma’n›n co¤rafi merkezi Fransa olmufltur. Bununla bir-likte, baflta Almanya ve ‹ngiltere olmak üzere Avrupa devletlerinin birço¤unda Ay-d›nlanma düflüncesi do¤rultusunda geliflmeler görülmüfltür.

Ayd›nlanma düflüncesinin 18. yüzy›lda ortaya ç›kmas›n›n nedenleri nelerdir?

Ayd›nlanma, felsefi bir hareketi ve bu hareketin sonuçlar›yla belirginlik kaza-nan toplumsal ve siyasal bir süreci ifade etmektedir. Bu anlamda, Ayd›nlanma hembir düflünce hem de bir süreç olarak görülmektedir (Çi¤dem, 1997: 13).

Ayd›nlanma düflüncesi, insanl›¤›n yaflad›¤› bütün sefaletin kayna¤›n› cehaletinözellikle de bat›l inançlar›n oluflturdu¤unu ifade eden ö¤retileri içermektedir. Ce-haletin ve bat›l inanc›n ana kaynaklar› olarak gösterilen din, otoriter yönetim, gö-renekler, çiftçi ve köylülerin basit bak›fl aç›lar›, gelenekler ve efsaneler, ayn› za-manda geleneksel toplumlar›n bafll›ca dayanaklar›n› meydana getirmektedir (Hol-linger, 2005: 11). Bu anlay›fl do¤rultusunda Ayd›nlanma düflüncesi, genel anlamdaHristiyanl›¤›n hâkimiyetindeki geleneksel dünya görüflünde kökleflmifl olan anlay›-fla karfl› gelerek, insan, toplum ve do¤a hakk›nda yeni bir düflünce çerçevesininyarat›lmas›n› ifade etmektedir (Hamilton, 1996: 23). Dünyay› anlama yolu olarakbat›l inanç ve do¤aüstü inanc›n› reddeden Ayd›nlanma düflüncesi, do¤an›n sadecenesnel ve tarafs›z bir yol olan bilim arac›l›¤›yla anlafl›labilece¤ini savunmufltur. Bil-gi ise sadece ak›l ve rasyonaliteden (ak›lsall›ktan) gelmektedir (Haralambos veHolborn, 1995: 643). Bu anlay›fl temelinde Ayd›nlanma düflüncesi, cehaletin orta-dan kald›r›lmas›n›n ve insanlar›n durumunun iyileflmesinin ancak bilgi, ak›l ve bi-lim yoluyla gerçekleflebilece¤ini ileri sürmüfl ve bilimsel bilginin s›n›rs›z insani iler-lemenin yolunu açaca¤›n› savunmufltur.

Bu ba¤lamda Ayd›nlanma hareketinin amac›, ‘kötü’ ve ‘kölelefltirici’ oldu¤unainan›lan mit, ön yarg› ve hurafenin ve dolay›s›yla bunlar› üreten dinin temsil etti¤itoplumsal düzenden insanlar› kurtararak, ‘iyi’ ve ‘özgürlefltirici’ oldu¤u kabul edi-len ‘akl›n düzeni’ne sokmakt›r (Çi¤dem, 1997: 14).


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE SIRA S ‹ZDE

AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P

T E L E V ‹ Z Y O N

K ‹ T A P


‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E T

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Ak›l kavram›, Ayd›nlanma yüzy›l› olan 18. yüzy›l› ay›rt edici k›lan en önemli un-surlar›ndan biri olmufltur. Rasyonalist (ak›lc›) düflünce, Ayd›nlanma’n›n gelenekseltoplum düzenini oluflturan dinî otoriteyi sorgulamas›n› sa¤lam›flt›r. Bu nedenle,Ayd›nlanma dönemi ayn› zamanda Ak›l Ça¤› olarak da bilinmektedir.

Rasyonalist düflüncenin özellikleri, karfl› oldu¤u görüfller ve savundu¤u fikirlerolarak iki grup halinde aç›klanabilir. Öncelikle rasyonalist düflünce:

• Toplumsal hayat› etkileyen gelene¤in otoritesini sorgulam›flt›r.• Geleneksel dinsel sistemlerin oluflturdu¤u kurumlar arac›l›¤›yla, toplum

üzerinde etkili k›l›nan kadercili¤e karfl› gelmifltir.• Geleneksel otoritenin oluflturdu¤u, özellikle despotizm, özel mülkiyet ve

toplumsal hiyerarflinin gerçekleri temsil etti¤i yönünde benimsenen inancakarfl› ç›km›flt›r (Outhwaite, 2006: 199-200).

Bu anlamda, rasyonalist düflünce, reddedilen geleneksel otorite ve oluflturdu¤ukurumlara karfl› yeni bir düflünce biçimi gelifltirmifltir:

• Rasyonalist düflünce, toplumsal düzen fikrinin, metafizik sisteme göre de¤il,akla ve gözlem ile üretilen verilere dayanan bir süreç içinde aç›klanabilece-¤ini savunmufltur.

• Do¤a kavram›, bütün bu kavrama dayanan do¤an›n düzeni, do¤a kanunlar›ve insan do¤as› ile birlikte rasyonalist düflüncenin temel kavram› olmufltur.

• Do¤a kavram›n› temel alan Ayd›nlanma düflüncesi, bireyi, toplumsal hayatakat›lmakla birlikte do¤an›n düzenine ait olarak kabul etmifltir.

• Rasyonalist düflünce ilerleme kavram›n›, yol gösteren düflüncelerden biriolarak ele alm›flt›r (Outhwaite, 2006: 199-200).

Ayd›nlanma, toplumsal düflünce tarihinde önemli bir dönemi iflaret etmektedir.Ayd›nlanma düflünürleri, ifade ve düflünce özgürlü¤ü, dinin elefltirisi, ak›l ve bili-min de¤eri, bireyin önemi ve toplumsal ilerleme fikirlerini gelifltirmifllerdir.

Ayd›nlanma döneminin en belirgin özelli¤i, yeni fikirlerin gelifltirilmesinde, bü-yük ölçüde yazarlar›n etkisinin olmas›d›r. Ayd›nlanma döneminin düflünürleri bualanda, romanlar, oyunlar, kitaplar, broflürler ve makalelerden oluflan büyük birkoleksiyon üretmifllerdir (Hamilton, 1996: 29).

Ayd›nlanma Düflünürleri18. yüzy›l›n ortalar›nda Ayd›nlanma düflünürleri aras›nda, Baron de Montesquieu(1689-1755), Voltaire (1694-1788) David Hume (1711-1776), Adam Ferguson (1723-1816) ve J.J. Rousseau (1712-1778), önemli isimler olmufllard›r.

Montesquieu, toplum yap›s› ve politik sistemler aras›ndaki iliflkiyi incelemifl,yönetim biçimleri ile ilgilenmifltir. Ayr›ca toplumu, çeflitli unsurlar›n yaln›zca bü-tünde anlam buldu¤u bir sistem olarak tan›mlam›flt›r. Bu sistemi oluflturan temelunsurlar iklim ve co¤rafyad›r. Bu unsurlar›n, toplumsal yaflam üzerindeki etkileri-ni aç›klayarak, “co¤rafi determinizmin temsilcisi” (Swzacki, 1979: 60) olarak tan›n-m›flt›r. Bunun yan›nda, toplumsal yap›y› etkileyen din ve ahlak gibi di¤er ögelerinde bulundu¤unu belirtmifltir. Montesquieu’nun yöntemi, gözleme ve olgular›n kar-fl›laflt›r›lmas›na dayanmaktad›r. Toplumu, yap›sal bir bütün olarak ele alm›fl ve ay-r›nt›l› bir tarihsel analiz ile kapsaml› ve sistematik bir yaklafl›m gelifltirmifltir (Swin-gewood, 1998: 28-32).

Montesquieu’nun Kanunlar›n Ruhu Üzerine (2004, Çeviren F.Baldafl, Seç Yay›nlar›) adl›kitab›, onun önemli eserlerinden biridir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T


AMAÇLARIMIZAMAÇLARIMIZ N NK ‹ T A P K ‹ T A P

T

Voltaire, bilim, düflünce özgürlü¤ü ve adalet konular›nda yaz›lar yazm›flt›r. Ay-n› zamanda, Ayd›nlanmay› niteleyen elefltirel rasyonalizm (elefltirel ak›lc›l›k) ve se-külarizm hakk›nda çal›flmalar yapm›flt›r. Elefltirel rasyonalizm; akl›n, ilerleme, öz-gürleflme ve geliflme ile ilgili toplumsal, politik ve ekonomik konulara uygulanma-s›n› bir arada içeren düflünce biçimidir. Voltaire’in, Ayd›nlanma düflüncesi ile bir-likte geliflen bilim konusundaki çal›flmalar›, ak›l ve bilginin uygulanmas› arac›l›¤›y-la, toplumlar›n nas›l ilerleyece¤i konusunda aç›klamalar ve yeni fikirler içermekte-dir (Hamilton, 1996: 38-39).

Ayd›nlanma düflüncesi ile birlikte, insan do¤as› yeniden tan›mlanm›flt›r. Hume,psikoloji ve sosyoloji alanlar›nda, modern ampirik araflt›rmalar›n konusu olan in-san do¤as›n›n kuram›n› oluflturmufltur. ‹nsan do¤as›n›n, toplum içinde oluflturdu-¤u toplumsall›k biçimleri ile ilgilenmifltir. ‹nsan›n eylemini, sürekli baflkalar›n›n ey-lemine yönelik olmas› sebebiyle ‘toplumsal’ özellikli olarak tan›mlam›flt›r. Ayr›ca,güç ile r›za aras›nda ifllevsel bir denge bulundu¤unu belirtmifl, bu nedenle mülki-yet ve gücün yak›n bir iliflki içinde oldu¤unu ileri sürmüfltür (Hamilton, 1996: 18;Swingwood, 1998: 35-36).

Hume, Ferguson’un çal›flmalar›nda büyük ölçüde etkili olmufltur. Ferguson,toplumsal tabakalaflman›n iflbölümü ile iliflkisi ve eme¤in yabanc›laflmas› konula-r›nda çal›flmalar yapm›flt›r. Ekonomik bir kurum olarak kabul edilen iflbölümünün,ayn› zamanda toplumsal oldu¤unu belirtmifltir. Ferguson’a göre, iflbölümü bütünbir süreçtir. Uzmanlaflma, bütünün ortadan kalkmas›na yol açar. ‹flin daha küçükparçalara bölünmesiyle insanlar›n daha çok çal›flmalar› sonucunda düflünmeye vearaflt›rmaya ay›racaklar› zaman azalmaktad›r. Bu ba¤lamda, Ferguson, sanayiyedayal› geliflimin, insan için bir ilerleme kayna¤› oldu¤unu kabul etmekle birlikte,yabanc›laflmaya neden oldu¤unu da vurgulam›flt›r (Swingwood, 1998: 39-41).

Rousseau, mülkiyetin yükseliflinin iflbölümü, eflitsizlik ve toplumsal çat›flmay-la iliflkisini çözümlemifltir. Toplumu, bireysel ç›karlar›n ortak ve genel bir iradedeözümsendi¤i, organik bir bütün olarak ele alm›flt›r. Bireyin, do¤an›n de¤il toplu-mun bir ürünü oldu¤unu ve dolay›s›yla insan›n davran›fllar›n›n toplumsal köken-li oldu¤unu belirtmifltir. Rousseau’ya göre insan, kendini tan›mlayaca¤› bir toplu-luk aray›fl› içindedir. Toplulukta insan, kendi ç›karlar›ndan önce, ortak bir ç›kararac›l›¤›yla bir arada bulunmaktad›rlar. Bu ba¤lamda, toplum, bir sözleflmeninürünüdür. Rousseau’nun “toplumsal sözleflme” kavram›, toplumun kendisini olufl-turan bireylerin iradelerinden daha büyük olan bir ahlâki ve kolektif düzen yara-tan bir birleflme eylemini ifade etmektedir (Szacki, 1979: 62-64; Swingewood,1998: 33-34).

Toplumsal sözleflme konusunda J.J. Rousseau’nun Toplumsal Sözleflme (2004, Çeviren T.Yal›m, Devin Yay›nevi) adl› kitab›nda daha fazla bilgiye ulaflabilirsiniz.

18. yüzy›l Bat› Avrupa’s›nda Ayd›nlanma düflünürleri, do¤a, insan ve toplumhakk›nda yeni bir düflünce sistemi oluflturmufl ve ak›l ile bilimin de¤eri, dinin elefl-tirisi, ifade ve düflünce özgürlü¤ü, bireyin önemi ve toplumsal ilerleme fikirlerinigelifltirerek Ayd›nlanma düflüncesinin temel ilkeleri üzerinde uzlaflm›fllard›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Ayd›nlanma Düflüncesinin Temel ‹lkeleriAyd›nlanma’n›n içerdi¤i do¤a ve toplum hakk›nda bir düflünce biçimi sa¤layan bir-birleriyle iliflkili de¤erler ve düflünceler, Ayd›nlanma’n›n paradigmas›n› olufltur-maktad›r.

Paradigma konusu ile ilgili olarak Thomas Kuhn’un Bilimsel Devrimlerin Yap›s› (2006,Çeviren N. Kuyafl, K›rm›z› Yay›nc›l›k) adl› kitab›nda daha fazla bilgiye ulaflabilirsiniz.

Bu ba¤lamda, Ayd›nlanma düflüncesini oluflturan ay›rt edici unsurlar bulun-maktad›r. Bütün Ayd›nlanma düflünürlerinin (‘Les Philosophes’) uzlaflt›¤› Ayd›nlan-ma düflüncesinin temel ilkeleri flunlard›r:

1. Ak›l: Akl›n önceli¤i ve üstünlü¤ü ile bilgi elde etmenin yolu olarak rasyo-nalite (ak›lsall›k) vurgulanmaktad›r. Rasyonalist düflünürler, dinî otoriteyisorgulayarak, gerçek bilginin kayna¤›n›n vahiy de¤il, ak›l oldu¤unu savun-mufllard›r.

2. Ampirisizm: Do¤a ve toplumsal dünya hakk›ndaki bütün bilgi ve düflün-cenin ampirik gerçeklere, baflka bir deyiflle, bütün insanlar›n duyu organla-r› arac›l›¤›yla kavrayabildi¤i fleylere dayal› oldu¤u fikridir. Ampirist anlay›fl,bilgi elde etmenin tek yolunun ampirik yöntem, di¤er bir deyiflle, deney vegözlem oldu¤unu iddia etmektedir. Bu anlay›fl, bütün bilgilerin bu yolla ka-zan›ld›¤›n› ve do¤ufltan bilgi olmad›¤›n› savunmaktad›r.

3. Bilim: Önermelerin, deney, gözlem ve ak›l taraf›ndan sistematik bir flekildes›nanmas›d›r. Bilim, gözlem ve deneye dayanan güvenilir veriler yaratmas›nedeniyle, Ayd›nlanma düflünürleri için bilginin en üst biçimi olarak kabuledilmifltir. Ampirik yönteme dayal› olarak elde edilen bilimsel bilgi, bütüninsanl›¤›n bilgisini gelifltirmek için temel olarak al›nm›flt›r.

4. Evrensellik: Ak›l ve bilimin her duruma uygulanabilmesi ve ilkelerinin herdurumda geçerli olmas›d›r. Özellikle bilim, istisnas›z bütün evreni yönetengenel yasalar üretmektedir.

5. ‹lerleme: Bilgi birikimi ve insan›n çevresindeki do¤adan maddi zenginlik-ler elde etmesine yard›mc› olacak araçlar›n, di¤er bir deyiflle, teknolojiningeliflmesiyle mümkün olan bir süreci iflaret etmektedir (Çi¤dem, 1997: 45).Ayd›nlanman›n ilerleme düflüncesi, insan›n do¤al ve toplumsal yaflam ko-flullar›n›n, ak›l ve bilimin kullan›lmas› ile geliflebilece¤i ve her ileri aflaman›niyi ve güzel olaca¤› fikrini içermektedir.

6. Bireycilik: Ayd›nlanma düflüncesinde bireyin bütün bilgi ve eylemin bafl-lang›ç noktas› olarak kabul edilmesidir. Bu ba¤lamda toplum, çok say›da bi-reylerin düflünce ve eyleminin ürünü olarak tan›mlanmaktad›r. Birey, poli-tik ve toplumsal bir özne olarak var olmaktad›r ve kendi özgürlünün bilin-cindedir.

7. Hoflgörü: Farkl› dinî veya ahlaki inançlara, ›rka veya uygarl›¤a sahip olaninsanlar›n, fark gözetmeksizin ayn› olarak görülmesidir.

8. Özgürlük: Toplumsal etkileflim, cinsellik ve mülkiyet sahipli¤i, inanç, ileti-flim ve ticaret alanlar›nda, feodal ve geleneksel s›n›rlara karfl› gelerek, dü-flünce ve ifade özgürlü¤ünün savunulmas›d›r.

9. ‹nsan Do¤as›n›n Ayn›l›¤›: ‹nsan do¤as›n›n temel niteliklerinin daima veher yerde ayn› oldu¤u inanc›n› içeren eflitlik ilkesidir.

10. Sekülarizm: Ayd›nlanma döneminde, dinî düflünce, dinsel pratikler ve ku-rumlar, toplumsal önemini kaybetmifltir. Sekülarizm, Ayd›nlanma’n›n gele-


Sosyolojik olarak paradigmakavram›, Thomas Khun’unbilimsel de¤iflimin do¤as›üzerine yapt›¤› çal›flmasonucunda ortaya ç›km›flt›r.Paradigma, dünya hakk›ndadüflünce biçimimiziflekillendiren inançlar,ilkeler, de¤erler, yöntemlerve varsay›mlardan oluflanbir yap›d›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



neksel ve dinî otorite karfl›s›nda, dinî aç›dan do¤ru kabul edilen ve onaylan-m›fl bilgiye karfl›, ba¤›ms›z ve laik bilgi ihtiyac›n› vurgulamas›d›r (Hamilton,1996: 21-22).

Ayd›nlanman›n temel ilkelerini oluflturan bu yeni fikirler, yaz›, bas›m, resim,müzik, heykel ve mimari gibi sanat alanlar›nda birçok kültürel yarat›c›l›¤› etkile-mifltir. Ayd›nlanma, ayn› zamanda t›bbi, bilimsel ve teknolojik alanlarda da yeni-likleri içermektedir. Bu ba¤lamda, Ayd›nlanma düflüncesi, insan hayat›n› geliflti-ren toplumsal sürecin bir parças› olarak kabul edilmifltir. Toplumsal düflünce ta-rihinin önemli bir dönemini ifade eden Ayd›nlanma’da gelifltirilen temel fikirler,Ayd›nlanma düflünürleri taraf›ndan Ansiklopedi (‘Encyclopedie’) adl› çal›flmadaaç›klanm›flt›r.

Ansiklopedi (‘Encyclopedie’), Ayd›nlanman›n temel ilkelerinin ortaya konuldu¤umetinleri içeren, büyük bir yay›n giriflimi olarak tan›mlanmaktad›r. Ayd›nlanma dö-neminin önemli bir göstergesi olan Ansiklopedi, Avrupa’da yayg›nl›k kazanm›flt›r.

Ansiklopedi, E. Chambers’›n 1728 y›l›nda yay›mlanan iki ciltlik Cyclopedia’s›n›n Frans›z-caya çevrilmesi düflüncesinden do¤mufltur. 1751 y›l›ndan itibaren yay›mlanmaya bafllayanAnsiklopedi’nin ilk tam yay›m› 1780 y›l›nda 35 cilde ulaflm›flt›r.

Ansiklopedi, Ayd›nlanma düflünürleri Diderot ve d’Alembert’in katk›lar›yla olu-flan bir proje olarak tan›nmaktad›r. Her ikisi de din ve tanr› düflüncesini elefltirenyaz›lar yazm›flt›r.

Ansiklopedi’nin oluflumu, entelektüel kayg›lar›n yan›s›ra politik ve dinselbask›lar nedeniyle stratejik kayg›lar› da içermektedir. Ansiklopedi’de yay›mlanankonular, genel anlamda halk› ayd›nlatma amac›n›n yan›nda, Ayd›nlanma düflü-nürlerinin kendi tutumlar›n› da yans›tan bir içeri¤e sahip olmufltur (Çi¤dem,1997: 38-39).

Ansiklopedi’nin iki önemli niteli¤i bulunmaktad›r: • Bunlardan birincisi, yay›n›n planlanmas›nda, yaz›lar›n ortak bir temelde top-

lanmas›n› sa¤lamak için bir kavram›n belirlenmesidir. Böylece, makale ko-nular› aras›nda bir iliflki kurmas› amac›yla merkezde insan kavram›n›n yeralmas›na karar verilmifltir.

• ‹kinci nitelik ise Ansiklopedi’nin, bütün insan bilgisinin yeniden yap›lanma-s›na dayanan evrensellik yaklafl›m›n› tafl›mas›d›r (Hamilton, 1996: 27-28).

Ansiklopedi, ak›l ve bilimin uygulanmas› konusundaki olumlu etkileri ifadeederek, Ayd›nlanma düflüncesini desteklemifltir.

Toplumsal iliflkiler, hangi toplumlar›n örgütlenip geliflece¤i hakk›nda oluflantoplumsal ilgi alanlar›, Ayd›nlanma düflünürlerinin niteliksel çal›flmalar›nda aç›kçagörülmektedir. Bu çal›flmalarla geliflen Ayd›nlanma düflüncesinin temel ilkelerin-den her biri, 19. yüzy›lda ortaya ç›kan yeni sosyal bilimlerin bir parças›n› olufltur-maktad›r. Bu ba¤lamda sosyolojinin kökenleri Ayd›nlanma düflüncesine dayan-makla birlikte sosyoloji, Avrupa’da meydana gelen devrimler sonucunda yaflananinsanl›k tarihindeki en büyük dönüflümlerle de iliflkili olarak geliflmifltir.

DevrimlerBu büyük dönüflümlerin altyap›s›n›, temelleri 17. yüzy›lda bafllayan bilimsel çal›fl-malara dayal› Bilimsel Devrim oluflturmaktad›r. Ayd›nlanma, Bilimsel Devrim’in birürünü olarak modern bilimin verilerinden yararlanm›fl ve kendisini bilgiye ve akladayal› bir düflünce hareketi olarak temellendirmifltir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



19. yüzy›l ekonomisi Endüstri Devrimi’nin etkisi alt›nda flekillenmifl, bu ekono-minin politikas› ve ideolojisi ise Frans›zlar taraf›ndan biçimlendirilmifltir. EndüstriDevrimi’nin bafllang›ç yeri olan ‹ngiltere, dünyan›n geleneksel ekonomik ve top-lumsal yap›lar›nda çok büyük bir ekonomik hareket sa¤lam›flt›r. Ça¤›n dünyas›n›ndemiryollar› ve fabrikalar› için bir örnek sunmufltur. Bununla birlikte, Fransa da buekonomik hareketin devrimlerini gerçeklefltirmifl, ona düflüncelerini vermifltir. Pekçok ülkeye hukuk kurallar›n›, bilimsel ve teknik örgütlenme modelini getirmifltir(Hobsbawm, 2003: 63). Devrimlerle birlikte meydana gelen ve toplumsal dönüflü-mü sa¤layan olaylar, insanlar›n binlerce y›ld›r benimsedikleri yaflam biçiminin de-¤iflmesine yol açm›flt›r.

Bilimsel DevrimBilimsel Devrim’in merkezinde, mekanik do¤a kavram› bulunmaktad›r. Bu kav-ram, do¤an›n belli yasalara göre iflleyen bir mekanizma oldu¤u düflüncesine da-yanmaktad›r. Bu ba¤lamda, do¤an›n hareketi ve yasalar› bilindikçe, do¤ay› bilmekve do¤an›n gizlerini çözmek mümkün görülmektedir (Çi¤dem, 1997: 60).

Bilimsel Devrim’i Newton’un evrensel yer çekimi yasas›n› keflfederek bafllatt›¤›kabul edilmektedir. Newton, bu yasa ile iki dünya görüflü aras›nda bir kopuflu be-lirlemifltir. Bilimsel Devrim’den önce insan, Tanr›’n›n yaratt›¤›, düzenli ve hiyerar-flik bir dünyada, do¤al ve Tanr›sal aras›nda bir arac› olmufltur. “‹nsan›n bilgisinesunulan bu dünya düzeni, her fleyden önce Tanr›n›n insana seslendi¤i simgesel birdüzendir” (Jeanniere, 1994: 17).

Bilimsel devrim ile bilginin elde edilme yolu olarak bilimsel yöntem gelifltirilmifl-tir. Bu yöntem, araflt›rmalarda verilerin, gözlem ve deneye dayal› olarak elde edil-mesini iflaret etmektedir. Bu bak›fl aç›s› temelinde, Ayd›nlanma düflünürleri, diniotoriteye ba¤l› olarak gelifltirilmifl ve yerleflmifl bilgi biçimlerini reddetmifl, onun ye-rine gözlem, deney ve ak›l yoluyla edinilen bilginin yeni biçimlerini kabul etmifltir.

Bununla birlikte, bilginin koruyucular› ve aktar›c›lar› olarak kabul edilen ruh-ban s›n›f›n›n (rahiplerin) sahip oldu¤u bu geleneksel rolüne karfl› ç›kan Ayd›nlan-ma düflünürleri, toplumsal olarak önemli olan bilgiyi yeniden tan›mlamak, dininalan› d›fl›na ç›kararak, yeni anlamlar ve iliflkiler kurmak istemifllerdir (Hamilton,1996: 29-30).

Bu ba¤lamda, Newton’un çal›flmalar›n›n sonuçlar›, Ayd›nlanma düflüncesi içinbüyük önem tafl›maktad›r. Newton’un evrensel yer çekimi yasas› ile sadece mad-denin hareketi aç›klanmakla kalmam›fl, ayn› zamanda yeni bir evren tasar›s› sunul-mufltur. Evrenin hareket yasalar›n›n, her yerde de¤iflmeden ayn› biçimde matema-tiksel olarak ifade edilebildi¤i aç›klanm›flt›r (Çi¤dem, 1997: 61).

Newton’un çal›flmalar›, Ayd›nlanma düflünürlerinin, bilimsel yöntemin yaflam›nher alan›na uygulanabilece¤ine inanmalar›n› sa¤lam›flt›r. Ayn› zamanda, bilim, ras-yonel amaçlarla iliflkili olan gelece¤in toplumsal de¤erlerinin temeli olarak görül-müfltür. Ayd›nlanma’n›n önemli düflünürleri, bilimin felsefi olarak anlafl›lmas›nakatk›da bulunmufllard›r. Voltaire, Newton’un felsefesini anlatan ve düflünceleriniyayg›nlaflt›rmay› amaçlayan bir kitap yazm›flt›r. 1732 y›l›nda yay›mlanan LettersPhilosophiques adl› kitab›ndaki yaz›lar›, yeni bilimsel yöntem hakk›ndaki bilgininh›zla yay›lmas›n› sa¤lam›flt›r (Hamilton, 1996: 38-43).

Bu ba¤lamda, do¤a bilimlerindeki ilerlemeler ve onlar›n disiplinler olarak ku-rumsallaflmas›, sosyal bilimler için bir model sa¤lam›flt›r.


Frans›z DevrimiFrans›z Devrimi, daha önceki ve sonraki devrimler içinde kitlesel nitelikteki tektoplumsal devrim olarak tan›nmaktad›r. Ayn› zamanda ça¤dafl devrimler içindedünyay› kapsama niteli¤i tafl›yan tek devrim olarak kabul edilmektedir (Hobs-bawm, 1996: 64). Giddens (1998: 14) ise, 1789 y›l›nda gerçekleflen Frans›z Devri-mi’nin, “hem kendine özgü bir olaylar dizisi hem de ça¤›m›zda siyasal dönüflüm-lerin simgesi” oldu¤unu ifade etmektedir. Bu anlamda, devrim sürecinde tarihselolarak ilk defa evrensel özgürlük ve eflitlik gibi tamam›yla dünyevi ideallerin reh-berli¤indeki bir hareketin, toplumsal bir düzeni alt üst etti¤i görülmüfltür.

Ayd›nlanma dönemi, Frans›z Devrimi’ni haz›rlayan unsurlar›n oluflmas›n› sa¤la-m›fl ve Frans›z Devrimi, eflitlik, özgürlük, güçlerin ayr›l›¤›, hoflgörü gibi Ayd›nlan-ma’n›n ilkelerini uygulamaya koymufltur. Devrimin mimarlar›na bak›ld›¤›nda, ba-k›fl aç›lar›n› Ayd›nlanma düflünürlerinden ald›klar› görülmektedir. Montesquie-u’nun politik düzenin toplumsal temelleri hakk›ndaki fikirleri, Voltaire’in düflünceözgürlü¤ü hakk›ndaki ilgisi ve Hume’un insan do¤as›n›n evrenselli¤i kavram›,Frans›z Devrimi’nin temel dayana¤›n› oluflturmufltur (Hamilton, 1996: 47-48).

Siyasal bir devrim olarak nitelenen 1789 Frans›z Devrimi’nin hedefi, Avrupa’daaristokrasi ve kilisenin otoritesi ile yönetilen toplum düzenini y›kmak olmufltur. Bugeleneksel toplum düzeninin yerine evrensel özgürlük, eflitlik ve kardefllik ilkele-rine dayanan yeni bir toplumsal düzen yaratmay› amaçlam›fllard›r.

Frans›z Devrimi, bütün Avrupa’y› sarsan bir devrim olmufl, bu nedenle, yöneti-ciler, siyasetçiler ve ayd›nlar, toplumun anlafl›lmas›, bir düzen oluflturmas› ve budüzen temelinde yönetilmesi gibi ihtiyaçlarla karfl›laflm›fllard›r (Özlem, 2001: 58).

Bu ba¤lamda, iktidar›n temelini oluflturan unsurlar önemli olmufl ve otoritenindo¤as›nda ve iktidar›n kayna¤›nda radikal bir de¤iflim gerçekleflmifltir. Gelenekseltoplumlarda kabul gören iktidar›n kayna¤› yer de¤ifltirmifltir. Art›k iktidar›n kayna-¤›n›n, örne¤in Tanr› gibi baflka bir yerden de¤il, halktan geldi¤i kabul edilmekte-dir: “‹ktidar, vatana coflkulu ba¤l›l›kta, gelenek veya bir soy sop iliflkisinde kök sal-maz. Yaln›zca ulus haline gelen bir halk›n onay›yla meflruiyet kazanabilir. Ancakkayna¤›n› halktan alan iktidar›n sadece meflru olmas› yetmez, akla uygun da olma-l›d›r” (Jeanniere, 1994: 19).

Art›k hükümdar›n geleneksel kurallara uygun olarak iktidara gelmesi yeterli ol-mam›fl, devletin, egemen halkla iliflkisinin demokratik rasyonalite (ak›lsall›k) için-de kurulmas› ve uygulanmas› gerekli hale gelmifltir.

Bu ba¤lamda, Frans›z Devrimi ile birlikte gelen en önemli yenilik, demokrasi-nin sadece bir yönetim biçimi olmay› b›rak›p, devletin tek rasyonel biçimi halinegelmesi olmufltur. Art›k modern devletin, kaç›n›lmaz olarak demokratik olmas› ge-rekmektedir. Bu süreç, modern demokrasinin önce ‹ngiltere ve Amerika’da, ard›n-dan da Fransa’da oluflumu ile belirgin hale gelmifltir (Jeanniere, 1994: 19).

Endüstri Devrimi‹nsanl›k tarihinde ilk kez, toplumlar›n üretim güçlerinin de¤iflimini gerçeklefltirenEndüstri Devrimi, 18. yüzy›l›n sonlar›nda ‹ngiltere’de bafllam›fl ve daha sonra bü-tün Bat› Avrupa ve Birleflik Amerika’ya yay›larak bu ülkeleri de derinden etkilemifl-tir (Hobsbawm, 2003: 37).

Yeni teknolojik bulufllar›n geliflmesi ile buhar ve elektrik gibi güç kaynaklar›kullan›lmaya bafllanm›fl ve kömür, demir-çelik ve tekstil endüstrileri h›zla geliflmifl-tir. Bununla birlikte üretim teknolojisi makineleflmifl ve seri üretime dayal› fabrikasistemi üretime geçilmifltir. Bu geliflmeler ayn› zamanda ekonomik ve toplumsal


yap›da genifl ölçüde önemli de¤iflim ve dönüflümlere yol açm›flt›r. Bu dönüflümler-den en önemlisi köylerden kentlere kitlesel bir göçün bafllamas›yla ifl gücünün k›r-sal alandan, sürekli büyüyen endüstri sektörüne geçmesi olmufltur. Böylece topra-¤a ba¤l› çal›flan ve üretim yapan insanlar›n büyük bir bölümü, kentlerde fabrika-larda ve madenlerde çal›flan iflçilere dönüflmüfllerdir. Ayn› zamanda kentler de h›z-l› bir flekilde büyümeye bafllam›flt›r. Bu süreç içerisinde, üretimin örgütlenmesi vedenetlenmesine iliflkin yeni yöntemler de gelifltirilmifltir. Yeni çal›flma koflullar›üretim seviyesini art›r›rken a¤›r çal›flma koflullar›, düflük ücret ve yüksek miktardaüretimin gerektirdi¤i yo¤un fiziksel ve zihinsel çaba, iflçiler aç›s›ndan ciddi sorun-lara neden olmufltur.

Bilimsel Devrim ile bafllayan, siyasal ve endüstriyel devrimlerle devam edendönüflüm süreci, insanlar›n yaflama, çal›flma ve düflünme biçiminde köklü de¤iflim-lere yol açm›flt›r. Bu de¤iflimler, modern düflünce biçimi ile modern toplumlar›noluflumunda önemli rol oynam›fllard›r.

MODERN‹TE VE MODERN TOPLUMLARModern düflünce biçimlerinin kökleri 18. yüzy›l Ayd›nlanmas›nda yatmaktad›r. Av-rupa toplumlar›nda görülmeye bafllayan önemli de¤iflimlerle birlikte, dünya hak-k›ndaki geleneksel toplumsal düzen ve geleneksel inançlar dizisinden, moderndünya hakk›nda toplumsal yap›n›n yeni biçimleri ve yeni düflünce biçimlerine ge-çilmifltir. Bilimde yer alan ilerleme, nesnellik ve evrensellik, modern düflünceninnitelikleri olmufltur.

Bu anlamda, Ayd›nlanma düflüncesi modernitenin temelini oluflturmufltur.Modernite, Ayd›nlanma düflünürlerinin nesnel bir bilim, evrensel bir ahlak, evren-sel bir yasa gelifltirme çal›flmalar›yla biçimlenmifltir. Modernite ilerici, ekonomik veyönetsel ak›lc›laflt›rmay› ve olgunun de¤erden, ahlaksal alan›n kuramsal alandanayr› tutulmas› gibi toplumsal dünyan›n ayr›mlaflt›rmas›n› bildirmektedir (Sarup,2004: 187).

Modern Toplumlar›n Oluflumu Ayd›nlanma düflüncesinin gelifltirdi¤i elefltirel ve seküler fikirler, modern toplu-mun oluflumunda önemli rol oynam›flt›r. Bu ba¤lamda, modern öncesi, gelenekseltoplumlar ile modern düflünce biçimlerinin oluflturdu¤u modern toplumlar aras›n-da bir ayr›m kabul edilmektedir. Geleneksel Avrupa toplumlar› büyük oranda k›r-sal, otoriter, dinin hâkimiyetindeki tar›m toplumlar› olmufllard›r. Ayn› zamanda nü-fus bak›m›ndan görece küçük, insanlar›n benzer özelliklere sahip oldu¤u toplum-lar olarak tan›mlanm›fllard›r. Modern toplumlar ise kentsel alanlar›n›n art›fl› ve ge-liflimi, kapitalizmin çeflitli biçimleri, demokrasi, bilim ve teknoloji, büyük nüfus ar-t›fl› ile yo¤unlaflmas› kültürel, politik ve dini farkl›l›klarla nitelenmektedir (Hollin-ger, 2005: 10).

Bu nitelikler modern toplumlar›n ekonomik, politik, toplumsal ve kültürel alan-larda farkl›laflmalar›na dayanmaktad›r. Modern toplumlar genellikle endüstriyel vekapitalist ekonomilere, demokratik politik örgütlere sahiptir ve s›n›f temelli top-lumsal yap›lar üzerine kurulmufllard›r. Bununla birlikte, kültürel özellikler hakk›n-da daha az görüfl birli¤i olmas›na ra¤men, hayat›n bütün alanlar›nda metalaflma verasyonelleflme (ak›lc›laflma) ile gündelik hayat›n ak›fl h›z›n›n artmas›, modern top-lumun kültürel özellikleri olarak kabul edilmektedir (Abercrombie, et al., 1994:270).


Modernite, insanlar›nilerlemeyi sa¤lamak içinbilimsel bilgiyikullanabilece¤ine inand›¤›insanl›k tarihinde önemli biraflamad›r.

Modern toplumlar›n oluflumu genellikle politik, ekonomik, toplumsal ve kültü-rel olarak dört önemli süreç arac›l›¤›yla örgütlenmektedir. Moderniteye geçifl, budört süreç aras›ndaki etkileflim arac›l›¤›yla aç›klanmaktad›r. Modernite, tek bir sü-recin sonucu olarak de¤il, farkl› süreçlerin ve tarihlerin bir arada çözümlenmesinigerektirmektedir. Bu nedenle, modern toplumlar›n oluflumun aç›klanmas›nda, busüreçlerden sadece birinin ele al›nmas› yeterli olmamaktad›r (Hall, 1996: 5).

Modern Toplumun ÖzellikleriBir toplumun ‘modern’ olarak tan›mlanmas›, yukar›da bahsedilen politik, ekono-mik, toplumsal ve kültürel alanlarda tan›mlanan belirli özelliklere dayanmaktad›r:

1. Modern toplumlar, yeni yönetim biçimi olarak, karasal s›n›rlar içinde tan›m-lanan ulus-devlet ile onun egemenlik ve meflruluk anlay›fl›n›n görüldü¤ütoplumlar olmufllard›r. Modern toplumlarda, geliflmifl politik ayg›tlar›n kuru-luflu görülmektedir. Özellikle bürokratik örgütlenme; devletin, halk›n yafla-m›nda daha büyük bir rol oynamas›n› sa¤lam›flt›r.

2. Endüstrileflme ile birlikte üretim kapasitelerinin h›zl› ve sürekli geliflimi, ye-ni çal›flma biçimleri ile mümkün olmufltur. Tar›ma dayal› üretimin yerine en-düstriyel üretim ön plana ç›km›fl ve yayg›nlaflm›flt›r. Bu ba¤lamda, yeni üre-tim biçimi olarak kapitalizm, yeni tutumlar ve kurumlar getirmifltir. Baflka birdeyiflle modern toplumlarda, metalar›n piyasa için genifl ölçekli üretim vetüketimine, yayg›n özel mülkiyet sahipli¤i ile sermaye birikimine ve ücretlieme¤in kullan›m›na dayal› parasal de¤iflim ekonomisi görülmektedir.

3. Kentleflme ve endüstrileflme süreci ile iflbölümü, uzmanlaflma ve standartlafl-ma artm›flt›r. Toplumsal ve cinsiyete dayal› iflbölümü, yeni s›n›flar›n oluflu-mu, kad›n ve erkek aras›nda ataerkil iliflkiler, modern kapitalist toplumlar›nitelemektedir. Ayr›ca, ulafl›m ve iletiflim teknolojilerinin h›zl› geliflimi görül-mektedir.

4. Modern toplumlarda dinsel dünya görüflünün zay›flamas› ile dinsel kurum-lar ve ö¤retiler etkisini yitirmifltir. Sekülerleflme ve rasyonelleflme moderntoplumlar›n göstergeleri olmufl, bilim, gerçek ve ilerleme yeni inançlar hâli-ne gelmifltir. (Hall, 1996: 6; Bilton, vd., 2008: 24-25).

Sosyolojiyi flekillendiren sorular›n birço¤u modernite ile iliflkili olarak geliflmifl,toplumsal yap›lardaki h›zl› ve kapsaml› de¤iflim toplumsal kuramc›lar›n sorular›n›ntemelini oluflturmufltur. Durkheim toplumsal düzenin ve bütünleflmenin nas›l sa¤-lanaca¤› ve sürdürülece¤i ile ilgilenirken Marx, kapitalizmin yeni dinamiklerininüretim iliflkileri üzerindeki etkilerini araflt›rm›flt›r. Weber ise rasyonalitenin dina-miklerinin toplumsal kurulufllar içinde nas›l yay›ld›¤›n› incelemifltir (Bilton, vd.,2008: 441).

SOSYOLOJ‹N‹N B‹L‹M OLARAK KURULMASI18. yüzy›lda Ayd›nlanma düflünürleri, önceki düflünürlerden daha sistematik ve tu-tarl› bir flekilde çal›flmaya bafllam›fllard›r. Çözümlemenin bilimsel ilkelerini insan,insan do¤as› ve topluma uygulayarak yöntemsel bir yola baflvurmufllard›r (Szacki,1979: 52). Bu düflünürler, ayn› zamanda aç›k bir flekilde uzmanlaflm›fl bir toplumbiliminin oluflmas›n› sa¤lam›flt›r. Bu nedenle birçok araflt›rmac›, onlar› sosyolojininöncüleri, kurucular› olarak kabul etmektedir.


Ayd›nlanma düflüncesi, akla, özgürlü¤e ve bireycili¤e verdi¤i önem yan›nda,nesnel ve kolektif güçler olarak toplum ve toplumsal geliflme kavramlar›n› da vur-gulam›flt›r. Ayd›nlanma düflünürleri, toplumsal dünyan›n bilimsel aç›dan kavran-mas›n› hedeflemifltir (Swingewood, 1998: 48).

19. yüzy›lda bir bilim dal› olarak ortaya ç›kan sosyoloji, Ayd›nlanma’n›n düflün-ce ve kavramlar›n› tafl›maktad›r. Ak›l Ça¤›’n›n bir sonucu olarak sosyoloji, bir top-lum bilimi kurmak için rasyonalist (ak›lc›) düflünce ile tan›mlam›flt›r (Hamilton,1996: 51). Bu dönemde, sosyologlar Frans›z ve Endüstri Devrimleri sonras›nda ya-flanan büyük de¤iflim ve dönüflümü anlamaya çal›flm›fllard›r. Bunlar›n sonucunda,yeni bir toplumsal düzenin nas›l kurulaca¤› üzerinde çal›flmalar yapm›fllard›r.

Toplumu “pozitif bir bilim” olarak kurmak veya di¤er bir deyiflle sosyolojiyikurmak için Henri de Saint Simon (1760-1825) önemli çal›flmalarda bulunmufl vebu çal›flmalar, onun takipçisi olan Auguste Comte (1798-1857) taraf›ndan gelifltiril-mifltir.

Ayd›nlanma’n›n elefltirel ak›lc›l›¤›, Saint Simon ve Comte’un pozitivizminin te-melini oluflturmufltur. Bu düflünce biçimi, deney ve gözlem taraf›ndan akl›n uygu-lanmas› arac›l›¤›yla, ön yarg›lar›, cehaleti, bat›l inançlar› ve hoflgörüsüzlü¤ü temiz-leyecek evrensel bir bilim için savafl vermifltir (Hamilton, 1996: 20-21).

Saint Simon ve Comte’un yaz›lar›, toplumsal bir kuram olarak Frans›z ve Endüs-tri Devrimi sonras› Avrupa’da oluflan modern toplum hakk›nda incelemeleri içer-mektedir. Bu yeni sosyoloji bilimi içeri¤ini oluflturan ilgi alanlar›, sonraki y›llarda,Karl Marx, Emile Durkheim ve Max Weber taraf›ndan tart›fl›lmaya devam etmifltir.

Saint Simon, Frans›z Devrimi’nin gelece¤in toplumu için bir zemin haz›rlad›¤›-n› belirtmifl ve bütün kuramsal çal›flmalar›n› gelecekteki toplumsal düzeni görebil-mek amac›yla yapm›flt›r. Gelecekteki topluma “Sanayi devleti” ad›n› vererek sana-yi toplumu kavram›n› ilk kez Saint Simon kullanm›flt›r. Sanayi toplumunun temeli-ni ifl birli¤i ve uzlaflman›n oluflturaca¤›n› belirtmifltir. Saint Simon, toplumu bir bü-tün olarak ele alm›fl ve sa¤l›kl› bir toplumu, çeflitli parçalar›n bütünle ifllevsel biruyum halinde var oldu¤u bir toplum olarak tan›mlam›flt›r. Toplumun birbiriyleuyum içinde iflleyen ekonomik ve politik sistemlerle, bilimsel, pozitif ilkeler üze-rinde örgütlenmesi gerekti¤ini ileri sürmüfltür. (Swingwood, 1998: 55-56).

Saint Simon, sosyolojinin temel görevinin toplumu hareket ve dönüflüm halin-de incelemek oldu¤unu ve toplumsal olgular›n, do¤a bilimlerinde kullan›lan bilim-sel tekniklerle incelenmesi gerekti¤ini belirtmifltir. Saint Simon, pozitivizmin vesosyolojinin kurucular›ndan kabul edilmektedir.

Comte, modern toplumda bilimin egemen olaca¤›na inanm›fl, dinin, bat›l inan-c›n ve etkisinin pozitivist bilim ile yer de¤ifltirece¤ini belirtmifltir. Pozitivizm, arafl-t›rma nesnesinin bilimsel olmas› gerekti¤ini baflka bir deyiflle, sadece do¤rudantest edilebilen önermeler olarak ifade edilmesi gerekti¤ini benimseyen Comte ta-raf›ndan sosyolojiye aktar›lm›flt›r (Abercrombie, et al., 1994: 322). Bu nedenle,Com-te, genellikle hem pozitivizm hem de sosyoloji terimlerinin mucidi olarak görül-mektedir (Benton ve Craib, 2008: 38)

Comte, sosyolojinin kurucusu ve isim babas› olarak kabul edilmektedir. ‹lk kez‘sosyoloji’ terimini kullanarak, onu toplumu inceleyen pozitivist bir bilim dal› ola-rak tasarlam›flt›r. Saint Simon’un yaklafl›m›na benzer bir flekilde Comte, toplumunçözümlenmesinde do¤a bilimlerini model alarak pozitivist yöntemi gözlem, karfl›-laflt›rma ve deney olarak belirlemifltir. Bu nedenle, sosyolojiyi öncelikle ‘sosyal fi-zik’ olarak adland›rm›fl daha sonra ‘sosyoloji’ sözcü¤ünü icat etmifltir. Comte, do-¤a bilimlerinde oldu¤u gibi toplumsal yasalar› bulmak istemifl ve bu yasalar›, top-


lumsal gerçe¤i oluflturan ve aç›klayan sosyolojik yasalar olarak tan›mlam›flt›r(Swingwood, 1998: 62-64).

Sonuç olarak, Ayd›nlanma taraf›ndan kurulan modern toplum hakk›ndaki dü-flünce biçiminin baz› unsurlar› Saint Simon ve Comte’un yaz›lar›nda 19. yüzy›l kla-sik sosyolojisine tafl›nm›fl ve modern sosyolojinin ortaya ç›kmas›n› desteklemifltir.

19. yüzy›l›n önemli klasik sosyologlar› olarak Durkheim, Weber ve Marx, mo-dernitenin olumlu ve olumsuz yönleri ile ilgilenmifller, modern dünyay› flekillendi-ren de¤iflimin gelece¤inin hatlar›n› çizmeye çal›flm›fllard›r. Onlara göre sosyal bi-limsel yaklafl›m, modern toplumun sorunlar›yla meflgul olmak için zorunlu bir araçolarak görülmüfltür (Bilton, vd., 2008: 468).

Durkheim, kolektif bilinç kavram›n› tan›mlayarak, toplumu bir arada tutan anaunsurun dayan›flma oldu¤unu ileri sürmüfltür. Mekanik dayan›flmadan organik da-yan›flmaya geçerken, toplumsal bilincin zay›flamas› ile oluflan düzensizlik anlam›-na gelen anomi kavram› üzerinde durmufltur.

Marx, kapitalist sistemin iflleyifl biçimi üzerinde çal›flm›flt›r. Toplumdaki üretimgüçleri ile üretim araçlar›n›n örgütlenme biçimi olan üretim biçiminin, bir toplu-mun devaml›l›¤›n› sa¤layan temel yap›s›, altyap›s› oldu¤unu savunmufltur. Kapita-list üretim sürecinin yaratt›¤› yabanc›laflma üzerinde durmufltur. S›n›fs›z sosyalistbir topluma ulaflma mücadelesini, üretim araçlar›na sahip olan burjuva s›n›f› veüretim araçlar›na sahip olmayan proletarya aras›ndaki çat›flma ile gerçekleflecek ra-dikal bir de¤iflim olarak öngörmüfltür.

Weber, modern ça¤›n a¤›rl›kl› olarak etkin bir biçimde rasyonelleflme ve bürok-rasi taraf›ndan flekillenece¤ine ve geleneksel eylemlerin daha az önemli olaca¤›nainanm›flt›r. Marx ve Durkheim bilimsel ve rasyonalist düflünceye daha az vurguyapm›fllard›r. Fakat her ikisi de toplumun ilerlemeci olarak gelifliyor olmas› üzeri-ne güçlü bir inanca sahip olmufltur (Haralombos ve Holborn, 1995: 881).

DO⁄A B‹L‹MLER‹ VE SOSYAL B‹L‹MLER 17. yüzy›lda Bilimsel Devrim ile birlikte oluflturulan bilimsel yöntem, do¤a bilim-lerinin ilerlemesini ve fizik, kimya gibi birer disiplin olarak kurumsallaflmalar›n›sa¤lam›flt›r. Bu bilimler, ampirist bilgi anlay›fl›n› benimsemifllerdir.

Ampirist Do¤a Bilimi Anlay›fl›Ampirist do¤a bilimi anlay›fl› yedi temelde ele al›nabilir:

1. Do¤ufltan bilgi yoktur; bütün bilgiler, deney veya gözlem yoluyla kazan›l›r.Bilgiler, dünya hakk›ndaki duyusal deneyimler ve onunla etkileflimden eldeedilir.

2. Gerçek bir bilgi iddias›, gözlem veya deneyle s›nanabilir.3. S›nanabilirlik ilkesi, gözlemlenemeyen varl›klar hakk›ndaki bilgi iddialar›n›

dikkate almamay› gerektirir.4. Bilimsel yasalar; genel, tekrarlanan gözlem veya deney örüntüleri hakk›nda

önermelerdir. 5. Bir olguyu bilimsel olarak aç›klamak, onun bilimsel bir yasan›n somut bir

örne¤i oldu¤unu göstermektir. 6. Bir olguyu aç›klamak, onun genel bir yasan›n somut bir örne¤i oldu¤unu

göstermekse, yasay› bilmek, bu tipten olgular›n gelecekte nas›l ortaya ç›ka-caklar›n› öngörmemizi sa¤lamal›d›r.

7. Bilimsel nesnellik, aç›k bir flekilde s›nanabilir olgusal önermeler ile öznelde¤er yarg›lar› ayr›m›na dayan›r (Benton ve Craib, 2008: 28).


Bilimsel kavram ve yöntemin kullan›lmas›, Ayd›nlanma düflüncesi ile birlikteinsan ve toplum hakk›nda niteliksel olarak yeni bir düflünce biçimini gelifltirmifltir.Bu düflünce biçimi, do¤a bilimlerinin yan›nda, psikoloji, politik ekonomi gibi Hu-me’un ahlâki bilimler olarak adland›rd›¤› (Swingewood, 1998: 47) yeni bilimlerinortaya ç›kmas›na neden olmufltur.

Ayd›nlanma döneminde, insan›n bat›l inanç ba¤lar›ndan, cehalet, ideoloji vefeodal toplumsal iliflkilerden kurtulufluna bafllang›ç olarak, insanl›k koflullar›n›ndaha derin anlafl›lmas›n› içeren bu ahlaki bilimler, sosyoloji ve di¤er sosyal bilim-ler için dönüm noktas›n› oluflturmufltur. (Hamilton, 1996: 36).

Ayd›nlanma, modern bilimin ilkeleri, metafizi¤in reddedilmesi olgular›n de¤er-den ayr›lmas› ve nesnellik olas›l›¤›na duyulan inanç üzerine kurulmufltur (Swinge-wood, 1998: 48).

Bu anlay›fl do¤rultusunda 19. yüzy›lda sosyoloji, tarih, iktisat, siyaset bilimi veantropoloji gibi sosyal bilim olarak kurumsallaflan bilimlerin hepsi, Ayd›nlanmac›etkilerle, toplumun rasyonel yönden düzenlenmesi, ilerleme ve ak›lc›, bilimsel birtoplum oluflturma amaçlar›yla hareket etmifllerdir (Özlem, 2001: 58).

Sosyolojinin bir bilim dal› olarak oluflum sürecinde bilimin, insano¤lunun so-runlar›n› çözmek ve benzersiz bir yolla insano¤lunun yapabilecekleri için kullan›-labilir nesnel bilgi üretmeyi sa¤lad›¤› görülmüfltür. Bunun için birçok ilk dönemsosyologlar›, araflt›rma konular›na temel oluflturan yöntem için bilime yönelmifltir(Haralambos ve Holborn, 1995: 808). Sosyolojinin ilk kuramc›lar›, insan davran›fl›ve toplumu aç›klamak için do¤a bilimlerinde kullan›lan yöntemin uygulanabilece-¤i yaklafl›m› baflka bir ifadeyle pozitivist bilim anlay›fl›n› benimsemifltir.

PozitivizmPozitivizm, Ayd›nlanma gelene¤inin ayr›lmaz bir parças›n› oluflturmaktad›r. Buba¤lamda, bilim ve olgular, metafizi¤in karfl›s›nda yer alarak, dinî inanc›n ve vahi-yin bilgi kaynaklar› olarak görülmesi reddedilmifltir (Swingewood, 1998: 49).

Pozitivizm, olgular aras›ndaki iliflkileri ifade eden genel yasalar ya da kuramlaroluflturmay› amaçlamaktad›r. Gözlem ve deney, olgular›n, kuramsal bir aç›klama-ya uygun olup olmad›¤›n› göstermektedir. Olgular›n aç›klamalar›, genel yasalar ve-ya düzenlilik örneklerinin gösterilmesini içermektedir (Abercrombie, et al., 1994:322).

Pozitivizmin temel özellikleri flu flekilde aç›klanabilir:1. Pozitivizm, ampirist do¤a bilimleri aç›klamas›n› benimsemektedir. Ampirist

bilim aç›klamas›, pozitivistler taraf›ndan bilimsel bir toplum yaklafl›m›n›nmodeli olarak yayg›n kabul görmüfltür.

2. Pozitivizm, bilimi en üst ve hatta yegâne gerçek bilgi biçimi olarak görmek-tedir.

3. Pozitivistler bilimsel yöntemin, insan›n zihinsel ve toplumsal hayat›n› araflt›-racak, bu disiplinlerin ‘sosyal bilimler’ olarak kurulmas›n› sa¤layacak biçim-de geniflletilebilece¤ini ve geniflletilmesi gerekti¤ini savunmaktad›r.

4. Pozitivizm, güvenilir bilimsel bilgiler oluflturuldu¤unda, bu bilgilerin top-lumdaki bireyler veya gruplar›n davran›fllar›n› kontrol etmek veya düzenle-mek için kullan›labilece¤ini savunmaktad›r (Benton ve Craib, 2008: 39).

Sosyal bilimlerde pozitivizm, insan›n toplumsal hayat›n› do¤a bilimlerinde baflar›-l› olan yöntemler ve aç›klama biçimleri çerçevesinde, bilimsel bir temelde araflt›rmagiriflimini ifade etmektedir. Pozitivistler bunu yaparken genellikle belirli bir ampiristbilgi kuram›na dayanm›fl ve uygulamaya çal›flm›flt›r (Benton ve Craib, 2008: 45).


Pozitivizm, bilimin sadeceduyu organlar› ile alg›lanangözlemlenebilir varl›klar ileilgilendi¤i iddias› taraf›ndannitelenmektedir.

Aralar›nda yak›n bir ba¤ kurulan ampirizm ve pozitivizm, hangi aç›dan birbirlerinden ay-r›lmaktad›r?

Sosyal bilimlerin çal›flma alanlar›n› belirlemek ve sorgulama yöntemini gelifltir-mek için, do¤a bilimlerini örnek almas›ndan kaynaklanan iki temel koflulu yerinegetirmesi gerekmektedir. Bunlar, naturalizm (do¤ac›l›k) ve ön yarg›n›n kontrolü-dür (Hamilton, 1996: 43).

1. Naturalizm (Do¤ac›l›k), Ayd›nlanma düflüncesi taraf›ndan, bilimsel yönte-me vurgu yaparak, neden ve sonuç ard›fl›kl›¤›n›n, do¤ay› ve toplumsal dün-yay› tamamen aç›klayabilece¤i fikridir. Do¤al süreçlerin bilimsel olarak arafl-t›r›lmas›na benzer bir toplum araflt›rmas›n›n mümkün oldu¤u veya olabile-ce¤i görüflünü ileri sürmektedir.

Naturalizm, pozitivizmin 3. özelli¤i olan do¤a bilimleri yöntemlerinin toplumsal araflt›r-may› da kapsayacak biçimde geniflletilebilmesi ilkesine dayanmaktad›r.

2. Ön yarg›n›n kontrolü, ampirik çal›flman›n sonuçlar›n› afl›r› derecede etki-leyen de¤er yarg›lar›ndan korunman›n arac› olarak sosyal bilimlerde gerek-li görülmüfltür. Araflt›rmalarda verilerin çözümlenmesi ve de¤erlendirilmesisürecinde, sosyal bilimcinin ön yarg›lar›n›n, sonuçlar› etkilemesini engelle-mesi gerekmektedir.

Do¤a bilimlerinden aktar›lan bu iki koflul, sosyal bilimlerin gelifliminde etkiliolmufltur. ‹lk dönem sosyolojisinde pozitivist bilim anlay›fl›n›n yayg›n kabul gör-mesine karfl›n bütün sosyologlar do¤a bilimleri yöntemini uygulaman›n uygun ol-du¤u görüflüne kat›lmam›flt›r. Buna ba¤l› olarak pozitivizmi elefltiren sosyologlar,insan davran›fl›n› ve toplumu çal›flma biçiminin, do¤al dünyay› çal›flma biçimindenfarkl› oldu¤unu belirtmifller ve sosyolojinin do¤a bilimlerinden farkl› araflt›rmayöntemleri gerektirdi¤ini ileri sürmüfllerdir (Haralambos ve Holborn, 1995: 808).Bu ba¤lamda, do¤a bilimleri ve sosyal bilimler aras›nda ne tür farkl›l›klar bulun-maktad›r?

Do¤a Bilimleri ile Sosyal Bilimlerin Farkl›l›klar›Sosyal bilimlerde, toplumsal hayat›n, do¤a bilimlerinin kulland›¤› bilimsel yöntem-lerle araflt›r›lmas› ve aç›klanmas›n› içeren pozitivizm, baz› sosyal bilimciler taraf›n-dan elefltirilmifltir.

Sosyal bilimciler aras›nda en yayg›n ve kabul gören elefltiri, pozitivizmin natu-ralist özelli¤ine yönelik olmufltur. Pozitivizmin bu özelli¤i, bilimsel yöntemlerinkapsam›n›n toplumsal hayat› içerecek biçimde geniflletilmesi düflüncesine dayan-maktad›r. Bu elefltiri çizgisini benimseyen pozitivizm karfl›tlar› (anti-pozitivistler),sosyal bilimler ve do¤a bilimlerinin araflt›rma nesneleri ile iliflkileri aras›ndaki te-mel farkl›l›klara dikkat çekmifltir. Bu farkl›l›klar insan davran›fl›n›n nas›l bir gelifl-me izleyece¤inin tahmin edilme zorlu¤undan kaynaklanmaktad›r. Bunun nedenle-rinden biri, insanlar›n di¤er varl›klardan farkl› olarak özgür iradeye sahip olmas›-d›r. ‹kinci olarak, toplumsal hayat›n yasalara de¤il, kurallara dayal› olmas›d›r. Di-¤er bir nedeni ise insan toplumunda bilinç ve anlam›n önemli bir rolü olmas›d›r(Benton ve Craib, 2008: 45)

Sosyal bilimler ve do¤a bilimlerinin araflt›rma nesneleri ile iliflkileri aras›ndakifarkl›l›klar flu flekilde s›ralanabilir:


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1. Toplumsal dünya ile ilgilenen sosyal bilimlerin araflt›rma nesnesi insan veinsan gruplar› iken, do¤a bilimleri, do¤a olgular›n› ve süreçlerini araflt›rmak-tad›rlar.

2. Sosyal bilimlerin araflt›rma nesneleri bilinçlilik özelli¤ine sahiptirler. Bu ne-denle, kendileri, durumlar› ve iliflkileri üzerinde düflünebilirler. Do¤a bilim-lerinde bu özellik görülmemektedir.

3. Sosyal bilimlerde, ahlaki ve siyasal de¤erler, araflt›rma konusunun seçiminietkilemektedir. Toplumsal aç›klama de¤er-iliflkisi içerir ve kiflisel özellikler-le ba¤lant›l›d›r. Bu nedenle, belirli toplumsal olgular veya tarihsel süreçleriaç›klamaya çal›flan sosyal bilimcilere, de¤er yönelimleri yol göstermektedir.Bu durumun aksine do¤a bilimciler, de¤er yarg›lar›n› d›flar›da b›rakan yön-temlerle genel yasalara ulaflmaya çal›flmaktad›r.

4. Toplumsal hayatta bilinç ve anlam önemli bir rol oynamaktad›r. Sosyal bi-limciler toplumsal hayat› sistematik olarak araflt›rmaya bafllad›klar›nda, herzaman hakk›nda belirli bir anlay›fla sahip olduklar› bir araflt›rma nesnesi ilekarfl›lafl›rlar. Ayr›ca, sosyal bilimciler ço¤u kez toplumsal hayat›n bir parça-s› olacaklard›r ve her halükârda araflt›rma nesnesi hakk›nda bir anlay›fla sa-hip olmak için onunla kendi terimleri içinde iletiflim kurmay› ö¤renmek zo-rundad›r. Fakat do¤a bilimciler ve araflt›rma nesneleri aras›nda d›flsal bir ilifl-ki bulunmaktad›r (Benton ve Craib, 2008: 46).

Do¤a bilimleri ve sosyal bilimlerin araflt›rma nesneleri ve iliflkileri aras›ndaki bufarkl›l›klara ba¤l› olarak, sosyolojinin do¤a bilimlerinden farkl› araflt›rma yöntem-lerine sahip olmas› gerekti¤i düflüncesi geliflmifltir (Haralambos ve Holborn, 1995:808).

TOPLUMSAL ARAfiTIRMA VE YÖNTEMLER‹Sosyolojik araflt›rmalar›n ço¤u zaman gündelik yaflam›n sorgulanmadan kabul edi-len yönlerini derinlemesine araflt›rarak aç›klay›c› bir yönü oldu¤u belirtilmektedir(Bilton, vd., 2008: 441). Toplumsal araflt›rma; bireyler, gruplar, kurumlar, formal veenformal toplumsal yap›lar, topluluklar kültürler ve bunlar›n birbirleriyle olan ilifl-kilerini incelemektedir (Lin, 1976: 2).

Neden toplumsal araflt›rma yap›yoruz? Toplumsal araflt›rmalar›n temelde iki nedene ba¤l› olarak yap›ld›¤›n› söyle-

mek mümkündür: Bunlardan biri, kavramsal ya da kuramsal amaç tafl›yan arafl-t›rmalar, di¤eri ise pragmatik ya da uygulama amac›na yönelik olarak yap›lanaraflt›rmalard›r.

Toplumsal araflt›rmalar çeflitlilik içeren toplumsal iliflkilerdeki düzenlilikleri bul-mak için yap›lmaktad›r. Bu tür araflt›rmalar, toplumsal iliflkileri kuramsal olarakaç›klama amac› tafl›maktad›r. Bu amac› tafl›yan kuram yönelimli araflt›rmalar bilgibirikimi sa¤lamay› hedeflemektedir (Lin, 1976). Di¤er taraftan bir araflt›rman›n ya-p›lmas›, toplumun pratik ihtiyaçlar›ndan kaynaklanabilir. Toplumu ya da toplu-mun bir bölümünü ilgilendiren bir sorun hakk›nda olas› çözüm önerilerinin sa¤-lanmas› amac›yla politika yönelimli araflt›rma yap›lmaktad›r. Araflt›rman›n sonundaelde edilen bilgiler, bu toplumsal soruna yönelik çözüm sa¤layacak politikalar›nüretilme sürecinde kullan›lmaktad›r.

Neuman’a (2007: 76) göre, “araflt›rmac›lar, toplumsal dünyan›n iflleyifliyle ilgilibir öyküyü (kuram), onu sistematik olarak incelerken gözlemledikleriyle (veri)harmanlar”. Toplumsal bir araflt›rman›n temelinde yer alan kuram, merkezi birönem tafl›maktad›r. Toplumsal kuram, “toplumsal dünya hakk›ndaki bilgileri


Toplumsal kuram,toplumsal iliflkiler ve yaflamhakk›ndaki bilgileriözetleyen ve düzenleyen,aç›klay›c› güce sahipönermeler bütünüdür.

özetleyen ve düzenleyen, birbiriyle ba¤lant›l› fikirler sistemi” olarak tan›mlanmak-tad›r (Neuman, 2007: 76). Baflka bir deyiflle kuram, toplumsal yaflamda, gözlemle-nen toplumsal eylemler aras›ndaki iliflkileri aç›klay›c› güce sahip önermeler bütü-nü olarak ifade edilebilir.

Toplumsal kuram, toplumsal gerçekli¤i anlafl›l›r hale getiren bir kavramlar kü-mesi olarak düflünülebilir. Bu kavramlar kümesi, olgular› ve olgular aras›nda kar-mafl›k gibi görünen toplumsal iliflkilerin sistematik olarak anlafl›lmas›n› sa¤lamak-tad›r. Bilim insanlar› kendi araflt›rmas›na bafllamadan önce ilgili literatürdeki çal›fl-malar› incelemekte ve toplumsal gerçekli¤i en güvenilir ve geçerli bir flekildeaç›klad›¤›n› düflündü¤ü kuramsal bir yaklafl›m› benimsemektedir. “Neredeyse tümaraflt›rmalar bir tür kuramla ilgilidir; soru, kuram› kullan›p kullanmayaca¤›n›z-dan çok nas›l kullanaca¤›n›zdad›r. Kuram hakk›nda aç›k olmak, baflka birininaraflt›rmas›n› okumay› ya da kendi araflt›rman›z› yürütmeyi kolaylaflt›r›r” (Neu-man, 2007: 77).

Bir kuram›n gücü, toplumsal bir olguyu aç›klay›c› olmas›na ve uygulanabilir ni-telik tafl›mas›na dayanmaktad›r. Bunun yan› s›ra bir kuram›n gücü, di¤er farkl› top-lumsal olgular üzerinde de aç›klay›c›l›¤›n›n yayg›nl›k kazanmas›na ba¤l› olarak de-¤erlendirilmektedir.

Durkheim, Marx ve Weber gibi klasik toplumsal kuramc›lar, birçok yenilikçi vebirbiriyle iliflkili fikirler oluflturmada önemli bir rol oynam›fl, sonraki toplumsal dü-flünür kuflaklar için temel oluflturan orijinal kuramlar yaratm›fllard›r. Böylece insan-lar›n toplumsal dünyay› anlama, görme ve aç›klama biçimlerini radikal bir biçim-de de¤ifltirmifllerdir (Neuman, 2007: 76). Bu düflünürlerin gelifltirdikleri kavramlarve kulland›klar› yöntemler, halen incelenmektedir.

Kuram, toplumsal olgular ve olgular aras›ndaki iliflkilerden soyutlanan kavram-lardan oluflmaktad›r. Bu soyut kavramlar aras› iliflkiler, sistematik bir bütünlük içe-risinde toplumsal gerçekli¤i aç›klayan bir bak›fl aç›s›na dönüflmektedir. Toplumsalkuram›n amac›, toplumda var olan durumu aç›klamak ve gelecekte oluflabilecekolas› durumu öngörmeyi ve tahmin etmeyi amaçlamaktad›r (Lin, 1976: 16). Top-lumsal bir araflt›rma, kuramsal bir çerçeveye göre toplanan verilere dayanmakta-d›r. Toplumsal kuram›n parçalar›n› kavramlar, hipotezler ve varsay›mlar olufltur-maktad›r.

Kavramlar, kuram›n yap› tafllar› olarak kabul edilmektedir. Kuramsal kavram,toplumsal gerçekli¤i anlafl›l›r hale getiren, iyice düflünülmüfl, dikkatle tan›mlanm›flve bir kuramda aç›kça belirtilmifl olan bir fikri ifade etmektedir. Günlük yaflamdaher zaman kullan›labilen kavramlar›n ço¤unun belirsiz ve zor anlafl›l›r tan›mlar›nakarfl›n sosyal bilimciler bu kavramlar› rafine hale getirerek yenilerini eklemektedir.Cinsiyetçilik, yaflam tarz›, kentsel yay›lma ve toplumsal s›n›f gibi ilk kez sosyal bi-limciler taraf›ndan gelifltirilen birçok kavram, toplumsal kuramda kesin ve teknikkavramlar olarak ortaya ç›km›flt›r (Neuman, 2007: 80-82).

Hipotez, “ampirik teste tabi tutulacak olan verili bir iliflkiler durumu hakk›nda-ki fikirler seti” olarak ifade edilmektedir (Bilton vd., 2008: 444). Di¤er bir deyifllehipotezler, test edilmek üzere de¤iflkenler aras›nda kurulan iliflkiler ya da önerme-ler olarak tan›mlanabilir.

“Kuramlar, yerleflik varsay›mlar, gözlemlenebilir ya da test edilebilir olmayanfleylerin do¤as› hakk›nda ifadeler içerir. Varsay›mlar› zorunlu bir bafllang›ç noktas›olarak kabul ederiz, insanlar›n do¤as› ya da toplumsal gerçeklik hakk›ndaki varsa-y›mlar gibi” (Neuman, 2007: 80). Varsay›mlar, kuram›n uygulanabilece¤i geçerlikoflullar› tan›mlayan önermelerdir. Bu önermeler kuramsal yap›n›n hangi flartlarda


Kavramlar, toplumsalgerçekli¤i anlafl›l›r halegetiren, aç›kça belirtilmiflolan bir fikri ifade edenkuram›n yap› tafllar›d›r.

Hipotez, test etmekamac›yla de¤iflkenleraras›nda kurulan önermedir.

Varsay›m, bir kuramda,kuramsal bir aç›klamaoluflturmak için zorunlu olantest edilmemifl bafllang›çnoktas› ya da inançt›r(Neuman, 2007: 80).

uygulanabilece¤ini, hangi flartlarda geçerli olup olmayaca¤›n› belirtmektedir. “Biraraflt›rmac›n›n anlay›fl›n› derinlefltirmesinin bir yolu, bir kuram›n dayal› oldu¤u var-say›mlar› belirlemektir” (Neuman, 2007: 80).

Hipotez ve varsay›m aras›ndaki fark nedir?

Toplumsal Araflt›rman›n Aflamalar›Sosyolojik araflt›rmalar genelde, yöntemin belirlenmesini gerektiren bir dizi araflt›r-ma aflamas›n› içermektedir (Bilton, vd., 2008: 442). Afla¤›daki sorular bu araflt›rmaaflamalar›n› oluflturan sorulara örnek olabilir:

• Öncelikle “neyi ö¤renmeye çal›fl›yorum ve tam olarak ne arad›¤›m› bilmekiçin bunu net ve mu¤lak olmayan bir flekilde nas›l tan›mlayabilirim? “Bunuyapam›yorsam e¤er, orada olmayan bir fley mi ar›yorum?” ya da “temel inançve fikirlerimi test etmek için keflfedici araflt›rma tekniklerini mi benimseme-ye ihtiyac›m var?”

• “Araflt›rma sorusunu önceki çal›flmalarla iliflkili olarak en iyi flekilde anlaml›k›lacak ve analizimin en iyi flekilde yap›lmas›n› sa¤layacak olan hangi ku-ramsal ve kavramsal çerçeveleri benimsemeliyim?”

• “Veri toplamak için ne tür yöntemlerin kullan›lmas› gerekir ve özel projem-de gerekli araflt›rmac› araçlar olarak bunlar ne kadar güvenilir ve geçerli ola-cakt›r?”

• “Araflt›rman›n etik bir yan› var m›d›r?”, “Bulgular nas›l yay›lacakt›r?”, “Arafl-t›rman›n kullan›c›lar› ve faydalananlar› kimler olacak?” (Bilton, vd., 2008:442-443).

Bu sorular› kapsayan bilimsel bir toplumsal araflt›rma, belirli aflamalar›n uygu-lanmas› yoluyla gerçeklefltirilmektir. Bu aflamalar araflt›rman›n konusunun ve prob-leminin belirlenmesi, uygun çal›flma tipinin seçilmesi, örneklem seçimi, ölçme, ve-rilerin toplanmas› ve analizi ile bulgular›n yorumlanmas›n› içermektedir:

1. Araflt›rma Konusunun Belirlenmesi: Bilimsel araflt›rmalar araflt›rma ko-nusunun seçimi ile bafllamaktad›r. Araflt›rma konusu, genel bir ilgi alan›n› ifade et-mektedir. Bu nedenle araflt›rma konusunun seçimi merak, kiflisel deneyim, inanç-lar ve de¤erlerden kaynaklanabilmektedir. Konu seçimi, araflt›rman›n amac›na uy-gun olarak yap›lmal›d›r. E¤er araflt›rman›n amac› literatüre katk›da bulunarak bilgibirikimi sa¤lamak ise seçilen konunun ça¤dafl ve evrensel olmas› önemli hale gel-mektedir. Di¤er taraftan toplumsal bir sorunun aç›klanmas› ve anlafl›lmas›na yöne-lik olarak bir araflt›rma konusu seçilebilir. E¤er araflt›rman›n toplumu ya da toplu-mun bir k›sm›n› ilgilendiren bir sorun hakk›nda yap›lmas› hedefleniyor ise araflt›r-ma konusunun, bu soruna iliflkin çözüm önerileri sunmay› ya da bir politika gelifl-tirmeyi sa¤lama amac›na uygun olarak seçilmesi gerekmektedir.

2. Araflt›rma Probleminin Belirlenmesi: Araflt›rma konusu, sadece genel birçerçeve sa¤lamakta ve genifl bir alan› kapsamakt›r. Bu nedenle araflt›rmac›n›n be-lirlenen konuyu çal›fl›labilir, araflt›r›labilir hale getirmesi gerekmektedir. Bu anlam-da araflt›rma konusunun genel içeri¤inden daha özel koflullar›n tan›mland›¤› biraraflt›rma problemi belirlenmektedir (Lin, 1976: 7). Araflt›rma problemi, genel an-lamda toplumsal eylemlerin, ne oldu¤u, nas›l oldu¤u ve nedenleri hakk›nda for-müle edilmektedir. Araflt›rma probleminin belirlenmesi için öncelikle literatür tara-mas›n›n yap›lmas› gerekmektedir. Literatür taramas› araflt›rma konusu ile ilgili ki-taplar, makaleler, yap›lm›fl araflt›rmalar, raporlar gibi yaz›l› malzemelerin okuma,özet ç›karma gibi yollarla taranmas›n› içermektedir. Bununla birlikte, ilgili alanda


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

yer alan sözlü ve görsel malzemeler de incelenebilmektedir. Yap›lan literatür tara-mas› araflt›rmac›lar için hem bilgi da¤arc›¤›n› gelifltirme hem de çal›flmalar›n› yürü-tece¤i konuda eksik olan ya da araflt›r›lmam›fl olan alanlar› tespit etme olana¤› sa¤-lamaktad›r. Böylece yeni bilgilerin elde edilmesi amac›yla araflt›rma problemi, he-nüz araflt›r›lmam›fl ya da araflt›rmalar›n yetersiz oldu¤u alanlara yönelik olarak be-lirlenebilmektedir. Bu süreç içerisinde, bilim insanlar› çal›flmalar›n› belli bir kuram-sal yaklafl›m do¤rultusunda gelifltirmektedirler. Baflka bir ifadeyle araflt›rmac›lar,toplumsal iliflkileri, olgu ve olaylar› daha iyi aç›klad›¤›na inand›klar› belli bir bak›flaç›s›n› benimsemekte ve çal›flmalar›n› bu kuramsal çerçevede ele almaktad›r.

3. Uygun Çal›flma Türünün Seçilmesi: Bir araflt›rma problemi oluflturulduk-tan sonra araflt›rmac›, araflt›rmas› için en uygun araflt›rma türünü seçmelidir. Uygunaraflt›rma türünün seçiminde dikkate al›nmas› gereken baz› unsurlar bulunmakta-d›r. Hangi araflt›rma türünün seçilece¤i, araflt›rma probleminin do¤as›, veri kaynak-lar›n›n elverifllili¤i ve araflt›rma problemi hakk›ndaki bilgi seviyesiyle iliflkili olarakbelirlenmektedir (Lin, 1976: 8). Bu iliflkilere ba¤l› olarak araflt›rmac›, keflfedici ça-l›flma, tan›mlay›c›/betimleyici çal›flma, hipotez gelifltirme ve hipotez test etme ola-rak belirlenen araflt›rma türlerinden araflt›rmas› için uygun olan› seçmektedir. Kefl-fedici araflt›rman›n amac› konuyla ilgili ön bilgi toplamakt›r. Tan›mlay›c›/betimle-yici araflt›rma ise kuramsal çerçevenin ilgilendi¤i problemi, toplumsal iliflkileri kap-saml› bir biçimde tan›mlamay› amaçlamaktad›r. Hipotez gelifltirmeye yönelik arafl-t›rmalar toplumsal eylemlerin birbirleriyle iliflkilerini aç›klama amac› tafl›rken, hi-potez test etmeye yönelik araflt›rmalar›n amac› nedensel iliflkiler bulmak ve de¤ifl-kenler aras› iliflkileri aç›klamakt›r.

4. Örneklem Seçimi: Bilimsel bir araflt›rman›n yap›labilmesi için araflt›rmakapsam›na giren olgu ve olaylar›n belli bir zaman ve mekânda bilimsel araflt›rmayöntem ve tekniklerine uygun bir flekilde ele al›nmas› gerekmektedir (Sencer veSencer, 1978). Bu anlamda, araflt›rman›n örneklem seçimi aflamas›nda önceliklearaflt›rma problemine yönelik olarak en uygun araflt›rma evreni belirlenmektedir.Araflt›rma probleminde belirlenen koflullar› kapsayan yer ve zamandaki olgu veolaylar›n bütünü araflt›rma evrenini oluflturmaktad›r.

Bilimsel araflt›rmalar insan kaynaklar›, teknik donan›m, mali kaynaklar ve za-man aç›s›ndan s›n›rl›l›klara sahip olmas› nedeniyle, araflt›rma evreninin tamam› ilearaflt›rma yap›lmas› mümkün olmamaktad›r. Bu nedenle bilim insanlar› araflt›rma-lar›n› yürütebilmek amac›yla araflt›rma evreni içerisinden bir alt grubu örneklemolarak seçmektedirler. Örneklem, araflt›rma evreninin özelliklerini en iyi flekildeyans›tan ve örneklem seçim teknikleri arac›l›¤›yla seçilen bir grup olarak ifade edi-lebilir. Böylece araflt›rmac›, örneklem grubu ile çal›flarak araflt›rma evreni hakk›n-da bilgi edinmeyi amaçlamaktad›r (Lin, 1976: 145). Örneklem seçiminde, örnekle-min araflt›rma evrenini temsil etme yetene¤inin yan› s›ra örneklemin yeterli büyük-lü¤e sahip olmas› da dikkat edilmesi gereken önemli bir unsurdur.

Örneklem seçimi ile araflt›rma sonucunda elde edilen bulgular›n çözümlemesiaras›nda önemli bir iliflki bulunmaktad›r. Bir araflt›rman›n problemine göre, örnek-lem grubu ile çal›fl›larak veri toplama ve veri analizi ifllemleri sonras›nda ulafl›lansonuçlar›n araflt›rma evrenine genelleme yap›lmas›, yani örneklemden elde edilensonuçlar›n araflt›rman›n evreni için de geçerli olmas› amaçlanabilir. Bu amac› tafl›-yan bir araflt›rman›n örneklem grubu, olas›l›¤a dayal› örneklem seçim tekniklerikullan›larak belirlenmelidir. Araflt›rman›n problemine uygun olarak örneklem seçi-mi, tesadüfi örneklem, tabakal› örneklem ve kümeleme örneklem seçim teknikle-rinden biri veya birkaç› arac›l›¤›yla belirlenebilir. Baz› araflt›rma problemlerinde ise


Araflt›rma evreni, araflt›rmaprobleminin kapsam›nagiren olgu ve olaylarbütünüdür.

Örneklem seçimi, araflt›rmaevreninin özelliklerini en iyitemsil eden bir grubunseçilme ifllemidir.

araflt›rma evreni tam olarak bilinemeyebilir. Örne¤in sokak çeteleriyle ilgili bir ça-l›flmada araflt›rma evrenini tespit etmek mümkün olmamaktad›r. Bu anlamda baz›araflt›rma problemleri, belirli toplumsal iliflkileri içeren ya da belirli bir toplumsalgrup ile iliflkili olarak formüle edilmifl olabilirler ve dolay›s›yla örneklem grubun-dan elde edilen bulgular›n araflt›rma evrenine genelleme yap›lmas› amac›n› tafl›-mazlar. Olas›l›¤a dayal› örneklem seçim tekniklerinin uygun olmad›¤› buna benzeraraflt›rmalar olas›l›¤a dayal› olmayan gelifligüzel örneklem, kota örneklem, amacayönelik örneklem, kartopu örneklem ya da mekânsal örneklem seçim tekniklerinikullanmaktad›rlar.

5. Ölçme: Ölçme aflamas›, örneklem grubunun seçilmesi ile veri toplama afla-mas› aras›nda yer alan önemli bir aflamad›r. Örneklem grubundan toplanacak ve-rilerin nas›l ölçülece¤i ile iliflkili olarak yap›lan çal›flmay› kapsamaktad›r. Verilerintoplanmas›na geçmeden önce bu aflamada verilerin ölçümüne yönelik bir ölçekoluflturulmaktad›r. Araflt›rma problemine uygun olarak elde edilmek istenen bilgi-lere yönelik sorular›n haz›rlanmas›n› ve sorular›n cevap kategorilerinin say›sallafl-t›r›lmas›n› içermektedir. Birer de¤iflkeni temsil eden cinsiyet, yafl, medeni durum,do¤um yeri gibi her bir sorunun nicel ya da nitel cevap kategorileri bulunmakta-d›r. Bu cevap kategorilerinin belirlenmesi iflleminde nominal ölçek, ordinal (s›ral›)ölçek, aral›k ölçe¤i ve oran ölçe¤i kullan›lmaktad›r. Toplumsal araflt›rmalarda iyibir ölçümün iki özelli¤e sahip olmas› gerekmektedir. Bunlardan biri güvenirlilik,di¤eri ise geçerliliktir.

Güvenilirlik, araflt›rman›n tekrar edilebilirli¤ini ifade etmektedir. Güvenilir biraraflt›rma projesi, bir anket ya da bir mülakat gibi belirli bir araflt›rma arac› ile veritoplama sürecinde çarp›t›lmam›fl sonuçlar elde edecektir. Bununla birlikte ayn› ki-fliler üzerinde tekrar edildi¤inde ayn› türden sonuçlar üretecektir. Genel anlamdagüvenirlilik, bulgular›n tekrar edilebilme derecesinin bir ölçümü olarak düflünüle-bilir. Veri toplaman›n güvenirlili¤ini sa¤lamak amac›yla ayn› arac›n kullan›lmas›n›niki farkl› zamanda veri toplanmas› gibi birkaç yolu bulunmaktad›r. Fakat bu durumbütün araflt›rmalarda ortaya ç›kabilecek bir sorunu içermektedir. ‹nceleme, zamaniçinde de¤iflebilen düflünce, tutum ve inançlara yo¤unlaflt›¤›nda özellikle sorunluhale gelebilmektedir (Bilton, vd., 2008: 443). ‹yi bir ölçümün sahip olmas› gerekendi¤er bir özellik olan geçerlilik ise ç›kar›m, önerme ve sonuçlar›n ne derece ge-çerli oldu¤unu belirtmek amac›yla toplanan veri kalitesini ifade etmektedir. Arafl-t›rmalarda kullan›lan veri toplama tekniklerinin, araflt›rmac›lar›n gereksinim duy-duklar› verileri, baflka bir deyiflle ölçmeye niyetlendikleri fleyi, saptamalar›n› sa¤la-mas›na ihtiyaç duyulmaktad›r. Genellikle araflt›rmac›n›n araflt›r›lacak kesin sorular-dan emin olmad›¤› durumlarda, konular› netlefltirmek için esas araflt›rmadan öncekeflifçi bir pilot çal›flma yürütülmektedir (Bilton, vd., 2008: 443). Pilot çal›flma uy-gulamas›, veri toplama tekniklerinin gerçek anlamda kullan›lmadan önce düzeltmeve de¤ifltirme yap›labilmesi amac›yla denenmesi anlam›na gelmektedir.

6. Veri Toplama: Bilimsel araflt›rmalarda veriler esas olarak iki türlü kaynak-tan toplanmaktad›r. Bu tür veriler s›ras›yla birincil kaynaklar ve ikincil kaynak-lardan elde edilir.

Bilimsel araflt›rmalarda veri toplama amac›yla her iki kaynak da kullan›lmakta-d›r. Araflt›rmac›lar, örneklem grubu üzerinde yürüttü¤ü çal›flmalar sayesinde arafl-t›rma problemine yönelik birinci elden veriler elde etmeyi amaçlamaktad›r. Nicelaraflt›rmalarda kullan›lan veri toplama teknikleri; anket, yap›land›r›lm›fl mülakat,tarama (survey) ve deneydir. Deneyler sosyologlar taraf›ndan kullan›lmamaktad›r.Nitel araflt›rmalarda ise veri toplama teknikleri olarak derinlemesine mülakat, odak


Güvenirlilik, ölçümtekrarland›¤›nda ayn›sonuçlar›n elde edilmesiniifade etmektedir.

Geçerlilik, ölçülmekistenilen toplumsaliliflkilerin do¤ru bir flekildeölçülmesi anlam›nagelmektedir.

Bilimsel araflt›rmalardagözlem, anket ve görüflmeyoluyla örneklem grubundanelde edilen verilere birincilkaynak verileri ad› verilir.

‹kincil kaynaklar, bilimselaraflt›rmalara bafllamadanönce mevcut olan verilerdir.Örne¤in resmi belgeler,kamu veya özel kurum vekurulufllar›n istatistikselraporlar›, ilgili alanda dahaönce yap›lm›fl olanaraflt›rmalar, arfliv vebelgeler, yay›nlanm›fl olankitaplar ve makaleler ikincilkaynaklar› oluflturur.

grup görüflmesi, kat›l›mc› ve kat›l›ms›z gözlem, yaflam öyküsü, örnek olay incele-mesi ve doküman incelemesi kullan›lmaktad›r.

7. Veri Analizi: Araflt›rmac› bu aflamada elde etti¤i verileri analiz etmeye çal›-fl›r. Verilerin analiz edilmesi sürecinde araflt›rmac›, daha önceden sordu¤u sorula-r›n yan›t›n› bulmaya çal›fl›r. Veri toplama teknikleri arac›l›¤›yla toplanan veriler, buaflamada kodlama, dönüfltürme gibi biçimlerle organize edilmektedir. Verilerinanaliz edilmesinde hangi istatistiksel ifllemlerin kullan›laca¤›na, toplanan verileregöre karar verilmektedir. Ancak bilim insanlar› elde ettikleri verileri kuramsal ba-k›fl aç›lar›ndan yola ç›karak yorumlarlar. Di¤er taraftan, bilim insanlar› elde ettikle-ri verilerin kuramsal yaklafl›mlar›yla ne kadar örtüfltü¤ünü de de¤erlendirmeye ça-l›fl›rlar. E¤er elde edilen veriler araflt›rmac›n›n kuramsal bak›fl aç›lar›n› do¤rular ni-telikteyse bu durum araflt›rmac›n›n teorik bak›fl aç›s›n› güçlendirir. E¤er elde edi-len veriler araflt›rmac›n›n kuramsal yaklafl›m›n› do¤rulam›yor ise araflt›rmac› ku-ramsal bak›fl aç›s›n› sorgulayabilmektedir.

8. Araflt›rma Bulgular›n Yorumlanmas› ve Rapor Yaz›m›: Araflt›rman›n ve-ri analizi aflamas›nda elde edilen bilgiler ve istatistiksel sonuçlar kullan›larak, arafl-t›rma bulgular› yorumlanmaktad›r. Yap›lan yorumlar›n araflt›rman›n kuramsal çer-çevesine uygun olmas› gerekmektedir. Ayr›ca, araflt›rma bulgular›na dayal› yorum-lar, nesnel olmal›, verilerle desteklenmeli ve anlaml› olmal›d›r. Araflt›rman›n raporhalinde okuyucuya sunulmas› gerekmektedir. Araflt›rma raporunun yaz›lmas›ndadikkat edilmesi gereken unsurlar bulunmaktad›r. Bunlardan biri, araflt›rma raporu-nun akademisyenler, kurumsal uzmanlar, uygulay›c›lar ya da hizmet verenler,sponsor kurumlar gibi hedeflenen okuyucu kitlesine göre farkl› biçimlerde yaz›l-mas›d›r. Bir di¤eri, araflt›rman›n amac›na uygun olarak raporun yaz› diline ve ra-porda yer verilecek ayr›nt›lara dikkat edilmesidir. Ayr›ca araflt›rma raporunun for-mat›, yaz›m tarz›, içerik düzenlenmesi ve etik sorumluluk rapor yaz›m›nda dikkatedilmesi gereken unsurlar aras›nda yer almaktad›r.

9. Araflt›rma Bulgular›n›n Mevcut Çal›flmalarla Bütünlefltirilmesi: Araflt›r-man›n amac›na uygun olarak araflt›rma bulgular› önceden yap›lan çal›flmalarla vekuramsal iliflkilerle bütünlefltirilmeli ya da belirlenen sorunun çözümüne yönelikpolitika üretimine katk›da bulunmal›d›r.

Nicel ve Nitel Araflt›rma YöntemleriSosyolojik araflt›rmalarda genel kabul gören aflamalara karfl›n kullan›lan farkl› yön-temler bulunmaktad›r. Bu anlamda, sosyolojinin içerisinde yer alan iki gelene¤i ta-n›mlamak mümkündür: Bu geleneklerden birini oluflturan grup, genellikle nicelyöntemlerin di¤er bir deyiflle, say›sal istatistiksel yöntemlerin kullan›m›n› savun-maktayken di¤er bir grup ise insanc›l ve nitel yöntemlerin kullan›m›n› destekle-mektedir (Haralambos ve Holborn, 1995: 808). Nicel ve nitel araflt›rma yöntemleribirçok yönden birbirinden farkl›laflmakta fakat ayn› zamanda da birbirini tamam-lamaktad›r. Çünkü bütün toplumsal araflt›rmac›lar, toplumsal iliflkileri ve yaflam›anlama ve aç›klama amac› tafl›maktad›r. Nicel ve nitel araflt›rma yöntemleri aras›n-daki farklardan biri verilerin do¤as›ndan kaynaklanmakta di¤eri ise toplumsal ya-flam hakk›nda farkl› varsay›m ve amaçlara sahip olmalar›na dayanmaktad›r (Neu-man, 2007: 223-224).

Daha önce belirtildi¤i üzere, do¤a bilimleri yöntemini uyarlamaya çal›flan sos-yologlar, nicel yöntemlerin kullan›m›n› savunma e¤iliminde olmufltur. Sosyolojidebu yöntemin kullan›lmas› pozitivizm olarak bilinmektedir. Nitel yöntemi benimse-yen araflt›rmac›lar ise nicel yöntemin, verilerin toplanmas›, analiz edilmesi ve aç›k-


lanmas›nda yetersiz oldu¤unu ve bu nedenle tamamen insan davran›fl›yla ilgili ko-nulara uygun olmad›¤›n› ileri sürmüfltür (Haralambos ve Holborn, 1995: 814).

Nitel ve nitel araflt›rma yöntemlerinin keskin ayr›mla sunulmas›na karfl›n son zamanlardabaz› sosyologlar bu yöntemler aras›ndaki kat› ayr›m› sorgulamakta ve iki yaklafl›m›n bir-likte kullan›labilece¤ini belirtmektedir.

Nicel yöntemi kullanan araflt›rmac›lar, de¤iflkenlerin kesin olarak ölçülmesineve genel nedensel aç›klamalara ba¤l› olan hipotezlerin test edilmesine vurgu yap-maktad›r. Nitel araflt›rmac›lar ise toplumsal yaflam›n do¤al ak›fl›nda ortaya ç›kanolaylar›n ayr›nt›l› bir flekilde incelenmesi üzerinde durmakta ve belirli toplumsal,tarihsel ba¤lamlar› dikkate alan yorumlar sunmaya çal›flmaktad›r (Neuman, 2007:224).

Say›sal formdaki nicel veriler örne¤in suç; intihar ve boflanma oranlar› gibi res-mi istatistikler olarak görülmektedir. Nitel veriler ise genellikle kelimeler arac›l›¤›y-la ifade edilmektedir. Bu tür veriler örne¤in yoksulluk konusuyla ilgili bir çal›flma-da, yoksulluk içinde yaflayan bir grup insan›n, yaflam biçimlerinin derinlemesineincelenmesi olabilmektedir. Nicel verilerle karfl›laflt›r›ld›¤›nda nitel veriler genellik-le daha zengin, daha derin, daha canl› yaflam tarz›n›n ya da insanlar›n deneyimle-rinin, tutumlar›n›n ve inançlar›n›n kapsaml› bir resminin sunumunu sa¤lamaya da-ha yak›n görünmektedir (Haralambos ve Holborn, 1995: 814).

Sosyolojik araflt›rmayla ilgilenenler için nicel ve nitel araflt›rma yöntemleri ara-s›ndaki ayr›m gittikçe önemsiz hâle gelmekte ve birçok sosyolog, veri toplama vesosyal davran›fl› aç›klamada nicel ve nitel araflt›rma yöntemlerini bir arada kullan-maktad›r (Bilton vd., 2008: 447). Her iki araflt›rma yöntemi de toplumsal iliflkilerive yaflam› anlama ve aç›klama amac›na yönelik olarak önemli katk›lar sa¤lamak-tad›r.

Toplumsal araflt›rmac›lar ele ald›klar› konular›, daha belirgin bir hale gelenaraflt›rma sorusu olarak s›n›rlamaktad›r. Araflt›rma biçimleri, araflt›rman›n ne za-man, nas›l odaklanaca¤› sorular›na farkl› yan›tlar sunmaktad›r. Toplumsal araflt›r-mac›lar›n kulland›¤› yöntem, “seçti¤i konuya, araflt›rmac›n›n amac›na ve çal›flmasonuçlar›n›n hedeflenen kullan›m›na, sosyal bilime yönelik benimsedi¤i yönelimeve tekil araflt›rmac›n›n kendi varsay›mlar›na ve inançlar›na” ba¤l› olmaktad›r (Neu-man, 2007: 260). Toplumsal bir araflt›rmada hangi yöntemin seçilece¤i, araflt›rma-c›n›n kuramsal bak›fl aç›s›, araflt›rman›n problemi ile amac› ve araflt›rmada kullan›-labilecek kaynaklarla iliflkili olarak belirlenmektedir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




Bilim, bilimsel bilgi ve yöntem kavramlar›n› ta-

n›mlamak.

Bilimi farkl› flekillerde tan›mlamak mümkündür.Bilim, do¤al ve toplumsal dünyay› aç›klayan ge-çerli ve güvenilir bilgiler bütününü ifade etmek-tedir. Bilim, bilimsel araflt›rma yöntem ve teknik-leri kullan›larak do¤al ve toplumsal dünya hak-k›nda elde edilen genel geçerli bilgilerdir. Di¤ertaraftan bilim, do¤al ve toplumsal olgu ve olay-lar hakk›nda bilimsel yöntemlerle elde edilen tu-tarl› ve düzenli bilgiler olarak tan›mlanabilmek-tedir. Bilimsel bilgi, do¤al ve toplumsal dünya-n›n sistematik bir flekilde incelenmesi sonucun-da elde edilen bir bilgi türüdür. Bilimsel bilgiye,bilimsel araflt›rma yöntemleri ve teknikleri kulla-n›larak ulafl›lmaktad›r. Bilimsel araflt›rman›n afla-malar›na ba¤l› kal›narak elde edilen bilimsel bil-ginin baz› özellikleri bulunmaktad›r. Bilimsel bil-gi olgusal ve mant›ksald›r. Bunun yan› s›ra nes-nel olma özelli¤ine de sahiptir. Bilimsel bilgi,araflt›rmac›n›n her türlü önyarg›, kiflisel be¤eni,öznel tutum ve de¤er yarg›lar›ndan mümkün ol-du¤unca ar›nd›r›lm›fl bir bilgi türü olarak ifadeedilmektedir. Bilimsel bilginin di¤er özellikleriaras›nda akla ve mant›¤a uygun bir bilgi olmas›-na ba¤l› olarak kendi içinde düzenli, sistemli vetutarl› olmas› yer almaktad›r. Bilimsel bilgi, ayn›zamanda geçerli ve güvenilirdir. Bilimsel bilgininbir baflka niteli¤i ise elefltirel olmas›d›r. Araflt›r-malarda kullan›lan bilimsel yöntem, geçerli vegüvenilir bilimsel bilgiye ulaflmak için izlenmesigereken yolu ifade etmektedir. Bilimsel bilgiyehangi kuramsal bak›fl aç›s› ile ulafl›laca¤›n›, do¤alve toplumsal olgu ve olaylar›n nas›l ele al›naca-¤›n›, elde edilen verilerin nas›l çözümlenece¤ini,yorumlanaca¤›n› belirleyen bilimsel kurallar bü-tünü olarak tan›mlanmaktad›r.

Ayd›nlanma düflüncesinin temel ilkelerini aç›k-

lamak.

Ayd›nlanma düflüncesinin temel ilkelerinden biriak›ld›r. Ak›l, bilgi elde etmenin yolu olarak kabuledilen rasyonalist (ak›lc›) düflüncenin temelinioluflturmaktad›r. Bir di¤er Ayd›nlanma ilkesi am-

pirizm, do¤a ve toplumsal dünya hakk›ndaki bü-tün bilgi ve düflüncenin ampirik gerçeklere da-

yal› oldu¤u fikridir. Bilim ise Ayd›nlanma düflü-nürleri için bilginin en üst biçimi olarak kabuledilmekte ve buna dayal› olarak bilimsel bilgi,bütün insanl›¤›n bilgisini gelifltirmek için temelal›nmaktad›r. Ayd›nlanma düflüncesinin temel il-kelerinden evrensellik, bilimin istisnas›z bütünevreni yöneten genel yasalar üretmesini ifade et-mektedir. Bir di¤er Ayd›nlanma ilkesi ise ilerle-

me düflüncesidir ve insan›n do¤al ve toplumsalyaflam koflullar›n›n, ak›l ve bilimin kullan›lmas›ile geliflebilece¤i ve her ileri aflaman›n iyi ve gü-zel olaca¤› fikrini içermektedir. Bireycilik, bire-yin politik ve toplumsal bir özne olarak var oldu-¤u ve kendi özgürlü¤ünün bilincinde oldu¤ununkabul edilmesi ilkesidir. Hoflgörü ilkesi din, inanç,›rk, uygarl›k fark› gözetmeksizin insanlar›n ayn›olarak görülmesidir. Bir di¤eri olarak insan do-

¤as›n›n ayn›l›¤›, insan do¤as›n›n temel nitelikle-rinin ayn› oldu¤unu içeren eflitlik ilkesidir. Ay-d›nlanma düflüncesinin temel ilkeleri aras›ndayer alan özgürlük, feodal ve geleneksel s›n›rlarakarfl› gelerek, düflünce ve ifade özgürlü¤ününsavunulmas›n› ifade ederken sekülarizm ise ge-leneksel ve dini otorite karfl›s›nda, dini aç›dando¤ru kabul edilen ve onaylanm›fl bilgiye karfl›,Ayd›nlanma düflüncesinin ba¤›ms›z ve laik bilgiihtiyac›n› vurgulanmas›d›r (Hamilton, 1996: 21-22).

Do¤a bilimleri ve sosyal bilimler aras›ndaki fark-

l›l›klar› özetlemek.

Sosyal bilimler ve do¤a bilimlerinin araflt›rmanesneleri ile iliflkileri aras›nda temel farkl›l›klarbulunmaktad›r. Bu farkl›l›klar› flu flekilde s›rala-mak mümkündür. Öncelikle toplumsal dünya ileilgilenen sosyal bilimlerin araflt›rma nesnesi in-san ve insan gruplar›yken, do¤a bilimleri, do¤aolgular›n› ve süreçlerini araflt›rmaktad›rlar. ‹kinciolarak sosyal bilimlerin araflt›rma nesneleri bi-linçlilik özelli¤ine sahiptirler. Bu nedenle, kendi-leri, durumlar› ve iliflkileri üzerinde düflünebilir-ler. Do¤a bilimlerinde bu özelik görülmemekte-dir. Bir di¤er farkl›l›k sosyal bilimlerdeki ahlakive siyasal de¤erlerin araflt›rma konusunun seçi-mini etkilemesinden kaynaklanmaktad›r. Belirlitoplumsal olgular veya tarihsel süreçleri aç›kla-

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç


maya çal›flan sosyal bilimcilere de¤er yönelimle-ri yol göstermektedir. Do¤a bilimciler ise de¤eryarg›lar›n› d›flar›da b›rakan yöntemlerle genel ya-salara ulaflmaya çal›flmaktad›r. Son olarak, top-lumsal hayatta bilinç ve anlam önemli bir rol oy-namaktad›r. Sosyal bilimciler, hakk›nda belirli biranlay›fla sahip olduklar› bir araflt›rma nesnesi ilekarfl›lafl›r ve ço¤u kez toplumsal hayat›n bir par-ças› olur. Araflt›rma nesnesi hakk›nda bir anlay›-fla sahip olmak için onunla iletiflim kurmay› ö¤-renmek zorundad›r. Fakat do¤a bilimciler ve arafl-t›rma nesneleri aras›nda d›flsal bir iliflki bulun-maktad›r.

Toplumsal araflt›rma kavram›n› ve amaçlar›n›

tan›mlamak.

Toplumsal araflt›rma; bireyler, gruplar, kurumlar,formal ve enformal toplumsal yap›lar, topluluk-lar, kültürler ve bunlar›n birbirleriyle olan iliflki-lerini incelemektedir. Toplumsal araflt›rmalar te-melde iki nedene ba¤l› olarak yap›lmaktad›r.Bunlardan biri, kavramsal ya da kuramsal amaçtafl›yan araflt›rmalard›r. Bu amac› tafl›yan kuram

yönelimli araflt›rmalar bilgi birikimi sa¤lamay› he-deflemektedir. Di¤eri ise pragmatik ya da uygu-lama amac›na yönelik olarak yap›lan araflt›rma-lard›r. Bu araflt›rmalar yap›lmas›, toplumun pra-tik ihtiyaçlar›ndan kaynaklanabilir. Toplumu yada toplumun bir bölümünü ilgilendiren bir sorunhakk›nda olas› çözüm önerilerinin sa¤lanmas›amac›yla politika yönelimli araflt›rma yap›lmak-tad›r. Araflt›rman›n sonunda elde edilen bilgiler,bu toplumsal soruna yönelik çözüm sa¤layacakpolitikalar›n üretilme sürecinde kullan›lmaktad›r.

Toplumsal araflt›rman›n aflamalar›n› aç›klamak

Bilimsel bir toplumsal araflt›rma, belirli aflamala-r›n uygulanmas›n› gerektirmektedir. Araflt›rma-n›n ilk aflamas› araflt›rma konusunun belirlen-

mesidir. Genel bir ilgi alan›n› ifade eden araflt›r-ma konusunun seçimi, merak, kiflisel deneyim,inançlar ve de¤erlerden kaynaklanabilmektedir.Araflt›rma konusunun genifl bir alan› kapsamas›nedeniyle daha özel koflullar›n tan›mland›¤› biraraflt›rma probleminin belirlenmesi gerekmekte-dir. Araflt›rma problemi, genel anlamda toplum-sal eylemlerin ne oldu¤u, nas›l oldu¤u ve neden-leri hakk›nda formüle edilmektedir. Uygun çal›fl-

ma tipinin seçiminde araflt›rmac› keflfedici çal›fl-

ma, tan›mlay›c›/betimleyici çal›flma, hipotez ge-lifltirme ve hipotez test etme olarak belirlenençal›flma tiplerinden araflt›rmas› için uygun olan›seçmektedir. Bilimsel araflt›rmalar›n insan kay-naklar›, teknik donan›m, mali kaynaklar ve za-man aç›s›ndan s›n›rl›l›klara sahip olmas› nede-niyle, araflt›rma probleminin kapsad›¤› evren içe-risinden bir örneklemin seçilmesine ihtiyaç du-yulmaktad›r. Örneklem, araflt›rma evreninin özel-liklerini en iyi flekilde yans›tan ve örneklem se-çim teknikleri arac›l›¤›yla seçilen bir gruptur. Ör-neklemin araflt›rma evrenini temsil etme yetene-¤inin yan› s›ra yeterli büyüklü¤e sahip olmas› dagerekmektedir. Ölçme aflamas›, örneklem gru-bundan toplanacak verilerin nas›l ölçülece¤i ileiliflkili olarak yap›lan çal›flmay› kapsamaktad›r.Toplumsal araflt›rmalarda iyi bir ölçümün iki özel-li¤i bulunmaktad›r. Bunlardan biri, ölçüm tekrar-land›¤›nda ayn› sonuçlar›n elde edilmesini ifadeeden güvenirlilik, di¤eri ise ölçülmek istenilentoplumsal iliflkilerin do¤ru bir flekilde ölçülmesianlam›na gelen geçerliliktir. Araflt›rman›n veritoplama aflamas›nda, veriler esas olarak birincilkaynaklar ve ikincil kaynaklardan toplanmakta-d›r. Araflt›rmac›lar, araflt›rma problemine yönelikbirinci elden veriler elde etmeyi amaçlamaktad›r.Nicel ve nitel araflt›rmalarda kullan›lan farkl› ve-ri toplama teknikleri kullan›lmaktad›r. Veri ana-

lizi aflamas›nda toplanan veriler, kodlama, dö-nüfltürme gibi biçimlerle organize edilmekte veistatistiksel ifllemler kullan›larak çözümlenebil-mektedir. Araflt›rma bulgular›n›n araflt›rman›n ku-ramsal çerçevesine uygun olarak yorumlanmas›gerekmektedir. Bulgular›n yorumlanmas›, nes-nel olmal›, verilerle desteklenmeli ve anlaml› ol-mal›d›r. Araflt›rman›n amac›na uygun olarak arafl-t›rma bulgular›, yeniden kurama entegre edilme-li ya da belirlenen sorunun çözümüne yönelikpolitika üretimine katk›da bulunmal›d›r.

4NA M A Ç

5NA M A Ç


1. Afla¤›dakilerden hangisi rasyonalist (ak›lc›) düflüncebiçimine iliflkin ifadelerden biri de¤ildir?

a. Toplumsal düzen fikrini metafizik sisteme göreaç›klam›flt›r.

b. ‹lerleme kavram›n› rehber bir fikir olarak ele al-m›flt›r.

c. Toplumsal yaflam› etkileyen gelene¤in otoritesi-ni sorgulam›flt›r.

d. Do¤a kavram›n›, temel bir kavram olarak kabuletmifltir.

e. Dini sistemin oluflturdu¤u kadercili¤e karfl› gel-mifltir.

2. Afla¤›dakilerden hangisi Ayd›nlanma düflüncesinintemel ilkelerinden biri de¤ildir?

a. Evrensellik b. Ak›lc. Özgürlükd. Duygusall›ke. Hoflgörü

3. Toplumsal iliflkiler ve yaflam hakk›ndaki bilgileriözetleyen ve düzenleyen, aç›klay›c› güce sahip öner-meler bütününe ne ad verilir?

a. Önermeb. Hipotezc. Kuram d. Varsay›me. Sosyoloji

4. Afla¤›daki ifadelerden hangisi pozitivizmin özellik-lerinden biri de¤ildir?

a. Bilimin, en üst ve gerçek bilgi biçimi olarak ka-bul edilmesi.

b. Ampirist do¤a bilimleri aç›klamas›n›n benimsen-mesi.

c. Olgular aras›ndaki iliflkileri ifade eden genel ya-salar›n oluflturulmas›.

d. Bilimsel yöntemin, toplumu araflt›racak flekildegeniflletilmesi.

e. Toplumun, do¤a bilimlerinin yöntemi olan tele-olojik yöntemle araflt›r›lmas›.

5. Do¤a ve toplum hakk›ndaki bilginin, duyu organla-r› arac›l›¤›yla kavranabilen fleylere dayal› olmas› fikrinene ad verilir?

a. ‹lerleme b. Naturalizmc. Amprisizmd. Bireycilike. ‹nsan Do¤as›

6. Afla¤›dakilerden hangisi ‘sanayi toplumu’ kavram›n›ilk kez kullanan sosyal bilimcidir?

a. A. Comteb. Saint Simonc. E. Durheim d. K. Marxe. M. Weber

7. S›nanmak üzere gelifltirilen önermelere ne ad verilir?a. Hipotezb. Varsay›mc. Yöntemd. Teorie. Ontoloji

8. Afla¤›dakilerden hangisi modern toplumun tan›mla-nan özelliklerinden biri de¤ildir?

a. Ulus-devletin egemenlik ve meflruluk anlay›fl› b. Sermaye birikimine dayal› de¤iflim ekonomisic. Geleneksel toplum düzeninin yükseliflid. Özel mülkiyet sahipli¤inin yayg›nlaflmas›e. Bürokratik örgütlenme biçiminin görülmesi

9. Afla¤›dakilerden hangisi Frans›z Devrimi’nin kurma-y› amaçlad›¤› yeni toplum düzeninin dayand›¤› ilkeler-den biri de¤ildir?

a. Özgürlükb. Demokrasic. Eflitlik d. Sanayie. Kardefllik

10. Afla¤›dakilerden hangisi co¤rafi determinizmin tem-silcisi olarak kabul edilen düflünürdür?

a. J.J. Rousseau b. A. Ferguson c. Voltaire d. D. Humee. Montesquieu

Kendimizi S›nayal›m


1. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ayd›nlanma Düflüncesi” bö-lümünü yeniden gözden geçiriniz.

2. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ayd›nlanma Düflüncesi” bö-lümünü yeniden gözden geçiriniz.

3. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplumsal Araflt›rma veAraflt›rma Yöntemleri” bölümünü yeniden göz-den geçiriniz.

4. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Do¤a Bilimleri ve SosyalBilimler” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.

5. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ayd›nlanma Düflüncesi” bö-lümünü yeniden gözden geçiriniz.

6. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sosyolojinin Bilim Olarak Ku-rulmas›” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.

7. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Do¤a Bilimleri ve SosyalBilimler” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.

8. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Modernite ve Modern Top-lum” bölümünü yeniden gözden geçiriniz.

9. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ayd›nlanma Düflüncesi” bö-lümünü yeniden gözden geçiriniz.

10. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ayd›nlanma Düflüncesi” bö-lümünü yeniden gözden geçiriniz.

S›ra Sizde 1

Tarihsel olarak bak›ld›¤›nda, Ayd›nlanma düflüncesinindo¤uflu ile Rönesans hareketinin iliflkili oldu¤u görül-mektedir. Ayd›nlanma, Rönesans›n insan ve dünya hak-k›ndaki kavray›fl›n›n politiklefltirildi¤i bir döneme denkgelmektedir (Çi¤dem, 1997: 17). Bu ba¤lamda, Ayd›n-lanma düflüncesinin oluflumunda, 15. yüzy›l›n ortalar›n-daki Rönesans hareketi, 16. yüzy›ldaki Reformasyon ve17. yüzy›l›n ortalar›ndan itibaren belirginleflen Kartezyenfelsefesinin etkilerinin bulundu¤u belirtilmektedir. Ay-d›nlanma düflünürlerinin tarihsel olarak devrald›klar› bumiras› sekülefltirdikleri baflka bir deyiflle, dinî içeri¤indensoyutlad›klar› ileri sürülmektedir. Ak›l kavram› Ayd›nlan-man›n en önemli ay›rt edici unsurudur. Böylece 18. yüz-y›l Ayd›nlanma yüzy›l› olarak tan›mlanmaktad›r.

S›ra Sizde 2

Ampirizm, duyular arac›l›¤›yla ö¤renilmifl d›flsal bir dün-yan›n varl›¤›n› öngörmektedir. Yaln›zca s›nanabilecekbilginin bilimsel oldu¤unu kabul etmektedir. Bu ba¤-lamda bilgi, yararl›, ifllevsel ve yenilikçi özellikler tafl›-yan toplumsal bir ürün olarak tan›mlanmaktad›r. Pozi-tivizm ise ampirik yöntemi kullanarak, olgular aras›n-daki iliflkileri ifade eden genel yasalar veya teoriler olufl-turmay› amaçlar. Ampirizm, zihnin yasalar›n› araflt›r›r-ken, pozitivizm, tarihsel de¤iflimin d›flsal yasalar›n› or-taya koymaktad›r. Ayn› zamanda toplumu d›flsal bir ve-ri olarak, gözlem ve deney arac›l›¤›yla ö¤renilip do¤ru-lanan olgular yap›s› olarak tan›mlamaktad›r. Böylece,ampirizm bir kavramlar teorisi gelifltirirken pozitivizmde bir toplum anlay›fl› gelifltirmifltir.

S›ra Sizde 3

Hipotez, araflt›rmada elde edilen verilerle s›nanmaküzere oluflturulmaktad›r. Varsay›mlar ise do¤rulu¤un-dan büyük ölçüde emin olunan yarg›lar olduklar› içins›nanmak üzere gelifltirilmezler. Baflka bir deyiflle hipo-tez, test etmek amac›yla de¤iflkenler aras›nda kurulanönerme olarak tan›mlanabilir. Varsay›m ise bir kuram-da, kuramsal bir aç›klama oluflturmak amac›yla test edil-memifl bafllang›ç noktas› ya da inançt›r.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› S›ra Sizde Yan›t Anahtar›


Abercrombie, N., Hill, S and Turner, B.S. (1994) The

Penguin Dictionary of Sociology, London: Pen-guin Books.

Benton, T. ve Craib, I. (2008) Sosyal Bilim Felsefesi,

‹stanbul: Sentez Yay›nc›l›k.Bilton, T., Bonnett, K., Jones, P., Lawson, T., Skinner,

D., Stanworth, M. ve Webster, A. (2008) Sosyoloji,

Ankara: Siyasal Yay›nevi.Çi¤dem, Ahmet (2006) Ayd›nlanma Düflüncesi, ‹stan-

bul: ‹letiflim Yay›nlar›Jeanniere, Abel (1994) “Modernite Nedir?”, Modernite

Versus Postmodernite, Derleyen M. Küçük, VadiYay›nlar›.

Giddens, Anthony (1998) Sosyoloji, Elefltirel Bir Gi-

rifl, Çev. M. R. Esengün ve ‹. Ö¤retir, ‹stanbul: BireyYay›nc›l›k.

Giddens, Anthony (2005) Sosyoloji, Yay›na Haz›rla-yanlar H. Özel ve C. Güzel, Ankara: Ayraç Yay›ne-vi.

Hall, Stuart (1996) “Introduction”, Formations of Mo-

dernity, edited by S. Hall and B. Gieben, Cambrid-ge: Polity Press in association with The Open Uni-versity.

Hamilton, Peter (1996) “The Enlightenment and theBirth of Social Science”, Formations of Moder-

nity, edited by S. Hall and B. Gieben, Cambridge:Polity Press in association with The Open Univer-sity.

Haralambos, M. and Holborn, M. (1995) Sociology:

Themes and Perspectives, London: Harper Col-lins.

Hobsbawm, Eric J. (2003) Devrim Ça¤› 1789-1848,

Ankara: Dost Kitabevi Yay›nlar›.Hollinger, Robert (2005) Postmodernizm ve Sosyal

Bilimler, Tematik Bir Yaklafl›m, Çev. A. Cevizci,‹stanbul: Paradigma Yay›nlar›.

Im Hof, Ulrich (1995) Avrupa’da Ayd›nlanma, Çevi-ren fi. Sunar, ‹stanbul: Afa Yay›nc›l›k.

Lin, Nan (1976) Foundations of Social Research, USA:McGraw-Hill.

Levin, William C. (1991) Sociological Ideas, Concepts

and Applications, Wadsworth Publishing Com-pany.

Marshall, Gordon (1999) Sosyoloji Sözlü¤ü, Çev. O.Ak›nhay ve D. Kömürcü, Ankara: Bilim ve Sanat Ya-y›nlar›.

McLennan, Gregor (1993) “The Enlightenment ProjectRevisited”, Modernity and Its Futures, edited byS. Hall, D. Held and T. McGrew, Cambridge: PolityPress in association with The Open University.

Neuman, W. Lawrance (2007) Toplumsal Araflt›rma

Yöntemleri: Nitel ve Nicel Yaklafl›mlar, Cilt 1-2,Çev. S. Özge, ‹stanbul: Yay›n Odas›.

Outhwaite, W. (ed.) (2006) The Blackwell Dictionary

of Modern Social Thought, Oxford: Blackwell.Özlem, Do¤an (2001) “Evrenselcilik Mitosu ve Sosyal

Bilimler”, Sosyal Bilimleri Yeniden Düflünmek,

‹stanbul: Metis Yay›nlar›. Sencer, Muzaffer ve Sencer, Yakut (1978) Toplumsal

Araflt›rmalarda Yöntembilim, Ankara: TODA‹EYay›n›.

Sarup, Madan (2004) Post-yap›salc›l›k ve Postmoder-

nizm, Ankara: Bilim ve Sanat Yay›nlar›.Slattery, Martin (2010) Sosyolojide Temel Fikirler,

Yay›na Haz›rlayan Ü. Tatl›can ve G. Demiriz, ‹stan-bul: Sentez Yay›nc›l›k.

Su¤ur, N. ve A. Koçak (2009). “Felsefe, Bilim ve Top-lum”. ‹çinde: Sosyolojide Araflt›rma Yöntem ve

Teknikleri. (Der. N Su¤ur) Anadolu ÜniversitesiYay›n› No: 1963.

Swingewood, Alan (1998) Sosyolojik Düflüncenin K›-

sa Tarihçesi, Ankara: Bilim ve Sanat Yay›nlar›.Szacki, Jerzy (1979) History of Sociolgical Thought,

Greenwood Press.Yolton, John W., vd. (1995) The Blackwell Compani-

on to the Enlightenment, Cambridge: Blackwell.

Yararlan›lan ve BaflvurulabilecekKaynaklar

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Sosyolojik yöntemde pozitivist, yorumlay›c› ve elefltirel sosyal bilim yakla-fl›mlar›n› tan›mlayabilecek, Sosyolojik yöntemde pozitivist, yorumlay›c› ve elefltirel sosyal bilim yakla-fl›mlar›n› farkl›l›klar› aç›s›ndan ay›rt edebilecek,Sosyolojik yöntemde pozitivist, yorumlay›c› ve elefltirel sosyal bilim yaklafl›m-lar›n›n etkilerini Comte, Durkheim, Weber ve Marx örne¤inde kavrayabilecek,Sosyolojik yöntemde pozitivist, yorumlay›c›, elefltirel, feminist ve postmo-dern sosyal bilim yaklafl›mlar› tan›mlayabileceksiniz.

‹çindekiler

• Pozitivist Sosyal Bilim Yaklafl›m›• Yorumlay›c› Sosyal Bilim

Yaklafl›m›• Elefltirel Sosyal Bilim Yaklafl›m›• Anlama-Yorumlama Yöntemi

• Elefltirel Yaklafl›m• Feminist Sosyal Bilim Yaklafl›m›• Postmodern Sosyal Bilim

Yaklafl›mlar›

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

N

N

N

N


• SOSYOLOJ‹K YÖNTEMDE FARKLIB‹L‹MSEL YAKLAfiIMLARIN GEL‹fi‹M‹

• POZ‹T‹V‹ST SOSYAL B‹L‹MYAKLAfiIMI

• YORUMLAYICISOSYAL B‹L‹MYAKLAfiIMI

• ELEfiT‹REL SOSYAL B‹L‹MYAKLAfiIMI

• FEM‹N‹ST SOSYAL B‹L‹MYAKLAfiIMI

• POSTMODERN SOSYAL B‹L‹MYAKLAfiIMLARI


SosyolojikYöntemde Klasik veYeni DönemTart›flmalar›

SOSYOLOJ‹K YÖNTEMDE FARKLI B‹L‹MSEL YAKLAfiIMLARIN GEL‹fi‹M‹19. yüzy›lda geliflmeye bafllad›¤›ndan beri sosyolojinin bir bilim olup olmad›¤›, bi-lim ise nas›l bir bilim oldu¤u ve hangi yöntemleri kullanmas› gerekti¤i yönündekitart›flmalar sosyoloji literatüründe hep önemli bir yer iflgal etmifltir. Konusu insan,tarih, toplum ve kültür olan sosyoloji ve di¤er sosyal bilimlerin do¤a bilimleri gibigerçek bilim say›l›p say›lamayacaklar› ve onlarla ayn› yöntemleri kullan›p kullana-mayacaklar› sorular› bu süreçte her zaman a¤›rl›k kazanm›flt›r. Bu tart›flmalar isegenel olarak gerçeklik ile ilgili do¤ru ve nesnel bilgiye ulaflman›n yaln›zca do¤a bi-limlerinde kullan›lan ampirik (deneyimsel) araflt›rma yöntemleri taraf›ndan sa¤la-nabilece¤i yönünde, özellikle 19. yy. da hâkim olan ve k›smen günümüze kadargelen bir düflünceden kaynaklanm›flt›r.

Bu düflünce biçimi özellikle 19. yy. da toplumsal yaflamla ilgili bir bilim kurmaçabas›nda olan çevreleri oldukça etkilemifltir. Bu aç›dan bak›ld›¤›nda günümüzdetoplum bilim olarak da adland›r›lan sosyolojinin ilk dönem kurucular›n›n önemlibir bölümü, bu düflüncenin etkisiyle bu yeni bilim dal›n› do¤a bilimlerini ve yön-temlerini model alarak kurmaya çal›flm›fllard›r. Bu kurucular›n bir bölümü sosyo-lojinin bilim statüsüne sahip olarak kurulmas›n›n tek yolunun, bilimin ölçütü ola-rak kabul edilen do¤a bilimsel yöntemlerin kullanmas›ndan geçti¤i konusunda ol-dukça ›srarc› olmufllard›r. Bir bak›ma sosyolojinin ilk dönem kurucular›, bilim sta-tüsünün do¤a bilimlerinin tekelinde olmad›¤›n›; tarih, toplum ve kültür alanlar›n›nda sosyoloji ve benzeri sosyal bilim dallar› arac›l›¤›yla bilimsel olarak çal›fl›labile-ce¤ini ispatlamaya çal›flm›fllard›r.

Sosyolojinin daha sonra gelen kurucular› aras›nda ise sosyolojiyi bilim statüsü-ne sahip olarak kurmaya çal›flmakla birlikte do¤a bilimsel yöntemler konusundaöncekiler kadar ›srarc› olmayan önemli sosyologlar bulunmaktad›r. Bu sosyolog-lar, özellikle do¤a bilimleri ile sosyal bilimler aras›nda gördükleri önemli farkl›l›k-lar çerçevesinde, sosyolojiyi kendine özgü farkl› araflt›rma yöntemleri de kullananbir bilim olarak kurmaya çal›flm›fllard›r.

Özetle, 19. yüzy›ldan beri bilim olduklar›n› ispatlama s›nav›nda olan sosyolojive di¤er sosyal bilimler için bilim olman›n ölçütü kabul edilen araflt›rma yöntemiher zaman merkezi bir öneme sahip olmufltur. Bu bak›mdan bugüne kadar sosyo-lojik araflt›rmalarda birden çok araflt›rma yöntemi kullan›lm›flt›r. Sosyolojide kulla-n›lan araflt›rma yöntemlerini temellendiren çok çeflitli sosyal bilim anlay›fl› bulun-

Sosyolojik Yöntemde Klasikve Yeni Dönem Tart›flmalar›

On dokuzuncu yüzy›lda, do¤abilimlerinde kullan›lanampirik yöntemleri bilimolman›n ölçütü olarak kabuleden bir bilim anlay›fl›hâkimdi.

maktad›r. Ne var ki bu bilim anlay›fllar› da dayand›klar› felsefi görüfller bak›m›ndanbelirli genel yaklafl›mlar alt›nda s›n›fland›r›larak ele al›nabilmektedir. Neuman(2003, s.70) bu bilim anlay›fllar›n› pozitivist, yorumlay›c› ve elefltirel sosyal bilimfleklinde üç genel yaklafl›m halinde s›n›fland›rmaktad›r. Bu ünitede bu s›n›flama-dan yola ç›k›larak bu üç temel sosyal bilim yaklafl›m›, toplumsal gerçekli¤i tan›m-lama ve toplumsal gerçeklik hakk›nda bilgiye ulaflmada kulland›klar› temel araflt›r-ma ve sorgulama yöntemleri aç›s›ndan karfl›laflt›r›lmaya çal›fl›lacakt›r. Ayn› zaman-da bu yaklafl›mlar›n klasik dönemde sosyolojik yönteme yans›malar› da Comte,Durkheim, Weber ve Marx örne¤inde karfl›laflt›rmal› bir flekilde ele al›nacakt›r.

Neuman’›n bu ünitede ad› geçen çal›flmas› 2007 y›l›nda Yay›n odas› taraf›ndan Türkçe’yeçevirtilmifltir. Bu çeviriye “W. Lawrence Neuman, Toplumsal Araflt›rma Yöntemleri: Nitel veNicel Yaklafl›mlar, Cilt 1, Yay›n odas›, 2007, ‹stanbul” künye bilgisi ile ulaflabilirsiniz.

Neuman (2003, s.87) bu üç temel sosyal bilim yaklafl›m› d›fl›nda günümüzdegeliflme hâlinde olan feminist ve postmodern olarak adland›r›lan iki ayr› yaklafl›m-dan daha söz eder. Ancak bu iki yaklafl›m›n hâlen oluflum hâlinde olmalar› nede-niyle henüz di¤er üç temel yaklafl›m kadar bilinmediklerini belirtir (Neuman, 2003,s.87). Bununla birlikte bu iki yaklafl›ma da bu ünitede k›saca de¤inilecektir.

fiimdi genel olarak toplumsal araflt›rmalarda klasik dönemden beri hâkim olanüç temel sosyal bilim yaklafl›m›n› ve bunlar›n sosyolojik yönteme yans›malar›n› k›-saca ele almaya çal›flal›m.

POZ‹T‹V‹ST SOSYAL B‹L‹M YAKLAfiIMI Pozitivizm (olguculuk) olgulara iliflkin bilimsel bilginin gözlem, deney ve testlerles›n›rl› oldu¤unu öne süren bir yaklafl›md›r. Pozitivist yaklafl›ma göre bilimin yön-temi tektir. Bu yöntemde olgular›n bilgisine ampirik yollardan ulaflabilir.

Pozitivizm ampirik temelli olmayan di¤er tüm bilgi türlerini reddeder. Poziti-vizm kavram olarak ilk defa Frans›z Sosyolog Saint Simon (1760-1825) taraf›ndankullan›lm›flt›r. Pozitivist yöntemin kurucusu olan Auguste Comte (1798-1857) bi-limsel bilgiye ulaflman›n tek yolunun gözlem ve deneyimlere dayal› pozitivist yön-tem oldu¤unu öne sürmüfltür. Bu yöntem sayesinde metafizik ve teolojik (dinsel)bilgilerin yerini bilimsel bilgiler alacakt›r. Yine pozitivist yöntemin ilk temsilcilerin-den John Stuart Mill (1806-1873), tüm bilimlerin mant›¤›n›n ve yönteminin ayn› ol-du¤unu öne sürmüfltür. Pozitivist yaklafl›m›n sonraki dönem temsilcilerinden KarlPopper (1902-1994) sosyal bilimlerle do¤a bilimleri aras›nda fark olsa da her ikialan›n da temel amac›n›n olgulara iliflkin bilgilerin gözlemler ve deneyimler yoluy-la elde edilmesi oldu¤unu ifade etmifltir.

Kendi içinde farkl›l›klar› olsa da pozitivizmin genel özellikleri flu flekilde s›rla-mak mümkündür.

• Duyular›m›z bilimsel bilgiye ulaflman›n temel araçlar›d›r.• Bilimsel bilgiler duyumlar ve deneyimler sonucu elde edilirler. • Do¤a bilimleri ve sosyal bilimlerin elde etti¤i bilgiler gözlemlenebilir,

deneyimlenebilir.• Bilimsel bilgiler olgularla s›n›rl›d›r.• Bilimsel yöntem tektir.• Olgular bireyin d›fl›nda bir gerçekli¤e sahiptir.• Bilimsel araflt›rmalarda araflt›rmac› de¤er yarg›lar›ndan ar›nmal›d›r.• Bilimsel bilgi di¤er tüm bilgi türlerine göre daha geçerli ve güvenilir bilgidir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Ampirizm bilginin tekkayna¤›n›n duyumlar vedeneyimler oldu¤unu önesüren görüfltür.

Pozitivizm ilk önce do¤a bilimlerinde ortaya ç›km›flt›r. Do¤a bilimlerinde mey-dana gelen ola¤anüstü geliflmeler sosyal bilimcileri çok etkileflmifltir. Özellikle 18.yüzy›lda baflta Saint Simon ve Auguste Comte olmak üzere birçok sosyal bilimci bi-limsel bilgiye ulaflman›n tek yolunun pozitivist yöntem oldu¤unu öne sürmüfllerdir.

Sosyolojide ortaya ç›kan ilk bilimsel yaklafl›m olan pozitivizm, geçmiflte oldu¤ugibi günümüzde de sosyolojik araflt›rmalarda yayg›n olarak kullan›lmaktad›r. Bu-nunla birlikte pozitivizm yaln›zca sosyoloji ve benzeri sosyal bilimlere özgü biryaklafl›m de¤ildir. Asl›na bak›l›rsa “pozitivizm, genel tan›m›yla, do¤a bilimlerininyaklafl›m›d›r” ve bu nedenle çok defa “baflka bilimsel yaklafl›mlar› hiç duymam›flolan insanlar›n ço¤u” “pozitivist yaklafl›m›n bilim oldu¤unu varsayarlar” (Neuman,2003, s.70).

Türkiye’de e¤itim sisteminde genel olarak hangi bilimsel yaklafl›m›n hâkim oldu¤unuaraflt›r›n›z.

‹lk olarak do¤a bilimlerinde ortaya ç›km›fl olsa da pozitivizmin dayand›¤› temelilkeler, ilk olarak 19.yy. da do¤a bilimleri ile sosyal bilimlerin ortak bir mant›ksaltemele ve ilkelere dayand›klar›n›, bu nedenle de ayn› yöntemleri kullanmalar› ge-rekti¤ini savunan Auguste Comte taraf›ndan sistematik hâle getirilmifltir. Comte’undo¤al yaflamla toplumsal yaflam aras›nda temel bir fark görmeyen, bu nedenle deher ikisinin tek bir evrensel yöntem arac›l›¤› ile araflt›r›l›p aç›klanmas› gerekti¤iniöne süren görüflü, pozitivist sosyal bilim yaklafl›m›n›n dayand›¤› en önemli varsa-y›mlar›ndan birini oluflturur. Bu aç›dan pozitivizm genel olarak do¤a bilimlerinde-ki yaklafl›m ve yöntemlerin sosyolojide de kullan›lmas› gerekti¤ini savunan biryaklafl›m olarak bilinir (Su¤ur, 2009).

Pozitivizm toplumsal yaflam›n önemli ölçüde do¤al zorunluluklardan kaynak-land›¤›n› savunur. Bu aç›dan da do¤al bir toplum modeline dayan›r (Sunar, 1999,s.12). Daha aç›k bir ifadeyle pozitivistler, do¤al yaflam ile toplumsal yaflam aras›n-da bir süreklilik oldu¤unu ve bu nedenle her ikisinde de do¤al bir belirlenimin sözkonusu oldu¤unu savunurlar. Bu nedenle de do¤al gerçeklik ile toplumsal gerçek-lik aras›nda temel bir fark görmezler. Do¤al gerçeklik gibi toplumsal gerçeklik ded›fl dünyada, bireylerin istek ve iradelerinden ba¤›ms›z olarak mevcuttur. Dahaaç›k bir ifadeyle pozitivizm, toplumsal gerçeklik konusunda belirlenimci bir tutumbenimser (Su¤ur, 2009).

Pozitivist bilim anlay›fl› Su¤ur (2009) afla¤›daki gibi özetlemektedir. Toplumsalgerçekli¤in ba¤l› oldu¤u nedensel yasalar vard›r ve bu yasalar, t›pk› do¤al yasalargibi, de¤iflmez niteliktedirler. Bu nedenle toplumsal gerçekli¤in temel yap›s› sabit-tir ve tek tek bireylerin isteklerine göre de¤iflmez.

Daha aç›k bir ifadeyle pozitivist sosyal bilim yaklafl›m›, do¤al yaflam›n devam›niteli¤inde gördü¤ü toplumsal yaflamda, bir bak›ma do¤al yaflamdaki (örne¤in yerçekimi yasas› gibi) yasalara benzer, yasal düzenlilikler oldu¤unu varsayar. Dolay›-s›yla insan davran›fllar›n›n da nedensel yasalara dayan›larak aç›klanaca¤›n› savu-nur. Bu bak›mdan pozitivizm nomotetik (nomothetic) olarak adland›r›lan yasa te-melli bir nedensel aç›klama biçimi kullan›r. Buna göre iki fley aras›ndaki nedenseliliflki (yani bir fleyin di¤erine sebep olmas› fleklindeki neden-sonuç iliflkisi) varsa-y›lan do¤al nedensel yasalar›n bir sonucudur. Bu bak›mdan bu yaklafl›ma göremenfaatçi (self-interested) bir do¤aya sahip olan insan›n davran›fllar› da önemli öl-çüde nedensel yasalar taraf›ndan belirlenmektedir. ‹nsanlar›n belirli koflullar alt›n-da benzer flekilde davranmalar›n›n veya benzer koflullara tabi insanlar›n davran›fl-

352. Ünite - Sosyolo j ik Yöntemde Klasik ve Yeni Dönem Tart ›flmalar ›

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Baflta pozitivistler olmaküzere ço¤u insan, pozitivizmibilimin kendisi olarak kabuletmekle birlikte günümüzdepozitivizmi mevcut olanbirden çok bilgi ve bilimkuram›ndan sadece biriolarak kabul eden önemli birakademik kesim oluflmufltur.

Pozitivist sosyal bilimyaklafl›m›na göre toplumsalgerçeklik “rastlant›salde¤ildir; bir kal›b› ve düzenivard›r” (Neuman, 2003,s.72).

Pozitivist sosyal bilimyaklafl›m›na göre, toplumsalyaflamda do¤a yasalar›nabenzer, nedensel yasalaradayal› bir iflleyifl sözkonusudur.

lar›nda benzer yönelimlerin ortaya ç›kmas›n›n nedeni, bu nedensel yasalard›r. Bu-na göre d›flsal nedensel yasalar›n etkisi alt›nda insanlar›n benzer tepkiler verdikle-rini de gözlem yolu ile test edebiliriz (Su¤ur, 2009).

Bununla birlikte pozitivizme göre bu yasal iflleyifl, mutlak bir belirlenimden çokolas›l›¤a dayal› olarak ifllemektedir. Di¤er bir deyiflle toplumsal yaflamda bireylerindavran›fllar› tam bir mutlak belirlenimle olmasa da büyük ölçüde nedensel yasalar ta-raf›ndan belirlenir. Böylece insanlar›n belirli bir durum karfl›s›nda ve belirli koflullaralt›nda ne flekilde davranacaklar›n› tam ve mutlak olarak olmasa da olas›l›k hesab› iletahmin edebilir ve böylece önceden öngörebiliriz. Özetle pozitivist sosyal bilime gö-re insanlar, d›flsal oldu¤u için toplumsal gerçekli¤i kendi istek ve iradeleriyle de¤iflti-remezler; fakat onu yöneten yasalar› keflfedebildikleri ölçüde kontrol edebilirler.

Bu nedenle pozitivist sosyal bilim yaklafl›m›, toplumsal yaflamda mevcut oldu-¤u varsay›lan ve insan davran›fllar›ndaki genel yönelimin öngörülebilmesini sa¤la-yan nedensel yasalar› keflfetmeye çal›fl›r. Pozitivist sosyal bilim yaklafl›m›n› benim-seyen araflt›rmac›lar, insan davran›fllar›n› ve toplumsal yaflam› yöneten nedenselyasalar›n keflfedilmesi ile birlikte gelecekle ilgili öngörüler yap›labilece¤ini öne sü-rerler. Bu öngörüler sayesinde de olaylar›n kontrol edilebilece¤ine ve toplumsalgelece¤e daha iyi yön verilebilece¤ine inan›rlar (Su¤ur, 2009).

Pozitivist sosyal bilim yaklafl›m›, d›flsal olarak ele ald›¤› toplumsal gerçeklikhakk›nda deney, gözlem ve benzeri tekniklerle bilgiye ulaflmaya çal›fl›r. Deney vegözlem sonucu elde edilen ampirik bilginin de bilimsel geçerlili¤i olan tek bilgi ol-du¤unu ve ancak bu yolla elde edilen bilginin, araflt›rmac›lar›n de¤er yarg›lar›ndanba¤›ms›z, nesnel bir bilgi olabilece¤ini savunur. Bu görüfl ise bilginin d›fl dünyada-ki nesnel gerçeklikte içkin oldu¤u sonucuna yol açmaktad›r. Bu nedenle pozitivistbilim yaklafl›m›n› benimseyen araflt›rmac›lar, daha çok niceliksel (yani say›larla ifa-de edilebilen, ölçülebilen, gözlemlenebilen) verileri kullan›rlar. Pozitivizm, ampi-rik bilgi ile özdefllefltirdi¤i bilimsel bilgi ile yayg›n kan› veya sa¤duyu (commonsense) aras›nda da kesin bir ayr›m yapar ve bilimsel bilginin de¤erlerden tamamenba¤›ms›z oldu¤unu savunur.

Pozitivist sosyal bilim yaklafl›m›na göre do¤a bilimleri ile sosyal bilimler aras›n-daki farkl›l›k ise temel olarak çal›flma konular› ve araflt›rma nesnelerinin farkl› ol-mas›ndan kaynaklan›r. Çal›flma konular›n›n ve araflt›rma nesnelerinin farkl› olmas›ise farkl› araflt›rma tekniklerinin kullan›m›n› gerektirir. Baflka bir ifadeyle do¤a bi-limleri ile sosyal bilimlerin yöntemleri ayn›; ancak konular› ve araflt›rma tekniklerifarkl› olabilmektedir.

Su¤ur’a göre (2009) pozitivizmin birçok türü mevcuttur ve sosyolojide, bafltasosyolojinin ilk dönem ve klasik dönemdeki baz› kurucular› (Auguste Comte veEmile Durkheim) olmak üzere, sosyolojik yöntemde pozitivist sosyal bilim yakla-fl›m›na benzer bir bilim anlay›fl› benimsemifl çok say›da sosyolog yer almaktad›r.Yirminci yüzy›lda sosyolojinin en önemli yaklafl›mlar›ndan biri kabul edilen yap›-sal-ifllevselcilik de pozitivizm ile ba¤lant›l› bir yaklafl›m olarak de¤erlendirilir. Bu-nunla birlikte literatürde pozitivizme yöneltilen çok say›da elefltiri de bulunmakta-d›r. Bu elefltirilerin en önemlileri aras›nda ise pozitivizmin “insanlar› say›lara indir-gemesi” ve çok defa “insanlar›n gerçek hayatlar› ile ilgili olmayan soyut yasalarla“u¤raflmas› yer almaktad›r (Neuman, 2003, s.71).

fiimdi sosyolojik yöntemde pozitivist bilim yaklafl›m›n› benimsemifl olan Augus-te Comte ve Emile Durkheim’›n yöntem anlay›fllar›n› k›saca ele almaya çal›flal›m.Bu iki sosyolo¤un yöntem anlay›fllar›, ayn› zamanda sosyolojinin kurucular› aras›n-da olmalar› bak›m›ndan ayr› bir önem tafl›maktad›r.


Pozitivizm “salt alg›lama(ampirisizm) varsay›m›nadayand›¤› için bilginin d›fldünya ç›k›fll› oldu¤unu (d›fldünyadan türetildi¤ini)”savunur (Sunar, 1999, s.15).

Pozitivizme göre bilim de¤eryarg›s› tafl›maz, tarafs›z(nötr) ve yans›zd›r. Bubak›mdan da de¤er yarg›s›tafl›yan yayg›n kan›dankesin olarak ayr›l›r.

Auguste Comte’un YöntemiComte’un (1798-1857) sosyolojik yöntem anlay›fl›, pozitivist sosyal bilim yaklafl›m›-n›n en önemli örneklerinden birisidir. Sosyolojide pozitivist bilim yaklafl›m› ilk ola-rak 19. yy. da Auguste Comte taraf›ndan gelifltirilmifltir.

Auguste Comte, pozitivist yaklafl›m›nda, kurucular›ndan biri say›ld›¤› sosyolojibilimini do¤a bilimleri modeline göre flekillendirmeye çal›flm›flt›r. Comte’un sosyo-lojiyi do¤a bilimlerine göre flekillendirmesinde flüphesiz o döneme kadar insan vetoplum konular›nda hep metafizi¤in hüküm sürmüfl olmas› etkili olmufltur (Su¤ur,2009). Comte ise insan ve toplum konular›n›n, t›pk› do¤a ile ilgili konularda oldu-¤u gibi, bilimsel olarak incelenmesini gerekli görmüfltür (Tolan, 1985, s.11).

Bununla birlikte Comte’un sosyolojiyi do¤a bilimlerine göre flekillendirmesininen önemli bir di¤er nedeninin de benimsedi¤i toplum modelinden kaynakland›¤›söylenebilir. Comte’a göre toplum, biyolojik bir sistemde oldu¤u gibi, parçalar ilebütün aras›ndaki uyumla ay›rt edilen ve “özgül do¤a yasalar›n›n iflleyifliyle evrimgeçiren” kolektif bir organizmad›r (Swingewood, 1998, s.64, 71).

Buradan anlafl›laca¤› üzere Comte, toplumsal yaflam›n da do¤a yasalar›na ben-zeyen, nedensel yasalara tabi oldu¤una inan›yordu. Ona göre toplumsal yaflam›nda bütününde, do¤a yasalar›na benzeyen, nedensel yasalar belirleyicidir. Bu nok-tada Comte’un pozitivist sosyolojisinin temel amac› da tarihsel ve toplumsal gelifl-menin temelinde yatan ve toplumsal evrimi yöneten nedensel yasalar› keflfetmek-tir (Su¤ur, 2009).

Bu aç›dan Comte toplumsal gerçekli¤i, do¤al gerçeklik gibi nesnel bir gerçek-lik olarak kavrar. ‹nsanlar toplumsal gerçekli¤i de¤ifltiremezler; ancak bilim arac›-l›¤› ile bu gerçekli¤i temellendiren yasalar› keflfederek “toplumsal denetimi ola-nakl› hâle” getirebilirler (Swingewood, 1998, s.67).

Comte, tarihsel ve toplumsal geliflme yasalar›n›n araflt›r›lmas›n›n yeni kurulacaksosyoloji biliminin ifli olaca¤›n› düflünüyordu. Comte’a göre toplumsal gerçekli¤indo¤al gerçeklik gibi nesnel olmas› ise sosyoloji ve di¤er sosyal bilimlerde do¤a bi-limlerinde kullan›lan ve temel olarak gözleme, deneye ve nesnel yasalar›n saptan-mas›na dayanan pozitif yöntemlerin kullan›lmas›n› gerekli k›lmaktad›r. Baflka birifadeyle Comte, pozitif yöntemin tüm bilimler için zorunlu oldu¤unu savunuyor vebu bak›mdan do¤al ve sosyal bilimlerin birli¤ine inan›yordu. Comte Pozitif FelsefeDersleri (1830-1842) adl› ünlü eserinde bütün bilim dallar›ndaki insan bilgisininnas›l üç hâl yasas› olarak tan›mlad›¤› üç ayr› aflamadan geçerek evrimleflti¤ini vesonunda pozitif bilimsel yöntem aflamas›na eriflti¤ini ele al›r (Su¤ur, 2009).

Comte’un bütün bilim dallar›ndaki insan bilgisinin geçti¤ini öne sürdü¤ü üç aflama/hâl ya-sas›n› araflt›r›n›z.

Comte’un tüm bilimler için gerekli gördü¤ü pozitif yöntem, genel olarak meta-fizi¤i reddeden ve yaln›zca gözlemlenebilen olgular›n çal›fl›lmas› ile s›n›rl› olan biryöntemdir. Baflka bir deyiflle bu yönteme göre yaln›zca gözlemlenebilen, s›n›flana-bilen ve ölçülebilen olgular›n bilimsel bir gerçekli¤i vard›r. Comte’a göre bu yön-tem arac›l›¤› ile gözlemlenebilen toplumsal olgular aras›ndaki nedensel iliflkiler,do¤a bilimciler taraf›ndan keflfedilen do¤a yasalar›na benzer flekilde keflfedilebile-cek ve bu sayede toplumsal gerçeklik hakk›nda do¤ru bilgiye ulafl›labilecektir (Su-¤ur, 2009). Bu aç›dan Comte’un pozitivist bilim anlay›fl›na göre sosyologlar, göz-lemlenebilmeleri ve dolay›s›yla nesnel olarak ölçülebilmeleri mümkün olmad›¤›


Comte, pozitivistsosyolojisinde toplumukolektif bir organizmayabenzetmifl; toplumsal evrimide do¤a yasalar›yla iflleyenbiyolojik evrim süreciyleuyum hâlinde olan bir süreçolarak tan›mlam›flt›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

gerekçesiyle, öznel duygu, düflünce, niyet ve anlamlarla ilgilenmemelidirler (Hara-lambos ve Holborn, 1995, s.809).

Comte, her bilimin kendi içinde “statik ve “dinamik” olmak üzere iki temel ça-l›flma alan›na bölünebilece¤ini savunur. Statik, herhangi bir (fiziksel, biyolojik ve-ya toplumsal) sistemin parçalar› aras›ndaki iliflkileri yöneten “bir arada var olmayasalar›”n› saptamaya çal›fl›r. Dinamik ise yine herhangi bir sistemdeki de¤ifliminart arda s›ralan›fl›n› yöneten “ard›fl›kl›k yasalar›”n› saptamaya çal›fl›r (Cuff ve di¤.,1984, s.26). Böylece Comte, di¤er tüm bilimlerde oldu¤u gibi sosyolojide de top-lumsal olgular› aç›klayan yasalar› “statik” ve “dinamik” fleklinde iki temel çal›flmaalan›na bölerek inceler. Toplumsal statik; toplumsal sistemin aile, din, iflbölümü gi-bi çeflitli parçalar› aras›ndaki karfl›l›kl› ifllevsel iliflki ve ba¤lar›n karfl›laflt›rmal› yön-tem arac›l›¤› ile incelenmesiyle iliflkili iken toplumsal dinamik, bu karfl›l›kl› ifllevseliliflki ve ba¤lardaki de¤iflim ve geliflimin belirli toplumlarda incelenmesi ile iliflkili-dir (Cuff ve di¤., 1984, s.26). Toplumsal dinami¤in farkl› toplumlarda de¤iflen buba¤lar›n incelenmesine dayal› olmas›n› ise Comte, sosyolojide özel bir yere sahipoldu¤unu düflündü¤ü tarihsel yöntem olarak tan›mlar (Swingewood, 1998, s.65).

Auguste Comte, insan›n hem do¤al/biyolojik hem de toplumsal bir niteli¤e sa-hip olmas› bak›m›ndan, do¤al dünyay› araflt›ran do¤a bilimleri ile toplumsal dün-yay› araflt›ran sosyoloji bilimi aras›nda süreklili¤in yan› s›ra kesikli¤in de oldu¤unugörüyordu (Tolan, 1985, s.12). Bu nedenle de çok daha karmafl›k oldu¤unu dü-flündü¤ü toplumsal olgular›n özgül bir yöntemle araflt›r›lmas› gerekti¤ini savunu-yordu. Bu özgül yöntem ise “do¤a bilimlerinde deney, gözlem ve karfl›laflt›rmayadayanan pozitivist yönteme ayn› zamanda tarihsel bir içerik kazand›rma...” fleklin-de belirmektedir (Tolan, 1985, s.12).

‹flte bundan dolay›d›r ki Comte’un sosyolojik yöntem anlay›fl›, ampirizmin veritoplama, ölçme ve s›n›flama fleklindeki basit ve saf anlam›n› reddediyordu. ÇünküComte için “Sosyoloji, da¤›n›k hâldeki olgular› biriktiren bir bilim de¤il onlar› yo-rumlamaya ve teori arac›l›¤› ile birbirine ba¤lamaya çal›flan bir bilimdir” (Swinge-wood, 1998, s.66). Bu bak›mdan Comte’un pozitivizmi toplumsal olgular› tekil vesaf hâlleri ile gözlemlemeye de¤il bir bütün olarak onlar› birbirine ba¤layan ne-densel yasalar› teori arac›l›¤› ile keflfetmeye çal›flan bir yöntem anlay›fl›na dayan-maktad›r (Su¤ur, 2009).

Ne var ki Comte’un, temel olarak toplumsal olgular›n tabi oldu¤u yasalar›, in-san iradesinden ve özerkli¤inden ba¤›ms›z, nedensel bir belirleyicilik ile aç›klama-ya çal›flan pozitivist yöntemi, toplumsal gerçekli¤i aç›klama aç›s›ndan kat› ve ye-tersiz oldu¤u gerekçesi ile elefltirilmifltir.

Emile Durkheim’›n YöntemiComte’tan sonra Durkheim (1858-1917) toplumla ilgili araflt›rmalarda kullan›lacakyöntemi tan›mlad›¤› en ünlü çal›flmalar›ndan biri olan Sosyolojik Yöntemin Kural-lar› (1895) adl› eserinde, pozitivist sosyal araflt›rman›n etkisi günümüze kadar ge-len önemli bir örne¤ini gelifltirmifltir. Nitekim daha önce Durkheim d›fl›nda kimsesosyolojik araflt›rman›n nas›l yap›laca¤› ile iliflkili böylesi detayl› bir çal›flma sunma-m›flt›r (Cuff ve di¤., 1984, s.35). Bu bak›mdan Durkheim’›n yöntemi sosyolojideönemli bir yere sahiptir.

Comte’un pozitivizminden birçok önemli noktada farkl›laflmakla birlikte Durk-heim’›n sosyolojik yöntemi de pozitivist bir bilim anlay›fl› çerçevesinde flekillen-mifltir. Durkheim; Comte’un en çok toplumu parçalar ile bütün aras›ndaki uyumaç›s›ndan kendine özgü (sui generis) bir do¤as› olan, organik bir bütün olarak ta-


Comte, tüm bilimlerdepozitif yönteminkullan›lmas›n› zorunluk›lmakla birlikte sosyolojidekullan›lacak olan temelyöntemi “bireyintoplumsallaflmas›ndakigeliflmeleri belirleyen temelyasalar› araflt›ran tarihselyöntem” olarak tan›mlar(Tolan, 1985, s.12).

Durkheim’›n toplumla ilgiliaraflt›rmalarda kullan›lacakyöntemi tan›mlad›¤›Sosyolojik YönteminKurallar› adl› çal›flmas›,sosyolojik yönteme dairbugüne kadar yap›lm›fl enönemli ve etkiliçal›flmalardan biri olarakkabul edilir.

n›mlama biçiminden ve sosyolojiyi metafizik ve felsefeden ba¤›ms›z, sayg›n bir bi-limsel disiplin olarak kurmaya çal›flma çabalar›ndan etkilenmifltir (Su¤ur, 2009).

Durkheim sosyolojiyi yaln›zca bilimsel olarak de¤il ayn› zamanda nesnel bir bi-lim olarak da kurmak ister. Bu bak›mdan sosyologlar›n araflt›rmaya bafllamadanönce, araflt›rd›klar› konu hakk›nda önceden sahip olduklar› tüm bilgilerin etkisin-den kurtularak inceleyecekleri konuya bir yabanc›ym›fl gibi yaklaflmak zorunda ol-duklar›n› vurgular (Tolan, 1985, s.29).

Durkheim Sosyolojik Yöntemin Kurallar› adl› çal›flmas›nda sosyolojinin çal›flmakonusu olarak belirledi¤i toplumsal olgunun tan›m›n›, toplumsal olgular›n gözle-mine iliflkin kurallar›, normal ile patolojik olan›n ayr›m›na iliflkin kurallar›, toplum-sal tiplerin oluflturulmas›na iliflkin kurallar›, toplumsal olgular›n aç›klanmas›na ilifl-kin kurallar› ve sosyolojik kan›tlamaya iliflkin kurallar› belirleyerek sosyolojik arafl-t›rmay› mümkün oldu¤u kadar nesnel ve bilimsel k›lmaya çal›flm›flt›r (Su¤ur, 2009).fiimdi Durkheim’›n sosyolojik yöntem ile ilgili olarak belirlemifl oldu¤u ilkeleri k›-saca ele almaya çal›flal›m.

Toplumsal Olgunun Tan›m›: Durkheim, sosyolojide kullan›lacak yöntemi ta-n›mlamaya geçmeden önce sosyolojinin çal›flma konusunu tan›mlamaya çal›fl›r.Durkheim için sosyolojinin kendine özgü çal›flma konusunun tan›mlanmas›, onayak›n olan di¤er sosyal bilimlerden ayr›lmas› ve do¤a bilimleri gibi ba¤›ms›z bir bi-limsel disiplin olarak kabul görmesi bak›m›ndan oldukça önem tafl›maktad›r.

Durkheim sosyolojinin çal›flma konusunu toplumsal olgular olarak tan›mlar.Toplumsal olgular› ise iki temel aç›dan di¤er olgulardan ay›r›r. Birincisi, toplum-sal olgular bireylerin bilinçleri d›fl›nda var olurlar. Ona göre toplumsal olgular; in-san iliflkileri sonucu oluflan, bu bak›mdan kolektif niteli¤e sahip olan ve toplumuntemel dokusunu oluflturan özgül gerçekliklerdir. Durkheim; toplumsal olgular› ko-lektif bilinç temelinde ortak flekilde hareket etme, düflünme ve hissetme biçimleriolarak tan›mlamakta ve bu aç›dan onlar› bireysel bilinç düzeylerinden ay›rmaktay-d›. Ona göre toplumsal olgular, bireyler arac›l›¤› ile oluflsalar da onlardan ayr› vetekrar onlara indirgenemeyecek nitelikte onlar› aflan, d›flsal yap›sal bir gerçekli¤eulafl›rlar (Su¤ur, 2009).

‹kincisi, toplumsal olgular kendilerini bireylere zorla kabul ettirirler. Durkhe-im’a göre toplumsal olgular, yaln›zca bireylerden ayr› ve ba¤›ms›z bir d›flsal ger-çekli¤e de¤il ayn› zamanda bireylerin üstünde ve üzerinde olan bir gerçekli¤e sa-hiptirler. Toplumsal olgular›n d›flsal ve de bireylerin üstünde ve üzerinde bir ger-çekli¤e sahip olduklar›n›, bireyler üzerinde d›flar›dan bask› uygulama ve çok defakendilerini bireylere kabul ettirmelerinden anlar›z (Durkheim, 1985, s.42). Örne¤inaile, din, e¤itim kurumlar›, hukuk, ahlak, inançlar, görenekler; hatta moda bile bi-reylerin d›fl›nda ve kendilerini onlara zorla kabul ettirme özelli¤ine sahip olan top-lumsal olgulard›r (Durkheim, 1985, s.47). Nitekim hemen hepimiz belirli dönem-lerde hâkim olan giyinme biçimlerine uyma gere¤i hissederiz. Evlenme, intihar vesuç bile birer toplumsal olgudur. Burada da bireylerin evlenmeye, intihara veya su-ça belirli toplumsal bask›lar taraf›ndan yönlendirilmeleri söz konusudur.

Durkheim’a göre toplumsal olgular›n iki temel özelli¤i bulunmaktad›r. Bunlar s›ras›ylad›flsall›k ve bask›d›r. Di¤er bir ifadeyle toplumsal olgular bireyin d›fl›nda ve ona bask› yap-ma özelli¤ine sahiptirler.

Görüldü¤ü gibi insan› kiflisel ç›karlar› için hareket eden bir varl›k olarak görenDurkheim için toplumsal olgular›n, özellikle insan do¤as›n› bu yönde s›n›rland›r›-


Toplumsal olgular; bireyselolgulardan farkl›,kendilerine özgü (suigeneris) bir gerçeklikolufltururlar (Durkheim,1985, s.45).

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



c› bir etkisi söz konusudur. Bununla birlikte Durkheim’da toplumsal olgular›n bi-reyler üzerindeki s›n›rland›r›c›l›¤› yaln›zca toplumdan bireylere yönelik tek yönlübir etki olarak de¤il, ayn› zamanda bireylerin toplumsal olgular› içsellefltirmeleriba¤lam›nda ahlaki boyutta çift yönlü bir etkileflim süreci olarak ifllemektedir. Birbaflka deyiflle Durkheim için toplumsal olgular, basit d›flsal gerçeklikler de¤il, ah-laki nitelikte toplumsal gerçekliklerdir. Bu bak›mdan Durkheim’da toplum, bir or-ganizma olarak ele al›nd›¤› hâlde, bu organizmada denge ve dayan›flma kendili-¤inden de¤il, ancak güçlü ahlaki ba¤larla veya ahlaki nitelikteki toplumsal olgular-la sa¤lanabilmektedir (Swingewood, 1998, s.137). Bu noktada Durkheim’›n yakla-fl›m› Spencer gibi bireyci-liberal düflünürlerin yaklafl›mlar›ndan da farkl›laflmakta-d›r (Su¤ur, 2009).

Durkheim’a göre toplumsal olgular›n tan›m› ve de sosyolojik yöntemin kurallar› ile ilgilidaha detayl› bilgilere bu ünitenin kaynakça k›sm›nda yer alan Durkheim’›n “Toplumbilim-sel Yöntemin Kurallar›” adl› kendi çal›flmas›n›n Türkçeye çevirisinden ulaflabilirsiniz.

Toplumsal olgular›n gözlemine iliflkin kurallar: Durkheim, bireyler üze-rinde bask› uygulamalar› bak›m›ndan d›flsal bir niteli¤e sahip olduklar› kabul edi-len toplumsal olgular›n, bu d›flsall›klar› nedeniyle, nesne gibi d›flar›dan incelenme-leri gerekti¤ini savunur. Bu bak›mdan toplumsal olgular›n gözlemine iliflkin kural-lar söz konusu oldu¤unda Durkheim, toplumsal olgular›n nesneler gibi gözlemlen-mesi ve aç›klanmas› gerekti¤ini vurgular (Su¤ur, 2009). Bu noktada Durkheim,toplumsal yaflam›n incelenmesinde do¤a bilimsel yöntemleri benimseyen Comte’abenzer bir pozitivist yöntem benimser. Do¤a bilimcilerin nesnelerini d›flar›dangözlemleyerek nedensel bir belirleyicilikle aç›klamalar›na benzer flekilde, sosyo-loglar›n da çal›flma nesneleri olan toplumsal olgular›, nesne gibi d›flar›dan gözlem-leyerek nedensel bir belirleyicilikle aç›klamalar› gerekti¤ini savunur. Böylece Durk-heim, Comte gibi, tarihsel ve nesnel bir nitelik tafl›d›¤›n› düflündü¤ü toplumsal ol-gular› aç›klayacak yasalara ulaflmaya çal›fl›r (Su¤ur, 2009).

Bununla birlikte Swingewood’un (1998, s.135) belirtti¤i gibi Durkheim’›n top-lumsal olgular› nesneler gibi ele alma düflüncesinden toplumsal olgular›n nesneleroldu¤u anlam› ç›kar›lmamal›d›r. Toplumsal olgular, bireysel bilinçlerin ve eylemle-rin d›fl›nda duran ve ç›plak bir gözle gözlemlenebilmeleri mümkün olan basit nes-neler de¤illerdir. Durkheim’a göre toplumsal olgular ahlaki uzlafl› anlam›na gelenkolektif bilinç (veya kolektif vicdan) temelinde ortaya ç›kan ve bireylere uygula-d›klar› bask› ile belirgin hâle gelen kolektif nitelikte gerçekliklerdir (Durkheim,1985, s.43). Bu bak›mdan Durkheim’a göre sosyologlar, ahlaki bir nitelik tafl›yantoplumsal olgular› nesne gibi ele alacaklar ancak onlar› nesnelere indirgemeyecek-lerdir. Durkheim toplumsal olgular›n özgül niteliklerinden hiçbir fley at›lmadan,yani baflka bir fleye indirgenmeden, bilimsel olarak ele al›nabileceklerini saptama-ya çal›flt›¤›n› aç›kça ifade eder (Durkheim, 1985, s.152). Bu aç›dan Durkheim’›ntoplumsal olgular› fleyler gibi ele almak gerekir fleklindeki görüflünün tam bir po-zitivizm içermedi¤i savunulmaktad›r (Haralambos ve Holborn, 1995, s.809; Swin-gewood, 1998, s.125).

Normal ile patolojik olan›n ayr›m›na iliflkin kurallar: Durkheim toplum-sal olgular›, toplumun genelinde yayg›n olup olmamalar› durumuna göre de ikiyeay›r›r. Buna göre toplumda yayg›n veya genel olan olgular› normal, istisnai olan ol-gular› ise patolojik olarak de¤erlendirir ve bu farkl›l›¤›n bütün sosyolojik araflt›rma-larda dikkate al›nmas› gerekti¤ini vurgular (Durkheim, 1985, s.76-98).


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Durkheim’a göre toplumsalolgular›n gözlemine iliflkinkurallar söz konusuoldu¤unda “ilk ve en temelkural, toplumsal olgular›nesneler gibi düflünmektir”(Durkheim, 1985, s.51).

Toplum tiplerinin oluflturulmas›na iliflkin kurallar: Durkheim’›n toplumtipleri s›n›flamas› “toplumlar›n karmafl›kl›k derecesine göre farkl›laflt›klar› ilkesiüzerine kuruludur” (Aron, 1994, s.258). Baflka bir deyiflle Durkheim toplumlar›nbasitlik (homojenlik) veya karmafl›kl›k (heterojenlik) derecelerine göre s›n›flanabi-lece¤ini düflünmektedir. Buna göre Durkheim’›n toplum s›n›flamas› ilk baflta hor-de ad›n› verdi¤i hiçbir farkl›laflman›n olmad›¤› basit, tek parçal› ilkel bir toplumlabafllar ve klan, kabile, flehir fleklinde çok parçal› ve karmafl›kl›¤›n giderek artt›¤›toplumlara do¤ru devam eder. Özetle Durkheim’›n s›n›flamas› her toplumu kendikarmafl›kl›k derecesine göre tan›mlanmas› gerekti¤i ilkesine dayan›r (Su¤ur, 2009).

Toplumsal olgular›n aç›klanmas›na iliflkin kurallar: Toplumsal olgular›naç›klanmas›na iliflkin kurallarda da Durkheim, toplumsal olgular›n nedensel aç›k-lamas›n›n kendi gerçeklik düzeylerinde kal›narak yap›lmas› gerekti¤ini savunur.Baflka bir ifadeyle Durkheim’a göre kolektif niteli¤e sahip olan toplumsal olgularne fiziksel nesnelere ne de bireylerin özelliklerine veya herhangi bir baflka fleye in-dirgenerek aç›klanamazlar. Toplumsal olgular ancak kendi gerçeklik düzeylerin-deki baflka toplumsal olgularla aç›klanabilir. Bu noktada Durkheim’›n bilim anla-y›fl› hem (a) toplumsal olgular›n kökenini bireysel deneye ba¤layan ampirizmin safhâlini hem de (b) toplumsal olgular›n insan bilincinde önsel (a priori) olarak bu-lundu¤unu iddia eden ak›lc›l›¤› reddeder (Kösemihal, 1971, s.173). Toplumsal ol-gular ne bireysel deneye ne de bireysel bilinçlere indirgenerek aç›klanamazlar;çünkü toplumsal olgular›n kökeni toplumun kendisidir (Su¤ur, 2009).

Durkheim sosyologlar›n araflt›rmalarda toplumsal olgular› aç›klarken hem (a)nedenlerini hem de (b) ifllevlerini tespit etmeleri ve böylece onlar› önce nedensel,daha sonra da ifllevsel olarak aç›klamalar› gerekti¤ini vurgular (Durkheim, 1985,s.114). Ona göre toplumsal olgular›n toplumun süreklili¤inin sa¤lanmas› aç›s›ndanönemli ifllevleri bulunmaktad›r. Bu bak›mdan bir toplumda belirli bir düzeyi aflma-mak kayd›yla suç ve ceza dahi toplumsal olarak kabul edilebilir davran›fl s›n›rlar›-n›n belirlenmesi aç›s›ndan ifllevsel olgulard›r (Su¤ur, 2009). Bu nedenle de Durk-heim’›n sosyolojik yönteminde toplumsal olgular›n ifllevsel analizi sosyolojik aç›k-laman›n önemli bir boyutunu oluflturur.

Durkheim’›n sosyolojik analizde nedensel aç›klaman›n yan› s›ra ifllevsel aç›klamaya da yervermesinin, benimsedi¤i toplum modeli aç›s›ndan önemini araflt›r›n›z.

Bu durum Durkheim’› sosyolojik yönteminin en önemli ilkelerinden biri olanbir toplumsal olgu ancak baflka bir toplumsal olgu ile aç›klanabilir sonucuna gö-türür (Durkheim, 1985, s.125). Durkheim’›n intihar› bile aç›klarken intihar›n ne-denlerini bireylerin davran›fllar›na inmeden toplumda aramas› bundand›r. Bunagöre oldukça bireysel bir görünüme sahip olan intihar eylemlerindeki oransal de-¤iflmelerin nedenleri toplumda aranmal›d›r. Bu nedenle Durkheim, intihar oranla-r›n› toplumsal olgular olarak tan›mlar.

Su¤ur’a göre (2009) Durkheim sosyolojik yönteminde, ahlaki bir niteli¤e sahipolduklar›n› söylemekle birlikte, toplumsal olgular›n önce nesne gibi ele al›nmala-r›, daha sonra da baflka toplumsal olgulara dayanmak kofluluyla nedensel bir be-lirleyicilikle aç›klanmalar› gerekti¤ini savunmaktad›r. Bu ise Durkheim’›n sosyolo-jik yöntemde pozitivist bir bilim anlay›fl›n› benimsedi¤inin aç›k bir ifadesi olarakgörülmüfltür.

Sosyolojik kan›tlamaya iliflkin kurallar: Durkheim için, do¤a bilimlerindeoldu¤u gibi, sosyolojide de toplumsal olgular› aç›klayan teorilerin s›nanabilir ol-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Durkheim’a göre birtoplumsal olgunun nedeni,ancak kendi gerçeklik alan›olan toplumda aranabilir.

mas› çok önemlidir. Bu bak›mdan Durkheim, do¤a bilimlerinde kullan›lan deney-sel yöntemin yerine sosyolojide, bir toplumsal olgunun baflka bir toplumsal olgu-nun nedeni oldu¤unu kan›tlamada kendi tabiri ile dolayl› deneyleme ya da karfl›-laflt›rmal› yöntemi kullan›r (Durkheim, 1985, s.137). Durkheim’a göre toplumlar›nve toplumsal olgular›n deneye tabi tutulmalar› mümkün olamayaca¤›na göre sos-yologlar›n çeflitli toplumlarla ilgili bulgular›n› bu yöntem arac›l›¤› ile karfl›laflt›raraks›namalar› gerekmektedir (Su¤ur, 2009).

Öte yandan Durkheim, karfl›laflt›rmal› yöntemin çeflitli usullerinin sosyolojideuygulanabilece¤ini belirtmekle birlikte hepsinin ayn› ölçüde kan›tlay›c› bir gücüolmad›¤›n› savunur (Durkheim, 1985, s.140). Bu noktada Durkheim sosyolojikaraflt›rmalarda oldukça verimli oldu¤unu düflündü¤ü efl anl› de¤ifliklikler yöntemiolarak bilinen bir yöntem kullan›r ve bu yöntemi “toplumbilimsel araflt›rmalar›n enüstün arac›” olarak niteler (Durkheim, 1985, s.143-144).

Günümüzde çok de¤iflkenli analiz veya de¤iflken analizi olarak bilinen bu yöntem, ilk olarakJ. S. Mill taraf›ndan birlikte de¤iflme yöntemi olarak tan›mlanm›flt›r (Cuff ve di¤., 1984, s.196).

Burada da toplumun geneli üzerinde deney yapma imkân›na sahip olmayansosyologlar, efl anl› de¤ifliklikler yöntemi arac›l›¤› ile olgular aras›nda efl zamanl›olarak ortaya ç›kan de¤ifliklikleri saptamaya ve böylece olgular aras›ndaki neden-sel iliflkileri tespit etmeye çal›fl›rlar. Bu analizde üzerinde çal›fl›lan konunun ba¤›m-l› de¤iflken olarak tutulmas›, onu etkileyen di¤er olgular›n ise ba¤›ms›z de¤iflken-ler olarak tutularak karfl›laflt›r›lmalar› söz konusudur (Su¤ur, 2009). Böylece olgu-lar aras›nda efl zamanl› herhangi bir de¤iflmenin tespit edilmesi durumunda olgu-lar aras›ndaki iliflkileri nedensel olarak aç›klayan yasalara ulafl›ld›¤› farz edilir(Durkheim, 1985, s.143).

Durkheim’›n sosyolojik yönteme oldukça önemli katk›lar› olmufltur. Ne var kionun da sosyolojiye önerdi¤i yöntem, toplumsal olgular aras›ndaki nedensel ilifl-kileri ve yasalar› insan iradesinden ve özerkli¤inden ba¤›ms›z olarak aç›klamayaçal›flt›¤› ve bu bak›mdan pozitivist bilim anlay›fl›n›n s›n›rl›l›klar›n› aflamad›¤› gerek-çesi ile elefltirilere u¤ram›flt›r.

YORUMLAYICI SOSYAL B‹L‹M YAKLAfiIMI Yorumlay›c› sosyal bilim yaklafl›m›, genel olarak sosyal bilimlerde egemen olan po-zitivist sosyal bilim yaklafl›m›na pek çok noktada elefltirel bakar. Bu bak›mdan yo-rumlay›c› sosyal bilim, baz› çevreler taraf›ndan pozitivist sosyal bilimin karfl›t› ola-rak nitelendirilir. Bu bölüm Su¤ur (2009) çal›flmas›ndan özetlenerek aktar›lm›flt›r.

Do¤a bilimlerinin yaklafl›m ve yöntemleri ile iliflkili olarak ortaya ç›kan poziti-vist sosyal bilimin aksine yorumlay›c› sosyal bilim, hermeneutik (hermeneutics)olarak adland›r›lan bir teori ve yöntemle ba¤lant›l› olarak geliflmifltir. En kaba tan›-m›yla hermeneutik, insan eylemlerini ve insan eliyle yap›lm›fl fleyleri ve yaz›lm›flmetinleri yorumlamaya yönelik bir teori ve yöntemdir. Sözcük olarak anlafl›lmas›güç olan› sade ve aç›k hâle getirme anlam›na gelen Hermeneutik, sözlü, yaz›l› ve-ya görsel bir metnin (text) içinde gömülü olan do¤ru ve gerçek anlam›n ortaya ç›-kar›lmas› amac›yla metnin ayr›nt›l› incelenmesinin önemi üzerinde durur (Neu-man, 2003, s.76).

Bu bak›mdan yorumlay›c› sosyal bilimin kökeni, çok defa do¤a bilimleri ilekültür bilimleri aras›nda yapt›¤› temel ayr›m çerçevesinde, kültür bilimlerini her-meneutik bilimler olarak gören Alman filozof Wilhelm Dilthey’e (1833-1911) da-


Toplumsal olgular “hiçkuflku yok, inceleme yapan›nalan›na s›¤mad›klar›nagöre, karfl›laflt›rmal› yöntemtoplumbilime uygun olan tekyöntemdir” (Durkheim,1985, s.137).

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Hermeneutik, 19 yüz y›ldaortaya ç›kan bir anlamteorisi olarak bilinmektedir(Neuman, 2003, s.75-76).

yand›r›l›r. Dilthey’e göre do¤a bilimleri ve kültür (tin) bilimleri olmak üzere farkl›temellere dayal› iki çeflit bilim mevcuttur. Do¤a bilimleri aç›klamaya, kültür bilim-leri ise insan›n yarat›p içinde yaflad›¤› tarihsel/toplumsal/kültürel gerçekli¤i anla-maya dayal›d›r (Özlem, 1990, s. 14, 29). Bu nedenle Dilthey’e göre anlama (vers-tehen) temelli yöntemlerle çal›flmak durumunda olan kültür bilimleri; “anlama-c›/yorumlamac› bilimler, hermeneutik bilimlerdir” (Özlem, 1990, s.210). Sonuçolarak Dilthey’in kültür bilimlerinin yöntemini temellendirmede kulland›¤› herme-neutik, yorumlay›c› sosyal bilim yaklafl›m›n›n temel dayana¤›n› oluflturur. Ne var kiDilthey’den sonra Max Weber’in (1864-1920) pozitivizme önemli elefltiriler getirenbilim anlay›fl›n›n yorumlay›c› sosyal bilim yaklafl›m›n›n gelifliminde önemli bir et-kiye sahip oldu¤u bilinmektedir.

Yorumlay›c› yaklafl›ma göre insanlar kendileri taraf›ndan yarat›lan ve paylafl›lananlamlardan oluflan kültürel sistemler içinde yaflarlar ve bu bak›mdan davran›fllar› danesnelerin veya kültürden yoksun di¤er canl›lar›n hareketleri gibi tepkisel veya iç-güdüsel hareketler olarak ortaya ç›kmaz. ‹nsan davran›fllar›n›n ço¤u, belirli amaçlar-la veya de¤erlerle iliflkili anlaml› toplumsal eylemler olarak ortaya ç›kar. Bundan do-lay› da toplumsal eylemler nesnelermifl gibi ele al›narak aç›klanamaz (Su¤ur, 2009).

Yorumlay›c› sosyal bilim yaklafl›m›n temel özelliklerinin bir bölümünü flu flekil-de s›ralamak mümkündür (Neuman, 2010:141):

• Sosyal bilimlerin amac› toplumsal anlam› ba¤lam›nda anlamakt›r.• Gerçekli¤in toplumsal olarak yarat›ld›¤›na dair inflac› bir görüfl vard›r.• ‹nsanlar ortak bir bilgiyi oluflturan ve pekifltiren birbirleriyle etkileflim içeri-

sindeki toplumsal varl›klard›r. • ‹nsan eylemlerine dönük olarak iradeci bir tutum benimsenir.• Bilimsel bilgi di¤er bilgi biçimlerinden farkl›d›r, ama daha iyi de¤ildir.• Sosyal bilimsel kan›tlar olumsald›r, ba¤lama özgüdür ve ço¤unlukla paran-

tez açmay› gerektirir.• Sosyal bilimin de¤er konumlar›na karfl› göreci-izafi olmas› gerekir. Su¤ur’a göre (2009) pozitivistler, d›flsal ve gözlemlenebilir/alg›lanabilir oldu¤u-

nu varsayd›klar› toplumsal gerçekli¤i say›larla ölçülebilen niceliksel verilere indir-geyerek (ve bu noktada özellikle istatistikleri kullanarak) aç›klamaya çal›fl›rlar. Yo-rumlay›c› sosyal bilim yaklafl›m›n› benimseyen araflt›rmac›lar ise toplumsal gerçek-li¤in bireylerin anlaml› eylemleri sonucu olufltu¤unu savunurlar. Toplumsal dü-zen/gerçeklik bireylerin içinde yaflad›klar› dünyaya atfettikleri anlamlardan oluflur,bu bak›mdan da bireylerden ba¤›ms›z nesnel bir gerçeklik olarak mevcut de¤ildir.Daha aç›k bir ifadeyle bu yaklafl›ma göre toplumsal gerçeklik; özgün bir alana vegeliflme yasalar›na sahip olan, bu aç›dan da kolayca gözlemlenebilen/alg›lanabilenve say›larla ifade edilebilen bir gerçeklik de¤ildir (Su¤ur, 2009).

Yorumlay›c› yaklafl›ma göre toplumsal gerçeklik, içinde yaflad›¤›m›z dünyadabulunan her fleye (nesnelere, olaylara, eylemlere ve benzerine) atfetti¤imiz anlam-lar ve bu anlamlar› temsil eden semboller sonucu; yani sembolik olarak kurulur.Bundan dolay› da toplumsal gerçeklik, bireylerden ba¤›ms›z bir yap› olarak de¤il,bireylerin içinde yaflad›klar› dünyaya atfettikleri anlamlar› temsil eden sembollerdenmeydana gelir. Bu aç›dan, yorumlay›c› yaklafl›m, do¤al bir toplum modeline daya-nan pozitivizmin aksine, sembolik bir toplum modeline dayan›r (Sunar, 1999, s.12).

Yorumlay›c› sosyal bilim yaklafl›m›na göre toplumsal gerçeklik gündelik ya-flamda toplum üyelerinin etkileflimi sürecinde ortaya ç›kt›¤›ndan sabit ve de¤iflmeznitelikte de de¤ildir. Toplumsal uzlafl› ve yorumlama süreçlerinde devaml› olarakde¤iflir. Bu süreçte toplumsal gerçeklik veya yorumlay›c› araflt›rmac›lar›n tabiriyle


Pozitivizmin aksineyorumlay›c› yaklafl›m,toplumsal gerçekli¤i insanbilincinden ba¤›ms›z olarakd›flar›da keflfedilmek üzeremevcut olan bir gerçeklikolarak görmez (Neuman,2003, s.77).

toplumsal düzen/dünya, her gün yeniden flekillenerek ortaya ç›kar. Buna ba¤l›olarak yorumlay›c› araflt›rmac›lar, pozitivist araflt›rmac›lar taraf›ndan varsay›lantoplumsal geliflme yasalar›n› keflfetmek yerine insanlar›n kendi toplumsal gerçek-liklerini/dünyalar›n› anlaml› eylemleri ile her gün nas›l yeniden infla ettiklerini an-lamak için araflt›rma yaparlar. Bu aç›dan yorumlay›c› sosyal bilim yaklafl›m›n› be-nimseyen araflt›rmac›lar; bireylerin kendi toplumsal gerçekliklerini/dünyalar›n› an-lamland›rma sürecinde nas›l oluflturduklar›n›, yaflad›klar› ortam ba¤lam›nda nite-liksel verilere ulaflarak anlamaya çal›fl›rlar. Bu amaçla bu yaklafl›m› benimseyenaraflt›rmac›lar, kat›l›ml› gözlem ve alan araflt›rmas› gibi araflt›rma tekniklerini kulla-narak, çok defa bireylerle uzun süreli ve derinlemesine görüflmeler yaparak, eldeettikleri niteliksel (say›larla ifade edil(e)meyen) verileri yorumlayarak anlamaya ça-l›fl›rlar (Su¤ur, 2009).

Nicel ve nitel veri aras›ndaki farkl›l›klar› araflt›r›n›z.

Tüm bu nedenlerden dolay› yorumlay›c› yaklafl›m, sosyal bilimlerin do¤a bilim-lerindeki gibi “nomolojik (yasa ba¤›ml›) ve nedensel (causal) bir aç›klamaya de¤ilanlamaya (verstehen) dayanan yorumsal bir aç›klama” biçimine dayanmalar› ge-rekti¤ini savunur (Sunar, 1999, s26). Buna paralel olarak literatürde sosyal bilimler“nomotetik (yasa ortaya koyucu)” bilimler olarak da adland›r›lan do¤a bilimlerinaksine “idiografik (tekil ve bir defal›k olan› kavray›c›) bilimler” olarak da adland›-r›labilmektedirler (Özlem, 1990, s.41).

O hâlde yorumlay›c› sosyal bilime göre toplumsal düzen, do¤al bir düzen de-¤il kurulu (veya kurgusal) bir düzendir ve bu aç›dan bireylerin dünyay› öznel ola-rak yorumlamalar›n›n ötesinde bir toplumsal gerçeklik yoktur. Fiziksel bir gerçek-lik olarak var olan dünyan›n sosyal bir gerçeklik olarak da var olabilmesi, ancakbireylerin onu (yani dünyay›) anlamland›rma ve yorumlama süreçlerinde bir dü-zen görüntüsüne kavuflturmalar› sayesinde olabilmektedir (Su¤ur, 2009).

Bu durumda bu yaklafl›ma göre toplumsal düzenimizi üzerine infla etti¤imiz hiç-bir bilgi de nesnel de¤ildir. Bilgi; d›fl dünya ç›k›fll› de¤ildir, “d›fl dünyan›n belirli aç›-lardan biçimlendirilmesinden” kaynaklan›r (Sunar, 1999, s.15). Bu nedenle yorum-lay›c› yaklafl›m bilim ile yayg›n kan› aras›nda kesin bir ayr›m yapmaz. Nitekim buyaklafl›ma göre bilim de yayg›n kan› gibi dünyay› kendine özgü bir anlamlar ve de-¤erler sistemi taraf›ndan yorumlamaya çal›flan alternatif bir yoldur; ancak daha üs-tün bir yol de¤ildir (Neuman, 2003, s.78). Bu nedenle bilimde de¤erlerden ar›nmada mümkün de¤ildir. Yorumlay›c› araflt›rmac›lar de¤erlerden ar›nmaya çabalama-d›klar› gibi pozitivistlerin “de¤erlerden ar›nma mümkündür” yönündeki ça¤r›lar›n›da pozitivist bilimin kendi de¤er yarg›s› olarak görürler (Neuman, 2003, s.80). Nevar ki yorumlay›c› sosyal bilim, de¤erlerin do¤ru ve yanl›fl de¤erler olarak de¤erlen-dirilmesine de karfl›d›r, yani de¤erler konusunda göreci bir tutum benimser.

Su¤ur’a göre (2009) pozitivist bilim yaklafl›m› yorumlay›c› sosyal bilimi, toplum-sal gerçekli¤i anlamaya çal›fl›rken bireylerin anlamland›rma ve yorumlama süreç-lerine dayand›¤› dolay›s›yla nesnellikten uzaklaflarak öznelli¤in içine düfltü¤ü ge-rekçesi ile elefltirir.

Yorumlay›c› sosyal bilim yaklafl›m›n›n da, pozitivist sosyal bilim yaklafl›m› gibi,çeflitli türleri bulunmaktad›r. Sosyolojide, baflta ünlü Alman sosyolog Max We-ber’in sosyolojisi olmak üzere, yorumlay›c› sosyal bilim yaklafl›m› ile iliflkili olarakgeliflen çok say›da teori mevcuttur. Bunlar aras›nda sosyolojinin en önemli temelyaklafl›mlardan biri olarak kabul edilen sembolik etkileflimcilik ile sosyolojik feno-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

Yorumlay›c› yaklafl›mgerçekli¤in toplumsal olarakyarat›ld›¤›/infla edildi¤iyönünde bir tutum benimser.

‹nsan davran›fllar›konusunda da yorumlay›c›yaklafl›m pozitivizmin aksinebelirlenimci de¤il iradeci birtutum benimser.

Yorumlay›c› yaklafl›ma görebilimde de¤erlerden ar›nmamümkün de¤ildir. Bubak›mdan yorumlay›c›yaklafl›m de¤erlerkonusunda göreci bir tutumbenimser, herhangi birde¤erler kümesinin iyi ya dakötü oldu¤unu varsaymaz.

menoloji ve etnometodoloji yer almaktad›r. Bu yüzden Weber sosyolojisi de dâhilolmak üzere bu yaklafl›mlar; literatürde anlay›c› sosyoloji, yorumlay›c› sosyoloji ve-ya hermeneutik sosyoloji ad› alt›nda ele al›nabilmektedirler (Su¤ur, 2009).

Sosyolojik yöntemde yorumlay›c› sosyal bilim yaklafl›m›n›, sosyolojinin kurulu-flunda ve gelifliminde bir dönüm noktas› olarak kabul edilen Max Weber örne¤in-de k›saca ele almaya çal›flal›m.

Max Weber’in YöntemiYorumlay›c› sosyal bilim yaklafl›m›n›n gelifliminde Weber’in bilim anlay›fl› ile buanlay›fl çerçevesinde gelifltirdi¤i sosyolojisinin önemli bir etkisi olmufltur. Weber,do¤al (nesnel) gerçeklik ile kültürel gerçeklik ve bu gerçeklikleri ele alan do¤a bi-limleri ile kültür bilimleri aras›nda kesin bir ayr›m yapan Alman felsefe gelene¤in-de yetiflmifltir. Bu bak›mdan Weber’in bilim anlay›fl›, do¤a bilimleri ile sosyal bilim-ler aras›nda önemli bir fark görmeyen pozitivist sosyal bilim yaklafl›m›na oldukçaelefltirel bakar.

Weber’in bilim anlay›fl›na göre konusu kültür/tarih/toplum olan sosyal bilimler,do¤a bilimleri gibi, gerçekli¤in yaln›zca d›flar›dan gözlemlenen biçimi ile ilgilen-memelidirler. Nitekim Weber, insan do¤as› hakk›nda pozitivist sosyologlardanfarkl› bir düflünceye sahiptir. Ona göre düflünebilme yetisine sahip olan insanlar,toplumsal yaflamda genellikle belirli de¤erlere yönelik olarak hareket eden, baflka-lar›na yönelik olarak belirli anlamlar tafl›yan eylemlerde bulunan, dolay›s›yla dakendi toplumsal dünyalar›n› yaratan kültürel varl›klard›r. Bir baflka ifadeyle Weberiçin toplumsal kurumlar, yap›lar ve nihayetinde toplumun kendisi; bireylerin an-laml› eylemleri üzerine kuruludur (Su¤ur, 2009).

Bu bak›mdan Weber’e göre toplumsal yaflamda insan eylemleri, ne yaln›zca fi-ziksel hareketler olarak ne de keflfedilmeyi bekleyen birtak›m evrensel-toplumsalyasalara ba¤l› tepkisel hareketler olarak ortaya ç›kmazlar. Ona göre insan eylem-leri, anlaml› toplumsal eylemler olarak ortaya ç›karlar. Bu nedenle Weber, sosyalbilimlerin anlamac› bilimler olmalar› gerekti¤ini düflünür ve bu noktada anlamayöntemini sosyal bilimlerin baflat yöntemi olarak görür (Özlem, 1990, s.82).

Bu bilim anlay›fl›na paralel olarak da Weber, Comte ve Durkheim’›n aksine sos-yolojiyi anlamac› bir bilim olarak kurmak ister. Sosyolojinin çal›flma konusunu datoplumsal eylem olarak belirler. Toplumsal eylemi ise aktör taraf›ndan öznel biranlam yüklenmifl ve baflka insanlara yöneltilmifl olan bir eylem tipi olarak tan›m-lar. Sosyolojinin amac›n› da anlaml› toplumsal eylemleri yorumlayarak anlamayaçal›flan bir bilim olarak aç›klar. Bu nedenle Weber sosyolojisi yorumlay›c› veya an-lay›c› sosyoloji olarak adland›r›l›r. Bu aç›dan da yorumlay›c› sosyal bilim yaklafl›m›-na yak›n bir bilim anlay›fl› sergiler (Su¤ur, 2009).

Ne var ki Weber, sosyolojiyi “bilim” statüsüne sahip genellefltirici do¤a bilimle-ri gibi bir bilim olarak da kurmak ister. Genellefltirici bilim ise Weber için hem am-pirik hem nedensel, hem aç›klay›c› hem de nesnel bir bilgi etkinli¤i demektir (Öz-lem, 1990, s.80). Bu anlay›fl ise pozitivist bilim yaklafl›m›na yak›nd›r. Gerçekten depozitivizme oldukça elefltirel bakmakla birlikte “Weber, pozitivizmin bilimde nes-nelli¤in ancak ampirik olgulara dayan›larak ve yine onlara dönülüp s›nanarak sa¤-lanabilece¤i hakk›ndaki görüflünü de içtenlikle benimser” (Özlem, 1990, s.79). Bubak›mdan Weber, genellefltirici bir bilim olarak kurmak istedi¤i sosyolojide neden-sel aç›klama yönteminin de kullan›m›n› gerekli görür. Zira ona göre insan eylem-lerinin öznel olmalar› sosyolojiyi, toplumsal eylemleri nedensel olarak aç›klamaya


Weber, anlama yönteminintek bafl›na kullan›m›ndando¤acak olan sak›ncalar›nedensel aç›klamalarladenetleme yoluna gider(Kasapo¤lu, 1992, s.4).

çal›flan bir bilim olarak kurmaya engel de¤ildir. Çünkü insan eylemleri öznel ol-makla birlikte rasyonel e¤ilimli olmalar› bak›m›ndan öngörülebilirli¤e aç›kt›rlar.

Öte yandan Weber, nedensel aç›klama yönteminin de sosyolojide tek bafl›nakullan›lmas› durumunda insan eylemlerinin anlaml› toplumsal eylemlerden ziyadeyaln›zca fiziksel hareketler olarak ele al›nabilece¤inin fark›ndad›r. Bu nedenle We-ber anlama yöntemini genel olarak kültür bilimlerinin temel yöntemi olarak gör-mekle birlikte genellefltirici bir bilim olarak kurmaya çal›flt›¤› sosyolojide anlamayönteminin nedensel aç›klamay› da kapsamas› gerekti¤ini savunur (Su¤ur, 2009).

Konuyla ilgili daha detayl› bilgileri Do¤an Özlem’in “Max Weber’de Bilim ve Sosyoloji” ad-l› çal›flmas›nda bulabilirsiniz.

Weber iki çeflit nedensel araflt›rman›n yap›labilirli¤inden söz eder. “Birincisi,belirli bir olay› yaratan benzersiz koflullar› belirler”; bu nedenle de tarihsel neden-sellik olarak adland›r›l›r (Aron, 1994, s.355). ‹kincisi de olgular aras›nda mutlak ol-mayan ama olas›l›kl› olan düzenli iliflkiler kurar (Aron, 1994, s.355). Buna da sos-yolojik nedensellik ad› verilir.

Sonuç olarak Weber, sosyoloji biliminde hem pozitivist sosyologlar taraf›ndankullan›lan aç›klamaya dayal› niceliksel yöntemlerin hem de anlamaya/yorumlama-ya dayal› niteliksel yöntemlerin kullan›lmas› gerekti¤ini savunur.

Bu noktada yorumlay›c›, anlay›c› ya da hermeneutik sosyoloji ad› alt›nda eleal›nan yaklafl›mlar içinde yaln›zca Weber’in pozitivist yöntemdeki nedensel aç›kla-may› sosyolojide kulland›¤›n›n belirtilmesi gerekmektedir. Böyle yaparak Weber,bir anlamda pozitivist ve yorumlay›c› bilim yaklafl›mlar› aras›nda bir köprü kurma-ya çal›flm›flt›r. Yorumlay›c› sosyoloji içinde ele al›nan sembolik etkileflimcilik, feno-menoloji ve etnometodoloji gibi di¤er yaklafl›mlar ise pozitivist yöntemdeki ne-densel aç›klaman›n öznel olan insan davran›fllar›n›n anlafl›lmas›nda kayda de¤erbir katk› sa¤lamayaca¤›n› savunmakta, baz›lar› da onu tamamen reddetmektedirler(Su¤ur, 2009).

Bununla birlikte Weber, toplumsal eylemi aç›klamaya yönelik her çal›flman›nöncelikle toplumsal eylemi temellendiren anlam› anlafl›l›r k›lmas› gerekti¤ininönemle alt›n› çizer. Weber aktörlerin toplumsal eylemlerine yükledikleri anlamlar›anlaman›n iki tipinden söz eder. Birincisi, (a) an›nda veya do¤rudan gözlem yo-luyla anlamad›r (aktuelles Verstehen). Örne¤in bir insan›n sevinçli ya da öfkeli ol-du¤unu yüzüne bakarak anlayabiliriz. Ancak Weber için an›nda anlama, toplum-sal eylemin anlafl›lmas› için yeterli bir anlama tipi de¤ildir. ‹kincisi de (b) aç›klay›-c› anlamad›r (erklarendes Verstehen). Burada ise sosyologlar›n toplumsal eylem-lerin anlamlar›n› nedenleri aç›s›ndan anlamaya çal›flmalar› söz konusudur (Su¤ur,2009). Az önce verdi¤imiz örne¤e dönecek olursak bir insan›n neden sevinçli ve-ya nefleli oldu¤unu rasyonel olarak anlamaya çal›fl›r›z. Baflka bir ifadeyle “aç›klay›-c› anlama, nedensel anlamad›r” (Özlem, 1990, s.1329).

Weber, sosyologlar›n anlaml› toplumsal eylemleri yorumlayarak anlamaya çal›-fl›rlarken ideal tip dedi¤i bir kavramsal/yöntemsel arac› kullanmalar› gerekti¤inivurgular. Daha do¤ru bir ifadeyle Weber ideal tiplerden, yaln›zca sosyolojide de-¤il tüm sosyal bilimlerde tarihsel/toplumsal ve kültürel gerçekli¤i anlamada kulla-n›lacak olan temel bilimsel kavramlar ve/veya yöntemsel araçlar olarak söz eder.

Nitekim Weber’in bilim anlay›fl›, pozitivist bilim anlay›fl›n›n aksine, sosyolojideve genel olarak sosyal bilimlerde, do¤a bilimlerinde kullan›lan genellefltirici birkavram olan “yasa” kavram› ve benzeri yöntemsel araçlarla çal›fl›lamayaca¤›n› sa-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Weber sosyolojiyi “toplumsaleylemleri yorumlayarakanlamak” ve bu eylemlerietkileri aç›s›ndan “nedenselolarak aç›klamak”amac›nda olan bir bilimolarak tan›mlar (Özlem,1990, s.99).

Weber ideal tipi, belirli birtarihsel dönemde ortayaç›kan olaylar› analiz etmekamac›yla araflt›rmac›n›ngerçeklik hakk›nda sahipoldu¤u kan›tlara vegözlemlere dayanarakgelifltirdi¤i yöntemsel biraraç olarak tan›mlar.

vunur. Çünkü toplumsal yaflam, do¤al yasalar taraf›ndan belirlenen bir alan de¤il,toplumsal eylemler taraf›ndan oluflturulan bir aland›r (Su¤ur, 2009).

Daha aç›k bir ifadeyle toplumsal yaflamda olaylar do¤al yasalarca belirlenen,dolay›s›yla da genel-geçer kesinlikte tekrarl›l›k ve süreklilik gösteren olaylar de¤il-dir. Toplumsal yaflam insanlar›n öznel anlamlar yükleyerek baflkalar›na yönelttik-leri toplumsal eylemlerden oluflan (yani insanlar›n kendileri taraf›ndan oluflturu-lan) ve bu bak›mdan sürekli olarak de¤iflen bir gerçeklik alan›d›r. Bu nedenle sos-yologlar, bu gerçeklik alan›n› yasa benzeri kesinlikte genel-geçerlik tafl›yan kav-ramlar oluflturarak aç›klayamazlar. Sürekli de¤iflen bu gerçeklik; ancak “ampirikdenetlemeye sürekli aç›k” olan, “göreli olarak statik” kalabilen, “hep yenilenmele-ri ve hatta de¤ifltirilmeleri” gerekebilen, dolay›s›yla “s›n›rl› geçerlili¤e sahip tip kav-ramlar›” ile çal›fl›labilir (Özlem, 1990, s.111, 114).

Bununla birlikte sosyologlar, Weber’in toplumsal ideal tip dedi¤i kavram arac›-l›¤› ile toplumsal dünyada benzerlikler ve farkl›l›klar tespit ederek nedensel aç›kla-maya dayal› genellemeler yapabilirler. Nitekim Weber’e göre insan eylemleri, di¤erfiziksel hareketlerden ak›lc› boyutlar› ile ayr›l›r. Bu bak›mdan insanlar, genellikleak›lc› davranma e¤iliminde olduklar›ndan dolay› toplumsal eylemleri de birbirinebenzer ve az çok düzenli tiplerde ortaya ç›kma e¤ilimi gösterir. Bu da sosyologla-ra, t›pk› Weber’in çal›flmalar›nda görüldü¤ü gibi, toplumsal eylemler içerisinde be-lirli düzenlilikler saptama ve genellemeler yapma imkân› sa¤lar (Su¤ur, 2009).

Ancak yinelemek gerekirse sosyologlar bu genellemelerini yaln›zca toplumsalideal tiplerin sa¤layabilece¤i oranda yapabilirler (Özlem, 1990, s.91-92). Bir baflkadeyiflle ideal tipler, sosyologlar›n toplumsal gerçeklik ile iliflkili olarak yapabile-cekleri genellemelerin s›n›r›n› belirler.

Weber; tarihsel ideal tipler, toplumsal ideal tipler ve eylem tipleri olarak adland›-r›lan üç tür ideal tip gelifltirir. Tarihsel ideal tipler ile toplumsal ideal tipleri daha ön-ce belirledi¤i tarihsel nedenselli¤e ve toplumsal nedenselli¤e koflut olarak belirler(Özlem, 1990, s.142). Tarihsel süreç içerisinde bir defal›k, bireysel ve özgül olarakortaya ç›kan tipsel durumlar, tarihsel ideal tip kavram› alt›nda ele al›n›r. Örne¤in ka-pitalizm Bat› toplumlar›na özgü olarak ortaya ç›kmas› aç›s›ndan tarihsel bir ideal tip-tir (Su¤ur, 2009). Öte yandan tarihsel süreç içerisinde “olgusal olarak saptanabile-cek” düzenlilikte tekrar eden ve “göreli olarak statik kalan” tipsel durumlar ise top-lumsal ideal tip kavram› alt›nda ele al›n›r (Özlem, 1990, s.146). Örne¤in bürokrasitarihsel süreçte birçok kez ortaya ç›kmas› aç›s›ndan toplumsal bir ideal tiptir.

Weber’in eylem tipolojisinde saptad›¤› toplumsal eylem tiplerini araflt›r›n›z.

Weber sosyolojide karfl›laflt›rma yöntemine de (özellikle de tarihsel karfl›laflt›r-ma yöntemine) büyük bir önem atfeder. Weber sosyolojisinde, gerek ideal tip kav-ramlar›n “say›s›z süreçlerin karfl›laflt›r›lmas› sonucu” oluflturulmas›nda gerekse top-lumsal gerçekli¤in oluflturulan bu ideal tiplerle karfl›laflt›r›larak anlafl›lmas›nda kar-fl›laflt›rma yöntemi “vazgeçilmez bir denetleme yöntemidir” (Özlem, 1990, s.136).

Sonuç olarak Weber’in sosyolojik yönteminin “a) nedensel/anlamac›, b) yorum-lamac›, c) karfl›laflt›rmac› bir yöntem oldu¤u söylenebilir” (Özlem, 1990, s.136).

Son olarak Weber’in görüfllerinin sosyal bilimlerde nesnellik (de¤erden ar›nma)konusunda da önemli bir katk›s› olmufltur. Bu konuda Weber, öncelikle kültür bi-limlerinde dolay›s›yla da sosyolojide çal›flma konusunun kültürle iliflkili olmas›n›nnesnel bilgi oluflturulmas›na engel olmad›¤›n› vurgular. Bilim insan› yaln›zca çal›-flaca¤› konu seçiminde de¤erden ba¤›ms›z hareket edemez. Ancak konu seçimin-


Weber, sosyolojiyigenellefltirici bir bilim olarakkurmakla birliktesosyolojinin kavramlar›,“do¤a bilimlerinin zaman-üstü bir gerçeklik tasar›m›alt›nda kurduklar›kavramlar› gibi” genel-geçerkavramlar olamazlar (Özlem,1990, s.111).

Bir bak›ma “ideal tip,aktörlerin baflka bir yöndenziyade belirli bir eylemyönünü izleme olas›l›klar›n›analiz etmenin arac›d›r”(Swingewood, 1998, s. 178).

Weber’in toplumçözümlemesinin temelinioluflturan ünlü eylemtipolojisindeki eylem tipleri,soyutlama düzeyi en yüksekolan toplumsal ideal tiplerolarak kurulmufllard›r(Özlem, 1990, s.151).

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

den sonra bilim insan›, araflt›rma sürecinde de¤erden ba¤›ms›z hareket edebilir;yani nesnel (objektif) davranabilir. Weber, özellikle sosyologlar›n kendi çal›flmala-r›nda kendi de¤er yarg›lar›n› tafl›yan yorumlamalarda asla bulunmamalar› gerekti-¤ini vurgular (Su¤ur, 2009).

Ne var ki Weber’in bilimde nesnellik ile ilgili bu görüflleri tatmin edici bulun-mam›flt›r. Buna göre “E¤er araflt›rma öznel bir seçimle bafll›yorsa, nesnel bir sonu-ca ulaflamaz” (Sunar, 1999, s.29).

ELEfiT‹REL SOSYAL B‹L‹M YAKLAfiIMIElefltirel sosyal bilim, sosyolojik yöntemde daha az olmakla birlikte yine de belirlibir a¤›rl›¤a sahiptir. Bu yaklafl›m köken itibar›yla önemli ölçüde Karl Marx’a (1818-1883) dayand›r›l›r. Bu bak›mdan Marx’tan sonra geliflen çeflitli Marksist yaklafl›m-lar ve ayr›ca sosyolojide ve genel olarak sosyal bilimlerde yap›salc›l›k olarak bili-nen yaklafl›m, önemli ölçüde bu elefltirel sosyal bilimle ba¤lant›l› olarak de¤erlen-dirilir. Elefltirel sosyal bilim, Bat› Marksistleri taraf›ndan kurulan ve Frankfurt Oku-lu olarak bilinen elefltirel teori ile de ba¤lant›l› bir yaklafl›m olarak bilinmektedir(Su¤ur, 2009).

Di¤er yaklafl›mlardan, özellikle de pozitivizmden farkl› olarak, elefltirel sosyalbilim, toplumsal gerçekli¤i yaln›zca analiz etmekle yetinmez; ayn› zamanda onude¤erlendirmeci bir bak›fl aç›s›yla ele al›r. Nitekim elefltirel sosyal bilim yaklafl›m›için toplumsal gerçeklik, pozitivizmin iddia etti¤inin aksine görünen de¤il, görüne-nin ard›nda oland›r. Bu nedenle de toplumsal gerçeklik, pozitivizmin savundu¤ugibi keflfedilebilir nesnel bir niteli¤e sahiptir; ancak gözlemlerle keflfedilmesi kolayolan bir gerçeklik de¤ildir. Nitekim pozitivizmin aksine elefltirel sosyal bilim içintoplumsal gerçeklik çok katmanl›d›r (Su¤ur, 2009).

Bu anlay›fla göre her fley gibi toplumsal gerçeklik de kendi içinde z›tt›n› tafl›r vez›tt› ile paradoksal bir çat›flma ve de¤iflme iliflkisine girer. Zenginlik ile yoksullukaras›ndaki iliflki toplumsal gerçekli¤in paradoksal do¤as›na örnek olarak verilebi-lir. Nitekim zenginlik ile yoksulluk z›t olmakla birlikte her birinin var olabilme ko-flulu öbürünün de var olmas›na ba¤l›d›r. Bu bak›mdan zenginlik ve yoksulluk as-l›nda tek bir sürecin iki z›t kutbunu olufltururlar. Basit bir deyiflle birilerinin zenginveya yoksul olabilmesi veya birilerine zengin veya yoksul diyebilmemiz için ayn›durumda olmayan baflka birilerinin mutlaka olmas› gerekir. Ancak ve ancak zen-gini yoksula, yoksulu da zengine bakarak tan›mlayabiliriz. Özetle her fley var ola-bilmek için kendi z›tt›n› da yaratmak ve onunla girdi¤i bir çat›flma sürecinde de-vaml› olarak de¤iflmek zorundad›r (Su¤ur, 2009).

Ancak elefltirel yaklafl›ma göre toplumsal gerçekli¤in bünyesinde bar›nd›rd›¤›bu çat›flma ve de¤iflme her zaman gözlemlenebilir nitelikte ve aç›k de¤ildir. Bunagöre toplumsal dünya ile iliflkili gerçek ve do¤ru bilginin üstü yan›lg›lar, mitler veçarp›tmalarla örtülmüfltür. Bu nedenle de yarat›c› bir kapasiteyle donan›ml› oldu-¤u hâlde insanlar›n do¤ru ve nesnel bilgiye ulaflmalar› kolay de¤ildir. Ayr›ca bu ya-n›lsamalar toplumsal yaflamda çok defa egemen olan kesimler taraf›ndan di¤ergruplar›n kontrol edilmesinde kullan›lmaktad›r. Bu bak›mdan bu yaklafl›ma göregörünenin ard›nda yatan do¤ru bilgiye ulaflmak için pozitivist sosyal bilimin öte-sinde elefltirel bir sorgulama sürecine; yani elefltirel bilime ihtiyaç vard›r (Su¤ur,2009). Böylece elefltirel bilim sayesinde araflt›rmac›, araflt›rma sürecinde elefltirelsorular sorarak görünenin ard›ndaki dinamikleri aç›¤a ç›karmaya çal›flmal›d›r. Ör-ne¤in bu yaklafl›ma göre araflt›rmac›, ço¤u toplumda kad›nlar›n ifl kad›n›ndan zi-yade ev kad›n› olmalar›n›, erkeklerin ise ifl adam› veya ücretli çal›flan olmalar›n›


Ayn› sürecin iki z›t kutbuaras›ndaki çat›flmaya dayal›de¤iflmeye diyalektik ad›verilir (Neuman, 2003, s.82).

Elefltirel sosyal bilimyaklafl›m›na göre bilim,görüneni de¤il görüneninard›nda yatan as›l gerçekli¤iortaya ç›karmaya çal›flanelefltirel bir sorgulamasürecidir (Neuman, 2003,s.81).

yaln›zca d›flar›dan görünen basit flekliyle ifllevsel bir iflbölümü olarak görmemeli-dir. Bunun yerine araflt›rmac›; “kad›n ile erkek aras›ndaki bu iflbölümü eflit mi, de-¤il ise neden eflit de¤il, eflit olmayan bu iflbölümünün ard›nda görünmeyen ne türdinamik yap›lar mevcuttur” gibi elefltirel sorular sorarak do¤ru ve nesnel bilgiyeulaflmal›d›r (Su¤ur, 2009).

Böyle yaparak elefltirel bilim, toplumsal iliflkileri do¤ru olarak de¤erlendirdi¤ide¤erler yönünde de¤ifltirmeye çal›fl›r. Bu bak›mdan elefltirel yaklafl›m, sosyal bi-limlerin de¤erden ba¤›ms›z bir tutumla yaln›zca olan› ortaya koymalar› gerekti¤i-ni savunan pozitivist görüflün aksine, olmas› gerekeni de¤erle iliflkili bir tutumlakavramaya ve böylece do¤ru de¤erlerin yan›nda yer almaya çal›fl›r. Bu noktada dabilimin temel amac›n›, ezilenlere ve sömürüye tabi olanlara görünenin ard›nda ya-tan gerçekli¤i göstererek onlar› güçlendirmeye ve dünyay› de¤ifltirmelerine yar-d›mc› olmaya çal›flmak olarak görür. Pozitivizmin toplumsal düzeni do¤al ve de-¤iflmez nitelikte gören yaklafl›m›n› ise bilimin bu amac›n› gerçeklefltirebilmesi ba-k›m›ndan bir engel olarak görür. Zira pozitivizm, yaln›zca görüneni do¤al, nesnelve de¤iflmez bir gerçeklik olarak tan›mlayarak mevcut olan düzenin bir anlamdadevaml›l›¤›na katk›da bulunmaktad›r (Su¤ur, 2009).

Elefltirel sosyal bilim, yorumlay›c› sosyal bilim taraf›ndan pozitivizme getirilenelefltirilere de büyük ölçüde kat›l›r. Örne¤in yorumlay›c› sosyal bilim pozitivizmi,insanlar› düflünebilen ve anlaml› toplumsal eylemleri ile toplumsal gerçekli¤i olufl-turan kabiliyetli varl›klar olarak ele almad›¤› için elefltiriyordu. Benzer flekilde elefl-tirel sosyal bilim de pozitivizmi, insanlar› yasa benzeri belirleyici güce sahip oldu-¤u varsay›lan toplumsal gerçekli¤i de¤ifltirebilme kabiliyeti olmayan varl›klar ola-rak ele ald›¤› için elefltirir. Elefltirel sosyal bilim yorumlay›c› sosyal bilimin, de¤er-lerin toplumsal gerçekli¤in bir parças› oldu¤u, dolay›s›yla da bilimden ba¤›ms›zolamayaca¤› yönündeki görüflüne de kat›l›r (Su¤ur, 2009).

Ancak elefltirel sosyal bilim, yorumlay›c› sosyal bilimden farkl› olarak sosyal bi-limlerin yaln›zca de¤erlerden ba¤›ms›z olmad›klar›n› savunmakla kalmaz; ayn› za-manda do¤ru olarak de¤erlendirilen de¤erlere de sahip olmalar› gerekti¤ini savu-nur. Bu yaklafl›ma göre objektif olmak demek “de¤erden ba¤›ms›z olmak demekde¤ildir... gerçekli¤in çarp›t›lmam›fl do¤ru görüntüsüne sahip olmak demektir”(Neuman, 2003, s.86). Bu bak›mdan elefltirel sosyal bilim, yorumlay›c› sosyal bili-mi toplumsal yaflam›n de¤erler üzerine kurulu oldu¤unu gördü¤ü hâlde do¤ru de-¤erlere ulaflmak ad›na toplumsal düzeni de¤erlendirmeye tabi tutarak ona karfl›elefltirel olamad›¤› öne sürer.

Sonuç olarak elefltirel sosyal bilim, pozitivizme oranla daha az olmakla birlikteyorumlay›c› sosyal bilime de elefltirel yaklafl›r. Özellikle yorumlay›c› sosyal bilimintoplumsal gerçekli¤i “her bak›fl aç›s› ona inananlar aç›s›ndan do¤rudur” mant›¤›y-la göreceli görmesine elefltirel bakar (Neuman, 2003, s.86). Hâlbuki elefltirel sosyalbilime göre öznel anlamlar önemli olmakla birlikte toplumsal gerçeklik daha de-rinde iflleyen yap›lar ve nedensel mekanizmalar taraf›ndan üretilir. Bu yap›lar iseampirik olarak kolay gözlemlenebilen nitelikte de¤ildirler. Bu nedenle elefltirelsosyal bilim yaklafl›m›n› benimseyenler, genellikle toplumsal yaflamda bireyleringerçekli¤in as›l/esas do¤as› hakk›nda yanl›fl bilince veya çarp›t›lm›fl bir bilince sa-hip olduklar›n› savunur ve bu noktada yayg›n kan›y› nesnel gerçekli¤i örten yan›l-samalarla bir tutarlar (Su¤ur, 2009).

Sonuç olarak elefltirel sosyal bilime göre yorumlay›c› sosyal bilim, öznel ger-çeklik üzerinde afl›r› derecede yo¤unlaflt›¤›ndan gerçekli¤in daha genifl tarihsel vetoplumsal yap›larla iliflkilerini ihmal etmektedir. Bu nedenle toplumsal gerçekli¤in


Elefltirel yaklafl›m›benimseyen araflt›rmac›lar,do¤ru ve nesnel bilgiyeulaflmak için araflt›rmasürecinde her türlüaraflt›rma tekni¤ikullanabilmekle birlikteyöntem olarak tarihsel-karfl›laflt›rmal› yöntemikullanmay› tercihetmektedirler (Neuman,2003, s.87).

derin yap›lar›n› ve nedensel mekanizmalar›n› göz ard› etmekte ve bireylerin degerçekli¤i örten bu yan›lsamalar› görmelerine yard›mc› olmamakta/olamamakta-d›r. Bilimin belli bir de¤er konumuna sahip olmas› gerekti¤ini savunan elefltirelsosyal bilim içinse yorumlay›c› sosyal bilimin toplumsal gerçeklik karfl›s›ndaki bututumu afl›r› derecede öznel ve pasif bir tutumdur (Su¤ur, 2009).

Elefltirel sosyal bilim yaklafl›m›n temel özelliklerin bir bölümünü flu flekilde s›r-lamak mümkündür (Neuman, 2010:154).

• Sosyal bilimin amac› insan› özgürlefltirmek ve yetkinlefltirmek için sakl› ola-n› ortaya ç›karmakt›r.

• Toplumsal gerçekli¤in birden fazla katman› vard›r.• Bilimsel bilgi mükemmel de¤ildir, ama yanl›fl bilince karfl› savaflabilir.• Tüm kan›tlar kurama ba¤l›d›r ve baz› kuramlar daha derindeki kan›t türleri-

ni aç›¤a ç›kar›r.• Toplumsal gerçeklik ve onun incelenmesi zorunlu olarak ahlaki-politik bir

boyut içerir ve ahlaki-politik konumlar insan›n özgürlü¤ünü ve iktidar›n› ge-lifltirmede eflitsizdir.

fiimdi bu yaklafl›m›n ortaya ç›k›fl kaynaklar›ndan biri olarak görülen ve ayn› za-manda klasik dönem sosyolojinin de en büyük düflünürlerinden biri olarak kabuledilen Karl Marx’›n yöntemini k›saca ele almaya çal›flal›m.

Karl Marx’›n YöntemiSosyolojinin en önemli düflünürlerinden biri olarak kabul edilen Karl Marx, toplumanalizinde görüneni de¤il, görünenin ard›nda yatan toplumsal dinamikleri aç›¤a ç›-karmaya çal›fl›r. Marx’›n bu yaklafl›m› ise elefltirel sosyal bilimin geliflmesine ›fl›ktutmufltur.

Marx’›n ünlü Alman filozof Hegel’in idealist felsefe gelene¤i içinde yetiflti¤i; an-cak kendisinin daha sonra bu felsefeyi materyalist bir tarih felsefesine çevirdi¤i yay-g›n olarak kabul gören bir görüfltür. Marx’›n; tarihi, materyalist aç›dan kavray›fl›nagöre de “gerçe¤i belirleyen insanlar›n bilinci de¤il tersine insanlar›n bilincini belir-leyen toplumsal gerçektir” (Aron, 1994, s.114). Baflka bir ifadeyle Marx’a göre insan-lar›n düflünme biçimlerini içinde bulunduklar› toplumsal koflullar belirler.

Ne var ki Marx, materyalist bir tarih anlay›fl›na sahipse de yani insanlar›n yafla-yabilmek için öncelikle kendilerini maddi anlamda üretmek zorunda olduklar›n›savunsa da ona göre insanlar kendilerini ve toplumlar›n› maddi anlamda ancaktoplumsal emek arac›l›¤› ile üretebilirler. Bu bak›mdan ona göre duyulara ve düflü-nebilme yetisine sahip olan insan, yaln›zca maddi de¤il ayn› zamanda toplumsalbir varl›kt›r. Bu nedenle de toplumsal gerçekli¤in ancak insan› hem bu gerçekli¤inürünü hem de üreticisi olarak ele almay› mümkün k›lan, tarihsel materyalist bir sü-reç içerisinde anlafl›labilece¤ini savunur (Su¤ur, 2009).

Genel olarak Marx’›n tarihsel materyalist yaklafl›m›n›n Hegel taraf›ndan geliflti-rilen diyalektik düflünceye dayand›¤› öne sürülür. Hegel, diyalektik kavram›n› ilkkullanan kifli olmamakla birlikte bu kavram› düflünce ile ilgili bir tarih felsefesi ge-lifltirmede kullanm›flt›r. Buna göre tarih, rasyonel do¤ruya yönelik bir diyalektikgeliflme sürecidir. Bu süreç; yetersiz olan bir ilk tez (düflünce) ile bafllar, daha son-ra bu tez yetersizli¤ini aflmak için farkl›laflmaya, dolay›s›yla da kendi içinde karfl›ttezini (anti-tez) oluflturmaya bafllar. Kendini tekrar bulmak için karfl›t tezi ile gir-di¤i çeliflme ve çat›flma sürecinde de kendisi (tez) ile anti-tezinin rasyonel birlefli-mi sonucu yepyeni bir sentez ortaya ç›kar. Bu yeni sentez de art›k tez ile anti-te-zin basit bir toplam› de¤il onlar› aflan yeni bir gerçekliktir (Tolan, 2003, s.17). Ev-


Elefltirel sosyal bilime göreyorumlay›c› sosyal bilim,bütün bak›fl aç›lar›n› eflitgörecek kadar afl›r› öznelci,göreceli ve insanlara sahteyan›lsamalar›n ard›ndakias›l gerçekli¤i göstermekonusunda güçlü bir de¤erkonumu alamayan pasif biryaklafl›md›r (Neuman, 2003,s.81).

Materyalizm, düflüncetarihinde idealizm olarakbilinen ve düflünceninmaddeden önce geldi¤iniöne süren felsefeyaklafl›m›n›n karfl›t›n›oluflturur.

Diyalektik, Hegel’dedüflünce ya da düflünsel(soyut) nitelikte oldu¤ukabul edilen gerçekli¤inçeliflki ve yeniden çözüm(tez-antitez-sentez) fleklindeiflleyen de¤iflme sürecineverilen bir add›r.

rende var olan her fleyin bu diyalektik de¤iflme sürecinden geçti¤ini düflünen He-gel’e göre diyalektik yöntem; bütünlük, çeliflme, hareket ve nitel de¤iflme olmaküzere birbirinden ayr›lmaz dört temel ilkeye dayan›r (Tolan, 1985, s.18).

Hegel’de diyalektik ile ilgili daha ayr›nt›l› bilgilere kaynakçada verilen Barlas Tolan’›n“Toplum Bilimlerine Girifl” adl› eserinden ulaflabilirsiniz.

Hegel taraf›ndan tan›mlanan diyalektik yasalar› kabul etmekle birlikte Marx’›n -Hegel’in aksine- diyalekti¤i tarihi idealist aç›dan kavramak için de¤il, materyalist aç›-dan kavramak için kulland›¤› iddia edilir (Tolan, 1985, s.19). Bu nedenle de Marx’tadiyalekti¤in Hegel’deki gibi düflünsel nitelikte bir varl›kla de¤il, maddi nitelikte birvarl›kla bafllad›¤› öne sürülür. Böylece Hegel’in idealist diyalekti¤inin Marx taraf›n-dan maddeyi düflünceden de¤il, düflünceyi maddeden üreten maddeci bir diyalekti-¤e dönüfltürüldü¤ü savunulur (Tolan, 1985, s.19). Bununla birlikte Hegel ve Marx’›nher ikisinde de diyalektik de¤iflme sürecinde gerçeklik, birbirinden ayr› oluflum vesüreçlerden ziyade bir bütünlük olarak kavranmakta; her oluflum ve süreç ancak birbütünlük içerisinde, di¤eri ile olan iliflkisi çerçevesinde anlafl›labilmektedir.

Bu bütünlük kavray›fl› do¤rultusunda Marx, tarihsel geliflmeyi, üretim biçimiaç›s›ndan birbirini izleyen ve son olarak s›n›fs›z toplum aflamas› olarak tan›mlad›-¤› sosyalist toplum aflamas›na ulaflan özgül tarihsel dönemlere ay›r›r. Bu süreçtetoplumsal de¤iflme çeliflkilerle, çat›flmalarla ve mücadelelerle gerçekleflmektedir.Baflka bir deyiflle Marx’a göre toplumsal tarih, çeliflkiler tafl›yan bir süreçtir ve bunedenle her üretim biçimi kendi içinde tafl›d›¤› çeliflkiler taraf›ndan baflka bir üre-tim biçimine dönüflür (Su¤ur, 2009).

Marx, toplumu da bu bütünlük kavray›fl› çerçevesinde analiz eder. Materyalisttarih anlay›fl› ba¤lam›nda Marx, toplum çözümlemesinde özellikle üretim üzerindeyo¤unlafl›r. Yöntemsel aç›dan da bir toplumun oluflumunu belirleyen üretim biçi-mini temel/alt yap› (ekonomik temel) ile üst yap› (siyasal, ideolojik ve kültürel pra-tikler ile kurumlar) fleklinde ikili bir ay›r›ma tabi tutar. Temel ya da alt yap›, üre-tim güçleri ve üretim iliflkilerinden oluflur. Nitekim Marx’a göre her üretim biçimi,belirli nitelikte üretim güçleri ve bunlara denk düflen üretim iliflkilerinden oluflur.Daha kolay olmas› bak›m›ndan Marx’ta üretim iliflkileri genel anlamda bir toplum-daki mülkiyet iliflkileri olarak anlafl›labilir (Su¤ur, 2009).

Marx, özellikle her üretim biçiminde, toplumsal yaflamlar›n› üretmek amac›ylaüretim sürecine kat›lan insanlar aras›nda ortaya ç›kan üretim iliflkilerine son dere-ce büyük bir önem atfeder. Nitekim üretim iliflkileri, bir toplumda çeliflme ve ça-t›flma hâlindeki toplumsal s›n›flar› oluflturur. Bir baflka deyiflle üretim iliflkileri, üre-tim araçlar›na sahip olanlar ve olmayanlar fleklinde iki temel ve karfl›t ç›karlara sa-hip toplumsal s›n›flar›n oluflumuna yol açar. Marx, tarihsel sürecin belirli dönem-lerinde üretim araçlar›ndaki geliflmelere mevcut üretim iliflkilerinin ayak uydura-may›p onlarla çeliflmeye bafllamas›n› ve bu çeliflkinin s›n›f mücadelesine yans›ma-s›n› diyalektik de¤iflmenin kayna¤› olarak görür (Aron, 1994, s.113).

Bu nedenle Marx toplum çözümlemesinde üretim güçleri ve üretim iliflkilerin-den oluflan temel ya da altyap›ya üstyap›dan daha büyük bir önem atfeder. Bunagöre ekonomik altyap› ile üstyap› aras›nda karfl›l›kl› etkileflime dayal› iliflkiler ol-makla birlikte ekonomik altyap›n›n üstyap› üzerinde belirleyici bir etkisi söz konu-sudur. Bu da Marx’›n toplum çözümlemesinde bir toplumun üstyap› ögelerinin an-cak o toplumun temeli veya altyap›s› ba¤lam›nda anlafl›labilece¤i anlam›na gel-mektedir (Su¤ur, 2009).


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Marx tarihsel süreçiçerisindeki bütüntoplumlar›; üretimaraçlar›na sahip olan veolmayan, uzlaflmaz nitelikteç›karlara sahip olan ikiçeliflkili temel s›n›fabölünmüfl s›n›fl› toplumlarolarak niteler.

Altyap› ile üstyap› aras›ndaki bu iliflki, Marx’›n temel olarak iflaret etti¤i s›n›flararas›ndaki iliflkilerde aç›kl›k kazan›r. Buna göre altyap›da üretim araçlar›na sahipolan egemen s›n›f bu durumun sa¤lad›¤› avantajla üstyap› içerisinde yer alan siya-sal, ideolojik, dinsel ve benzeri nitelikteki yap›lar› ve düflünceleri kontrol eder.Egemen s›n›f üstyap›lar›, kendi gücünü meflrulaflt›rmak ve hükmetti¤i s›n›fa top-lumsal gerçeklik hakk›nda do¤ru bilgi yerine çarp›t›lm›fl bilgiler ve yan›lsamalardayatarak onlar› kontrol etmede kullan›r. Bu nedenle Marx, insan› yarat›c› bir do-¤aya ve yüksek bir potansiyele sahip görmekle birlikte toplumsal yaflamda birey-lerin gerçekli¤in as›l do¤as› hakk›nda yanl›fl bilince veya çarp›t›lm›fl bir bilgiye sa-hip olduklar› yönünde bir bilim anlay›fl›na sahiptir (Su¤ur, 2009).

Marx, yanl›fl bilinci daha temel bir kavram olan ideoloji kavram› ve kuram› alt›n-da analiz eder. Buna göre toplumsal dünya ile ilgili çarp›t›lm›fl bilgiler anlam›na ge-len ideoloji, insanlar›n gerçeklik hakk›nda do¤ru bilgilere sahip olmalar›n› engelleye-rek toplumdaki çeliflkileri gizler. Bu nedenle de ideolojik bilgi, bilimsel bilgiden ayr›-l›r (Swingewood, 1998, s.104). Bu formülasyonda ideoloji görünüflle, bilim ise gerçek-likle özdefllefltirilmekte ve tam bu noktada görünenin ard›ndaki yap›lar› keflfetme ifliMarx taraf›ndan toplum bilimin görevi olarak tan›mlanmaktad›r (Swingewood, 1998,s.105). Öte yandan bilginin tarihsel ve kültürel olarak göreli oldu¤unu ve her toplum-da s›n›f ç›karlar› taraf›ndan çarp›t›ld›¤›n› savunan Marx, kendi yaklafl›m›n› do¤ru bil-gileri keflfeden bilimsel bir yaklafl›m olarak görür (Cuff ve di¤., 1984, s.93).

Temel veya altyap›n›n etkilerine daha büyük bir önem vermekle birlikte Marx,yaz›lar›nda toplumsal yaflam›n oluflum ve iflleyiflinde üst yap› ögelerinin de son de-rece önemli bir rol oynad›¤›n› s›k s›k vurgular (Swingewood, 1998, s.106). Yine deMarx’›n toplum çözümlemesinde ekonomik temel ile üstyap› aras›ndaki iliflkidea¤›rl›¤› ekonomik temelin etkilerine vermesi, yöntemsel aç›dan ona getirilen enönemli elefltirilerden birini oluflturur.

Marx, yöntemsel yaklafl›m›nda tarihsel geliflme sürecinde ortaya ç›kan son çe-liflkili üretim biçimi olarak tan›mlad›¤› kapitalist üretim biçiminin analizine özel birönem atfeder. Nitekim ona göre kapitalizm, emek gücünü de ücretli emek olarakal›n›p sat›lan bir metaya dönüfltüren yabanc›laflm›fl toplumsal iliflkilere dayal› birtoplumdur. Tüm s›n›fl› toplumlarda oldu¤u gibi kapitalizmde de üretim araçlar›nasahip olan bir egemen s›n›f (burjuvazi veya kapitalist s›n›f) ile üretim araçlar›ndanyoksun olan bir s›n›f (proletarya veya iflçi s›n›f›) bulunmaktad›r. Üretim araçlar›n-dan yoksun olan iflçi s›n›f› emek gücünü satmak zorundad›r. Ancak Marx, kapita-lizmde iflçilere emek güçlerinin tam karfl›l›¤›n›n ödenmedi¤ini ve bu bak›mdanemek gücünün burjuvazi taraf›ndan sömürüye dayal› olarak kullan›ld›¤›n› savunur.Marx, kapitalist s›n›f›n kâr ad› alt›nda piyasadan toplad›¤› paran›n da as›l kayna¤›-n›n iflçinin tam olarak ödenmeyen bu emek gücünün karfl›l›¤› oldu¤unu düflünür(Su¤ur, 2009).

Marx’›n iflçi s›n›f›n›n kapitalist s›n›f ad›na hiçbir karfl›l›k ödenmeden üretti¤i de¤eri ta-n›mlamada kulland›¤› kavram› araflt›r›n›z.

Bu nedenle Marx, son s›n›fl› toplum aflamas› olarak niteledi¤i kapitalizmde çe-liflkilerin daha da artmas› ve devrim için gerekli olan koflullar›n haz›r olmas› ile bir-likte s›n›fs›z bir toplum aflamas› olan sosyalizmin gelece¤ine inanm›fl ve bunun si-yasal mücadelesini de vermifltir. Bu bak›mdan literatürde Marx’›n, ço¤u ça¤dafl›n›naksine, toplumsal düzeni yaln›zca aç›klamaya de¤il ayn› zamanda onu de¤ifltirme-ye de yönelik düflünceler üretti¤i vurgulan›r (Su¤ur, 2009).


‹deolojik bilgi ile bilimselbilgi ayr›m› Marx’ta, aç›kolarak görünen ile as›lgerçeklik ayr›m›na karfl›l›kgelir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



6

Son olarak Marx’›n da Comte, Durkheim ve Weber gibi çal›flmalar›nda karfl›lafl-t›rma yöntemine büyük bir önem atfetti¤i belirtilmelidir. Marx’›n, özellikle toplum-lar›n farkl› üretim biçimleriyle karakterize edilen tarihsel aflamalardan diyalektik birsüreç izleyerek geçtikleri yönündeki toplumsal de¤iflme kuram›n› gelifltirmek içinpek çok toplumu karfl›laflt›rd›¤› bilinmektedir (Haralambos ve Holborn, 1995, s.814).

FEM‹N‹ST SOSYAL B‹L‹M YAKLAfiIMI18. yüzy›la kadar bilim tarihi ve bilim felsefesi tamam›yla erkek düflünürlerin, fel-sefecilerin ve bilim adamlar›n›n çal›flmalar›yla geliflmifltir. Feminist yaklafl›mlar özüitibar›yla kad›n bak›fl aç›s›yla bilimin ve felsefenin yeniden yorumlanmas› gerekti-¤ini ve dolay›s›yla bilimsel araflt›rmalarda kullan›lan yöntem ve analiz biçimlerininde buna göre flekillenmesi gerekti¤ini öne sürmektedirler. Feminist yaklafl›m erkekegemen izler tafl›d›¤› gerekçesiyle, pozitivizmi, yorumlay›c› sosyal bilim yaklafl›m›-n› ve elefltirel yaklafl›m› elefltirmektedir (Blaikie, 1993:78). Erkek egemen yap›n›n(ataerkillik) bilim ve felsefede etkili oldu¤unu öne süren feminist yaklafl›m kad›nbak›fl aç›s›n› yans›tmas› açs›ndan “feminist sosyal bilim yaklafl›m›”n› gelifltirmeyeçal›flm›flt›r. Günümüzde dünyada ve Türkiye’de kad›n çal›flmalar›nda önemli gelifl-meler olmufl ve feminist sosyal bilim yaklafl›m› her geçen gün kad›n araflt›rmac›lartaraf›ndan daha yayg›n olarak kullan›lmaya bafllam›flt›r.

Feminist yaklafl›m›n temel özelliklerini flu flekilde s›rlamak mümkündür (Neu-man, 2010:155):

• Araflt›rmac›lar feminist bir de¤er konumuna sahip olmal› ve feminist birperspektifin savunuculu¤unu yapmal›d›r.

• Varsay›mlar, kavramlar ve araflt›rma sorular›nda cinsiyetçilik reddedilmelidir.• Araflt›rmac›yla inceledikleri aras›nda empati ba¤lar›n oluflturulmas› gerek-

mektedir.• Cinsiyet ve iktidar iliflkilerinin toplumsal yaflam›n tüm alanlar›na nas›l nüfuz

etti¤ine duyarl›l›¤›n gelifltirilmesi gerekmektedir. • Araflt›rmac› kiflisel duygu ve düflünceleri araflt›rma sürecine dahil etmelidir.• Araflt›rma tekniklerinin seçiminde ve akademik alanlar aras›ndaki s›n›rlar›n

afl›lmas›nda esnek davran›lmas› gerekmektedir.• ‹nsan deneyiminin duygusall›k ve karfl›l›kl› ba¤›ml›l›k boyutlar›n›n tan›nma-

s› gereklidir.• Kiflisel ve toplumsal de¤iflimi kolaylaflt›rmay› hedefleyen eyleme dönük

araflt›rmalar yap›lmal›d›r.Feminist sosyal bilim yaklafl›m› ço¤unlu¤u kad›nlardan oluflan, sosyal gerçekli-

¤e kad›n bak›fl aç›s›yla yaklaflan, bilimin temel kavramlar›n› erkek egemen yap›lar-dan ar›nd›rmaya çal›flan, kad›n›n temel sorunlar›n› kad›n›n penceresinden yaklafla-rak ele almaya çal›flan ve araflt›rmalar sonucunda kad›n› özgürlefltirmeye çal›flanbir yaklafl›md›r. Temel amaç özel ve kamusal alanda kad›n›n kendisini gerçeklefl-tirmesini engelleyen, kad›n›n özgürlük alan›n› s›n›rlayan ve kad›n› erkek egemenyap›ya ba¤›ml›, zay›f ve k›r›lgan bir cinsiyet grubu haline getiren tüm ataerkil ya-p›larla mücadele etmek ve bu yolla kad›n›n özgürleflmesine katk›da bulunmakt›r.Bu yönüyle bak›ld›¤›nda feminist sosyal bilim yaklafl›m› bilimsel oldu¤u kadar po-litik bir yaklafl›m olarak kendisini ortaya koymaktad›r. Yine bu yaklafl›m kad›n›nsosyal bir varl›k olarak erkelerden birçok yönden farkl› sosyalleflme süreçlerini de-neyimledi¤ini öne sürmektedir.

Feminist sosyal bilim yaklafl›m›na göre, bilimsel araflt›rmalarda erkek egemenbak›fl aç›s› egemendir. Bunun nedeni bilimsel araflt›rmalar›n a¤›rl›kl› olarak erke-


¤in bak›fl aç›s›yla yap›lmas›d›r. Bilim ve felsefe tarihinde öne ç›kan düflünürlerinbüyük bir ço¤unlu¤u erkek oldu¤u için bilimsel ve felsefi tart›flmalar erkek bak›flaç›s›na göre flekillenmifltir. 18. yüzy›ldan itibaren kad›n düflünürlerin ve bilim in-sanlar›n›n ortaya ç›kmas› mevcut erkek egemen bilimsel bak›fl aç›s›n› ortadan kal-d›ramam›flt›r. Kad›n bak›fl aç›s›yla bilimin, bilimin temel kavramlar›n›n ve bilimselaraflt›rma yöntem ve tekniklerinin yeniden tan›mlanmas› gerekmektedir. Çünkümevcut bilimsel anlay›fl aç›k veya gizli olarak erkek egemen anlay›fla dayal› oldu-¤u için verilerin elde edilmesi, çözümlenmesi ve yorumlanmas› erke¤in pratikleriüzerinden olmaktad›r. Oysa toplumsal yaflamda erke¤in gündelik yaflamda norm-lara, kurallara ve de¤erlere iliflkin deneyimleri kad›ndan çok farkl›d›r. Erke¤in de-neyimini tüm bireylerin deneyimleri olarak görmek ve de¤erlendirmek bir yan›lsa-madan baflka bir fley de¤ildir. Bu yan›lsama erke¤in bak›fl aç›s›n›n sanki tüm top-lumun bak›fl aç›s›ym›fl gibi bir alg›ya neden olmaktad›r (Blaikie, 1993:78-79). Bunedenle feminist sosyal bilim yaklafl›m› bilimi ve felsefeyi kad›n bak›fl aç›s›yla elealman›n bilimin geliflmesi kadar kad›n›n özgürleflmesi aç›s›ndan da çok önemli ol-du¤unu savunmaktad›r. Son y›llarda, kad›n çal›flmalar›n›n yayg›nl›k kazanmas› vebirçok üniversitede kad›n araflt›rmalar› merkezlerinin kurulmas› feminist sosyal bi-lim yaklafl›m›n›n ne kadar yayg›nl›k kazand›¤›n›n bir göstergesidir.

Feminist sosyal bilim yaklafl›m›, mevcut erkek egemen bilimsel anlay›fl›n taraf-s›z-nötr olmad›¤›n›, kullan›lan temel kavramlar›n bile önyarg›l› ve erkek egemenbir zihniyete sahip oldu¤unu öne sürer. Nesnellik-öznellik, do¤ru-yanl›fl, özelalan-kamusal alan, birey-toplum, de¤er-olgu gibi kavramlar toplumda hep bir iki-li¤in var oldu¤u izlenimini verir (Blaikie, 1993:78). Bu ikilem erkek egemen cinsi-yetçi söylemi yeniden üretir. Çünkü erkek-kad›n ayr›m›na benzer bir güçlü-güçsüzve do¤ru-yanl›fl gibi bir ikilem üzerinden kendini infla eder. T›pk› toplumda muk-tedir ve güçlü erkek imgesinin karfl›s›nda zay›f ve k›r›lgan kad›n›n kimli¤inin ko-numland›r›lmas› gibi. Muktedir ve güçlü erkek ayn› zamanda geçerli ve güvenilirbilgiyi üreten bir toplumsal konumdad›r. Bu nedenle bilim adam› kavram› erkekkimli¤i ile tan›mlanm›flt›r.

POSTMODERN SOSYAL B‹L‹M YAKLAfiIMLARIPostmodern sosyal bilim yaklafl›mlar› kendi içinde çok büyük farkl›l›klar bar›nd›ranve birçok yönden farkl› görüfller öne süren düflünürlerin görüfllerinden oluflmakta-d›r. Bu bölümde herhangi bir düflünürün görüfllerinden daha çok postmodern sos-yal bilim yaklafl›m›n›n genel özelliklerine de¤inilecektir. Postmodern bilim anlay›fl›,modern bilim anlay›fl›n›n elefltirisi üzerine ortaya ç›km›flt›r. Daha genel anlam›ylapostmodern yaklafl›m›, modern döneme ait bilim, kültür, sanat, edebiyat, mimari veestetik anlay›fllar›n topyekûn bir elefltirisi olarak görmek mümkündür.

Postmodern sosyal bilim yaklafl›m› toplumsal yaflam› birçok boyutuyla birlikteele almaktad›r. Ancak bu bölümde postmodern yaklafl›m›n, modern bilim felsefe-sine ve modern bilimin yöntemine ne tür elefltiriler getirdi¤i ele al›nacakt›r. Bunaek olarak, toplumsal araflt›rmalar›n niteli¤inin ne oldu¤una dair temel tezlerinin birözeti aktar›lacakt›r. Postmodern bilim anlay›fl›n› anlayabilmek için modern dönem-deki bilim anlay›fl›n› k›saca gözden geçirmekte fayda vard›r.

‹lk önce modernite, modernizm ve modernleflme ile ilgili temel kavramlar› k›-saca tan›mlamaya çal›flal›m.

Modernite: 17. ve 18. yüzy›lda Bat› Avrupa’da ortaya ç›kan ve tüm dünyayayay›lan sanayi toplumunun bilimsel, teknolojik, ekonomik ve kurumsal aç›danörgütlenmesidir.


Feminist sosyal bilimyaklafl›m›, mevcut bilimselanlay›fl›n erkek egemenoldu¤unu öne sürer veerkeklerin deneyiminden tüminsanlara afl›r› genellemeyapt›¤›n› öne sürer.

Modernizm: Modernitenin kültürüdür. Di¤er bir ifade ile modernizm, moderntoplumun düflünsel, kültürel, sanatsal ve ideolojik üst yap›s›d›r.

Modernleflme: Sanayileflmeye dayal› sosyal, ekonomik ve kültürel geliflmeaflamalar›n›n (az geliflmifl toplum, geliflmekte olan toplum ve geliflmifl toplum bi-çimlerinin) tümüne verilen add›r. Modernleflme kavram›, bir toplumun gelenekselyap›dan modern yap›ya do¤ru geliflti¤i ve dönüfltü¤ü aflamalar› tan›mlamak ama-c›yla kullan›lmaktad›r. Bir toplumun modernleflmesi ile az geliflmifl ülkelerin, belir-li plan ve program dahilinde geliflmifl ülkelerin (Bat› ülkelerinin) sosyal ve kültü-rel seviyelerine ulaflmas› kast edilmektedir.

Modern toplumun bilim anlay›fl› bir bütün olarak 18. yüzy›l ayd›nlanma döne-minde ortaya ç›kan pozitivist bilim anlay›fl› ve rasyonalist örgütlenmeye dayal›d›r.Pozitivist bilim anlay›fl› geliflme ve ilerleme kavramlar› etraf›ndan modern toplu-mun bilimsel bir flekilde infla edilebilece¤i anlay›fl›na dayanmaktad›r. Bu anlay›flmodern dönem bilimsel yaklafl›mlar›n›n en belirgin özelli¤iydi. Modern dönem,pozitivist bilimlerin toplumsal de¤iflme ve geliflmede öncü bir rol almas› sayesindetüm insanlar›n mutlulu¤u ve refah›n›n sa¤layabilece¤i anlay›fl›na dayanmaktayd›.

Modern dönem bilim anlay›fl› ve ayd›nlanma felsefesinin dayand›¤› pozitivist verasyonalist düflünce 1950’li y›llar ile birlikte sorgulanmaya bafllam›flt›r. Modern dö-nemin elefltirisinin ortaya ç›kmas› postmodern düflüncenin oluflmas› anlam›na gel-mektedir. Bu süreçte bilimde ve felsefede çok önemli geliflmeler olmufl ve modernbilim anlay›fl›nda radikal de¤iflimler yaflanm›flt›r.

‹kinci Dünya Savafl› sonras› bilime olan güven sars›lmaya bafllam›flt›r. Çünkümodern bilim 18 yüzy›lda vaat etti¤i refah toplumunu gerçeklefltirememifltir. Açl›k,sefalet ve az geliflmifl ülkelerdeki yoksullu¤un önlenememesi bu güvenin sars›lma-s›nda etkili olmufltur. Dahas› bilimin geliflmesi ile birlikte çok daha y›k›c›, ölümcülve tahrip gücü yüksek savafllar ortaya ç›km›flt›r.

Bilim felsefesindeki önemli geliflmeler modern dönemde kabul gören bilim an-lay›fl›n› ve bu anlay›fl›n dayand›¤› bilimsel yasalar, evrensellik ve mutlak gerçeklikile ilgili temel kavramlar› da de¤iflime u¤ram›flt›r. Albert Einstein’›n öne sürdü¤üizafiyet kuram› buna örnek olarak verilebilir.

‹zafiyet kuram›: Bir olay›n, bir durumun ya da bir nesnenin hareketinin zaman ve mekanba¤lam›na göre incelenmesidir. Di¤er bir ifadeyle bir nesnenin bilgisi içinde bulundu¤uzamana, mekaâna ve ba¤lama göre belirlenmelidir.

Karl Popper’›n öne sürdü¤ü yanl›fllama kavram›, bilimsel bilginin mutlakl›¤› ileilgili s›n›rl›l›klar› ortaya koymas› aç›s›ndan da çok etkili olmufltur. Popper’a göreolgular sonsuzdur ancak teorilerin aç›klama kapasiteleri s›n›rl›d›r. S›n›rl› gözlemler,deneyler ve uygulamal› çal›flmalar ile elde edilen bilgiler mutlak olamazlar. Baflkaaraflt›rmac›lar ayn› konuda farkl› olgularla ilgili bilgiyi yanl›fllayabilirler.


Ak›l ve bilim moderndöneme damgas›n› vuran ikitemel kavramd›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Popper’a göre bilimselaraflt›rmalar mevcutteorilerin gerçekli¤iaç›klama biçimlerinindo¤rulanmas›na de¤il, tamtersine yanl›fllanmas›nadayal› olmal›d›r.

Albert Einstein (1879-1955)

Thomas Kuhn’un kulland›¤› paradigma kavram›, birbirleriyle rekabet eden teori-lerden birinin ya da baz›lar›n›n dönemsel olarak nas›l etkili olabildiklerini, ancakzamanla bu teorilerin do¤rulanamayacak olgularla karfl›lafl›ld›¤›nda nas›l de¤iflimeu¤rad›klar›n› ve reddedildiklerini ortaya koymufl ve bilim felsefesi aç›s›ndan bir ç›-¤›r açm›flt›r. Bilimsel yasalar›n ve bilimsel yaklafl›mlar›n mutlak ve evrensel olama-yaca¤› düflüncesinin geliflmesinde Kuhn’un paradigma kavram› çok etkili olmufltur.

Paradigma, belli bir bilimsel alanda rekabet eden teoriler aras›nda mukayeseli aç›klamaüstünlü¤üne sahip oldu¤una inan›lan, bilimsel araflt›rmac›lar›n ço¤unlu¤u taraf›ndan ka-bul gören ve araflt›rmac›lara genel bir teorik çerçeve ve bak›fl aç›s› sunan modele-yaklafl›-ma verilen add›r.

Postyap›salc›lar taraf›ndan gelifltirilen dil, anlam ve yap›-sökümü gibi kavram-lar bilimin niteli¤ine iliflkin anlay›fllar› de¤ifltirmifltir. Postyap›salc› yaklafl›m bilginin


Karl R. Popper (1902-1994)

Resim 2.1

Thomas S. Kuhn (1922-1996)

Resim 2.2

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



dil üzerinden nas›l üretildi¤ine odaklan›r. Di¤er bir ifadeyle, bilginin nas›l üretildi-¤ini, dil üzerinden olgunun, nesnenin ve öznenin nas›l infla edildi¤ini ve infla edi-len bilginin niteli¤inin ne oldu¤unu ele al›r. Postyap›salc› yaklafl›m›n içerisinde Jac-ques Lacan, Jacques Derrida, Michel Foucault, Jean Baudrillard ve Gilles Deleuzegibi Fransa kökenli düflünürler yer almaktad›r.

Postyap›salc›l›¤a göre bir olguyu anlama ve aç›klama yolu ve yöntemi ilk önce olgununkendisinin incelenmesinden geçer. Ancak, Postyap›salc› yaklafl›m›n as›l önem verdi¤i nok-ta, bir olguyu ele alan yaklafl›m(lar)›n dili nas›l kulland›¤›, kulland›¤› dilin yap›s›n›n neoldu¤u, o dil sisteminin olguyu nas›l tan›mlad›¤› ve infla etti¤inin ortaya konulmas›d›r.

Postmodern yaklafl›m içerisinde çok say›da sosyal bilimci yer almaktad›r. Ken-di içinde çok farkl› görüfller öne sürenler bulunmakla birlikte postmodernist yak-lafl›mlar›n toplumu ve dünyay› alg›lay›fl› modernist yaklafl›mlardan çok farkl›d›r.Postmodernist yaklafl›ma göre insan›n özü farkl›d›r. Her birey di¤erlerinden farkl›oldu¤u için tüm insanlar› içine alacak genel geçer bilimsel yasalar ortaya konula-maz. Postmodern yaklafl›mlar bilgiye ulaflman›n çok farkl› yollar› ve yöntemlerininolabilece¤ini, pozitivist anlamda olgunun bilgisine ulaflman›n bu yollardan sadecebirisi oldu¤unu ve bu bilginin di¤er bilgi türlerinden daha üstün olamayaca¤›n›öne sürmektedir. Dinsel bilgi, astrolojik bilgi, mitoloji, sanal bilgi ve inan›fllara da-yal› olan bilgi türleri vard›r ve insanlar›n bir bölümü bu tür bilgilere büyük önematfetmektedir.

Postmodern bak›fl aç›s›ndan asl›nda gerçeklik ya da mutlak gerçeklik diye birfley yoktur. Var olan gerçeklik insanlara kurgulanarak sunulan imgeler, semboller,iflaretler, söylemler, diller ve imajlardan ibarettir. Gerçekli¤i hiçbir flekilde tüm ç›p-lakl›¤›yla göremeyiz. Postmodern birçok düflünüre göre gerçeklik art›k yoktur vevar olan yaln›zca gerçekli¤i temsil imgelerdir. Frans›z düflünür Jean Baudrillard budurumu hiper-gerçeklik kavram›yla aç›klamaktad›r. Baudrillard’a göre, olgular›nkendisinden çok, bu olgular›n nas›l temsil edildi¤i, sunuldu¤u, imajland›¤›, mak-yajland›¤› ve kurguland›¤› önemlidir. Çoklu medya ortamlar› (televizyon, internetak›ll› cep telefonlar›, vb.) ve sanal sosyal alanlar›n genifllemesi (Messenger, Face-book, Twitter, vb.) gerçekli¤in bilimsel yöntemlerle de¤il, daha çok imaj, simge vesemboller üzerinden temsil edildi¤ini göstermektedir. Postmodern düflünürlerinönemli temsilcileri olarak Jean Baudrillard, Jean François Lyotard, Roland Barthes,Fredric Jameson ve Jacques Derrida gibi isimleri sayabiliriz.

Postmodern dünyada, simge ve sembollerin gücü yaln›zca gerçekli¤i temsil et-mekle s›n›rl› de¤ildir. Simge ve semboller art›k o kadar güçlü ve gerçekli¤in etra-f›n› o kadar çok kuflatm›fl ve sarmalam›flt›r ki gerçekli¤i görebilmek imkâns›z halegelmektedir. Bu nedenle simge ve semboller gerçekli¤in temsil eden imgeler veimajlar de¤il, art›k gerçekli¤in ta kendisidirler.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




Sosyolojik yöntemde pozitivist, yorumlay›c› ve

elefltirel sosyal bilim yaklafl›mlar›n› tan›mlamak

Pozitivist sosyal bilim, do¤al gerçeklik ile top-lumsal gerçeklik aras›nda önemli bir fark görme-yen do¤al bir toplum modeline dayan›r. Buna gö-re do¤al gerçeklik gibi toplumsal gerçekli¤in deba¤l› oldu¤u nedensel yasalar vard›r ve bu yasa-lar, t›pk› do¤al yasalar gibi, de¤iflmez niteliktedir-ler. Bu bak›mdan pozitivist sosyal bilim, do¤a bi-limsel yöntemlere benzer yöntemler kullan›larakbu yasalar›n keflfedilebilmesi durumunda gele-cekle ilgili öngörülerde bulunman›n ve olaylar›kontrol etmenin mümkün olaca¤›n› savunur.Pozitivist sosyal bilimin aksine yorumlay›c› sos-yal bilim, sembolik bir toplum modeline dayan›r.Buna göre toplumsal gerçeklik, anlaml› insan ey-lemleri taraf›ndan oluflturulur. Toplumsal eylem-ler anlaml› olduklar› için de nesnelermifl gibi eleal›narak aç›klanamazlar. Bu nedenle yorumlay›c›sosyal bilim, bireylerin toplumsal gerçekli¤i an-laml› toplumsal eylemleri ile nas›l oluflturduklar›-n› önce anlamaya, sonra da aç›klamaya çal›flanbir yaklafl›md›r. Elefltirel sosyal bilim yaklafl›m› ise toplumsal ger-çekli¤i çeliflkili/paradoksal ve çat›flmac› niteli¤iile görünen de¤il görünenin ard›nda olan ola-rak tan›mlar. Bu bak›mdan elefltirel yaklafl›m top-lumsal gerçeklik ile iliflkili do¤ru bilginin genelolarak yan›lsamalar, mitler ve çarp›tmalarla ör-tülmüfl oldu¤unu savunur. Bu nedenle de eleflti-rel yaklafl›m, gerçekli¤i örten bu yan›lsamalar›nkald›r›lmas› ile birlikte insanlar›n kendi durumla-r› ve toplumlar› için iyilefltirmeler yapabilmeleri-nin olanakl› hâle gelece¤ini savunur.


elefltirel sosyal bilim yaklafl›mlar›n› farkl›l›klar›

aç›s›ndan ay›rt etmek.

Pozitivist sosyal bilim yaklafl›m› toplumsal ger-çekli¤i d›fl dünyada, bireylerin istek ve iradele-rinden ba¤›ms›z olarak mevcut olan bir gerçek-lik olarak ele al›r. Bu bak›mdan pozitivist sosyalbilim, genel olarak do¤a bilimleri ile sosyal bi-limlerde aç›klamaya dayal› benzer yöntemlerinkullan›lmas› gerekti¤ini savunur. Pozitivizm yay-g›n kan› ile bilim aras›nda kesin bir ayr›m yapar.

Bilimin de¤erlerden de tamamen ba¤›ms›z oldu-¤unu öne sürer. Yorumlay›c› sosyal bilim ise toplumsal gerçekli-¤i bireylerden ba¤›ms›z olarak d›flar›da mevcutolan, belirli nedensel yasalarca belirlenen ve kefl-fedilmeyi bekleyen bir gerçeklik olarak görmez.‹nsanlar etkileflim sürecinde sembolleri kullana-rak kendileri için anlaml› bir toplumsal dünyakurarlar. Bu bak›mdan toplumsal gerçeklik; in-sanlar›n dünyay› anlamland›rmada kulland›klar›öznel, göreceli ve devaml› de¤iflen yorumlama-lar›ndan oluflur. Bu nedenle sosyal bilimlerdeaç›klamaya dayal› yöntemlerin yerine anlamayadayal› yöntemlerin kullan›lmas› gereklidir. Ayr›-ca bu yaklafl›ma göre temel amac› anlaml› insaneylemlerinden oluflan toplumsal gerçekli¤i anla-mak olan bilim yayg›n kan›dan ayr›lamaz, de¤er-lerden de ba¤›ms›z olamaz. Elefltirel sosyal bilime göre de toplumsal gerçek-lik, çat›flmal› bir gerçekliktir ve görünmeyen ya-p›lar taraf›ndan kontrol edilmektedir. Yayg›n ka-n› ise görünenin ard›ndaki bu gerçekli¤in ortayaç›kmas›n› engelleyen bir iflleve sahiptir. Bu ne-denle elefltirel yaklafl›m, yayg›n kan›y› yanl›fl bi-linç olarak elefltirel bilimden ay›r›r. Elefltirel yak-lafl›m da yorumlay›c› yaklafl›m gibi bilimin de-¤erden ar›nmas›n›n mümkün olamayaca¤›n› sa-vunur. Ancak elefltirel yaklafl›m, yorumlay›c› yak-lafl›mdan farkl› olarak de¤erleri do¤ru ve yanl›flde¤erler olarak da de¤erlendirir.


elefltirel sosyal bilim yaklafl›mlar›n›n etkilerini

Comte, Durkheim, Weber ve Marx örne¤inde

kavramak.

Sosyolojinin ilk dönem kurucular›, sosyolojikyöntemde büyük ölçüde pozitivist veya ona ya-k›n bir bilim anlay›fl› benimsemifllerdir. Örne¤inComte, yöntemsel aç›dan do¤a bilimleri ile sos-yal bilimlerin birli¤ini savunmufltur. Durkheimise toplumsal olgular›n fleyler gibi ele al›nmas›gerekti¤ini savunarak yöntemsel aç›dan do¤a bi-limlerine yak›n bir bilim anlay›fl› benimsedi¤iniortaya koymufltur. Durkheim’da toplumsal ger-çeklik, her ne kadar ahlaki anlamda bireyler ta-raf›ndan içsellefltirilmifl olsa da bireylerden ba-

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç


¤›ms›z ve onlar üzerinde belirleyici ve s›n›rland›-r›c› etkiye sahip olarak ele al›nm›flt›r.Sosyolojinin daha sonra gelen en önemli kuru-cular›ndan Weber ise özellikle do¤a bilimleri ilesosyal bilimler aras›nda gördü¤ü farkl›l›klar çer-çevesinde, sosyolojik yöntemde aç›klama yönte-minin yan› s›ra anlama yönteminin de kullan›l-mas› gerekti¤ini savunmufl ve bu aç›dan yorum-lay›c› veya hermeneutik olarak tan›mlanan bilim-sel yaklafl›ma yak›nl›¤›n› göstermifltir. Weber,Durkheim’dan farkl› olarak toplumu bireylerdenba¤›ms›z bir gerçeklik olarak ele almam›fl ve buaç›dan özellikle bireylerin anlaml› toplumsal ey-lemlerinin toplumsal gerçekli¤in oluflumunda oy-nad›¤› önemli rolü yorumlayarak anlamaya çal›-flan bir sosyolojik yöntem önermifltir. Marx ise çat›flmal› bir do¤aya sahip oldu¤unudüflündü¤ü toplumsal gerçekli¤i, görünenin ar-d›ndan çekip ç›karmaya çal›flan yöntem anlay›-fl› ile bugün elefltirel olarak adland›r›lan bilim-sel yaklafl›m›n bir anlamda geliflimine ön ayakolmufltur.

Sosyolojik yöntemde pozitivist, yorumlay›c›, elefl-

tirel, feminist ve postmodern sosyal bilim yakla-

fl›mlar›n› tan›mlamak.

Sosyolojinin bir bilim olarak kurulmas›nda vetoplumsal gerçekli¤in nesnel olarak aç›klanma-s›nda pozitivizm, son derece önemli bir rol oy-nam›flt›r. Ancak sosyolojide do¤a bilimlerinebenzer yöntemleri kullanan pozitivizmin insan-lar› ve toplumsal gerçekli¤i istatistiksel veya sa-y›sal verilere indirgeyerek insan davran›fllar› ileilgili önceden öngörebilecek yasa benzeri öner-melerde bulunmas›, en çok elefltirilen yönlerin-den biri olmufltur. Bu ba¤lamda Comte’un üçhâl yasas› ile Durkheim’›n toplumsal olgular›nesnelermifl gibi ele alma düflüncesi insan dav-ran›fllar›n› önceden öngörebilecek yasa benzeriönermeler olarak de¤erlendirilebilir.Yorumlay›c› sosyal bilimin anlamlarla yüklü olantoplumsal eylemlerin yaln›zca do¤a bilimsel yön-temlerle aç›klanamayaca¤›n›, bu bak›mdan sos-yolojide anlama yönteminin de kullan›lmas› ge-rekti¤ini savunmas›; sosyolojik yöntemin özgünflekilde geliflimine önemli bir katk› olarak de¤er-lendirilmelidir. Ancak bu yaklafl›m›n da toplum-sal gerçekli¤i neredeyse herkese göre de¤iflenson derece öznel bir gerçeklik olarak tan›mlama-

s›, bilimde nesnellik aç›s›ndan elefltiriye de¤erolarak görülmelidir. Bu noktada Weber’in sosyo-lojik yöntemi, pozitivist ve yorumlay›c› sosyal bi-lim yaklafl›mlar› aras›nda kurdu¤u köprü üzerinehem anlay›c› hem de aç›klay›c› bir yöntem ola-rak yerlefltirmeye çal›flmas› oldukça önemli veolumlu bir katk› olarak de¤erlendirilmelidir. Elefltirel sosyal bilimin ise toplumsal gerçekli¤i de-¤erlendirmeci bir bak›fl aç›s›yla elefltirmeye çal›fl-mas› ve her bilimin belli bir de¤ere sahip olmas›gerekti¤ini savunmas›, toplumsal yaflamda birey-lerin nesnel toplumsal konumlar› ve ç›karlar› hak-k›nda yanl›fl bilince sahip olmalar›na neden olangizli yap›lar›n aç›¤a ç›kar›lmas› bak›m›ndan ol-dukça önemli bir katk›d›r. Ancak elefltirel biliminde nesnel ve bilimsel olan bilgi ile ideolojik olanbilginin birbirinden nas›l ayr›laca¤› konusundapek ikna edici oldu¤u söylenemez. Bu noktadaMarx’›n da kendi yaklafl›m›n› bilimsel, di¤erleriniise ideolojik olarak görmesi; kendisini bilimin tekölçütü olarak ortaya koyan pozitivizm ile eflde¤erbir tutum olarak de¤erlendirilebilir.Feminist sosyal bilim yaklafl›m›, mevcut erkek ege-men bilimsel anlay›fl›n tarafs›z-nötr olmad›¤›n›, kul-lan›lan temel kavramlar›n bile ön-yarg›l› ve erkekegemen bir zihniyete sahip oldu¤unu öne sürer.Nesnellik-öznellik, do¤ru-yanl›fl, özel alan-kamusalalan, birey-toplum, de¤er-olgu gibi kavramlar top-lumda hep bir ikili¤in var oldu¤u izlenimini verir. Postmodernist yaklafl›m insan›n özünün farkl› ol-du¤unu öne sürmektedir. Her birey di¤erlerindenfarkl› oldu¤u için tüm insanlar› içine alacak genelgeçerli bilimsel yasalar ortaya konulamaz. Postmo-dern yaklafl›mlar bilgiye ulaflman›n çok farkl› yolla-r› ve yöntemlerinin olabilece¤ini ve pozitivist an-lamda olgunun bilgisine ulaflman›n bu yollardansadece birisi oldu¤unu ve bu bilginin di¤er bilgitürlerinden daha üstün olamayaca¤›n› öne sürmek-tedir. Dinsel bilgi, astrolojik bilgi, mitoloji, sanal bil-gi ve inan›fllara dayal› olan bilgi türleri vard›r ve in-sanlar›n bir bölümü bu tür bilgilere büyük önematfetmektedir. Postmodern bak›fl aç›s›ndan asl›ndagerçeklik ya da mutlak gerçeklik diye bir fley yok-tur. Var olan gerçeklik insanlara kurgulanarak su-nulan imgeler, semboller, iflaretler, söylemler, dillerve imajlardan ibarettir. Gerçekli¤i hiçbir flekildetüm ç›plakl›¤›yla göremeyiz. Postmodern birçokdüflünüre göre gerçeklik art›k yoktur ve var olanyaln›zca gerçekli¤i temsil imgelerdir.

4NA M A Ç


1. Pozitivizm ile ilgili olarak afla¤›da verilen ifadeler-den hangisi yanl›flt›r?

a. Pozitivizm yasa temelli bir nedensel aç›klamabiçimi kullan›r.

b. Pozitivizm yaln›zca sosyoloji ve benzeri sosyalbilimlere özgü bir yaklafl›md›r.

c. Pozitivizm, genifl tan›m›yla, do¤a bilimlerininyaklafl›m›d›r.

d. Pozitivizmin dayand›¤› temel ilkeler, 19.yy. da Au-guste Comte taraf›ndan sistematik hâle getirilmifltir.

e. Pozitivizm, do¤al bir toplum modeline dayan›r.

2. Auguste Comte’un yöntem anlay›fl›na göre afla¤›da-kilerden hangisi yanl›flt›r?

a. Comte, pozitif yöntemin tüm bilimler için zo-runlu oldu¤unu savunur.

b. Comte’un yöntem anlay›fl›na göre yaln›zca göz-lemlenebilen, s›n›flanabilen ve ölçülebilen olgu-lar›n bilimsel bir gerçekli¤i vard›r.

c. Comte’un pozitivist bilim anlay›fl›na göre sosyo-loglar gözlemlenebilmeleri ve dolay›s›yla ölçü-lebilmeleri mümkün olmayan öznel düflünce,niyet ve anlamlarla ilgilenmemelidir.

d. Comte, her bilimin kendi içinde “sosyal statik vesosyal dinamik” olmak üzere iki temel çal›flmaalan›na bölünebilece¤ini savunur.

e. Comte’a göre toplumsal dinamik; toplumsal sis-temde aile, din iflbölümü gibi çeflitli parçalar ara-s›ndaki ifllevsel iliflki ve ba¤lar› inceler.

3. Sosyolojide sosyologlar›n toplumsal eylemi bilimselolarak çal›flacaklar› nesne olarak tan›mlayan sosyologafla¤›dakilerden hangisidir?

a. Karl Marxb. Emile Durkheimc. Max Weberd. Auguste Comtee. Wilhem Dilthey

4. Toplumsal yaflamda bireylerin gerçekli¤in as›l do¤as›hakk›nda yanl›fl bilince veya çarp›t›lm›fl bir bilgiye sahipolduklar›n› düflünen sosyolog afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Karl Marxb. Emile Durkheimc. Max Weberd. Auguste Comtee. Wilhem Dilthey

5. Durkheim sosyolojisi aç›s›ndan afla¤›da verilen ifa-delerden hangisi yanl›flt›r?

a. Durkheim toplumu, kendine özgü bir toplumsalgerçeklik olarak tan›mlar.

b. Durkheim, sosyolojinin kendine özgü çal›flmakonusunu toplumsal eylem olarak tan›mlar.

c. Durkheim’a göre toplumsal olgular, bireyleriaflan d›flsal yap›sal bir gerçekli¤e sahiptirler.

d. Durkheim’a göre toplumsal olgular, bireylerinüstünde ve üzerinde bir gerçekli¤e sahiptirler.

e. Durkheim’a göre intihar, toplumsal bir olgudur.

6. Durkheim’da sosyolojik yöntemin kurallar› aç›s›n-dan afla¤›da verilenlerden hangisi do¤rudur?

a. Anlama yöntemi sosyolojide kullan›lan temelyöntem olmal›d›r.

b. Toplumsal gerçekli¤in aç›klanmas› bak›m›ndannedensel aç›klama yeterlidir.

c. Bir toplumsal olgunun nedeni bir baflka toplum-sal olgudur.

d. Toplumsal gerçekli¤in anlafl›lmas› için bireylerineylemlerine atfettikleri anlamlar›n anlafl›lmas›gereklidir.

e. Toplumsal gerçeklik herkese göre de¤iflir.

7. Afla¤›daki ifadelerden hangisi yanl›flt›r?

a. Pozitivizm, sosyolojide do¤a bilimsel yöntemle-re benzer yöntemlerin kullan›lmas› gerekti¤inisavunur.

b. Toplumsal olgular› normal ve patolojik bir ayr›-ma tabi tutma ifllemi Comte’a aittir.

c. Comte, Durkheim, Weber ve Marx’›n hepsi sosyo-lojik yöntemde karfl›laflt›rmal› yöntemi kullan›rlar.

d. ‹deal tip, Weber taraf›ndan sosyolojide kullan›l-mak üzere gelifltirilen yöntemsel bir araçt›r.

e. Toplumsal olgular›n nesneler gibi ele al›nmas›fikri Durkheim’a aittir.

8. Bilimin ataerkil bir niteli¤e sahip oldu¤unu ve bilim-sel yöntemin ise erkek egemen bir bak›fl aç›s›n› yans›t-t›¤›n› öne süren yaklafl›m afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Pozitivist sosyal bilim yaklafl›m›b. Diyalektik yöntemc. Feminist sosyal bilim yaklafl›m›d. Postyap›salc›l›ke. Yorumlay›c› yaklafl›m



9. Bilimsel geliflmenin ancak yanl›fllama ile mümkün ola-bilece¤ini öne süren düflünür afla¤›dakilerden hangisidir?

a. K. Popperb. Thomas Kuhnc. E. Durkheimd. M Webere. A. Giddens

10. Afla¤›daki düflünürlerden hangisi bilimi ve bilimselgeliflmeleri paradigma kavram›yla aç›klamaktad›r?

a. J. Baudrillardb. Thomas Kuhnc. Karl Popperd. K. Marxe. A. Einstein

1. b Yan›t›n›z yanl›flsa “Pozitivist Sosyal Bilim Yakla-fl›m›” konusunu gözden geçiriniz.

2. e Yan›t›n›z yanl›flsa “Auguste Comte’un Yöntemi”konusunu gözden geçiriniz

3. c Yan›t›n›z yanl›flsa “Max Weber’in Yöntemi” ko-nusunu gözden geçiriniz.

4. a Yan›t›n›z yanl›flsa “Karl Marx’›n Yöntemi” konu-sunu gözden geçiriniz.

5. b Yan›t›n›z yanl›flsa “Emile Durkheim’›n Yönte-mi” konusunu gözden geçiriniz.

6. c Yan›t›n›z yanl›flsa “Emile Durkheim’›n Yönte-mi” konusunu gözden geçiriniz.

7. b Yan›t›n›z yanl›flsa “Emile Durkheim’›n Yönte-mi” konusunu gözden geçiriniz.

8. c Yan›t›n›z yanl›flsa “Feminist Sosyal Bilim Yakla-fl›m›” konusunu gözden geçiriniz.

9. a Yan›t›n›z yanl›flsa “Postmodern sosyal bilimleryaklafl›m›n›” gözden geçiriniz.

10. b Yan›t›n›z yanl›flsa “Postmodern sosyal bilimleryaklafl›m›n›” gözden geçiriniz.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar›S›ra Sizde 1

Ço¤u ülkede oldu¤u gibi Türkiye’de de e¤itim siste-minde pozitivist bilim yaklafl›m› hâkimdir. GerçektenTürkiye’de de e¤itim sistemi içerisinde, pozitivizm d›-fl›nda bilimsel yaklafl›mlar›n var oldu¤u gerçe¤ine ve buyaklafl›mlarla ilgili bilgilere, çok defa ancak üniversitee¤itimi s›ras›nda, genellikle de yaln›zca sosyal bilimleralan›nda ulafl›labilmektedir.

S›ra Sizde 2

Comte’a göre bütün bilim dallar›ndaki insan bilgisi, ayn›anda olmasa bile farkl› zaman dilimlerinde üç aflamadangeçerek pozitif yöntem aflamas›na ulafl›r. Bu aflamalar:a) Teolojik aflama: Bu aflamada insan düflüncesi her fle-yi do¤aüstü güçlerle aç›klamaya çal›fl›r. b) Metafizik aflama: Bu aflamada ise insan düflüncesisosyal veya fiziksel tüm olgu ve olaylar› soyut güçlerleaç›klamaya çal›fl›r.c) Pozitif aflama: Üçüncü ve son aflamada ise insan dü-flüncesi, nihayet bütün olgu ve olaylar› bilimsel yöntem-le (evrensel yasalara dayal› olarak) aç›klamaya çal›fl›r.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›


S›ra Sizde 3

Durkheim’›n sosyolojik analizde nedensel aç›klaman›nyan› s›ra ifllevsel aç›klamaya da önemli bir yer vermesi-nin en temel nedenlerinden biri, yap›sal-ifllevsel olaraktan›mlanan bir toplum modeli benimsemesidir. Bunagöre toplum, bir bütün oluflturmak amac›yla karfl›l›kl›olarak farkl› ifllevler üstlenmifl parçalardan oluflan biyo-lojik bir sisteme benzer. Bu modelde sistemi oluflturanparçalar da aç›k olarak sistemin bütününe yönelik ifl-levleri aç›s›ndan analiz edilirler. Bu bak›mdan Durkhe-im için toplumun dokusunu oluflturan toplumsal olgu-lar›n ifllevsel olarak aç›klanmalar›, sosyolojik analiz aç›-s›ndan oldukça önemlidir.

S›ra Sizde 4

Nicel araflt›rmalarda araflt›rma probleminde yer alan kav-ramlar, ölçülebilir nitelikteki de¤iflkenler hâline getirilirve veri toplama sürecinde bu de¤iflkenler ölçülür. Dahasonra veriler say›sallaflt›r›larak istatistiksel ifllemlerle ana-liz edilir. Nitel araflt›rmalar ise toplumsal gerçekli¤in bir-birinden ayr›, kopuk de¤iflkenlerle incelenemeyece¤ivarsay›m›na dayand›klar› için bu araflt›rmalarda daha ge-nel ve detayl› veri toplan›r. Veriler sunulurken de nicelaraflt›rmalardaki gibi say›sallaflt›r›lmaz. Örne¤in nicel biraraflt›rma “Günde kaç saat ders çal›fl›rs›n›z?”, “Ders çal›fl-t›¤›n›z yerin fiziksel koflullar›ndan ne derece memnunsu-nuz?” gibi sorular sorulabilirken nitel bir araflt›rmada isebireyin bir gününü ya da kendi ders çal›flma al›flkanl›¤›ile ilgili neler düflündü¤ünü anlatmas› istenebilir.

S›ra Sizde 5

Toplumsal eylemi analiz etmek üzere gelifltirdi¤i eylemtipolojisinde Weber; geleneksel, duygusal, de¤erle iliflki-

li ak›lc› ve amaçsal ak›lc› olmak üzere dört toplumsaleylem tipinden söz eder. Bu eylem tiplerini de s›ras›yla(a) “yaflanm›fl al›flkanl›klarla yap›lan eylem”, (b) “Bir an-l›k heyecanlar ve duygusal hâller içinde yap›lan eylem”(Özlem, 1990, s.149-150), (c) ahlaksal, estetik, dinsel vebenzeri içerikte bir de¤erin elde edilmesi için yap›lanak›lc› eylem ve (d) hem amaç hem de araçlar›n rasyonelolarak seçilmifl oldu¤u eylem fleklinde tan›mlar.

S›ra Sizde 6

Marx, iflçi s›n›f›n›n kapitalist s›n›f ad›na hiçbir karfl›l›ködenmeden üretti¤i de¤eri tan›mlamada art› de¤er kav-ram›n› kullan›r.

Aron, R. (2006) Sosyolojik Düflüncenin Evreleri, ‹s-tanbul: K›rm›z› Yay›nc›l›k.

Blaikie, N. (1993) Approaches to Social Inquary, Po-lity Press, UK:

Bottomore, T. Ve Nisbet, R. (1990) Sosyolojik Çözüm-lemenin Tarihi, Ankara: Verso Yay›nc›l›k.

Callinicos, A. (2004) Toplum Kuram›: Tarihsel BirBak›fl, ‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›.

Churton, M. (2000), Theory and Method, MacMillan,London, UK.

Cuff, E. C., Payne, G. C. F., Francis, D. W., Hustler, D.E. ve W. W. Sharrock (1984) Perspectives in So-ciology, London: Unwin Hyman.

Durkheim, E. (1985) Toplumbilimsel Yöntemin Ku-rallar›, ‹stanbul: Bilgi/Felsefe/Sanat Yay›nlar›.

Haralambos, M. ve Holborn, M. (1995) Sociology: The-mes and Perspectives, London: Harper CollinsPublishers.

Kasapo¤lu, M. A. (1992) “Sosyolojide Hermenutik Uy-gulamalar›”, Felsefe Dünyas›, Say› 5.

Kösemihal, N. fi. (1971) Durkheim Sosyolojisi, ‹stan-bul: Remzi Kitabevi

Lefevbre, H. (1995) Marx’›n Sosyolojisi, ‹stanbul: Gök-kufla¤› Bas›n Yay›n.

Marshall, G. (1994) The Concise Oxford Dictionaryof Sociology, Oxford: Oxford University pres

Neuman, W. L. (2003) Social Research Methods, Qu-alitative and Quantitative Approaches, Boston:Allyn and Bacon.

Neuman, W: L. (2010) Toplumsal Araflt›rma Yöntem-leri, Cilt I.-II., Yay›n Odas›, ‹stanbul.

Özlem, D. (1990) Max Weber’de Bilim ve Sosyoloji,‹stanbul: Ara Yay›nc›l›k.

Poloma, M. M. (1993) Ça¤dafl Sosyoloji Kuramlar›,Ankara: Gündo¤an Yay›nlar›.

Ritzer, G. (1996) Sociological Theory, New York: TheMcGraw-Hill Companies.

Slattery, M. (1991) Key Ideas in Sociology, London:Macmillan.

Stones, R. (1998) Key Sociological Thinkers, London:Macmillan

Su¤ur, S. (2009) “Sosyolojik Yöntemde Klasik Dönemtart›flmalar›”, içinde, N. Su¤ur (ed.) SosyolojideAraflt›rma Yöntem ve Teknikleri, Anadolu Üni-versitesi Yay›nlar›, no.1963

Sunar, ‹. (1999) Düflün ve Toplum, Ankara: DorukYay›mc›l›k.

Swingewood, A. (1998) Sosyolojik Düflüncenin K›saTarihçesi, Ankara: Bilim ve Sanat Yay›nlar›.

Tolan, B. (1985) Toplum Bilimlerine Girifl, Ankara:Gazi Üniversitesi Yay›nlar›.

Weber, M. (1986) Sosyoloji Yaz›lar›, ‹stanbul: Hürri-yet Vakf› Yay›nlar›.


Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Nicel ve nitel araflt›rma yöntemlerinin temel özelliklerini özetleyebilecek, Nicel ve nitel araflt›rma yöntemlerini karfl›laflt›rabilecek,Nicel ve nitel araflt›rmalarda kullan›lan araflt›rma tekniklerini tan›mlayabilecek,Yöntemsel ço¤ulculu¤a iliflkin görüflleri de¤erlendirebileceksiniz.

‹çindekiler

• Nicel ve Nitel Araflt›rmaYöntemleri

• Araflt›rma Teknikleri• Deney• Gözlem• Görüflme• Anket

• Yap›land›r›lm›fl Görüflme• Yap›land›r›lmam›fl Görüflme• Yaflam Öyküsü• Örnek Olay • Odak Grup• Yöntemsel Ço¤ulculuk

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNN


• G‹R‹fi• N‹CEL VE N‹TEL ARAfiTIRMA

YÖNTEMLER‹N‹N TEMELÖZELL‹KLER‹

• ARAfiTIRMA TEKN‹KLER‹• YÖNTEMSEL ÇO⁄ULCULUK


Nicel ve NitelAraflt›rmalardaKullan›lan Araflt›rmaTeknikleri

G‹R‹fiAraflt›rma yapman›n amac› bilgiye ulaflmakt›r. Bilimsel araflt›rmalarda ise amaç,araflt›rman›n bafl›nda sorulan soruya, yani araflt›rma problemine cevap oluflturabi-lecek güvenilir ve geçerli bilgiye ulaflmakt›r. Bu bilgiye ulaflmak için izlenecek yo-la genel olarak ‘yöntem’ ad› verilir. Sosyal bilimlerin bir disiplini olan sosyolojideyürütülen araflt›rmalar çeflitli toplumsal olgu ve olaylar›n biçimini, dinamiklerini vekarfl›l›kl› etkileflimlerini bilimsel yöntemler kullanarak incelemeye, bu olgu veolaylara iliflkin güvenilir ve geçerli bilgiye ulaflmaya çal›flan araflt›rmalard›r. Peki bubilgiye ulaflmak için nas›l bir yol izlemek gerekir? Bu sorunun yan›t›, bu üniteninkonusunu oluflturmaktad›r.

Yöntem konusu, sosyal bilimlerdeki tart›flmal› alanlardan biridir. Bununla bir-likte, sosyal bilimlerde kullan›lan araflt›rma yöntemlerinin temel olarak ikiye ayr›l-d›¤›n› söylemek mümkündür. Bunlar:

(a) Sosyal bilimlerde do¤a bilimlerinde kullan›lan araflt›rma yönteminin kulla-n›lmas› gerekti¤ini savunan, Pozitivist yaklafl›ma dayanan, toplumsal olgulararas›ndaki nedensellik iliflkisini aç›klamay› amaçlayan, hipotez s›namaya yö-nelik olan, toplumsal olgular›n bütünü hakk›nda bilgi elde etmek için bu ol-guyu parçalara ay›r›p parçalar› inceleyen, verileri say›sallaflt›rarak çözümle-me ve bulgular›n› genelleme e¤iliminde olan nicel araflt›rma yöntemi ve

(b) Sosyal bilimlerin do¤a bilimlerinde kullan›lan yöntemden ayr›, kendine öz-gü bir yöntemi olmas› gerekti¤ini savunan, yorumlay›c› yaklafl›ma dayanan,toplumsal olgular› parçalar›na ay›rmadan, kendi ba¤lamlar› içerisinde birbütün olarak anlamay› ve derinlemesine bir kavray›fla ulaflmay› amaçlayan,verileri say›sal göstergelere indirgemeyen, bulgular›n› genelleme e¤ilimi ta-fl›mayan nitel araflt›rma yöntemidir.

Bu iki yöntem, dayand›klar› temel varsay›mlar, araflt›rma sürecinde araflt›rmac›-n›n rolü, araflt›rma sürecinin esnekli¤i, kullan›lan veri toplama ve veri çözümlemeteknikleri aç›lar›ndan birbirinden son derece farkl›d›r. Yöntem seçimi, toplumsaldünyan›n ve toplumsal olgular›n nas›l alg›land›¤›n›, araflt›rma probleminin nas›l bi-çimlendirilece¤ini, verilerin hangi yollarla toplanaca¤›n›, nas›l çözümlenece¤ini veyorumlanaca¤›n› belirledi¤i için araflt›rmalarda uygun yöntemin seçilmesi son de-rece önemlidir. Hangi araflt›rma yönteminin seçilece¤i ise

Nicel ve NitelAraflt›rmalarda Kullan›lan

Araflt›rma Teknikleri

(a) Araflt›rman›n amac›na ve problemine,(b) Araflt›rmac›n›n teorik bak›fl aç›s›na,(c) Elde edilmek istenen bilgi düzeyine,(d) Ekonomik ve teknik olanaklar ile insan kaynaklar›na,(e) Araflt›rmac›n›n deneyim ve becerilerine ba¤l›d›r.Sosyal bilim literatüründe araflt›rma yöntemi, araflt›rma teknikleri, araflt›rma

tasar›m›/deseni kavramlar›n›n içeri¤i de tart›flmal› konulardan biridir ve bu ne-denle bu kavramlar›n birbiri yerine kullan›ld›¤›na s›kl›kla rastlanmaktad›r. Arafl-t›rma yönteminin bilgiye ulaflmak için kullan›lan yol oldu¤unu belirtmifltik.Araflt›rma teknikleri ise bu yolda kullan›lacak araçlar›, veri toplama ve çözüm-leme tekniklerini ifade etmektedir. Örne¤in anket, nicel araflt›rma yöntemindekullan›lan araflt›rma tekniklerinden biridir. Araflt›rma tasar›m› ise araflt›rman›namaçlar›na nas›l ulafl›lmas›n›n planland›¤›n›, hangi yöntem ve tekniklerin seçil-di¤ini, bunlar›n nas›l kullan›laca¤›n› gösteren, araflt›rman›n her aflamas›n›n na-s›l gerçeklefltirilece¤i hakk›nda bilgi veren bir pland›r. Di¤er bir deyiflle araflt›r-ma tasar›m› araflt›rmada hangi veri toplama tekniklerinin ve araçlar›n›n kullan›-laca¤›n›, verilerin nereden, kimlerden ve nas›l toplanaca¤›n›, nas›l ifllenece¤inive çözümlenece¤ini belirten, araflt›rman›n çeflitli aflamalar›n› bir arada tutan birtaslakt›r.

N‹CEL VE N‹TEL ARAfiTIRMA YÖNTEMLER‹N‹NTEMEL ÖZELL‹KLER‹Bir araflt›rman›n yürütülece¤i yöntemi seçmek için araflt›rmac›n›n her fleyden öncenicel ve nitel araflt›rma yöntemleri tan›mas›, bu yöntemlerin hangi tip araflt›rmalar-da kullan›lmaya uygun oldu¤unu bilmesi gerekir. fiimdi s›ras›yla nicel ve nitel arafl-t›rma yöntemlerinin temel özelliklerini de¤erlendirelim.

Nicel Araflt›rma Yönteminin Temel ÖzellikleriGenel özellikleri aç›s›ndan nicel araflt›rmalar önceden oluflturulmufl olan hipotez-leri s›namak amac›yla genifl çapl› örneklemlerden nicel veriler toplayan, bu veri-ler arac›l›¤›yla toplumsal olgu ve olaylar aras›ndaki neden sonuç iliflkilerini orta-ya koyarak toplumsal düzenin kanunlar›n› keflfetmeyi amaçlayan, verilerini ista-tistiksel olarak çözümleyen ve bulgular›n› genelleme amac› tafl›yan araflt›rmalar-d›r. Nicel araflt›rmalar›n özellikleri flu flekilde s›ralanmaktad›r (Y›ld›r›m ve fiimflek2005:24-32; Walliman 2006: 36-52; Bilton 1996:107-109; Neuman 1996:63-65; Mil-ler 2003:192-194):

• Nicel araflt›rma, sosyal olgular›n da fiziksel olgular›n incelendi¤i yöntemleincelenmesi gerekti¤ini savunan pozitivist bilim anlay›fl›na dayan›r. Poziti-vist bilim anlay›fl›na göre toplumsal olgular toplumsal, tarihsel ve kültürelba¤lamdan büyük ölçüde ba¤›ms›zd›rlar. Nas›l fiziksel gerçekler insanlardanba¤›ms›z olarak var oluyorsa, sosyal gerçeklik de, bireylerin öznelli¤indenve bilincinden ba¤›ms›z olarak var olur. Di¤er bir deyiflle toplumsal olgular,bireyin d›fl›nda kendilerine ait gerçekli¤i olan olgulard›r. Pozitivist bilim an-lay›fl›na göre öz ve biçim ayn›d›r, bu nedenle olgular›n sadece görünen yön-lerinin incelenmesi yeterlidir. Toplumsal olgular kültüre ve zamana ba¤l›olarak de¤iflmeyen, evrensel ve büyük ölçüde dura¤an olgulard›r ve insan-lar›n öznelli¤inin, anlam dünyalar›n›n d›fl›nda, ‘d›flar›da bir yerde’ keflfedil-


Nicelik, bir fleyin say›labilen,ölçülebilen veya azal›pço¤alabilen durumu, çokluk,miktar anlam›na; nicel isenicelikle ilgili olan anlam›nagelir.

meyi beklemektedirler. Pozitivizme göre nas›l fiziksel dünyay› yöneten birtak›m kanunlar varsa (mesela yerçekimi kanunu), toplumsal düzeni yönetenbaz› toplumsal kanunlar da vard›r. Di¤er bir deyiflle nicel araflt›rmalar›n da-yand›¤› pozitivist bilim anlay›fl›na göre toplumsal dünya gözlemlenebilir veölçülebilir olgulardan oluflmufltur. Kavramlar ölçülebilir de¤iflkenlere indir-genebilir, de¤iflkenler belirlenip s›n›rland›r›labilir ve de¤iflkenler aras›ndakiiliflkiler ölçülebilir. Yine pozitivizme göre sosyal bilimin amac› da toplumsalolgular›n incelenmesi yoluyla bu kanunlar› ortaya koymakt›r. ‹flte nicelaraflt›rmalar da bu anlay›fl do¤rultusunda toplumsal olgular aras›ndaki ne-densellik iliflkilerini ortaya koyarak bu olgularla ilgili tahminlerde bulun-maya ve toplumsal dünyay› yöneten kanunlar› keflfetmeye çal›flan araflt›r-malard›r.

Sosyal bilimlerde araflt›rma nicel ya da nitel yöntemlerle yürütülebilir ama pozitivizme da-yand›¤› için nicel araflt›rma yöntemi “bilimsel yöntem” olarak adland›r›l›r.

• Nicel araflt›rmalarda araflt›rman›n aflamalar›ndan ilki araflt›rma konusununbelirlenmesidir. Daha sonra araflt›rma problemi oluflturulur ve araflt›rma hi-potezi ya da hipotezleri kurulur. Takiben veri toplamak için kullan›lacakteknikler belirlenir ve araflt›rman›n örneklemi seçilir. Seçilen veri toplamateknikleri ile örneklemden veri toplan›r. Ard›ndan toplanan veriler istatistik-sel olarak çözümlenir ve araflt›rma hipotezleri s›nan›r. Son olarak bulgularyorumlan›r ve araflt›rma raporu yaz›l›r.

• Nicel araflt›rmalar bütünün parçalar›n toplam›ndan ibaret oldu¤u, daha fark-l› ya da daha fazla bir fley ifade etmedi¤i varsay›m›na dayan›rlar. Bu neden-le de bu araflt›rmalarda toplumsal olgu ve olaylar› aç›klamak için olgu veolaylar parçalar›na ayr›l›r, bu parçalardan elde edilen bilgi bütüne genelle-nir. Di¤er bir deyiflle nicel araflt›rmalarda tümdengelim ilkesi geçerlidir.Araflt›rma sürecinde önce veri toplay›p sonra bu verilerin gösterdi¤i özellik-lere bakarak genel ilkelere ulafl›lmaz. Önce de¤iflkenler aras›nda belirli ilifl-kilerin oldu¤una dair hipotezler kurulur ve gerçe¤e, bu hipotezlerin s›nan-mas› yoluyla ulafl›lmaya çal›fl›l›r. Bu amaçla araflt›rmada önce araflt›rma hi-potezleri kurulur. Teorilerin s›nanmas› için teorik önermelerin s›nanabilir hi-potezler halinde ifade edilmesi gerekir. Hipotezlerin kurulabilmesi için ön-ce toplumsal olgular› ifade eden kavramlar kesin olarak birbirinden ayr›la-bilir ve ölçülebilir nitelikte olan de¤iflkenlere indirgenir; araflt›rmac› araflt›r-ma konusunu oluflturan toplumsal olguyu ölçülebilir olan ve di¤er benzerdurumlar için de geçerli oldu¤unu düflündü¤ü genel kategorilere böler. Da-ha sonra bu de¤iflkenler aras›ndaki muhtemel iliflkilere dair hipotezler kuru-lur ve istatistiksel yollarla bu iliflkilerin varl›¤›, yönü ve fliddeti ölçülerek buhipotezler s›nan›r. Di¤er bir deyiflle nicel araflt›rmalar gözlemlenebilir veri-lerle s›nanabilecek, do¤rulu¤u ya da yanl›fll›¤› kan›tlanabilecek bir hipotezkurmakla bafllar. Araflt›rma hipotezlerinin s›nanmas›, do¤rulanmas› ya daçürütülmesi yoluyla teori de s›nanm›fl olur.

Tümdengelim ve tümevar›m kavramlar› ne ifade etmektedir? Araflt›r›n›z.

673. Ünite - Nice l ve Ni te l Araflt › rmalarda Kul lan› lan Araflt › rma Teknik ler i

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Nicel araflt›rmalargözlemlenebilir verilerles›nanabilecek, do¤rulu¤u yada yanl›fll›¤›kan›tlanabilecek bir hipotezkurmakla bafllar. Kurulanhipotezlerde, belirlide¤iflkenler aras›nda biriliflki oldu¤u varsay›l›r. Dahasonra toplanan verilerle bude¤iflkenler aras›ndahipotezde varsay›laniliflkinin olup olmad›¤›incelenir, yani hipotez(ler)indo¤rulu¤u s›nan›r.

• Pozitivist bilim anlay›fl›na göre toplumsal olgular içinde, bulunduklar› ba¤-lamdan ba¤›ms›z, evrensel olgular olarak görüldü¤ü için nicel araflt›rmalarbulgular›n› genelleme e¤ilimindedirler. Çünkü nicel araflt›rmalar›n amac› hi-potezleri s›nama yoluyla sosyal olgular aras›ndaki nedensellik iliflkileriniaç›klamak, bulgular›n› genellemek, böylece sosyal yaflam› düzenleyen kül-türden ve zamandan ba¤›ms›z toplumsal kanunlar› ortaya koymak ve top-lumsal olgu ve olaylar hakk›nda tahminlerde bulunmay› mümkün k›lmak-t›r. Nicel araflt›rmalarda birey veya gruplar›n ortak, genellenebilecek özellik-leri aran›r ve bulgular da genellenmeye çal›fl›l›r, çünkü toplumsal düzeniniflleyiflindeki genel kanunlar ancak bu flekilde ortaya ç›kar›labilir. Genellemeyapabilmek için de bu araflt›rmalarda genifl çapl› ve araflt›rma evrenininözelliklerini yans›tabilen, yani evreni temsil eden örneklemlerden veri top-lan›r. Örne¤in, e¤itim düzeyi ve suç iflleme davran›fl› aras›ndaki nedenselli-¤i aç›klamaya çal›flan nicel bir araflt›rma yapaca¤›m›z› düflünelim. E¤er veri-lerimizi sadece ilkokul ve ortaokul mezunlar›ndan toplarsak, okuryazar ol-mayanlar, okuryazar olup herhangi bir diplomas› olmayanlar, lise ve üniver-site mezunlar› kapsam d›fl›nda kalacakt›r. Bu durumda araflt›rmam›z›n so-nuçlar› e¤itim ve suç aras›ndaki iliflkiyi yans›tmaktan uzak olacak, bulgulargenellendi¤i takdirde de sosyal gerçeklik yanl›fl yans›t›lm›fl olacakt›r. Bu ne-denle nicel araflt›rmalarda seçilen örneklemin evreni temsil etmesi son dere-ce önemlidir.

• Nicel araflt›rmalarda de¤iflkenler aras›ndaki nedensel iliflkileri etkileyebile-cek çevresel koflullar kontrol alt›nda tutulur ve toplumsal olgular mümkünoldu¤unca kontrollü bir ortamda incelenir. Böylece hipotezde yer almayande¤iflkenlerin incelenen olgu veya olay› etkileme olas›l›¤› azalt›lm›fl olur.Sosyal bilimlerde yap›lan deneysel ve yar›-deneysel çal›flmalar d›fl koflullar›kontrol alt›nda tutuma çabas›n› yans›tan tipik örneklerdir. D›fl koflullar› kon-trol alt›nda tutma çabas›, toplumsal olgular›n kavranma biçimiyle ilgilidir,çünkü toplumsal olgular dura¤an ve evrensel olgular ise, o halde iki top-lumsal olgu aras›ndaki nedensellik iliflkisi, sonuçlar› etkileyecek d›fl koflullarkontrol alt›nda tutuldu¤unda her zaman ayn› flekilde gözlemlenebilir.

• Nicel araflt›rmalar toplumsal olgular› toplumsal, tarihsel ve kültürel ba¤lam-dan ba¤›ms›z, nispeten evrensel olgular olarak gören bir anlay›fla dayand›¤›için araflt›rmalarda elde edilen bulgular›n ayn› konuda yap›lacak baflka arafl-t›rmalarda da elde edilmesi beklenir. Bu yüzden ‘güvenirlik’, nicel araflt›rma-larda son derece önemlidir. Güvenirlik, bir ölçme arac›n›n ayr› ayr› ölçüm-lerde benzer, kararl› sonuçlar elde etme yetene¤i ya da araflt›rma tekrarlan-d›¤›nda benzer bulgular›n elde edilme derecesidir. Sosyal olgu ve olaylarailiflkin de¤iflkenlerin ölçümünde ancak geçerli¤i ve güvenirli¤i s›nanm›fl öl-çüm araçlar› kullan›l›r. Yüksek güvenirlik düzeyi elde etmek için ölçüm ara-c›n›n, ölçüm sonuçlar›n› zamandan ve çevresel koflullardan etkilenmemesi-ni sa¤layacak flekilde tasarlanmas› ve tekrarlanan ölçümlerde ayn› sonucuvermesi gerekir. Nicel araflt›rmalarda bulgular, ayn› konuda yap›lan baflkaaraflt›rmalar taraf›ndan tekrarland›¤› takdirde do¤ru kabul edilir. Bunun ne-deni, araflt›rman›n ortaya koymaya çal›flt›¤› toplumsal kanunlar›n evrenselolarak, bütün kültürlerde ve bütün toplumsal ve tarihsel ba¤lamlarda geçer-li olmas› gerekti¤i anlay›fl›d›r.

• Güvenirli¤i yükseltmek, araflt›rman›n tekrar edilebilirli¤ini sa¤layabilmekamac›yla nicel araflt›rmalarda araflt›rma bafllad›ktan sonra araflt›rma sürecin-


de, kullan›lan tekniklerde, veri toplama araçlar›nda hiçbir de¤ifliklik yap›l-maz. Baflka bir deyiflle araflt›rma süreci son derece kat› bir flekilde yap›lan-d›r›l›r. Zaten araflt›rma hipotezle bafllad›¤› için nicel araflt›rmalarda araflt›rma-c› ne arad›¤›n› kesin olarak bilir. Araflt›rma süreci araflt›rman›n bafl›nda enince ayr›nt›s›na kadar belirlenir ve veri toplama aflamas›ndan itibaren arafl-t›rma probleminde ve veri toplama tekni¤inde de¤ifliklik yap›lmaz. Araflt›r-mac›n›n araflt›rman›n amac› ya da bulgular hakk›ndaki düflünceleri nedeniy-le araflt›rma sürecinde de¤ifliklik yapmas› söz konusu olamaz.

• Nicel araflt›rmalarda araflt›rmac› toplumsal olgular› d›flar›dan, tarafs›z ve nes-nel bir flekilde inceler, araflt›rma konusunun d›fl›nda kalmaya çaba gösterir.Araflt›rmac›n›n rolü, standartlaflt›r›lm›fl ölçüm araçlar›n› kullanarak say›salolarak ifade edilebilecek verileri toplamak ve bu verileri istatistiksel olarakçözümleyerek sonuçlar› aç›klamakla s›n›rl›d›r. Bu nedenle araflt›rmaya kat›-lan kiflilerle etkileflime girmez, empati kurmaz, onlar› d›flar›dan, nesnel arafl-t›rmac› kimli¤ini koruyarak gözlemler. Öznelli¤inden s›yr›larak araflt›rmakonusunu bilimsel yöntemin önceden belirlenmifl ilkeleri, süreçleri ve s›n›r-lar› içinde nesnel olarak ölçmek ve aç›klamakla yetinir.

• Nicel araflt›rmalarda veriler say›sal olarak ifllenir, istatistiksel yollarla analizedilir ve istatistiksel terimlerle ifade edilir. Toplumla ilgili nüfus yo¤unlu¤u,do¤um oranlar› ya da bireylerin gelir düzeyleri gibi baz› veriler kendili¤in-den say›sal niteliktedir. Bunun yan›nda, özü itibariyle say›sal olmayan bil-giler de say›sal olarak ifade edilebilirler, örne¤in insanlar›n küresel ›s›nmay-la ilgili düflünceleri ya da tüketim davran›fllar›, ilgili sorulara verdikleri yan›t-lar›n say›lmas›yla say›sal olarak ifade edilebilir. Nicel araflt›rmalarda bulgu-lar de¤iflkenler aras›ndaki istatistiksel olarak anlaml› olan iliflkilerin varl›¤›-n›n, yönünün ve fliddetinin ortaya konmas› ve aç›klanmas› yoluyla sunulur.Bu yüzden nicel araflt›rma raporlar›nda istatistiksel göstergeler, tablolar, gra-fikler s›kl›kla kullan›l›r.

Nicel ve nitel araflt›rma yöntemleri hakk›nda daha ayr›nt›l› bilgi elde etmek için W. Law-rance Neuman’›n “TOPLUMSAL ARAfiTIRMA YÖNTEMLER‹: N‹TEL VE N‹CEL YAKLAfiIMLAR”(2010, ‹stanbul: Yay›n Odas›) adl› kitab›ndan faydalanabilirsiniz.

Nitel Araflt›rma Yönteminin Temel ÖzellikleriNitel araflt›rmalar, sosyal olgular›n fiziksel olgular›n incelendi¤i yöntemle de¤il,kendine özgü bir yöntemle incelenmesi gerekti¤i anlay›fl›n› savunan yorumlay›c›yaklafl›ma dayan›r. Nitel araflt›rmalar toplumsal olgular› parçalar›na ay›rmadan, bü-tüncül olarak kavramaya ve bu olgu ve olaylar› gerçeklefltikleri toplumsal ve kül-türel ba¤lam içerisinde, yaflayanlar›n gözünden derinlemesine bir flekilde anlama-ya çal›flan araflt›rmalard›r. Bu araflt›rmalar, toplumsal olgular aras›ndaki nedensel-lik iliflkilerini ortaya koymaya çal›flan ve ‘ne, nerede, ne kadar’ gibi aç›klamaya yö-nelik sorulara yan›t arayan nicel araflt›rmalar›n aksine toplumsal olgulara iliflkin de-rin bir anlay›fla ulaflmay› amaçlayan ve ‘neden, nas›l’ gibi anlamaya yönelik soru-lar soran araflt›rmalard›r. ‘Nitel araflt›rma yöntemi’ kavram› da insanlar›n sosyaldünyay› nas›l anlad›¤›n›, deneyimledi¤ini, yorumlad›¤›n› ve üretti¤ini anlamay›amaçlayan nitel araflt›rmalarda izlenen tutum ve stratejileri ifade eder (Sandelows-ki, 2004:893). Nitel araflt›rmalar›n genel özellikle flu flekilde s›ralanmaktad›r (Y›ld›-r›m ve fiimflek 2005:24-32; 50-65; Walliman 2006: 36-52; Bilton 1996:107-109; Neu-man 1996:65-73; Miller 2003:192-194):


Pozitivist yaklafl›m›benimseyerek nicelaraflt›rma yapanaraflt›rmac›lar toplumsalolgular› ifade edenkavramlar› ölçülebilirde¤iflkenlere indirger, bude¤iflkenler hakk›ndasay›sal ölçümler yapar,araflt›rma hipotezlerinis›nayarak ve bulgular›n›genelleyerek bu de¤iflkenleraras›ndaki nedensellikiliflkilerini ortaya ç›karmayave araflt›rma konusunuoluflturan toplumsalolgularla ilgili tahminlerdebulunmaya çal›fl›rlar.

Nicel araflt›rmalarda eldeedilen bilgi say›sallaflt›r›l›r,matematiksel olarak ifllenirve istatistiksel terimlerleifade edilir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Nitelik, bir fleyin nas›loldu¤unu belirten, onubaflka fleylerden ay›ran,bireyin, nesne veyayaflant›n›n bir yönünüötekilerden ay›rt etmeyeyarayan özellik, vas›f ya dadurumu ifade eden birkavramd›r. Nitel ise nitelikbak›m›ndan, nitelikle ilgili,niteleyici anlam›na gelir.

• Nitel araflt›rmalar›n dayand›¤› yorumlay›c› yaklafl›m›n toplumsal gerçeklikanlay›fl›, pozitivizminkinden oldukça farkl›d›r. Pozitivizme göre toplumsalolgular bireylerin öznelli¤inden ba¤›ms›z, bireylerin d›fl›nda, üzerinde veötesinde, d›flar›da var olan ve keflfedilmeyi bekleyen olgulard›r. Yorumlay›-c› yaklafl›ma göre ise toplumsal olgular birey ve gruplar›n karfl›l›kl› etkilefli-mi ile sürekli olarak infla edilen, inflas› sürekli devam eden olgulard›r. Yo-rumlay›c› yaklafl›m insanlar›n anlaml› toplumsal eylemlerine odaklan›r vetoplumsal olgular›n, insanlar›n anlam dünyas›nda, birbirleri ile girdiklerikarfl›l›kl› etkileflim sürecinde infla edildi¤ini varsayar. Pozitivizmden farkl›olarak yorumlay›c› yaklafl›ma göre öz ve biçim ayn› olmayabilir, sosyal bi-limlerin amac› biçimden ziyade ilk bak›flta görülmese de bireylerin anlamdünyalar› taraf›ndan infla edilen özü ortaya koymakt›r. Bu nedenle nitelaraflt›rmalarda ‘neden’ ve ‘nas›l’ sorular›na yan›t aran›r.

• Yorumlay›c› yaklafl›ma göre insanlar fiziksel ve toplumsal olgular› birbirle-rinden farkl› flekillerde deneyimler, tan›mlar ve anlamland›r›rlar. Bu neden-le toplumsal olgular bütün toplumsal ve kültürel ba¤lamlarda evrensel ola-rak geçerli olabilecek sabit olgular de¤ildirler. Toplumsal olgular etkileflimiçindeki toplumsal aktörlerin (bireylerin) amaçl› eylemleri ile yarat›lan, de-¤iflken, karmafl›k ve belirsiz olgulard›r, bu nedenle genellenemez ve tahminedilemezler. Bu yüzden de olgular aras›nda sabit nedensellik iliflkileri kuru-lamaz. Bu yüzden nitel araflt›rmalar olgular aras›nda nedensellik iliflkisi kur-may› amaçlamazlar. Bunun yerine insanlar›n bak›fl aç›lar›n› ve sosyal ger-çekli¤i nas›l infla ettiklerini anlamaya, sosyal olgular› derinlemesine ve ay-r›nt›l› bir flekilde betimlemeye ve sosyal olgu ve olaylar› ve bunlar aras›nda-ki karmafl›k iliflkileri kendi ba¤lam› içinde yorumlamaya çal›fl›rlar. Nitelaraflt›rmalarda araflt›rma konular› nicel araflt›rmalar gibi toplumsal olgular›nölçülebilir nitelikteki özellikleri de¤il, toplumsal aktörlerin anlaml› toplum-sal eylemleridir. Bu nedenle nitel yöntemle yürütülen araflt›rmalar, sosyalaktörlerin alg›lar›n› ve bak›fl aç›lar›n› anlamaya ve sosyal gerçekli¤i, bu ba-k›fl aç›s›na göre ve infla edildi¤i sosyal ba¤lam içinde, yani ‘içeriden baka-rak’ yorumlamaya çal›fl›rlar.

• Yorumlay›c› yaklafl›ma göre bütün, parçalar›n toplam›ndan ibaret de¤ildir,daha fazlas›n› ifade eder. Bu yüzden nitel araflt›rmalar toplumsal olgular veolaylar hakk›nda bilgi elde etmek için bu olgu ve olaylar› parçalar›na böle-rek de¤il, kendi bütünlükleri içinde anlamay› amaçlarlar. Dolay›s›yla top-lumsal olgular› ifade eden kavramlar› ölçülebilir de¤iflkenlere indirgemezler,çünkü yorumlay›c› yaklafl›ma göre toplumsal olgu ve olaylar aras›ndaki ilifl-kiler kesin çizgilerle davran›fllara ve ölçülebilir de¤iflkenlere indirgenemeye-cek kadar karmafl›kt›r. Araflt›rma problemini oluflturan de¤iflkenler birbirin-den ve birbirlerinden kesin s›n›rlarla ayr›flt›r›lamayacak kadar içiçe geçmifldurumdad›rlar, birbirilerinden ayr› ayr› ele al›nd›klar›nda bütüne dair bir an-lay›fl sa¤layamazlar. Bu nedenle nitel araflt›rmada parçalara de¤il bütüne;yani de¤iflkenlere de¤il, her biri kendine özgü olan olay ya da olgularaodaklan›l›r ve toplumsal olgular, olaylar ve eylemler tümevar›msal bir yak-lafl›mla incelenir.

• Sosyal gerçeklik sosyal aktörler taraf›ndan sürekli olarak yeniden infla edil-di¤i, ak›fl halinde oldu¤u için nitel araflt›rmalar, sonuçlar› oldu¤u kadar sü-reçleri de anlamaya odaklan›r; önceden belirlenmifl bir teori ya da hipotez-


Nitel araflt›rmalar,toplumsal olgu ve olaylar›niçinde meydana geldikleritoplumsal ve kültürelba¤lam içerisinde bütüncülbir flekilde incelendi¤i,verilerinstandartlaflt›r›lmam›fl veritoplama araçlar›yla,say›sallaflt›r›lmadantopland›¤› araflt›rmalard›r.

le bafllamazlar. Bu nedenle araflt›rma süreci önceden ayr›nt›l› flekilde belir-lenmez, toplanan verilerin gösterdi¤i özelliklere göre araflt›rma problemin-de ya da yöntemde de¤ifliklik yap›labilmesini sa¤layacak bir esneklikle ta-sarlan›r, yani araflt›rma süreci esnektir. Örne¤in nitel araflt›rmalarda her so-ru her kat›l›mc›ya ayn› biçim ve s›rayla sorulmak zorunda de¤ildir. Araflt›r-mac›, kat›l›mc›n›n verdi¤i cevaplar ›fl›¤›nda sorular›n› ayr›nt›land›rabilir, ve-rilen cevab›n nedenlerini ö¤renmeye yönelik daha derinlemesine bilgi talepeden yeni sorular sorabilir. E¤er araflt›rma sonuçlar› belirli bir e¤ilimi göster-meye yetecek bulgular› sa¤l›yorsa, araflt›rmac› bu bulgulara dayanarak birhipotez ya da teori gelifltirmeye çal›fl›r (Y›ld›r›m ve fiimflek, 2005:59).

• Yorumlay›c› yaklafl›ma göre toplumsal olgular›n, içinde infla edildikleri, aitolduklar› toplumsal ve kültürel ba¤lam içinde anlafl›lmas› gerekir. Bu neden-le nitel araflt›rmalarda araflt›rmac›lar inceledikleri toplumsal olgu veya olay-larla ilgili kiflilerle kendi do¤al ortamlar›nda do¤rudan yüz yüze görüflür, on-larla etkileflime girer ve empati kurarlar. Araflt›rmac›, inceledi¤i toplumsal ol-guyu örneklemdeki kiflilerin gözünden görmeye çal›fl›r; bu nedenle baz› du-rumlarda bu kiflilerin yaflad›klar› deneyimleri kendisi de yaflar ve kazand›¤›deneyimleri ve bak›fl aç›s›n›, verilerin çözümlenmesi ve yorumlanmas› süre-cinde de kullan›r. Bu aç›dan nitel araflt›rmalarda araflt›rmac›n›n kendisi de birveri toplama arac›d›r. Sosyal olgular›n içinde var olduklar› ortama göre bi-çimlendikleri ve kendi ba¤lamlar› içerisinde anlafl›lmalar› gerekti¤i varsay›m›-na dayand›¤› için nitel araflt›rmalarda incelenen sürece müdahale edilmez,çevresel koflullar kontrol alt›nda tutulmaya çal›fl›lmaz; toplumsal olgular ken-di do¤al ortamlar›nda ve kendi do¤al ak›fl› içinde incelenir.

• Toplumsal olgular›n dura¤an ve evrensel olmad›¤›, içinde bulunduklar› ba¤-lam çerçevesinde birbirinden farkl› flekilde biçimlendikleri varsay›ld›¤› içinnitel araflt›rmalarda elde edilen bulgular baflka ortamlara genellenmezler.Genelleme amac› tafl›mad›¤› için nitel araflt›rmalarda nicel araflt›rmalaraoranla daha küçük örneklem gruplar›yla çal›fl›l›r. Toplumsal olay ve olgula-r›n deneyimlenmesindeki çeflitlili¤i ve farkl›l›klar› ortaya koymaya çal›flt›¤›için, sadece evreni temsil eden, genellenebilecek gruplar üzerinde de¤il, ge-nel e¤ilimin d›fl›nda bulunan gruplar üzerinde de çal›fl›l›r.

• Yorumlay›c› yaklafl›ma göre toplumsal olgular sürekli olarak de¤iflmekte ol-du¤u ve belirli davran›fllara indirgenemeyecek kadar karmafl›k oldu¤u içinbu olgu ve olaylar önceden belirlenmifl standart bir ölçüm arac›yla kesin birflekilde ölçülemezler. Toplumsal olgular aras›nda da sabit ve evrensel iliflki-ler söz konusu olamayaca¤› varsay›ld›¤› için ayn› konuda yap›lacak benzernitel araflt›rmalar›n birbirilerinin bulgular›n› tekrarlamalar› beklenmez. Hembu nedenle standartlaflm›fl ölçüm araçlar› kullan›lmas›na gerek yoktur, hemde standartlaflm›fl ölçüm araçlar›, yani herkese ayn› flekilde ayn› sorular›nsoruldu¤u araçlar nitel araflt›rman›n mant›¤›na ayk›r›d›r. Bu yüzden nitelaraflt›rmalarda güvenirlik, nicel araflt›rmalarda oldu¤u kadar önemli de¤ildir.Nicel araflt›rmalarda araflt›rma bulgular›n›n do¤rulu¤u güvenirlik katsay›s› ileölçülürken nitel araflt›rmalarda yap›lan yorum ya da gelifltirilen teori, çal›fl›-lan kiflilere anlaml› geliyorsa ve di¤er kiflilerin de onlar›n gerçekli¤ine gir-mesini ya da onlar› derin bir flekilde anlamas›n› sa¤layabiliyorsa do¤ru ka-bul edilir. Önemli olan araflt›rman›n tekrarlanabilmesini sa¤layacak flekilde


Nitel araflt›rman›n dayand›¤›yorumlay›c› yaklafl›miçerisinde birey terimi yerinesosyal aktör ya da özneterimi tercih edilir. Sosyaleylemde bulunan, bilinçlerive di¤er insan ve gruplarlakurduklar› etkileflimarac›l›¤›yla sosyal dünyay›infla eden ve de¤ifltiren bireyya da gruplar sosyal aktörlerolarak adland›r›l›r.

standart olmas› de¤il, araflt›rma konusunun en detayl› flekilde anlafl›lmas›n›ve betimlenebilmesini sa¤lamakt›r. Bununla birlikte, nicel araflt›rmalardakigüvenirlik gibi, nitel araflt›rmalarda da güven duyulabilirlik (trustworthiness)kriterleri aran›r.

Güven duyulabilirli¤in kriterleri hakk›nda ayr›nt›l› bilgiyi kitab›n›z›n 5. ünitesinde, “Nitelaraflt›rmalarda güvenirlik ve geçerlik” bafll›¤› alt›nda bulabilirsiniz.

• Nitel araflt›rmalarda araflt›rmac›n›n kendisi veri toplama arac›d›r, elde et-mek istedi¤i bilgiler, araflt›rmac›yla örneklemdeki bireyler aras›ndaki etki-leflim süreci içinde toplan›r. Araflt›rmac› ve kat›l›mc› aras›ndaki bu etkile-flim, nicel araflt›rmalarda oldu¤undan daha yak›n ve kifliseldir. Nitel araflt›r-malarda a¤›rl›kl› olarak aç›k uçlu sorular sorulur. Sorular aç›k uçlu oldu¤uiçin kat›l›mc›lar detayl›, özenli, uzun cevaplar verebilirler. Araflt›rmac›lar,kat›l›mc›n›n verdi¤i cevaplara göre sorular›n› çeflitlendirip ayr›nt›land›rabi-lir, verilen cevaplara yönelik yeni sorular sorabilirler. Dolay›s›yla her kat›-l›mc›ya tam olarak ayn› sorular ayn› s›rayla sorulmayabilir. Bu da standartbir ölçüm arac›n›n söz konusu olmad›¤› anlam›na gelmektedir. Bununlabirlikte, araflt›rmac›n›n öznel olmas› ya da kat›l›mc›larla etkileflime girmesi,tarafl› ve önyarg›l› olaca¤› anlam›na gelmez. Nitel araflt›rmalarda da araflt›r-mac›lar verilerini önyarg›s›z ve tarafs›z bir flekilde toplamaya çal›fl›rlar, an-cak bu yaklafl›ma göre toplumsal gerçeklik insanlar›n etkileflimi sonucundameydana geldi¤i için pozitivist yaklafl›mda savunuldu¤u flekliyle saf birnesnellik tam anlam›yla söz konusu olamaz. Bununla birlikte nitel araflt›r-malarda da araflt›rmac›lar araflt›rma konusunu gerçe¤e uygun flekilde yan-s›tt›klar›n›, bulgular›n kendi kiflisel özelliklerinden, tercihlerinden ya dae¤ilimlerinden de¤il, gözlemlenen durumdan kaynakland›¤›n› göstermekleyükümlüdürler.

• Nitel araflt›rmalarda elde edilen veriler analiz edilirken istatistiksel yollarkullan›labilir ancak nicel araflt›rmalarda oldu¤u kadar ileri istatistiksel ifllem-ler yap›lmaz. Nitel araflt›rmalarda örneklem bütününün genel özellikleriniortaya koymak ya da daha derinlemesine çözümleme yapmadan önce res-min bütünü görmek amac›yla aritmetik ortalama, yüzde, çapraz tablo gibibaz› betimsel istatistikler kullan›labilir. Ancak nitel araflt›rmalarda elde edi-len bulgular say›lara indirgenmez ve say›sal göstergelerle ifade edilmez.Bulgular aktar›l›rken ve yorumlan›rken araflt›rma konusuyla ilgili elde edil-mifl veriler mümkün oldu¤u kadar genifl bir flekilde okuyucuya aktar›l›r.Araflt›rma raporu yaz›l›rken okuyucunun araflt›rma problemini kat›l›mc›lar›ngözünden, ‘içeriden’ görebilmesi ve anlayabilmesi amaçland›¤› için raporlar-da araflt›rma sürecinin bütün aflamalar› ve gözlem ve görüflmelerin dökümüayr›nt›l› bir flekilde aktar›l›r.

Bu özellikleri özetleyecek olursak nitel araflt›rmalar araflt›rmac›lar›n araflt›rmaproblemi ve veri toplama konusunda esnek olduklar›, kat›l›mc›larla etkileflimegirerek veri toplad›klar›, toplumsal olgular› ve sosyal aktörlerin anlaml› eylemle-rini kendi do¤al ba¤lamlar› içinde ve yaflayanlar›n kendi bak›fl aç›lar›ndan ince-leyen, inceledikleri konu hakk›nda ayr›nt›l› ve derin bir anlay›fla ulaflmaya çal›-flan araflt›rmalard›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Nitel araflt›rmalar, ele al›nanolgunun karmafl›kl›¤›n› vebütünlü¤ünü gösterme,sosyal aktörlerineylemlerinin arkas›ndakinedenleri anlama veyorumlama amac›n› tafl›r.

Nicel ve nitel araflt›rmalar amaçlar› aç›s›ndan ne flekilde farkl›laflmaktad›rlar?

Nitel araflt›rma yöntemleri hakk›nda daha ayr›nt›l› bilgi elde etmek için Ali Y›ld›r›m ve Ha-san fiimflek’in “SOSYAL B‹L‹MLERDE N‹TEL ARAfiTIRMA YÖNTEMLER‹” (2005, Ankara: Seç-kin) adl› kitab›ndan faydalanabilirsiniz.

Nitel araflt›rma yöntemleri hakk›nda daha ayr›nt›l› bilgi elde etmek için Belk›s Kümbeto¤-lu’nun “SOSYOLOJ‹DE VE ANTROPOLOJ‹DE N‹TEL‹KSEL YÖNTEM VE ARAfiTIRMA” (2005,‹stanbul: Ba¤lam) adl› kitab›ndan faydalanabilirsiniz.

Nicel ve Nitel Araflt›rma Yöntemlerinin Karfl›laflt›r›lmas› Nicel yöntemin de nitel yöntemin de kendine özgü güçlü ve zay›f yönleri vard›r.Nicel yöntemin en güçlü yönleri flu flekilde s›ralanabilir:

• Toplumun bütününde görülen özelliklerin, toplumda bir bütün olarak varolan yap› ve desenlerin incelenmesinde nicel yöntem güçlüdür, çünkü arafl-t›rma evreni düzeyinde genellenebilir nitelikte veriler sa¤lar.

• Nicel araflt›rmalar›n tekrar edilebilir nitelikte olmas›, bulgular›n baflka arafl-t›rmac›lar taraf›ndan tekrarlan›p onaylanmas›na olanak sa¤lar.

• Veriler standartlaflt›r›lm›fl ölçüm araçlar› ile topland›¤› için nesnelli¤i sa¤la-mak nispeten mümkündür.

• Nitel araflt›rmalara oranla veri toplama ve veri analizi süreçleri daha k›sa sü-rede tamamlanabilir.

Nicel yöntemin elefltirilen yönleri flöyle özetlenebilir:• ‹nsan davran›fl›n›, bu davran›fl› oluflturan sosyal ve kültürel ba¤lamdan so-

yutlamas›, davran›fllar›n anlam›n› kavramay› mümkün k›lacak zengin verilersa¤layamamas›,

• Neredeyse her konuyu ölçme ve say›sallaflt›rma e¤ilimi nedeniyle insan ya-flam›n› say›lara ve soyut formüllere indirgemesi, bunun sonucunda elde et-ti¤i bilgilerin gerçek hayatla ilgisinin kopmas›na neden olmas›,

• Teori ve hipotezde yer verilmemifl olan de¤iflkenlerin etkisini göz ard› etmesi,• Bireylerin d›fl›nda var olan yap›lara fazla odaklanarak sosyal olgularda bi-

reylerin etkileflimi sonucunda meydana gelen de¤iflimleri görememesi, • Say›sal verilerin istatistiksel çözümlemesinin sonuçlar›n yönlendirilmesine,

yanl›fl ya da eksik yorumlamaya izin vermesi, • Ölçüm arac› standart olsa bile, konu seçiminde ve bulgular›n yorumlanma-

s›nda araflt›rmac›n›n de¤er yarg›lar›ndan ar›nmas› ve tamamen nesnel olma-s› mümkün olmad›¤› halde nesnelli¤i bir flart olarak görmesi.

Nitel yöntemin en güçlü yönleri flu flekilde s›ralanabilir: • ‹nsan davran›fl›n›n ve sosyal yaflamdaki de¤iflim sürecinin kendi ba¤lam›

içinde ve bütüncül olarak anlafl›lmas›n› sa¤layacak zengin ve detayl› verilersunar.

• ‹nsanlar›n araflt›rma konusunu oluflturan durumu nas›l deneyimlediklerinibütün karmafl›kl›¤› ile metne dökebilir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



• ‹nsanlar›n karmafl›k veya çeliflkili düflünce ve tutumlar›n› incelemek ya daaraflt›rma konusu üzerindeki etkisi ilk anda do¤rudan görülemeyen toplum-sal, ekonomik ve kültürel faktörlerin etkilerini fark etmek aç›s›ndan nitelyöntem avantajl›d›r.

Nitel yönteme getirilen bafll›ca elefltiriler flunlard›r:• Fazla öznel ve göreceli olmas› nedeniyle sonuçlar›n araflt›rmay› yürüten

araflt›rmac›ya ba¤l› olarak de¤iflebilmesi, • Sosyal olay ve olgular› aç›klamada sosyal aktörlerin düflünsel süreçlerine

a¤›rl›k vererek resmin daha genifl hâlini, yani sosyal olgular› etkileyen amasosyal aktörlerin bilgileri d›fl›nda iflleyen süreçleri göz ard› etmesi,

• Veri toplama ve çözümleme süreçlerinin çok fazla emek ve zaman gerektirmesi,• Elde edilen verilerin araflt›rma evrenine genellenememesi, sadece araflt›rma-

n›n örneklemi için geçerli olmas›.Baz› sosyal bilimciler, iki yöntemin de tek bafl›na bütünüyle geçerli ve tamamen

güvenilir veriler sa¤layamayaca¤›n› ama her ikisinin de toplumsal yaflam› ayd›nlatanyönlerinin oldu¤unu belirtmekte, bu nedenle en faydal› olan›n iki yöntemin de avan-tajlar›ndan yararlanmak oldu¤unu ileri sürmektedirler (Haralambos vd., 1995: 856).

Bir araflt›rmada nicel yöntemin mi nitel yöntemin mi kullan›lmas› gerekti¤i, da-ha önce de belirtildi¤i gibi, temel olarak araflt›rman›n amac›na ba¤l›d›r. Bununlabirlikte araflt›rman›n kaynaklar›, olanaklar› ve zaman s›n›rl›l›¤› da yöntem seçimin-de etkilidir. Araflt›rmac›, her iki araflt›rma yönteminin güçlü ve zay›f yönlerinin far-k›nda olarak araflt›rma problemini, yani araflt›rman›n cevaplamaya çal›flt›¤› soruyucevaplamaya en uygun yöntemi seçmeli ve araflt›rmas›n› seçti¤i yöntem çerçeve-sinde tutarl› bir flekilde tamamlamal›d›r.

Nicel ve nitel araflt›rmalarda kullan›lan araflt›rma tekniklerine geçmeden öncenicel ve nitel araflt›rmalar›n temel özelliklerini bir tabloda karfl›laflt›rarak özetlemekfaydal› olacakt›r.


Nicel araflt›rmalar toplumsalolgular aras›ndakinedensellik iliflkilerini ortayakoymaya çal›flan ve ‘ne,nerede, ne kadar’ gibiaç›klamaya yönelik sorularayan›t arayanaraflt›rmalard›r. Nitelaraflt›rmalar ise bireylerinanlaml› toplumsaleylemlerine odaklanan,toplumsal olgulara iliflkinderin bir anlay›fla ulaflmay›amaçlayan ve ‘neden, nas›l’gibi anlamaya yöneliksorular soranaraflt›rmalard›r.

N‹CEL ARAfiTIRMA N‹TEL ARAfiTIRMA

Dayand›¤› yaklafl›m Pozitivist Yorumlay›c›

Toplumsal olgular› kavrama biçimiToplumsal olgular bireylerin d›fl›nda, kendi bafl›na bir gerçekli¤i olan, evrensel, sabit, genel geçer olgulard›r.

Toplumsal olgular bireylerin anlam dünyas› taraf›ndan yarat›lan, etkileflimile oluflan, sürekli olarak de¤iflen, toplumsal ve kültürel ba¤lama görefarkl›l›k gösteren karmafl›k olgulard›r.

Amac›Toplumsal olgular aras›ndaki nedenseliliflkileri aç›klamak, genellemek ve tahmin etmek.

Toplumsal olgular›, yaflayan insanlar›n gözünden görerek anlamak, detayl› bir flekilde betimlemek ve yorumlamak.

Ak›l yürütme biçimi

Tümdengelim. Bütün hakk›nda sahip olunan bilgiden yola ç›k›larak bütünparçalara ayr›l›r ve parçalar incelenir. Parçalar hakk›ndaki gözlemler, bütün hakk›ndaki genel prensipleredayan›larak aç›klan›r.

Tümevar›m. Parçalar incelenerek bütünhakk›nda bilgi sahibi olmaya çal›fl›l›r. Parçalar hakk›ndaki gözlemleredayan›larak bütün hakk›nda genel prensipler ortaya konmaya çal›fl›l›r.

Sorulan soru biçimi Kapal› uçlu sorular Aç›k uçlu sorular

Veri toplama araçlar› Yap›land›r›lm›fl gözlem, yap›land›r›lm›flgörüflme, anket, deney, yar›-deney

Derinlemesine görüflme, odak grup görüflmesi, yap›land›r›lmam›fl gözlem, yar› yap›land›r›lm›fl gözlem, örnek olay incelemesi, doküman incelemesi, yaflam öyküsü görüflmesi, sözlü tarih

Tablo 3.1Nicel ve nitel araflt›rmalar›n temel özellikler aç›s›ndan karfl›laflt›r›lmas›

ARAfiTIRMA TEKN‹KLER‹Araflt›rma teknikleri, araflt›rma konusunu oluflturan olguya dair veri toplamak içinkullan›lan araçlard›r. Nicel ve nitel araflt›rmalarda ihtiyaç duyulan verilerin biçimive niteli¤i birbirinden farkl› oldu¤u ve bu veriler farkl› flekillerde çözümlendi¤i içinbu araflt›rmalarda kullan›lan araflt›rma teknikleri de farkl›d›r. Araflt›rmac›lar nicelaraflt›rmalarda nitel araflt›rma tekniklerinden, nitel araflt›rmalarda da nicel araflt›rmatekniklerinden faydalanabilirler. Ancak nicel araflt›rmalar›n temel verileri nicelaraflt›rma teknikleriyle, nitel araflt›rmalar›n temel verileri de nitel araflt›rma teknik-leriyle toplan›r.

Araflt›rmac›lar, araflt›rma probleminde sorulan sorular› yan›tlamak için birincil ya da ikin-cil verilerden yararlanabilirler. Birincil ve ikincil veri ne anlama gelmektedir? Araflt›r›n›z.


Örneklem özellikleriAraflt›rma evrenini temsil edecek nitelikte ve genellemeye yetecek derecede büyük örneklemler

Araflt›rma konusunu anlamaya uygunnitelikte olan, genelleme amac› tafl›mad›¤› için araflt›rma evrenini temsiletmesi beklenmeyen nispeten küçükörneklemler

Elde edilen veri biçimi Say›sal veriler Sözel-metinsel veriler

Verilerin çözümlenme biçimi ‹statistiksel analizler Metin çözümlemeleri, tematik analiz,ideal tip oluflturma, analitikkarfl›laflt›rma

Araflt›rma sürecinin esneklik düzeyi

Esnek de¤ildir. Veri toplamaaflamas›ndan itibaren araflt›rma problemi de¤ifltirilmez, veri toplan›rkenal›nan cevaplar sorulacak sorular› etkilemez. Her kat›l›mc›ya tam olarakayn› s›rayla ayn› sorular sorulur.

Esnektir. Araflt›rmac› elde etti¤i verilerin ›fl›¤›nda araflt›rmaprobleminde de¤ifliklik yapabilir. Veri toplan›rken al›nan cevaplara göre sonraki sorular de¤iflebilir ve/veya art›r›labilir. Kat›l›mc›lara sorulan sorular ve sorular›n s›ralamas› de¤iflebilir.

Araflt›rman›n de¤erlendirilme ölçütü Güvenirlik Güven duyulabilirlik

Araflt›rmac› ile kat›l›mc›lar aras›ndakiiliflki Nesnel Empatik, kiflisel, enformel

Araflt›rma raporunun yaz›m›

Bulgular, de¤iflkenler aras›ndaki istatistiksel iliflkileri gösteren tablolarve grafikler yard›m›yla say›sal olarak,objektif ve resmi bir dille sunulur.

Bulgular, elde edilen verilerden detayl› ve uzun al›nt›lar kullan›larak nispetenkiflisel bir dille sunulur.

En güçlü yönleri

Araflt›rma evrenine genellenebilecek

nitelikte bulgular sunmas›, toplum

genelinde bütün olarak var olan yap›lar›

ve desenleri görmeyi mümkün k›lmas›

‹nsan davran›fllar›n› ve deneyimlerini

meydana geldikleri ba¤lam içinde ve

bütün karmafl›kl›¤›yla metne

dökebilmesi, bireylerin ve gruplar›n

toplumsal olgular üzerindeki etkilerini

görmeyi mümkün k›lmas›

En zay›f yönleri

Toplumsal olgular› ve insan davran›fl›n›

içinde meydana geldikleri toplumsal ve

kültürel ba¤lamdan soyutlayarak

say›lara indirgemesi, yap›lara fazla

odaklanarak bireylerin etkilefliminin

toplumsal olgular ve yap›lar üzerindeki

etkisini görememesi.

Toplumsal aktörlerin anlaml›

eylemlerine odaklanarak onlar›n

bilgileri d›fl›ndaki yap›sal süreçleri göz

ard› etmesi, fazla öznel olmas›,

bulgular›n genellenememesi, veri

toplama ve veri analizi süreçlerinin çok

fazla zaman ve emek gerektirmesi.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Sosyal bilimlerde veri toplama araçlar›n›n teknik olarak adland›r›lmas› ile ilgilisüregiden bir tart›flma söz konusudur. Nicel ve nitel araflt›rmalarda kullan›lan tek-niklerin neler oldu¤una geçmeden önce bu tart›flmaya k›saca de¤inelim.

Veri toplamak için kullanan araçlar, pozitivist ve yorumlay›c› yaklafl›mlar ta-raf›ndan farkl› flekilde alg›lan›r ve kullan›l›r. Pozitivist yaklafl›m, do¤a bilimlerin-de kullan›lan yöntemi benimsedi¤i için, veri toplarken kullan›lan araçlar›n (ge-çerli olmalar› flart›yla) verilerin özelliklerini de¤ifltirmedi¤i varsay›l›r. Örne¤in birbiyolo¤un bakterileri incelerken kulland›¤› araç olan mikroskop, bakterinin fi-ziksel gerçekli¤ini, yap›s›n›, görüntüsünü, bakteriye iliflkin bilgileri de¤ifltiremez.Ayn› flekilde, sosyal bilimlerde de sosyal gerçekli¤e iliflkin bilginin elde edilme-si için kullan›lan araçlar›n, sosyal gerçekli¤i de¤ifltiremeyece¤i varsay›l›r. Nicelaraflt›rmalarda sosyal bilimcilerin veri toplama sürecinde kulland›¤› soru ka¤›d›,gözlem çizelgesi, görüflme yönergesi gibi araçlar “teknik” olarak adland›r›l›r. Di-¤er taraftan yorumlay›c› yaklafl›ma göre, sosyal gerçeklik d›flar›dan bak›laraknesnel olarak anlafl›lamayaca¤›, ancak kendi ba¤lam› içinden bak›ld›¤› takdirdeanlafl›labilece¤i için, veri toplama yolu, incelenen olguyla iliflkili kiflileri kendisosyal ortamlar› içinde ve bu ortama kat›larak gözlemlemek ve onlarla etkilefli-me girmektir. Yani, veri toplama arac›, araflt›rmac›n›n kendisidir. Bu nedenle deörne¤in nicel araflt›rmalarda bir teknik olarak ele al›nan görüflme ya da gözlem,nitel araflt›rmada bir yöntem halini al›r. Çünkü görüflmenin ya da gözlemin ken-disi, incelenen olay, olgu veya davran›fl›n bunu yaflayanlar›n gözünden anlafl›l-maya çal›fl›lmas›d›r. Baflka bir deyiflle görüflme ya da gözlem, bir teknik olmaklas›n›rl› kalmamakta, yöntemsel bir duruflu da ifade etmektedir. Bu nedenle nicelaraflt›rmalarda “teknik” olarak kullan›lan görüflme, gözlem gibi araçlar, nitel arafl-t›rmalarla ilgili literatürde s›kl›kla “yöntem” olarak (Y›ld›r›m ve fiimflek 2005) s›-n›fland›r›lmaktad›r.

Nicel Araflt›rmalarda Kullan›lan Araflt›rma Teknikleri Genel olarak nicel ve nitel araflt›rmalarda kullan›lan araflt›rma tekniklerinin birbi-rinden farkl› oldu¤unu belirtmifltik. Nicel araflt›rmalarda kullan›lan araflt›rma tek-nikleri standartlaflt›r›lm›fl veri toplama araçlar›n›n kullan›ld›¤›, standart veriler top-lamaya ve araflt›rmac›n›n araflt›rma sürecinin d›fl›nda kalmas›na uygun tekniklerdir.Nicel araflt›rmalarda kullan›lan araflt›rma teknikleri deney, yar› deney, yap›land›r›l-m›fl (denetimli) gözlem, anket ve yap›land›r›lm›fl görüflme olarak s›ralanabilir. Za-man zaman “tarama” olarak da adland›r›lan survey de nicel araflt›rmalarda s›kl›klakullan›lan bir araflt›rma desenidir.

DeneyDe¤iflkenler aras›ndaki iliflkilerin önceden belirlenen hipotezlerin s›nanmas› ama-c›yla kontrollü bir ortamda incelenmesine deney ad› verilir. Deney, denek belirlibir ba¤›ms›z de¤iflkene tabi tutuldu¤unda belirli bir olgunun ortaya ç›kt›¤›n› ve de-nek bu ba¤›ms›z de¤iflkene tabi tutulmad›¤› takdirde bu olgunun ortaya ç›kmad›-¤›n› göstermelidir. Böylece neden sonuç iliflkisi ortaya konmufl olur.

Deneyde etkisi incelenecek olan de¤iflkene ba¤›ms›z de¤iflken denir. Ba¤›ml›de¤iflken, ba¤›ms›z de¤iflkene tepki olarak de¤iflti¤i gözlenen, neden-sonuç iliflki-sinde sonuç olan de¤iflkendir. Ba¤›ms›z de¤iflken ise ba¤›ml› de¤iflkeni etkileyenneden-sonuç iliflkisinde neden durumundaki de¤iflkendir. Örne¤in e¤itim düzeyi-


Verileri toplamak içinkullan›lan araçlar, di¤er birdeyiflle veri toplamateknikleri, nicel ve nitelaraflt›rmalarda birbirindenfarkl›l›k gösterir.

nin gelir üzerindeki etkisini inceledi¤imiz bir çal›flmada e¤itim düzeyi ba¤›ms›z de-¤iflken, gelir düzeyi ba¤›ml› de¤iflkendir çünkü gelir, e¤itim düzeyine ba¤l› olarakde¤iflmektedir.

Deney yapmak için araflt›rmac› önce iki grup oluflturur. Araflt›rmac›, bu grupla-ra girecek denekleri tesadüfi olarak seçer ve gruplar› bütün özellikleri aç›s›ndanbirbirine denk olacak flekilde oluflturur. Daha sonra bu gruplardan birinde yer alandenekleri ba¤›ms›z de¤iflkene tabi tutar. Ba¤›ms›z de¤iflkene tabi tutulacak olangrup ‘deney grubu’ olarak adland›r›l›r. Di¤er grup ise ba¤›ms›z de¤iflkene tabi tu-tulmaz, bu gruba hiç müdahale edilmez. Ba¤›ms›z de¤iflkene tabi tutulmayan bugrup ise ‘kontrol grubu’ olarak adland›r›l›r. Deney grubu ba¤›ms›z de¤iflkene tabitutulduktan sonra deney grubu ile kontrol grubu karfl›laflt›r›l›r ve deney grubunundavran›fllar›nda meydana gelen farkl›l›klar incelenerek ba¤›ms›z de¤iflkenin nedenoldu¤u sonuçlar ortaya konmaya çal›fl›l›r.

Araflt›rmac›lar ba¤›ml› de¤iflkeni ilk olarak herhangi bir müdahalede bulunma-dan, ba¤›ms›z de¤iflkenin etkisine maruz b›rakmadan önce ölçerler; buna ‘öntest’ ad›verilir. Ba¤›ml› de¤iflkene müdahale edildikten sonra yap›lan ölçüme ise ‘sontest’ ad›verilir. Araflt›rmac›, deney ve kontrol gruplar›n› oluflturduktan sonra deneklere tali-matlar›n› verir. Ba¤›ml› de¤iflkene müdahale etmeden önce ön test ile ba¤›ml› de¤ifl-kenin özelliklerini ölçer, sonra deney grubuna müdahale eder ve daha sonra son testile ba¤›ml› de¤iflkenin özelliklerini yeniden ölçer. Ba¤›ms›z de¤iflken deneklerindavran›fllar›, tutumlar›, inançlar› veya fiziksel tepkileri olabilir (Neuman, 2010:367).Öntest ve sontest sonuçlar› her iki grup için de karfl›laflt›r›l›r. Böylece öntest vesontest aras›nda gözlemlenen farkl›l›¤›n, ba¤›ms›z de¤iflkenin yaratt›¤› farkl›l›k ol-du¤u kabul edilir. Bu farkl›l›¤a baflka koflullar›n neden olmamas›n› sa¤lamak sonderece önemlidir ve bu nedenle deney yapan araflt›rmac›lar hem d›fl koflullar› kon-trol etmek hem de deney ve kontrol gruplar›na ayn› özelliklere sahip denekleriatamak için çaba gösterirler.


ÖRNEK: Diyelim ki bir araflt›rmac› kaynaklar›n eflitsiz da¤›l›m›n›n grup dayan›fl-

mas› üzerindeki etkisini bir deney yoluyla incelemek istiyor. Önce benzer özelliklere

sahip bireylerden bir kontrol grubu ve bir deney grubu oluflturacakt›r. Bireylerin

kontrol grubuna m› deney grubuna m› girece¤ini tamamen tesadüfi yollarla, örne-

¤in kura çekerek belirleyecektir. Her iki gruptaki bireylerin laboratuvarda belirli bir

süre birlikte yaflamalar›n›, çeflitli etkinliklerde bulunmalar›n›, böylece aralar›nda

grup normlar› oluflmas›n› sa¤layacakt›r. Bu süre içinde her iki grupta yer alan birey-

lere ihtiyaç duyduklar› kaynaklar› (yiyecek, içecek vs) eflit bir flekilde da¤›tacakt›r.

Daha sonra öntest yapacakt›r. Öntest yapmak için her iki grubun grup dayan›flma-

s›n› ölçen bir anket uygulayabilir ya da gözlem yapabilir. Ard›ndan kontrol grubu-

na hiç müdahale etmeden deney grubundaki deneklere sa¤lad›¤› kaynaklar› eflitsiz

bir flekilde da¤›tmaya bafllayacakt›r. Bir süre boyunca deney grubundaki bireylere

kaynaklar› eflitsiz bir flekilde da¤›tt›ktan sonra sontest yapacak, her iki gruptaki grup

dayan›flmas›n› yeniden ölçecektir. Son olarak kontrol grubunun ve deney grubunun

öntest ve sontest sonuçlar›n› karfl›laflt›racakt›r. Bu durumda grup dayan›flmas›nda

meydana gelen de¤iflikli¤in nedeninin kaynaklar›n eflitsiz da¤›l›m› oldu¤u kabul

edilecektir.

Denekte meydana gelen de¤iflikli¤in ba¤›ml› de¤iflkenden kaynakland›¤›ndan emin

olmak için deney kontrollü bir ortamda yürütülür, yani d›fl faktörler kontrol alt›nda

tutulur. Di¤er bir deyiflle deney sürecinde ba¤›ms›z de¤iflken d›fl›ndaki etkilerin her

Deneyin en güçlü yönü, neden sonuç iliflkilerinin varl›¤›n› ve yönünü ortaya ç›-karmas› ve d›fl etkileri kontrol at›nda tutmas›d›r. Deneyin birkaç zay›f yönündenbahsedilebilir. ‹lk olarak, d›fl koflullar kontrol alt›nda tutuldu¤u için sonuçlar›n ge-nellenmesi oldukça zordur. Ayr›ca deney koflullar› nedeniyle denekler do¤al dav-ranmayabilirler. Bir deneyde yer ald›¤›n› bilmek ya da izlendi¤inin fark›nda olmakdeneklerin normalde gösterecekleri davran›fllardan daha farkl› davran›fllar göster-melerine neden olabilir. Ayr›ca insanlar›n düflünce ve davran›fllar›n› etkileyen sos-yal kurumlar›n laboratuvar ortam›nda yeniden yarat›lmas› mümkün de¤ildir, bu dasosyal bilimlerde deney tekni¤inin zay›fl›klar›ndan biridir.

Yar›-Deney Deneylerin laboratuvar ortam›nda yap›lmad›¤›, d›fl faktörlerin tamamen kontroledilmedi¤i ama hipotez s›namay› amaçlayan, geçerli¤i de¤erlendirilen ve genelle-me amac› tafl›yan çal›flmalar yar› deney (quasi-experimentation) ya da yar› deney-sel çal›flmalar olarak adland›r›lmaktad›r. Deneylerde söz konusu olan koflullar›ntamam› sa¤lanmasa da yar›-deneylerde de de¤iflkenler aras›ndaki neden sonuç ilifl-kileri ortaya konmaya çal›fl›l›r.

Yar› deneylere örnek olarak kontrol grubunun oluflturulmad›¤› deneyler, iki-den fazla grubun yer ald›¤› deneyler, yar›da kesilen zaman serisi çal›flmalar›, ön-testin yap›lmad›¤› deneyler, tek vaka üzerinde yap›lan deneyler, rastlant›sal olma-yan gruplar gibi çeflitli teknikler gösterilebilir (Shadish ve Clark, 2004:898-9, Neu-man, 2010:371). Bunlar›n içlerinde en s›kl›kla kullan›lan› kontrol grubunun olufltu-rulmad›¤› yar› deneysel çal›flmalard›r. Bu tip çal›flmalarda deneyde oldu¤u gibikontrollü bir ortamda kontrol grubu oluflturulmaz. Bunun yerine laboratuvar orta-m› d›fl›nda deney grubuna benzer özellikler gösteren bir grup bulunur ve karfl›lafl-t›rma bu grupla deney grubu aras›nda yap›l›r (Robson, 2000: 46-47).

Yar› deneyler, deney koflullar›n› sa¤laman›n zor oldu¤u durumlarda kullan›lanve araflt›rmac›lar›n ba¤›ms›z de¤iflken üzerinde deneye oranla daha az kontrole sa-hip oldu¤u çal›flmalard›r (Neuman, 2010:371).

Yap›land›r›lm›fl (Denetimli, Sistematik) GözlemGenel olarak gözlem, gündelik hayata meydana gelen toplumsal eylemlerin do¤-rudan izlenmesi olarak tan›mlanabilir. Gözlem, yap›land›r›lm›fl ve yap›land›r›lma-m›fl gözlem olarak ikiye ayr›l›r. Yap›land›r›lm›fl gözlem tekni¤i nicel araflt›rmalarda,yap›land›r›lmam›fl gözlem tekni¤i ise nitel araflt›rmalarda kullan›l›r.

“Sistematik gözlem” ya da “denetimli gözlem” olarak da adland›r›lan yap›land›-r›lm›fl gözlem, araflt›rmac›n›n belirlenmifl bir tak›m kural ve prosedürler çerçevesin-de kat›l›mc›larla etkileflime girmeden veri toplad›¤› gözlem tekni¤idir. Bu teknikle,


Deneyde, özellikleri birbirinedenk olan iki gruptan biriba¤›ms›z de¤iflkene tabitutulmaz (kontrol grubu),di¤er grup ise ba¤›ms›zde¤iflkene tabi tutulur(deney grubu) ve sonuçlarkarfl›laflt›r›larak nedensonuç iliflkisi ortayakonmaya çal›fl›l›r.

Araflt›rmac›n›n gözleministandartlaflt›r›lm›fl veritoplama arac›nda (gözlemçizelgesi) belirtilmifl olankural ve prosedürlere göre vebunlarla s›n›rland›r›lm›fl birflekilde yapt›¤› gözlemtürüne yap›land›r›lm›flgözlem ad› verilir.Yap›land›r›lm›fl gözlem‘denetimli gözlem’ ya da‘sistematik gözlem’ olarakda adland›r›l›r.

iki grupta da ayn› düzeyde olmas› sa¤lan›r. Yukar›daki örnek üzerinden gidecek

olursak, gruplardan birinin araflt›rmac›n›n sa¤lad›¤› kaynaklar d›fl›nda herhangi

bir kayna¤a eriflimi varsa deney sonunda iki grubun davran›fllar›nda görülen fark-

l›l›k ba¤›ms›z de¤iflkenden kaynaklanm›yor olabilir. Benzer flekilde gruplar›n birbi-

rine denk olmamas› da deney sonuçlar›n› etkileyebilir. Örne¤in deney grubunda

yer alan bireylerin yafl ortalamas› kontrol grubunda yer alanlar›nkinden çok daha

yüksekse grup dayan›flmas›nda ortaya ç›kan farkl›l›klar yafltan da kaynaklan›yor

olabilir; bu yüzden her iki grupta yer alan bireylerin ayn› özelliklere sahip olmas›

sa¤lanmal›d›r.

görüflmeler veya anketlerle elde etmenin mümkün olmad›¤› veriler elde edilmeyeçal›fl›l›r. Örne¤in bir evde tercüme yaparak çal›flan bir kad›n ile görüflme yapan biraraflt›rmac› bir çok konuyu soru olarak sorabilir ama çocuklar›n›n gün içinde ka-d›ndan kaç kere yard›m istedikleri ya da kad›n›n ev ifllerini takip etmek için üze-rinde çal›flt›¤› tercümeye kaç kere ara vermesi gerekti¤i soru sorarak de¤il, gözlemyaparak elde edilebilecek türde bir bilgidir.

Bu gözlem tekni¤inin yap›land›r›lm›fl olarak adland›r›lmas›n›n nedeni, gözlems›ras›nda bir gözlem çizelgesinin kullan›lmas›d›r. Gözlem çizelgesinde neyingözlemlenece¤i, gözlemde nelere dikkat edilmesi gerekti¤i ve gözlemin nas›lkaydedilmesi gerekti¤i aç›k bir flekilde belirtilmifltir. Gözlem çizelgesinde göz-lemlenmesi gereken olguya iliflkin de¤iflken kategorileri yer al›r, gözlemci degözlem yaparken bu çizelgeyi iflaretler ve gözlemini çizelgedeki s›n›rlar›n içindekalarak yapar. Gözlem çizelgesindeki kategorilerin kesin ve net olarak belirtil-mesinin nedeni hem standartlaflt›r›lm›fl verilere ulaflmak hem de farkl› gözlemci-lerin gözlemledikleri davran›fl, tutum ya da durumlar› fark› flekilde ifade etmele-rini engellemektir. Gözlem çizelgelerinde genellikle gözlemlenen davran›fllar›nsüresi, s›kl›¤›, yeri ve s›ralamas› belirtilir. Gözlemci, belirli bir birey taraf›ndan birdavran›fla ayr›lan zaman› çizelgenin ‘süre’ k›sm›na, bu davran›fl›n birey taraf›n-dan tekrarlanma s›kl›¤›n› çizelgenin ‘s›kl›k’ k›sm›na, gözlem seans›nda davran›-fl›n meydana geldi¤i yeri çizelgedeki ‘yer’ k›sm›na, bu davran›fltan önceki ve son-raki davran›fllar›n neler oldu¤unu da çizelgedeki ‘s›ralama’ k›sm›na iflaretler.Gözlem çizelgesindeki kategoriler bunlarla s›n›rl› de¤ildir, araflt›rman›n amac›do¤rultusunda neyin gözlemlenmesi isteniyorsa çizelgede kategoriler olarak be-lirtilir. Böylece bilgi toplama yolu denetim alt›nda tutulmufl, araflt›rmac›n›n öz-nelli¤inin gözlem kay›tlar›n› etkilemesi mümkün oldu¤unca engellenmifl olur.Di¤er bir deyiflle yap›land›r›lm›fl gözlemde araflt›rmac› inceledi¤i grubu, kullan-d›¤› gözlem çizelgesinin gösterdi¤i do¤rultuda ve nesnel bir flekilde d›flar›dangözlemler (Sencer ve Sencer 1978:121-122).

Nicel araflt›rmalarda verilerin standart bir flekilde toplanmas›, araflt›rman›ngüvenirli¤i aç›s›ndan büyük önem tafl›r. Bu nedenle yap›land›r›lm›fl gözlemdeher gözlemcinin gözlem çizelgesini ayn› flekilde kullanmas›n› sa¤lamak son de-rece önemlidir. Bütün gözlemcilerin gözlemlerinin birbirleriyle tutarl› olmas› ge-rekir, ayn› durumu gözlemleyen farkl› gözlemcilerin bu durumu birbirlerindenfarkl› flekilde kaydetmesinin önüne geçilmeye çal›fl›l›r. Gözlemcilerin kay›tlar›-n›n birbirileri ile ne derece tutarl› oldu¤u “gözlemciler aras› uyum” kavram› ileifade edilir. Gözlemciler aras› uyumun derecesini saptamak için Küçük/BüyükEndeksi (S/L) ve Oran Uyum Endeksi (PAI) kullan›l›r. Küçük/büyük endeksi,ayn› anda ayn› gözlemi yapan iki gözlemcinin çizelgelerindeki s›kl›k veya sürek›s›mlar›nda kaydedilmifl en düflük de¤erin en yüksek de¤ere bölünmesiyle he-saplan›r ve sonuç 0 ve 1 aras›nda de¤iflen bir de¤er al›r. Ancak küçük /büyükendeksi sadece davran›fllar›n meydana gelifl s›kl›¤› ya da süresi hakk›ndaki uyu-mu gösterir, daha kesin bir uyumun olup olmad›¤› ise Oran Uyum Endeksi ileölçülür. Oran Uyum Endeksi, ayn› anda ayn› gözlemi yapan iki farkl› gözlemci-nin kaydettikleri bütün gözlem kay›tlar›n›n karfl›laflt›r›lmas› ile hesaplan›r ve so-nuç 0 ve 1 aras›nda de¤iflen bir de¤er al›r. Sonuç bire ne kadar yak›nsa gözlem-ciler birbirleriyle o derece uyum içindedirler. Gözlemcilerin uyumlu oldu¤u so-nucuna varmak için bu endekste en az 0,7 veya 0,8 de¤erine ulaflmak gerekir(Croll, 2004:1097).


AnketSosyal bilimlerde en s›kl›kla kullan›lan veri toplama tekniklerinden biri olan an-ket, k›sa sürede genifl bir örneklemden yüzeysel veriler elde etmek için kullan›-lan, önceden haz›rlanm›fl sorular›n kat›l›mc›lara postayla ya da internet üzerin-den gönderilmesi veya telefonla ya da yüzyüze sorulmas›n› içeren bir veri topla-ma tekni¤idir.

Anketlerde sorulacak sorular›n ve cevap kategorilerinin yaz›l› oldu¤u formaanket formu ya da soru ka¤›d› denir.

Anket formlar›nda yer alan soru tipleri amaçlar›na, içeriklerine ve biçimlerinegöre s›n›fland›r›labilir. ‹çeriklerine göre sorular olgusal sorular, davran›fl sorular›,tutum ve görüfl sorular› ve bilgi sorular› olarak dörde ayr›l›rlar (Gökçe, 1992:106).Olgusal sorular yafl, cinsiyet, medeni hal, gelir gibi bireylerin kiflisel ve sosyalözelliklerini ö¤renmeye yönelik sorulard›r. Davran›fl sorular› bireylerin hangidavran›fllar›, hangi s›kl›kta ve ne flekilde gösterdiklerini ö¤renmeye yönelik soru-lard›r. Tutum ve görüfl sorular› bireylerin belirli konulardaki düflüncelerini, tutum-lar›n›, inançlar›n› ve niyetlerini ö¤renmeye yönelik sorulard›r. Bilgi sorular› ise bi-reylerin belirli konularda ne düzeyde bilgiye sahip oldu¤unu ö¤renmeye yöneliksorulard›r.

Amaçlar› aç›s›ndan sorular eleme sorular›, sondaj sorular› ve s›nama (kontrol)sorular› olmak üzere üçe ayr›l›rlar (Gökçe, 1992:107). Eleme sorular› kat›l›mc›n›ngörüflmeye devam etmek için gerekli niteliklere sahip olup olmad›¤›n›n ö¤renil-meye çal›fl›ld›¤› sorulard›r. Örne¤in sadece çocuk sahibi olan insanlara uygulana-cak bir ankette ilk soru olarak çocuk sahibi olup olmad›¤› sorulabilir, kifli çocuksahibi de¤ilse elenir ve di¤er sorulara geçilmez. Ya da eleme sorusu “Ücretli bir ifl-te çal›fl›yor musunuz?” olabilir. Sonraki soru “Bu ifli hangi yolla buldunuz?” ise, üc-retli iflte çal›flmayanlar elenecek, ifl bulma yoluyla ilgili olan soru onlara sorulma-yacak, bir sonraki soruya geçilecektir. Sondaj sorular›, “belirsiz bir yan›t›n netlefl-tirilmesi, eksik bir yan›t›n tamamlanmas› veya konuyla ilgili bir yan›t elde etmekiçin” (Neuman 2010:444) sorulan, kiflinin davran›fllar›n›n veya tutumlar›n›n arka-s›ndaki nedenleri ortaya ç›karmaya çal›flan sorulard›r. Araflt›rmac› cevab›n detay-land›r›lmas›n› istedi¤inde sondaj sorular› kullanabilir. Örne¤in “Bu cevab› birazaç›klayabilir misiniz?” , “Neden böyle düflündü¤ünüzü aç›klayabilir misiniz?” , “Bu


‹çeriklerine Göre Soru Türleri

Olgusalsorular

Davran›flsorular›

Tutum vegörüfl

sorular›

Bilgisorular›

Amaçlar›na Göre Soru Türleri

Ellemesorular›

Sondajsorular›

S›namasorular›

Biçimlerine Göre Soru Türleri

Kapal› uçlusorular

Aç›k uçlusorular

fiekil 3.1

Sosyolojikaraflt›rmalardaölçüm arac›haz›rlan›rkenkullan›lan sorutürleri

Kaynak: Gökçe(1992),sf.106’danyararlan›larakhaz›rlanm›flt›r.

konuda baflka neler söyleyebilirsiniz?” gibi sorular sondaj sorular›d›r. S›nama(kontrol) sorular› ise daha önce verilen bir cevab›n do¤ru olup olmad›¤›n› ö¤ren-meye yönelik sorulard›r. Özellikle hassas konulardaki sorular ya da kat›l›mc›lar›nyanl›fl cevap verme e¤iliminde olaca¤› düflünülen sorular sorulduktan birkaç sorusonra ayn› bilgi, baflka bir soru ile yeniden sorulur; bu iki soruya verilen cevapla-r›n tutarl›l›¤› incelenerek kat›l›mc›n›n verdi¤i cevab›n do¤rulu¤u hakk›nda bir yar-g›ya var›l›r.

Biçim aç›s›ndan ise sorular kapal› uçlu ve aç›k uçlu sorular olmak üzere ikiyeayr›l›r. Kapal› uçlu sorular, kat›l›mc›ya alternatif cevaplar›n sunuldu¤u ve içlerin-den birini seçmesinin istendi¤i sorulard›r. Aç›k uçlu sorular ise sadece soru cüm-lesinden oluflur. Anket formlar› tamamen kapal› ya da aç›k uçlu sorulardan olufla-bilece¤i gibi, kapal› ve aç›k uçlu sorular bir arada kullan›labilir. Sorular›n›n aç›kuçlu mu kapal› uçlu mu olaca¤›, sorunun içeri¤ine, kat›l›mc›lar›n motivasyonuna,anketörlerin kodlama becerisine, araflt›rmac›n›n verileri hangi istatistikle çözümle-mek istedi¤ine, anket sorular›n›n haz›rlanmas›na ve anketin uygulanmas›na ayr›lanzamana ba¤l› olarak de¤iflebilir. Ankette sorular›n kapal› uçlu mu aç›k uçlu mu so-rulaca¤› belirlenirken dikkat edilmesi gereken baz› noktalar vard›r. Anketin uzunoldu¤u ya da kat›l›mc›lar›n cevaplamaya çok istekli olmad›klar› durumlarda kapa-l› uçlu sorular kullan›fll› olur. Kapal› uçlu sorular, kat›l›mc›lar›n anketörden etkile-nerek yanl›fl bilgiler vermesini engellemede aç›k uçlu sorulara göre daha etkilidir.Ayr›ca kapal› uçlu sorularda cevap kategorilerinin önceden belirlenmifl olmas›,kodlama s›ras›nda hata yap›lmas› olas›l›¤›n› azalt›r. Ancak iyi oluflturulmam›fl ce-vap kategorileri, do¤ru bilginin edinilmesini engeller. Aç›k uçlu sorular ise dahasonra grupland›r›larak kodlanaca¤› için, kapal› uçlu sorulara oranla yoruma dahaaç›kt›r.

Kapal› uçlu sorular›n cevap kategorileri belirlenirken araflt›rmac›n›n soruyu hangi ölçümdüzeyinde haz›rlad›¤›, hangi ölçe¤i kulland›¤› önemlidir çünkü kullan›labilecek olan ista-tistikler her ölçek için geçerli de¤ildir. Örne¤in aral›k ölçe¤inde kullan›labilecek bir ista-tistik kullanmak isteniyorsa sorunun cevap kategorileri de aral›k ölçe¤inde haz›rlanmal›-d›r. Ölçeklerle ilgili daha ayr›nt›l› bilgiyi kitab›n›z›n beflinci ünitesinde bulabilirsiniz.

Soru formundaki sorular kapal› uçlu da olsa aç›k uçlu da olsa, araflt›rmac› eldeetti¤i cevaplar› ifllemeden önce bütün cevaplar› kategorize edecek, yani s›n›fland›-racak, her kategori için say›sal bir kod belirleyecek ve verileri analiz etmek üzerekulland›¤› bilgisayar program›na bu say›sal kodlar› girecektir. Kapal› uçlu sorularsoruldu¤unda araflt›rmac› sorulara verilecek cevaplar›n muhtemel kategorileriniönceden belirlemifl olur ve soruyu sorduktan sonra bu kategorileri kat›l›mc›ya su-nar. Aç›k uçlu olarak sorulan sorularda ise araflt›rmac› cevaplar› elde ettikten son-ra kategorize edecek ve yine ayn› flekilde cevap kategorilerine say›sal kodlar ata-yarak verileri say›sal olarak iflleyecektir. Elbette kapal› uçlu sorular soruya verile-bilecek cevap seçeneklerinin s›n›rland›r›lmas›, belirli bir düzeye indirgenmesi an-lam›na gelmektedir. Aç›k uçlu sorularda böyle bir k›s›tlama söz konusu de¤ildir.Kapal› uçlu sorulardaki bu dezavantaj› bertaraf etmek için araflt›rmac› önemli ko-nular› ölçerken birden fazla soru kullanabilir. Bu dezavantaja karfl›l›k kapal› uçlusorular kodlaman›n daha k›sa sürede ve daha düflük maliyetle yap›lmas›n› sa¤lar-lar, kapal› uçlu sorular›n en önemli avantaj› budur.

Kapal› uçlu sorular kullan›l›rken kat›l›mc›lara yeterince seçenek sunuldu¤un-dan emin olunmal›d›r. Örne¤in sadece “kat›l›yorum” ve “kat›lm›yorum” seçenekle-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



ri yerine “emin de¤ilim” veya “ne kat›l›yorum ne de kat›lm›yorum” gibi bir alterna-tif sunulmal›d›r. Ayr›ca kat›l›mc›y› tam olarak o fikirde olmasa da kategorilerdenbirini seçmeye zorlamamak için “fikrim yok” ya da “bilmiyorum” gibi bir seçenekmutlaka eklenmelidir (Trougott, 2004:128).

Anket tamamland›ktan sonra, anket yap›lan kiflilere tekrar ulafl›lmas› ve yeni-den veri toplanmas› çok zordur. Bu nedenle anket formunda yer alacak sorular›-n›n çok dikkatli haz›rlanmas› gerekir. Anket formunda yer alacak sorular haz›rla-n›rken flu noktalara dikkat edilmesi gerekir:

• Sorularda kullan›lan dilin basit olmas› gerekir. Teknik terimlerden ve özelsözcüklerden kaç›nmak, sorular› mümkün oldu¤unca herkesin anlayabile-ce¤i basit ifadelerle sormak önemlidir. Örne¤in, “Sizce Türkiye’nin AvrupaBirli¤i üyeli¤i sürecinde ilgili müktesebat, mevcut yasal içtihatlar› nas›l etki-ler?” sorusu, bu aç›dan uygun bir soru de¤ildir.

• Sorular›n mümkün oldu¤unca k›sa, aç›k ve net olmas› gerekir. Sorular›nmu¤lak olmamas› için tam olarak neyin soruldu¤unun, hangi zamana iliflkinsoruldu¤unun net olmas›, sorunun yanl›fl anlafl›lmaya yol açmayacak flekil-de aç›k olmas› ve soru cümlesinin mümkün oldu¤unca k›sa tutulmas› gere-kir. Ayr›ca soruyu sorarken kullan›lan sözcüklerin herkes için ayn› anlamageldi¤inden emin olmak gerekir.


Kapal› uçlu Aç›k uçlu

Olgusal soru Lütfen cinsiyetinizi belirtiniz.[ ] Kad›n[ ] Erkek

Lütfen cinsiyetinizi yaz›n›z.………………………………..….

Davran›fl sorusu Yaklafl›k bir ayl›k ücretiniz kadarborç paraya ihtiyaç duyarsan›z ilkolarak kime baflvurursunuz?[ ] Akrabalar›ma[ ] Arkadafllar›ma[ ] Komflular›ma[ ] Bankaya[ ] Fikrim yok

Yaklafl›k bir ayl›k ücretiniz kadarborç paraya ihtiyaç duyarsan›z ilkolarak kime baflvurursunuz? Lütfenyaz›n›z………………………..……….………………………..……….………………………..……….

Tutum ve görüflsorusu

“Okul öncesi e¤itim çocuklar›nkifliliklerinin geliflmesi için kesinliklegereklidir” ifadesine kat›l›pkat›lmad›¤›n›z› lütfen belirtiniz[ ] Kat›l›yorum[ ] Kat›lm›yorum[ ] Fikrim yok

Çocuklar›n kiflilik geliflimi aç›s›ndanokul öncesi e¤itimin önemihakk›nda ne düflünüyorsunuz?Lütfen belirtiniz.……………………… …………………….. ………….………………………….. ……..

Bilgi sorusu Afla¤›dakilerden hangisi bireyeyönelik fliddet türlerinden biride¤ildir?[ ] Duygusal fliddet[ ] Ekonomik fliddet[ ] Fiziksel fliddet[ ] Cinsel fliddet[ ] Entelektüel fliddet[ ] Fikrim yok

Bireye yönelik fliddet türlerinelerdir? Lütfen s›ralay›n›z………….………………. …….. .. ………………….. … …….. ………………………. … …..….. …….…………… ………………..……….

Tablo 3.2‹çeriklerine vebiçimlerine göre sorutipleri için örnekler

• Her bir soruda ölçmek istedi¤imiz sadece bir ö¤e yer almal›d›r. “Ebeveyni-niz ne ifl yapar?” sorusu uygun olmayan bir sorudur, çünkü hem anneninhem de baban›n iflini ayn› anda sormaktad›r. Bunun yerine annenin ve ba-ban›n ne ifl yapt›¤› ayr› sorularla sorulmal›d›r.

• Kapal› uçlu sorular haz›rlan›rken cevap kategorilerinin birbirlerini d›fllayankategoriler olmas›na dikkat edilmelidir. Di¤er bir deyiflle kat›l›mc› iki fl›kkabirden girebilecek durumda olmamal›d›r ve kat›l›mc›n›n durumunu içerenbir kategori mutlaka fl›klar aras›nda yer almal›d›r. Örne¤in bir durum hak-k›nda kat›l›mc›ya düflüncesini soruyorsak sorunun cevap kategorileri “muh-teflem-flahane-iyi” olmamal›d›r çünkü hem muhteflem ve flahane aras›ndaderece aç›s›ndan bir fark yoktur hem de bu kategoriler sadece olumlu kate-gorilerdir. Bunun yerine cevap kategorileri “çok iyi-iyi-ortalama-kötü-çokkötü” olabilir.

• Cevap kategorilerinin çok fazla say›da olmamas›na özen gösterilmelidir.Çok say›da kategori, kat›l›mc›lar›n soruyu cevaplamas›n› zorlaflt›r›r. Bununyerine araflt›rmac› cevap kategorilerini belirli bir say›da tutup, son kategoriolarak “di¤er” kategorisini kullanabilir, böylece k›smen-aç›k uçlu (Neuman,2010:418) bir soru sormufl olur ve kat›l›mc›dan verilen kategoriler d›fl›ndabir cevap vermek istiyorsa gösterilen yere yazmas› istenir.

Haz›rlanm›fl olan anket formunun örneklem üzerinde uygulanmas›ndan öncebir ‘pilot çal›flma’ yap›lmas› gerekir. Pilot çal›flma, anket formunun örneklemdençok daha küçük bir grup üzerinde, sorular›n anlafl›l›p anlafl›lmad›¤›n›, istenen özel-likleri ölçüp ölçmedi¤ini, anket formunda düzeltilmesi gereken hatalar olup olma-d›¤›n› görmek için yap›lan bir ön çal›flmad›r. Pilot çal›flmada elde edilen verileranalize kat›lmaz. Bu çal›flman›n amac›, ölçme arac›n› (anket formunu) kontrol et-mek ve iyilefltirmektir.

Anket formunun örnekleme uygulanmas› s›ras›nda dikkat edilmesi gereken ba-z› noktalar vard›r. Bu noktalara k›saca de¤inelim.

• Anketi uygulamadan önce araflt›rmac› kat›l›mc›ya kendini tan›tmal› ve an-ketin amac›n› bildirilmelidir. Kat›l›mc›lara yeniden ulaflman›n gerekti¤i du-rumlar (örne¤in tekrarl› ölçümler) haricinde kat›l›mc›n›n ad› ya da telefonnumaras› gibi kiflisel bilgiler istenmemelidir. Kat›l›mc›n›n verdi¤i bilgilerinaraflt›rma çerçevesinde bilimsel amaçlarla kullan›laca¤›, baflka kurum yada kiflilerle paylafl›lmayaca¤› belirtilmelidir. Kat›l›mc›lar›n güvenini kazan-mak do¤ru bilgi elde etmek aç›s›ndan son derece önemlidir. Araflt›rmayakat›lmak istemeyen kat›l›mc›lar zorlanmamal›d›r. E¤er anketi anketörleruygulamayacak, kat›l›mc›lar kendileri okuyup dolduracaklarsa anket for-munun bafl›nda araflt›rman›n ve anketin amac›n› aç›kça bildiren ve kat›l›m-c›n›n güvenini kazanmay› ve iflbirli¤ini sa¤lamay› amaçlayan bir aç›klamayaz›s› eklenmelidir.

• Sorular objektif bir flekilde sorulmal›, kat›l›mc›lar yönlendirilmemelidir. So-runun “‹nsanlar›n ailelerini her bayram ziyaret etmeleri gerekti¤i düflüncesi-ne kat›l›yorsunuz, de¤il mi?” ya da “‹flvereninizden memnun de¤ilsiniz, de-¤il mi?” gibi flekillerde sorulmas›, kat›l›mc›n›n kendisinden belirli bir cevab›nistendi¤i kanaatine sahip olmas›na neden olur. Anketörler kat›l›mc›lar› do¤-rudan etkilemeseler bile kat›l›mc›lar sosyal statüleri hakk›ndaki sorulara ger-çek d›fl› yan›tlar vererek sayg›nl›klar›n› ve sosyal be¤enilirliklerini art›rmakisteyebilirler. Bu olas›l›¤› azaltmak için anketörlerin kat›l›mc›lar› etkilemek-ten ve yönlendirmekten kaç›nmalar› gerekir.


Anket formunda yer alansoru cümlelerinin mümkünolan en k›sa flekilde, aç›k,net, basit bir dille yaz›lm›flolmas› ve her bir sorununsadece bir tek fleyi ölçmeyeçal›flmas› gerekmektedir.

• Kat›l›mc›, soruyu cevaplamak için yeterli bilgiye sahip oldu¤u ve soruya an-lad›¤› halde cevap vermek istemiyorsa zorlanmamal›, kat›l›mc›n›n “bilmiyo-rum” ya da “fikrim yok” gibi kategorileri tercih etmesi engellenmemelidir.

• Araflt›rmac›, kat›l›mc›n›n verdi¤i cevaplar kadar, jest ve mimiklerinin, vücutdilinin, kulland›¤› sembollerin, yani sözel olmayan ifadelerinin de fark›ndaolmal›, gerekirse sorular› tekrarlamal› ya da aç›klamal›d›r.

Bir anketin belirleyici özelliklerinden biri, nas›l uyguland›¤›, yani kat›l›mc›n›nsorular› kendi kendine mi okuyup yan›tlad›¤›, yoksa bir anketör taraf›ndan mu uy-guland›¤›d›r. Anketler anketörler taraf›ndan yürütülebilir. Anketörler anket for-mundaki sorular› kat›l›mc›lara yüzyüze sorabilece¤i gibi telefonla da sorabilirler.Bunun yan›nda, anketler kat›l›mc›lar›n anket formlar›n› kendi kendilerine doldura-caklar› flekilde de tasarlanabilir. Bu anketler de kat›l›mc›lara posta yoluyla ya da in-ternet üzerinden ulaflt›r›labilir. E¤er anketi kat›l›mc›lar›n kendi kendilerine doldur-malar› planlan›yorsa anket formunda anketle ve sorular›n yan›tlanmas› ile ilgili bü-tün gerekli bilgiler ayr›nt›l› bir flekilde aktar›lmal›d›r. Posta yoluyla gönderilen an-ketlerde de anketin araflt›rmac›n›n belirledi¤i adrese geri gönderilebilmesi için üze-rinde posta pulunun da bulundu¤u bir geri dönüfl zarf› bulunmas› sa¤lanmal›d›r.Anket formunu posta yoluyla, telefonla, internet üzerinden ya da yüz yüze uygu-laman›n kendilerine özgü avantaj ve dezavantajlar› vard›r. Bunlar› k›saca inceleye-lim (Neuman, 2010:433-7).

Posta yoluyla uygulama: Postayla uygulanan anketlerde araflt›rmac› anketformunu kat›l›mc›lara gönderir ve cevaplar›n kendi belirledi¤i adrese yollanmas›için bir geri dönüfl zarf› sa¤lar. Anketi posta yoluyla uygulaman›n bafll›ca avantaj-lar› genifl co¤rafi alanlara kolayl›kla ulaflmay› sa¤lamas›, maliyetinin yüzyüze uygu-lamalara göre düflük olmas›, kat›l›mc›n›n anket formunu uygun oldu¤u bir zaman-da doldurmas›na olanak sa¤lamas›d›r. Bu yolla uygulanan anketlerin en önemlidezavantajlar› kat›l›mc›lar› gözlemlemeye izin vermemesi, anketlerin geri dönüfloran›n›n genellikle düflük olmas› ve veri toplama sürecinin çok uzun olmas›d›r.Ayr›ca anket formunu doldurmas› için gönderilen kiflinin de¤il, araflt›rmac›n›n ör-neklemine seçmedi¤i bir baflka kiflinin doldurma ihtimali vard›r. Bunlara ek olarakanket formunda yer alan sorular› tam olarak anlamayan kat›l›mc›lar için soruyuaç›klayacak kimse olmamas› da sorunun ölçmeye çal›flt›¤› konuyu ölçememesineneden olabilir.

Telefonla uygulama: Anketlerin telefonla uygulanmas› genifl co¤rafi alanlaraulaflmay› sa¤layan h›zl› bir yoldur ama maliyeti posta yoluyla uygulamadan dahayüksektir. Araflt›rmac› telefonda iletiflim kurdu¤u için yüz yüze uygulamalar›n ba-z› avantajlar›na sahiptir, örne¤in araflt›rmac› anlafl›lmayan sorular› aç›klayabilir yada sondaj sorular› sorabilir. Dezavantajlar› ise telefonu olmayan kiflilerin örnekle-me al›namamas›, kat›l›mc›lara uygun olmayan zamanlarda telefon edildi¤inde an-kete kat›l›m oran›n›n azalmas› ve sadece sözlü veya sesli ifade ve durumlar›n göz-lemlenmesine izin vermesidir.

‹nternet üzerinden uygulama: Son yirmi y›ld›r internet üzerinden anket uy-gulamalar› yayg›nlaflmaya bafllam›flt›r. Bu uygulama türünün en önemli avantaj›düflük maliyetli ve oldukça h›zl› olmas›d›r. En önemli dezavantajlar› ise interneteriflimi olmayan, okuryazar olmayan ya da bilgisayar kullanmay› bilmeyen kiflile-rin örnekleme al›namamas›d›r.

Yüz yüze uygulama: Kat›l›mc›lar›n sözlü ifadeleri kadar jest ve mimiklerinin,tav›rlar›n›n gözlemlenmesine ve en karmafl›k ve uzun sorular›n bile aç›klanabilme-sine olanak sa¤lad›¤› için anketlerin yüz yüze uygulanmas›n›n en etkili uygulama


yolu oldu¤u söylenebilir. Ancak personel ve ulafl›m giderleri nedeniyle di¤er uy-gulama türlerinden daha yüksek maliyetlidir, veri toplama süreci telefon veya in-ternet yoluyla yap›lan uygulamalardan daha uzun sürer ve anketörün kat›l›mc›y›etkileme ihtimalinin en yüksek oldu¤u uygulama türüdür.

Genel olarak anket tekni¤inin en önemli avantaj›, büyük örneklem gruplar›n-dan verilerin di¤er veri toplama araçlar›na oranla hem daha h›zl› bir flekilde hemde daha düflük maliyetle toplanmas›n› sa¤lamas›d›r. Veri toplama arac›n›n (anketformunun) standart olmas› sayesinde baflka araflt›rmac›lar›n da ayn› araflt›rmay›tekrarlayabilmelerine olanak tan›mas› da bu tekni¤in önemli avantajlar›ndan biri-dir. En önemli dezavantajlar› ise,

• Özellikle postayla yollanan anketlerde cevaplama oran›n›n düflük kala-bilmesi,

• Yüz yüze uygulanmayan anketlerde okuryazar olmayanlar›n zorunlu ola-rak araflt›rman›n kapsam› d›fl›nda kalmas›,

• Örneklem büyüdükçe maliyetin artmas›,• Çevrenin kat›l›mc›lar üzerindeki etkisinin kontrol edilememesi ve • Cevaplar›n detayland›r›lmas›na ve derinlefltirilmesine uygun olmamas›d›r.

Survey (Tarama)Sosyal bilim araflt›rmalar›nda en s›k kullan›lan araflt›rma desenlerinden biri olansurveyler, çeflitli ölçüm süreçlerini içinde bar›nd›ran çal›flmalard›r.

Bir araflt›rman›n survey niteli¤i kazanmas› için (De Vaus, 1990: 3): • Araflt›rma evrenini temsil edecek bir örnekleme sahip olmas›, • Verilerin (a) standart bir veri toplama arac› (anket formu, gözlem çizelgesi

ya da görüflme yönergesine) ile ve (b) sistemli bir flekilde toplanmas›, • Verilerin istatistiksel olarak analiz edilmesi gerekir. Surveyler ayn› de¤iflken hakk›nda çok say›da kaynaktan bilgi toplanmas›n›

içeren araflt›rmalard›r. Bu tip araflt›rmalarda gözlem ve görüflme gibi çeflitli veritoplama teknikleri kullan›lmakla birlikte, en s›k baflvurulan veri toplama tekni¤iankettir (De Vaus, 1990: 3). Bunun nedeni, anket tekni¤inin her kat›l›mc›ya ayn›sorular›n ayn› flekilde sorulmas›n› gerektirmesi, standartlaflt›r›lm›fl veriler eldeedilmesini sa¤lamas›d›r. Böylece veriler istatistiksel olarak ifllenebilir. Gözlem yada görüflme gibi di¤er veri toplama teknikleriyle elde edilen veriler de standart-laflt›r›larak veri iflleme program›na aktar›labilir ve istatistiksel olarak ifllenebilirler.Bununla birlikte anket tekni¤iyle, özellikle kapal› uçlu sorularla elde edilen veri-ler yap›land›r›lm›fl oldu¤u için surveylerde kullan›lmalar› zaman ve maliyet aç›s›n-dan avantajl›d›r.

Survey yapmak isteyen araflt›rmac›, önce araflt›rma problemini oluflturur, sonrabu problemdeki temel kavramlar› ölçen de¤iflkenleri belirler ve bu de¤iflkenleri öl-çecek nitelikte sorulardan oluflan bir ölçme arac› oluflturur (örne¤in bir anket for-mu). Daha sonra ölçümü kimin üzerinde yapaca¤›n› belirler, di¤er bir deyiflle arafl-t›rman›n örneklemini belirler. Ard›ndan ölçme arac›n› uygulayacak olanlar› e¤itir,pilot çal›flma yaparak ölçme arac›n› s›nar, ölçme arac›nda düzeltmeler yap›lmas›gerekiyorsa bu düzeltmeleri yapar ve örnekleminden verilerini toplar. Tüm verilertopland›ktan sonra veriler veri iflleme program›na aktar›l›r ve istatistiksel olarakanaliz edilir.

Surveylerde verilerin genel özellikleri betimlenir ama bu betimleme amac›n›nyan›nda tipik bir survey, aç›klama amac› da tafl›r (De Vaus, 2004:1103). Bu amacayönelik olarak survey yapan araflt›rmac› de¤iflkenler aras›ndaki iliflkileri ortaya


koymaya, e¤er varsa nedensel iliflkileri göstermeye çal›fl›r. Deney tekni¤inde dede¤iflkenler aras›ndaki nedensel iliflkiler ortaya konmaya çal›fl›l›r ama deney tekni-¤inde deney grubunu ba¤›ms›z de¤iflkene araflt›rmac›n›n kendisi tabi tutar. Survey-lerde ise araflt›rmac› de¤iflkenleri herhangi bir etkiye tabi tutmaz, sadece var olan›inceler. Örne¤in bir sosyal bilimci, uzun süre sosyal izolasyona maruz kalman›ngrup normlar›na ba¤l›l›¤› azalt›p azaltmayaca¤›n› ö¤renmek istiyor. Araflt›rmac› bu-nu deney yaparak ö¤renmek isterse ayn› özelliklere sahip bir deney grubu ve birkontrol grubu oluflturacak, sonra deney grubundaki denekleri belirledi¤i süre bo-yunca sosyal izolasyona tabi tutacak, kontrol grubuna ise hiç müdahale etmeye-cektir. Araflt›rmac› d›fl koflullar› kontrol alt›nda tutmak için bu deneyi bir laboratu-var ortam›nda gerçeklefltirebilir. Belirledi¤i süre sona erdi¤inde her iki gruptaki de-neklerin bir grubun üyesi olmas›n› sa¤layacak ve deneklerin grup normlar›na nederece ba¤l› olduklar›n› ölçerek deney grubu ile kontrol grubunun grup normlar›-na ba¤l›l›k düzeylerini karfl›laflt›racakt›r. Böylece grup normlar›na ba¤l›l›k de¤iflke-nindeki farkl›l›klar› sosyal izolasyonun etkisine ba¤l› olarak aç›klayacakt›r. Bu so-ruyu bir survey ile aç›klamaya çal›flan bir araflt›rmac› ise örneklemini sosyal olarakizole olan ve olmayanlardan oluflan iki grup fleklinde oluflturabilir. Örne¤in bir ifl-te çal›flmayan, tek bafl›na yaflayan ve etraf›yla fazla iliflki içinde olmayanlarla bir ifl-te çal›flan, bir aile ile birlikte yaflayanlar› karfl›laflt›rabilir. Bu iki gruba, grup norm-lar›na ba¤l›l›¤› ölçen sorulardan oluflan bir anket uygulayabilir, elde etti¤i verilerianaliz ederek iki grup aras›ndaki farkl›l›¤› ortaya koyabilir. Ayr›ca deneylerde bir-kaç de¤iflken aras›ndaki iliflkilere dair birkaç hipotez s›nanabilirken surveyler çoksay›da de¤iflken içerebildikleri için çok say›da hipotezi test etmeye uygundurlar(Neuman, 2010:400). Bununla birlikte, deneydeki gibi d›fl koflullar kesin bir flekil-de kontrol alt›nda tutulmad›¤› için survey sonucunda ba¤›ml› de¤iflkende ortayaç›kan farkl›l›klar›n ba¤›ms›z de¤iflken d›fl›ndaki nedenlerden kaynaklanma ihtima-li deneyde oldu¤undan daha yüksektir. Survey yapan araflt›rmac›lar bu sorunuçözmek için ba¤›ml› de¤iflkende meydana gelen farkl›l›¤› yaratabilecek di¤er de-¤iflkenleri istatistiksel yollarla kontrol alt›nda tutmaya çal›fl›rlar.

Yap›land›r›lm›fl GörüflmeZaman zaman standartlaflm›fl görüflme olarak da adland›r›lan yap›land›r›lm›fl gö-rüflme, araflt›rmac›n›n standart bir görüflme formunu izleyerek görüflmecilere önce-den belirlenmifl sorular› yüz yüze sordu¤u görüflme türüdür. Yap›land›r›lm›fl görüfl-meleri yar› yap›land›r›lm›fl ve yap›land›r›lmam›fl görüflmelerle k›yaslayarak incele-meye çal›flal›m. Örne¤in yar› yap›land›r›lm›fl bir görüflmede araflt›rmac›n›n hangikonularda sorular soraca¤› genel olarak önceden belirlenmifltir ancak sorunun ifa-de flekli araflt›rmac›n›n kendisine kalm›flt›r, çizelgede aç›k ve net bir flekilde soru-lar yer almaz, sorunun ilgili oldu¤u konu belirtilir. Ayr›ca araflt›rmac› kat›l›mc›ya çi-zelgede yer almayan ek sorular sorabilir. Yap›land›r›lmam›fl görüflme s›ras›nda isearaflt›rmac› ne soraca¤› ve soruyu nas›l ifade edece¤i konusunda tamamen serbest-tir. Buna karfl›l›k yap›land›r›lm›fl görüflmelerde araflt›rmac›n›n soraca¤› sorular ön-ceden belirlenmifltir, hatta baz› durumlarda kat›l›mc›n›n seçebilece¤i cevap katego-rileri bile belirlenerek bir görüflme çizelgesine aktar›l›r ve kat›l›mc›ya görüflmedenönce verilir (Fowler, 2004:1094). Görüflmeden elde edilecek olan veriler istatistik-sel olarak ifllenece¤i için görüflmenin yap›land›r›lm›fl bir flekilde tasarlanmas› gere-kir çünkü bütün kat›l›mc›lara ayn› soru sorulmad›¤› takdirde istatistiksel olarak an-laml› bir sonuç elde etmek mümkün de¤ildir.


Yar› yap›land›r›lm›fl ve yap›land›r›lmam›fl görüflmelerde araflt›rmac›lar sorular›nifade edilme biçimini içinde bulunduklar› duruma ya da görüflülen kat›l›mc› hak-k›ndaki alg›lar›na göre adapte edebilirler ancak yap›land›r›lm›fl görüflmelerde arafl-t›rmac›n›n sorular› görüflme çizelgesinde yaz›ld›¤› flekliyle sormas›, sorulara ekle-me ya da ç›karma yapmamas›, soru cümlesinin ifadesini ve sorular›n s›ralamas›n›de¤ifltirmemesi gerekir. Araflt›rmac›n›n görüflmeyi kaydederken kat›l›mc›n›n söyle-diklerini tam olarak aktar›ld›¤› gibi kaydetmesi, cümle bozukluklar› ya da flive sözkonusuysa bunlar› da düzeltmeksizin oldu¤u gibi kaydetmesi gerekir.

Nitel Araflt›rmalarda Kullan›lan Araflt›rma TeknikleriNitel araflt›rmalarda kullan›lan veri toplama teknikleri standartlaflt›r›lmam›fl araçlarkullan›larak uygulanan tekniklerdir. Di¤er bir deyiflle önceden belirlenmifl ve birdaha de¤ifltirilmesi söz konusu olmayan bir veri toplama arac› yoktur. Bu nedenleayn› konuda benzer çal›flmalar yap›lsa da nitel araflt›rmalarda ayn› araflt›rman›ntam olarak tekrarlanmas› mümkün de¤ildir.

Araflt›rmac›n›n verilerini örneklemdeki kiflileri do¤al çevrelerinde gözlemleye-rek ya da onlarla do¤al ortamlar› içinde görüflerek toplad›¤› araflt›rmalara genelolarak alan araflt›rmas› (saha çal›flmas›) ad› verilir. Nitel araflt›rmalarda en s›kl›k-la kullan›lan araflt›rma teknikleri derinlemesine görüflme, odak grup görüflmesi,yap›land›r›lmam›fl (denetimsiz) gözlem, yar›-yap›land›r›lm›fl gözlem, örnek olay in-celemesi (vaka çal›flmas›), doküman incelemesi, yaflam öyküsü, sözlü tarih ve gö-mülü teori (grounded theory) olarak s›ralanabilir. fiimdi bu teknikleri inceleyelim.

Derinlemesine Görüflme‘Yap›land›r›lmam›fl görüflme’ ya da ‘etnografik görüflme’ olarak da adland›r›lan de-rinlemesine görüflme, araflt›rma problemine iliflkin yüzeysel bilgilerden çok, kiflile-rin düflünce, görüfl ve deneyimleriyle ilgili bilgi toplanmak istendi¤inde kullan›lanbir görüflme tekni¤idir. Derinlemesine görüflmelerde az say›da insanla görüflülerekkat›l›mc›lar›n deneyimleri, görüflleri, düflünceleri, inançlar› hakk›nda çok detayl›bilgi elde edilmeye çal›fl›l›r. Araflt›rma konusuna iliflin bütün ayr›nt›lara ve boyutla-ra iliflkin bilgilerin görüflme sürecinde elde edip edilmemesi, görüflmenin derinli-¤ini yans›t›r (Kümbeto¤lu, 2005:81).

Derinlemesine görüflmelerde kapal› uçlu sorular kullan›lmaz, ya aç›k uçlu so-rular sorulur ya da kat›l›mc›n›n kendili¤inden konuflmas› sa¤lan›r. Araflt›rmac›n›namac›, görüflülen kifli ne söylemek istiyorsa bunu söyleyebilece¤i rahat bir ortamsa¤lamakt›r. Görüflme sesli ya da görsel olarak kaydedilebilece¤i gibi araflt›rmac›görüflme s›ras›nda notlar da alabilir. Görüflme sürecinde araflt›rmac› çeflitli sorularsorarak görüflmeciyi konuya yönlendirir, cevaplar› dikkatle dinler, görüflmeninplanlanan flekilde sürüp sürmedi¤ini kontrol eder ancak standart bir görüflme yö-nergesine ba¤l› kalmaz. Derinlemesine görüflmelerde kat›l›mc›lar›n, kendilerineyöneltilen aç›k uçlu sorular› mümkün oldu¤unca detayl› bir flekilde cevaplamalar›hedeflenir ve zaman zaman konu d›fl›na ç›kmakta da serbest b›rak›l›rlar. Derinle-mesine görüflme yapan araflt›rmac›, hakk›nda bilgi toplamak istedi¤i konuyu kat›-l›mc›ya aktarabilir ancak görüflmeyi kat›l›mc›n›n yönlendirmesine izin verir. Böyle-ce kat›l›mc› konu hakk›nda konuflurken araflt›rmac›ya göre de¤il, kendisine göreanlaml› ve önemli olan fleylere odaklan›r. Bununla birlikte görüflmeci konudançok uzaklafl›rsa ya da çok uzun ve dolay›ml› cevaplar verirse araflt›rmac› görüflüle-nin konuflma iste¤ini k›rmadan müdahale etmeli ve görüflmeyi planlanan konuyaçekmelidir (Kümbeto¤lu, 2005:91-92).


Derinlemesine görüflme yaparken araflt›rmac›n›n konuflmaktan çok dinlemesi,görüflülen kifliyi yönlendirecek konuflma ya da hareketlerden kaç›nmas›, görüflü-len kiflinin statüsüne benzer giyinerek kendisini rahat hissetmesini sa¤lamas›, gö-rüflülen kifliye karfl› nazik olmas›, sorular›n› aç›k, net ve k›sa cümlelerle sormas›ve görüflülen kiflinin söyledi¤i her fleyi, tam olarak söylenen haliyle kaydetmesigerekir.

Derinlemesine görüflme bireysel deneyimler, görüfller, duygular hakk›nda, özel-likle de hassas konularda derinlemesine bilgi elde etmek, kat›l›mc›lar›n belirli top-lumsal olgular, olaylar, inançlar ve düflünceler aras›nda ne gibi ba¤lant›lar gördü-¤ünü anlamak için kullan›fll› bir tekniktir. Görüflme s›ras›nda kat›l›mc›lara büyükbir serbesti tan›nd›¤› için araflt›rmac› ayn› konuda çok say›da farkl› görüflme deyapsa bu görüflmelerin her biri kendine özgü görüflmeler olacakt›r. Di¤er bir de-yiflle yap›land›r›lm›fl görüflmeler tekrar edilebilir nitelikte de¤ildir.

Odak Grup GörüflmesiBelirli kriterlere göre seçilerek önceden belirlenmifl bir konuyu tart›flmak üzerebir araya gelmifl olan yaklafl›k 6-12 kiflilik bir grup insanla, nitel bir anlay›flla ya-p›lan görüflmeye odak grup görüflmesi denir. Derinlemesine görüflmeler gibi odakgrup görüflmeleri de araflt›rmac› taraf›ndan sorulan sorulara cevap veren kat›l›m-c›lardan oluflur ama odak grup görüflmelerinde kat›l›mc›lar görüflmeye grup ola-rak kat›l›rlar. Araflt›rmac›, ortak geçmifllerine, deneyimlerine ya da baflka ortak birözelliklerine dayanarak gruba kat›lacak bireyleri kendisi seçer. Di¤er bir deyiflleodak grup homojen bir gruptur, gruba dahil olan kifliler, araflt›rmac› aç›s›ndanönem tafl›yan bir flekilde birbirleriyle baz› aç›lardan benzerlik gösterirler. Araflt›r-mac›, gruba kimlerin girece¤ini bu benzerlik k›stas›na göre belirler ve gruptakile-ri bu konuda bilgilendirir.

Odak grup görüflmelerinde araflt›rmac›n›n görüflmeleri grup halinde yapmas›n›n amac›nedir?

Odak grubun ay›rt edici özelli¤i, grup dinamiklerinin gözlemlenmesini müm-kün k›lmas›d›r. Odak grup, grup normlar›n›, grup normlar› hakk›ndaki görüflleri,belirli bir popülasyondaki çeflitlili¤i ö¤renmek aç›s›ndan faydal› bir tekniktir. Odakgrup görüflmesi, grup içindekilerin kendilerini rahat hissedecekleri bir ortamda,önceden belirlenmifl bir konuyu tart›flmalar›ndan olufltu¤u için, bu görüflmelerdesorulara verilen yan›tlar, gruptaki bireylerin karfl›l›kl› etkileflimleri sonucunda olu-flan yan›tlard›r. Baflka bir deyiflle, gruptaki bir kiflinin soruya verdi¤i yan›t, di¤erle-rinin verdi¤i yan›tlar› etkileyecektir. Bu etkinin sonuçlar›n›n gözlemlenmesi, odakgrup görüflmesinin temel amac›d›r. Odak grup k›sa bir süre içinde bir dizi grupnormu hakk›nda bilgi elde etmeyi, grup dinamiklerinin bireylerin tepkilerini nas›letkiledi¤ini görmemizi sa¤lar. Di¤er bir deyiflle araflt›rmac› odak grup çal›flmas› ya-parken sadece kat›l›mc›lar›n sorulara verdikleri yan›tlar› kaydetmekle kalmaz, bir-birlerinin yan›tlar›ndan nas›l etkilendiklerini, birbirlerine nas›l yan›tlar verdiklerinide inceler ve kaydeder (Mack vd., 2005:30, Lune vd. 2010:241-2). Bu etkileflim sa-yesinde, bireysel görüflmelerde akla gelmeyecek baz› konular, grup görüflmelerin-de ortaya ç›kabilir ve yorumlanabilir. Özellikle bir konuya iliflkin farkl› gruplar›nbak›fl aç›lar› ya da insanlar›n belirli bir konu hakk›ndaki düflünce ve duygular›n›nnas›l çeflitlilik gösterdi¤i incelenmek isteniyorsa odak grup görüflmesi uygun birtekniktir (Krueger ve Casey, 2000:10-24; Y›ld›r›m ve fiimflek 2005:151).


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

Odak grup görüflmesi s›ras›nda araflt›rmac›lar özellikle grup üyelerinin üzerin-de en çok anlaflt›klar› ve en çok anlaflmazl›¤a düfltükleri yorum ve düflüncelerle il-gilenirler. Grubun belirli bir düflüncede uzlafl›p sonra fikir ayr›l›¤›na m› düfltü¤ünü,fikir ayr›l›¤›n› hangi düflüncelerin yaratt›¤›n› inceler ve hangi düflünce veya görüfl-lerin grubun düflünme tarz›nda daha güçlü bir etki yaratt›¤›n› anlamaya çal›fl›rlar.Odak grup görüflmeleri reklamc›l›k, pazarlama ve siyaset gibi alanlarda s›kl›klakullan›l›r çünkü bu alanlarda yap›lan araflt›rmalar›n birço¤unda, genifl kitleleri ik-na edebilecek fikirlerin ya da ifadelerin neler oldu¤u ortaya konmaya çal›fl›l›r. Sos-yal bilimlerin di¤er alanlar›nda yap›lan odak grup görüflmelerinde ise amaçlananinsanlar›n sadece ne düflündüklerini de¤il, nas›l düflündüklerini de anlamak vegrup normlar›n›n düflünme biçimini nas›l etkiledi¤ini görebilmektir.

Odak grup görüflmesi, ilk olarak Robert Merton taraf›ndan ‹kinci Dünya Savafl›’n›n son y›l-lar›nda gelifltirilmifltir. Merton bu tekni¤i, radyo propagandas›n›n etkilerini ölçmek ama-c›yla grup halindeki bireylerden bilgi toplama yolu olarak gelifltirmifltir (Lune vd.,2010:242-3).

Yap›land›r›lmam›fl (Denetimsiz) GözlemGözlem, çeflitli ba¤lamlarda gerçekleflen sözlü veya sözsüz eylemlerin sistematikbir flekilde izlenmesi ve incelenmesi yoluyla veri toplama tekni¤idir. Nitel araflt›r-malarda gözlem, sosyal olgular› çevreleyen koflullar› ve bireylerin davran›fllar›n› in-celemeyi sa¤lad›¤›, çeflitli davran›fllar›n do¤al olufl hâlini gösterdi¤i ve elde edilenverilerin hangi ba¤lamda de¤erlendirilmesi ve yorumlanmas› gerekti¤i konusundaaraflt›rmac›ya önemli ipuçlar› sundu¤u için son derece faydal› bir tekniktir (Küm-beto¤lu, 2005:126).

Nicel araflt›rmalarda yap›land›r›lm›fl gözlem, nitel araflt›rmalarda ise yap›land›-r›lmam›fl ve yar›-yap›land›r›lm›fl gözlem tekni¤inden faydalan›l›r. Yap›land›r›lma-m›fl gözlem, gözlem çizelgesi gibi standart bir veri toplama arac›n›n kullan›lmad›-¤› gözlemdir. Yap›land›r›lmam›fl gözlemler daha çok keflfedici ve betimleyici arafl-t›rmalarda kullan›l›rlar.

Yap›land›r›lmam›fl gözlem, kat›l›ms›z ve kat›l›mc› olmak üzere ikiye ayr›l›r.Her ikisinde de gözlemci, gözlemledi¤i davran›fllara oldu¤u kadar davran›fl›n için-de gerçekleflti¤i ba¤lama da odaklan›r ve böylece davran›fl›n nedenini de anlama-ya çal›fl›r. Araflt›rmac›n›n gözlem yaparken gözlemledi¤i kültüre ne derece kat›la-ca¤› önemli bir konudur. Araflt›rmac›lar, kat›l›ms›z gözlem yapabilecekleri gibi, ta-mamen gözlemledikleri kültürün bir üyesi haline de gelebilirler. Bu iki uç noktaaras›nda da kat›l›m›n derecesi de¤iflebilir, di¤er bir deyiflle araflt›rmac›n›n alabile-ce¤i çeflitli pozisyonlar vard›r.

Gözlem yapan araflt›rmac›lar›n kat›l›m dereceleri tamamen gözlemci (kat›l›m-s›z), kat›l›mc› olarak gözlemci (pasif kat›l›m), gözlemci olarak kat›l›mc› (aktif kat›-l›m) ve tamamen kat›l›mc› (tam kat›l›m) fleklinde s›n›fland›r›lmaktad›r (Junker,1960). Bunlardan birincisi olan kat›l›ms›z gözlem, araflt›rmac›n›n gözlemledi¤i kül-türün ya da grubun d›fl›nda kalmas›n› gerektirdi¤i için di¤er gözlem türlerinden ay-r›l›r. Di¤erleri ise, kat›l›m derecesi farkl› olmakla birlikte kat›l›mc› gözlem olarakadland›r›l›rlar.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Kat›l›ms›z GözlemKat›l›ms›z gözlem, standart bir veri toplama arac›n›n kullan›lmad›¤›, ancak araflt›rma-c›n›n araflt›rmac› kimli¤ini korudu¤u ve gözlem konusunu d›flar›dan gözlemledi¤igözlem tekni¤idir. Kat›l›ms›z gözlemde araflt›rmac› gözlemledi¤i kültürün d›fl›nda ka-larak tamamen gözlemci rolünü üstlenir. Bu nedenle teknik olarak bu statü, kat›l›m-l› gözlem olarak kabul edilmez. Kat›l›ms›z gözlem tek taraf› ayna olan bir gözlemodas›nda bulunan birini gözlemlemek fleklinde gerçekleflebilece¤i gibi, araflt›rmaalan›n›n d›fl›nda, yap›lm›fl görsel ya da yaz›l› kay›tlar› inceleyerek de gerçeklefltirile-bilir (Spradley, 1980). Kat›l›ms›z gözlemde araflt›rmac› gözlemledi¤i ortamla olan et-kileflimini en düflük düzeyde tutmaya dikkat ederek sadece gözlemledi¤i olgu veyadavran›fllara odaklan›r. Böylece gözlemde nispeten nesnellik sa¤lanm›fl olur. Ancakaraflt›rmac›n›n gözlemledi¤i duruma hiç kat›lmadan gözlem yapmas› oldukça zordur.Bir yönü ayna, di¤er yönü cam olan bir bölmeyle ayr›lan iki odadan birinde araflt›r-mac›, di¤erinde gözlemlenecek birey ya da grup bulunuyorsa bu mümkündür, an-cak sosyal ortamlarda bu denli kesin ayr›flmalar söz konusu olamaz. Ayr›ca araflt›r›-c›n›n gruba kat›lmamak üzere afl›r› çaba göstermesi, duruma yabanc›laflmas›na ne-den olarak gözlemin do¤all›¤›n› bozabilir (Sencer ve Sencer 1978:180-120).

Kat›l›mc› GözlemKat›l›mc› gözlem, araflt›rmac›n›n gözlemledi¤i toplulu¤a belirli bir ölçüde dahil ol-du¤u, araflt›rma konusunu inceledi¤i kültürün içine kat›larak içeriden gözlemledi-¤i gözlem türüdür. Kat›l›mc› gözlem, toplanan verilerin niteli¤ini art›rd›¤› gibi, buverilerin daha nitelikli bir flekilde yorumlanmas›n› da sa¤lar, bu nedenle hem birveri toplama arac› hem de analitik bir araç olarak kabul edilmektedir (De Walt veDe Walt, 2001:8). Örne¤in bir araflt›rmac›, kat›l›mc› gözlemle inceledi¤i bir grubunkendine özgü davran›fllar›n›n, beden hareketlerinin, yapt›klar› flakalar›n, kelimeoyunlar›n›n ne anlama geldi¤ini bilecek ve verilerini daha nitelikli bir flekilde yo-rumlayacakt›r. Kat›l›mc› gözlemin amac›,

• ‹ncelenen kültürü mümkün oldu¤unca ayr›nt›l› bir flekilde tan›mlayacak bil-giyi edinmek,

• ‹ncelenen kültürün dilini, gelenek ve göreneklerini, de¤erlerini, yaz›l› ve ya-z›s›z normlar›n› etrafl›ca betimlemek,

• ‹ncelenen duruma efllik eden düflünceleri ve duygular› paylaflarak içten birflekilde kavramak,

• Gözlem konusu olan olay›n iç yap›s›na s›zarak bir anlay›fl derinli¤ineulaflmakt›r.

Bu nedenle kat›l›mc› gözlem, belirli bir kültürü, o kültürün içinden bakarak ta-n›mlamay› amaçlayan etnografya çal›flmalar› ile özdefl görülür (Y›ld›r›m ve fiimflek,2005:171).

Gözlemcinin gözlemi ne derece kat›l›mla gerçeklefltirece¤i araflt›rmac›ya ba¤l›oldu¤u gibi, gözlemlenen grubun yap›s›na göre de de¤iflebilir. Baz› gözlemlerdearaflt›rmac› grubun bir üyesi olmaya çal›flsa da grup onu kabul etmeyebilir. Baz›gözlemlerde ise araflt›rmac› daha pasif bir pozisyonda gözlem yapmay› planlarkengrup araflt›rmac›n›n gruba daha çok dahil olmas›n› talep edebilir, araflt›rmac›yabeklemedi¤i roller verebilir. Kat›l›mc› gözlemde araflt›rmac›n›n kat›l›m derecesi ka-t›l›mc› olarak gözlemci, gözlemci olarak kat›l›mc› veya tamamen kat›l›mc› fleklindeolabilir (Spradley, 1980:59-62; Neuman, 2010:554). fiimdi araflt›rmac›n›n gözlemyaparken kat›l›m aç›s›ndan üstlenebilece¤i bu rolleri k›saca inceleyelim.


Kat›l›mc› gözlem yapanaraflt›rmac›, gözlemledi¤iolgu veya davran›fl hakk›ndakendi kat›l›m› arac›l›¤›ylaveri toplamaktad›r.

Kat›l›mc› olarak gözlemci: Araflt›rmac›n›n gözlemlemesi gereken kültüründo¤al alan›nda bulundu¤u, araflt›rmac› olarak tan›nd›¤›, ancak gözlemledi¤i insan-larla ancak arada s›rada ve son derece s›n›rl› bir flekilde etkileflime girdi¤i gözlemtürüdür.

Gözlemci olarak kat›l›mc›: Araflt›rmac›n›n gözlemledi¤i kültürü, bu kültürde-ki davran›fl normlar›n› tam olarak ö¤renebilmek için neredeyse bütün etkinliklereaktif bir flekilde kat›ld›¤› gözlem türüdür. Araflt›rmac›, grup üyelerinin rollerindenbaz›lar›n› ya da tamam›n› üstlenebilir, gözlemledi¤i insanlarla arkadafl olabilir, ya-k›n iliflkiler gelifltirebilir. Ancak araflt›rmac›n›n araflt›rmac› kimli¤i halen ön planda-d›r, araflt›rmac› gözlemi grubun bir üyesi olarak de¤il, etkinliklere kat›lan bir arafl-t›rmac› olarak yapmaktad›r.

Tamamen kat›l›mc›: Tam kat›l›m, araflt›rmac›n›n araflt›rmac› kimli¤ini arkaplanda tutarak gözlemledi¤i kültürün kimli¤ine tamamen uyum sa¤lad›¤› durum-da geçerli olan durumdur ve gözlemlenen kültürün yerel bir üyesi, di¤er bir deyifl-le gözlemlenen olgunun kendisi haline gelmek olarak tan›mlanmaktad›r (De Waltve De Walt, 2001:18). Tam kat›l›mc› gözlem yapan araflt›rmac› grubun üyesi oldu-¤unda grubun güvenini tamamen kazanm›fl durumdad›r, bu sayede grup üyeleri-nin gizli, d›flar›dan gözlemlenemeyecek nitelikteki bilgilerine ulaflabilir. Ancak butip gözlemin en büyük riski, grup üyeli¤inin araflt›rma amac›n›n önüne geçme ih-timali olmas›d›r.

Araflt›rmac›n›n kat›l›m derecesi ne olursa olsun, kat›l›mc› gözlem tekni¤indearaflt›rmac›lar›n gözlemi gerçeklefltirmek için gerçeklefltirdikleri belirli eylemler sözkonusudur. Bu eylemler flu flekilde özetlenebilir (De Walt ve De Walt, 2001:4):

• Nispeten uzun bir süre boyunca gözlemledikleri grubun kendi kültürel ba¤-lam› içinde yaflarlar,

• Bu ba¤lam›n do¤al üyeleri olan insanlarla birlikte gündelik rutin, s›radan et-kinliklere kat›l›rlar, ayr›ca bofl zamanlar›n› da bu kültürün üyeleri ile birlik-te geçirir, bu s›rada gözlem yapmaya devam ederler,

• Gözlemledikleri grubun kulland›¤› yerel dili ve/veya fliveyi ö¤renir ve onlar-la iletiflim kurarken bu dili veya fliveyi kullan›rlar ve gündelik yaflam s›ras›n-daki konuflmalar› bir görüflme tekni¤i olarak kullan›rlar,

• Aç›kça görerek gözlemlediklerini de, örtük bir flekilde gözlemlediklerini degözlem notu olarak kaydederler.

Kat›l›mc› gözlem, insanlar›n hangi davran›fl› neden yapt›¤›n› anlamak aç›s›ndan çok fay-dal›d›r ancak büyük gruplar üzerinde uygulanmaya uygun de¤ildir.

Kat›l›mc› gözlem yaparken dikkat edilmesi gereken en önemli noktalardan biri,araflt›rmac›n›n ön plana ç›kmaktan ve etkinli¤in kendi halindeki do¤al seyrini etki-lemekten kaç›nmas› gereklili¤idir. Bu nedenle araflt›rmac›n›n etraf›ndaki insanlargibi görünüp davranmas›, k›yafetinden jest ve mimiklerine, hatta konuflma biçimi-ne kadar etraftaki insanlara mümkün oldu¤unca benzer olmaya çal›flmas› gerekir.Kat›l›mc› gözlemin amac› keflfetmektir; bu nedenle gözlem yaparken araflt›rmac›n›nkiflisel beklentilerinin gözlemini etkilemesine izin vermemesi, sadece etraf›nda olupbiteni gözlemlemesi gerekir. Araflt›rmac›, gözlem notlar›n› yazarken de mümkün ol-du¤unca nesnel ifadeler kullanmal›, kiflisel yorumlar›n› yans›tmamal›d›r. Örne¤ingözlem yap›lan evi betimlerken “bak›ms›z, eski püskü ve afl›r› kalabal›k bir ev” flek-lindeki bir ifade kiflisel yorumlar› yans›tmaktad›r. Bunun yerine “tavandaki s›valar


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



yer yer dökülmüfl ve tavandan su daml›yor, duvarlar badanas›z, kap› ve pencerepervazlar›n›n ço¤u çürümüfl. Ev iki odal› ve evde sekiz kifli yafl›yor.” gibi bir ifadekullan›l›rsa okuyucunun yorumlardan etkilenme riski azalt›lm›fl olur.

Kat›l›mc› gözlemde gözlem konusu olan birey ve gruplar›n, özellikle araflt›rma-c›n›n kimli¤inden ve amac›ndan habersiz olduklar› durumlarda gözlemden etki-lenmeyecek olmalar›n›n, kat›l›mc› gözlemin en önemli yararlar›ndan biri oldu¤ubelirtilmektedir. Ancak gözlemcinin gözlem yapt›¤›n›n bilincinde olmas›, inceledi-¤i grubun tam anlam›yla bir üyesi olmas›n› engelleyecektir. Di¤er taraftan gruplabütünleflmek için afl›r› çaba harcamas› da olaylar›n do¤all›¤›n› bozabilir. Ayr›ca ka-t›l›mc› gözlemde araflt›rmac› grupla bütünlefltikçe kendi bak›fl aç›s›n› kaybedebilir,yans›zl›ktan uzaklaflabilir ve yapt›¤› gözlemler kendine özgü bir nitelik kazanabi-lir. Bu nedenlerden ötürü kat›l›mc› gözlemin geçerli¤i ve güvenirli¤i düflüktür(Sencer ve Sencer, 1978:115-118).

Yap›land›r›lmam›fl gözlemin güçlü yönleri flu flekilde s›ralanabilir:• Sözel olmayan verilerin toplanmas›n› sa¤lar,• Gözlem do¤al ortamda yap›ld›¤› için incelenen davran›fllar›n do¤al olma

olas›l›¤› yüksektir,• Araflt›rmac›n›n çal›fl›lan grupla uzun süre bir arada olmas› sayesinde olayla-

r› onlar›n gözüyle görmesi mümkün olur,• Araflt›r›lan olgunun etrafl› flekilde anlafl›lmas›na katk›da bulunur ve• Gözlem süresinin uzat›labilmesine olanak verir.Bu güçlü yönlerin yan›nda, yap›land›r›lmam›fl gözlemin baz› zay›f yönleri de

vard›r. Bu zay›f yönler flu flekilde s›ralanabilir: • Gözlemlenen davran›fl› etkileyebilecek olan d›fl faktörlerin kontrol edile-

memesi,• Deney ve anket gibi tekniklere oranla çok daha küçük örneklemlerle çal›fl›l-

mak zorunda oluflu,• Verilerin say›sallaflt›r›lmas›n›n güç olmas›, • Kat›l›mc› gözlemde alana girmenin ve grup taraf›ndan kabul edilmenin zor

olmas›, • Kat›l›mc› gözlemde araflt›rmac›n›n grup içindeki rolünü benimseyerek ken-

di bak›fl aç›s› kaybetmesi riski tafl›mas› ve


Resim 3.1

AntropologBronislawMalinowski (1884-1942) 1915-1918y›llar› aras›ndaTrobriandAdalar›’ndakat›l›mc› gözlemyaparak önemliveriler toplam›flt›r.

Kaynak: http://www.vanderbilt.edu/AnS/Anthro/Anth206/malinowski.htm

• Kat›l›mc› gözlemde araflt›rmac›n›n grubun özel hayat›nda gözlemci olarakbulunmas›n›n etik aç›dan sorun yaratmas›.

Yar›-Yap›land›r›lm›fl Gözlem Yar›-yap›land›r›lm›fl gözlem, genellikle bir veri toplama arac› kullan›lan, yap›-land›r›lmam›fl çal›flmalarda elde edilen verilerin do¤al ortamda s›nanmas›na yö-nelik gözlem türüdür (Y›ld›r›m ve fiimflek 2005:172). Bu tip çal›flmalarda göz-lemci, do¤al ortam› gözlemleyecek ve önceki çal›flmalarda ortaya ç›kan davra-n›fllar›n ifllemesi, yani tekrar görülmesi durumunda bu davran›fllar› veri toplamaarac›na iflleyecektir.

Örnek Olay ‹ncelemesi (Vaka Çal›flmas›)Vaka çal›flmas› olarak da adland›r›lan örnek olay incelemesi, bir sosyal olgununkendi ba¤lam› içinde, çeflitli veri toplama teknikleriyle bilgi toplanarak ampirikolarak incelenmesidir (Robson, 2000:51-52). Baflka bir flekilde tan›mlayacak olur-sak, örnek olay çal›flmas›, sosyal olgu ya da olay›n bütüncül olarak anlafl›labilme-sini sa¤lamak amac›yla olay ya da olguyla iliflkili bütün de¤iflkenlerin karfl›l›kl› et-kilefliminin incelendi¤i bir araflt›rma desenidir.

Örnek olay incelemesini di¤er tekniklerden ay›ran temel özellikler ilgilenilenolay (vaka) say›s› ve her olaydan elde edilen bilgi düzeyidir. Örnek olay inceleme-leri bir veya birkaç olay ile s›n›rl› olan, bu olay veya olaylardan genifl çapl› ve de-rinlemesine bilgi toplayan çal›flmalard›r. Bir ya da birkaç olay›n yo¤un bir flekildeincelenmesini içeren örnek olay incelemesi sürecinde nicel ve nitel veri toplamateknikleri kullan›labilir ama derinlemesine inceleme yapmay› içerdi¤i için genellik-le nitel veri toplama tekniklerinden yararlan›l›r (Walliman, 2006:45-46). Bir örnekolay incelemesinde örnek olay bir kifli olabilece¤i gibi bir kurum, bir olay veya birbölge de olabilir. Örnek olay incelemelerinde araflt›rmac› kendili¤inden oluflan birtoplumsal olguyu inceler, olguyu kontrol alt›nda tutmaz. Örnek olay incelemeleri-nin yap›s›, çal›flman›n amac›na, incelenen örnek olay say›s›na ve örnek olaylar›nne derece ayr›nt›l› incelendi¤ine göre farkl›l›k gösterebilir (Hammersley, 2004:93).

Yaflam Öyküsü GörüflmesiYaflam öyküsü görüflmeleri, “kat›l›mc›n›n yaflad›¤› hayat›, bu hayattan hat›r›nda ka-lanlar›, hayat› hakk›nda di¤er insanlar›n bilmesini istedi¤i fleyleri, bir görüflme es-nas›nda ve mümkün oldu¤unca bütünüyle ve dürüst bir flekilde anlatmas›” fleklin-de tan›mlanmaktad›r (Atkinson, 1998:8). Yaflam öyküsü görüflmelerinde araflt›rma-c›, görüflmeciye mümkün oldu¤unca az müdahale ederek yaflam öyküsünü yafla-yan›n kendi tercih etti¤i s›ralamada ve kendi tercih etti¤i sözlerle anlatmas›n› sa¤-lamaya çal›fl›r. Bununla birlikte, anlat›lan sadece bir öykü de¤ildir, yaflamdaki de-neyimlerin konuflma arac›l›¤›yla esnek bir flekilde de olsa organize edilmesini venetlefltirilmesini içerir. Yaflam öyküsü görüflmeleri genellikle aile yap›s›, yaflam›nilk y›llar›, aile üyeleri, akrabalar, arkadafllar ve komflular hakk›ndaki an›lar, çal›flmayaflam›, tipik bir çal›flma gününde neler yafland›¤›, iflle ilgili düflünceler ve duygu-lar, evlilik, efl ve çocuklar hakk›ndaki an›lar gibi konular› içerir. Ancak nitel bir tek-nik oldu¤u için yaflam öyküsü görüflmeleri esnektir, araflt›rmac›lar araflt›rma konu-suyla ilgili çeflitli sorular sorabilir, görüflmeyi yaparken oluflan ortama göre baz› so-rular› derinlefltirebilirler.


Bir örnek olay incelemesindeörnek olay, ilgilenilen durumbir birey olabilece¤i gibi birgrup ya da bir kurum daolabilir.

Sözlü Tarih GörüflmesiSözlü tarih görüflmesi, insanlar›n yaflamlar› hakk›nda biyografik verilerin topland›-¤› bir tekniktir. Sözlü tarih görüflmesi, görüflmenin yap›lma biçimi aç›s›ndan yaflamöyküsü görüflmelerine benzer ancak yaflam öyküsü görüflmesinde görüflme yafla-m›n tamam›n›, görüflmenin yap›ld›¤› güne kadar bütününü kapsarken sözlü tarihgörüflmelerinde görüflmeye konu olan k›s›m yaflam›n tamam›n› kapsamaz, araflt›r-ma konusunu oluflturan olgunun tarihsel s›n›rlar› içinde kal›r. Sözlü tarih görüflme-lerinde araflt›rmac›, olgular›n ve gerçeklerin görüflülen kifli taraf›ndan nas›l alg›lan-d›¤›n› anlamaya çal›fl›r, bireysel yaflamlar ile daha genifl düzeydeki toplumsal olguve olaylar aras›ndaki iliflkiyi keflfetmeyi amaçlar.

Doküman ‹ncelemesi Doküman incelemesi, araflt›rma konusu hakk›nda bilgi içeren yaz›l› materyallerinçözümlenmesidir. Doküman incelemesi, gözlem veya görüflmenin mümkün olma-d›¤› araflt›rmalarda tek bafl›na veri toplamak amac›yla, di¤er veri toplama yöntem-leriyle birlikte kullan›ld›¤›nda ise verilerin çeflitlendirilmesini sa¤lamak ve araflt›r-man›n geçerli¤ini art›rmak amac›yla kullan›lan bir tekniktir (Y›ld›r›m ve fiimflek,2005:188-189). ‹ncelenecek yaz›l› dokümanlar aras›nda kitaplar, gazete ve dergiler,raporlar, kay›tlar, yaz›flmalar, yönergeler, tutanaklar yer alabilece¤i gibi, özellikleyaflam öyküsü ya da sözlü tarih çal›flmalar› kapsam›nda günlükler, hat›ratlar, özelmektuplar da incelenebilir.

Doküman incelemesinin güçlü yönleri flunlard›r:• Araflt›rma konuyla ilgili kiflilere ulafl›lamad›¤› durumlarda veri toplamay›

mümkün k›lar,• ‹nceleme süresinin uzat›labilmesine olanak verir,• Düflük maliyetlidir, • Özellikle hat›rat ve günlük gibi kaynaklarda incelenen kifli bilgileri kendi is-

te¤iyle kayda geçirmifl oldu¤u için duygu ve düflüncelerin nispeten en do-¤al haline ulafl›labilmesini sa¤lar.

Doküman incelemesinin zay›f yönleri ise flu flekilde s›ralanabilir:• Dokümanlar› yazanlar›n yanl› davranma, gerçekleri abartma, de¤ifltirme ve-

ya tamamen uydurma olas›l›¤› vard›r,• Baz› durumlarda ancak belgelerini koruyabilecek güce sahip olanlar›n kay›t-

lar›na ulafl›labilir, bu gibi durumlarda araflt›rma sadece belirli bir grubun ni-teli¤ini yans›t›r,

• Dokümanlar kay›p ya da eksik olabilir,• Okuryazar olmayan gruplar araflt›rma kapsam› d›fl›nda kal›r,• Dokümanlar›n kayd›nda bir standartl›k olmamas› nedeniyle karfl›laflt›rma

yapmak ve verileri ifllemek zordur.Yaz›l› dokümanlar›n incelenmesinde en s›k kullan›lan teknikler içerik analizi

ve elefltirel söylem analizidir. Bununla birlikte, bu yöntemler sadece yaz›l› dokü-manlar›n incelenmesinde de¤il, görüflme, film, görüntü ve benzeri materyalin içe-ri¤inin çözümlenmesinde de kullan›l›r. fiimdi bu iki tekni¤i k›saca aç›klayal›m.

‹çerik Analizi‹çerik analizi, kitaplar, kanunlar, sanat eserleri, internet siteleri gibi insan iletiflimi-nin kaydedilmifl biçimlerinin çözümlenmesini içerir. ‹çerik analizi, incelenen do-kümandaki ifadelerin belirli özelliklerini sistematik ve nicel bir yolla tan›mlama, ni-


telendirme ve bu yolla metne iliflkin baz› ç›karsamalarda bulunma çabas› olarak ta-n›mlanabilir. Gazete makaleleri, metne aktar›lm›fl konuflmalar, belgeler, mektuplar,derinlemesine görüflmelerin ya da odak grup görüflmelerinin metne aktar›lm›fl bi-çimleri içerik analizi ile çözümlenebilir. Yaz›l› dokümanlar›n içerik analizinde, me-tinlerde belirli sözcüklerin kaç kez tekrarland›¤›n›n say›lmas›, gazetelerde sütunla-ra ya da haberlere ayr›lan alan›n kaç santimetrekare oldu¤unun ölçülmesi, radyove televizyonda araflt›r›lan konuya kaç dakika/saat ayr›ld›¤›n›n hesaplanmas› gibinicel veri toplama teknikleri kullan›l›r. Araflt›rmac›lar bu verilere dayanarak iletifli-min (metin, görüntü vs.) ve iletiflimde bulunanlar›n (örne¤in yazarlar) özelliklerihakk›nda ç›karsamalar yapabilirler.

Metinlerin incelenmesinde sözcük sayma, tematik içerik analizi, referanssal içe-rik analizi ya da öykü gramerleri gibi de¤iflik teknikler kullan›labilir. Ancak bunlarbir flekilde say›larla iliflkili analizlerdir, di¤er bir deyiflle içerik analizi metinlerinnicel bir flekilde incelenmesidir. De¤iflik içerik analizi teknikleri ile metindeki de-senler ortaya konabilir. ‹çerik analizinin en önemli avantaj› çok uzun olan metin-lerin içinde kaybolmadan bu metinleri incelemeyi mümkün k›lmas›d›r (Franzosi,2004:186-9). fiimdi en yayg›n olarak kullan›lan içerik analizi tekniklerine k›saca birgöz atal›m:

‹çerik analizi, metinlerin nicel yolla incelenmesidir. Metinlerin nitel olarak analiz edildi-¤i tekniklere ise anlat› analizi, konuflma analizi ve söylem analizi örnek verilebilir.

(a)Sözcük sayma: Metinlerde belirli sözcüklerin kaç kere geçti¤inin say›lmas›içerik analizlerindeki ilk ad›mlardan biridir. ‘WordSmith’ gibi baz› bilgisayarprogramlar› belirli sözcüklerin veya belirli ba¤lamlardaki sözcüklerin say›l-mas›n› ve ifllenmesini kolaylaflt›rmaktad›r.

(b)Tematik içerik analizi: ‹çerik analizindeki en yayg›n yaklafl›mlardan biriolan tematik içerik analizinde metindeki bask›n temalar› yakalayacak birkodlama flemas› haz›rlan›r ve metin bu flemaya göre incelenir. Evrensel ola-rak geçerli olan bir kodlama flemas› olamaz, farkl› metinlerin özelli¤i birbi-rinden farkl›d›r, ayr›ca ayn› metni inceleyen farkl› araflt›rmac›lar farkl› özel-likler ar›yor olabilirler. Bu nedenle iyi bir tematik analiz yapabilmek içinhem metni iyice tan›mak hem de kodlama flemas›ndaki kategorileri önce-den s›namak gerekir.

Kodlama flemas› nedir? ‹çerik analizinde kullan›lan kodlama flemalar›, metinde aranan ni-teliklerin kod kategorileri olarak yer ald›¤› bir bütündür. Bu flema, seçilmifl olan metnesistematik olarak uygulan›r ve metin içinde flemada yer alan kod kategorilerinden birineuyan bir özellik görülürse, kodlay›c› kifli flemada ilgili kategorinin yan›na bir iflaret koyar.Burada amaç, bir örnek ve standartlaflt›r›lm›fl veriler elde etmektir.

(c) Referanssal içerik analizi: Bir metindeki ana temalar› ortaya ç›karmak içintematik analiz iyi bir araç olsa da sözcüklerin yan› s›ra konuflmalar›n önce-sine ve sonras›na ait bilgi, konuflurken oluflan sessizlikler, konuflmadakivurgular da anlam› ifade eden ögelerdir. Referanssal içerik analizi hem bunoktalar›n hem de konuflmac›n›n hangi kelimeleri seçti¤i, durumu etken birflekilde mi edilgen bir flekilde mi ifade etti¤i gibi baz› di¤er önemli noktala-r›n incelenmesidir. Bu nedenle bu teknik, anlam›n üretiliflinde dilin karma-fl›kl›¤›n› tematik içerik analizinden daha iyi yans›t›r (Franzosi, 2004:186).


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P


‹ N T E R N E T ‹ N T E R N E TS O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



(d)Öykü gramerleri: Bu teknik, içerik analizi ile metnin dilbilimsel özellikleri-nin incelenmesini birlefltiren bir tekniktir ve daha çok toplumsal hareketleriveya protestolar gibi toplu hareketleri incelemek için kullan›l›r. Bu tekniktekim, ne, nerede, ne zaman, nas›l sorular› sorulur, aktörlerin incelenen eyle-mi neden yapt›¤›, birinin lehine mi aleyhine mi davrand›¤›, bu eylemde öz-ne mi nesne mi oldu¤u gibi noktalar incelenir (Franzosi, 2004:187).

Elefltirel Söylem Analizi‘Nitel içerik analizi’ olarak da adland›r›lan (Pickering, 2004:889) elefltirel söylemanalizi, metinde aç›kça belirtilen anlam›n içinde gizli olan veya ilk anda ima edi-len anlamlar›n ötesindeki anlamlar›n ortaya ç›kar›lmaya çal›fl›lmas›d›r. Baflka birdeyiflle elefltirel söylem analizi çal›flmalar›nda, verilerin içinde ilk bak›flta görülme-yen, sakl› olabilecek gerçeklerin ortaya konmas› amaçlan›r. Elefltirel söylem anali-zine göre dil, toplumsal kurumlara ve maddi dünyan›n di¤er yönlerine diyalektikolarak ba¤l› olan toplumsal olaylar›n ve pratiklerin bir ögesidir. Bu analizin amac›,dil ile toplumsal olay ve pratiklerin di¤er ögeleri aras›ndaki iliflkiyi göstermektir.Elefltirel söylem analizi, toplumsal olaylar›n, konuflmalar›n veya metinlerin dilselögelerinin di¤er toplumsal ögelerin de¤iflimine katk›da bulunabilece¤i varsay›m›-na dayan›r. Bu analizde ideolojilerin oluflturulmas›nda, yeniden üretilmesinde vede¤ifltirilmesinde söylemin etkilerine odaklan›l›r. Bu tekni¤in elefltirel olarak ad-land›r›lmas›n›n üç nedeni vard›r:

1. ‹lk olarak bu teknik dil ile toplumsal dünyan›n di¤er ögeleri aras›nda ilk an-da görünmeyen ba¤lant›lar› ortaya koymaya çal›fl›r.

2. ‹kincisi, bu teknik gücün, tahakkümün ve sömürünün toplumsal iliflkileriçinde oluflturulmas›nda ve yeniden üretilmesinde dilin rolüne odaklan›r.

3. Son olarak bu teknik sosyal adalet ve sosyal özgürlük konular›na da dil oda-¤› ile yaklafl›r. Bu aç›lardan bu teknik elefltirel sosyal bilimin bir dal› olarakkabul edilmektedir (Fairdough, 2004:214).

Gömülü Teori (‘Grounded’ Teori) Gömülü teori yöntemi, toplumsal araflt›rmalar› önceden belirlenmifl teoriler üze-rinde temellendirme bask›s›na karfl› bir tepki olarak gelifltirilmifl bir yöntemdir.Teori gelifltirmeye yönelik olan bu yöntemde veriler, nitel veri toplama teknikle-riyle toplan›rken bir yandan da çözümlemeler yap›larak elde edilen verilere uy-gun bir teorik aç›klama getirilmeye çal›fl›l›r (Walliman, 2006:47-48).

Gömülü teori yöntemi nitel verilerin analizinde tümevar›m, tümdengelim vedo¤rulama tekniklerinin ayn› anda kullan›lmas›n› içeren son derece geliflkin birdizi prosedürden oluflur. Bu yöntemde toplanan verilerle birlikte elde edilen de-neyimlere dayan›larak hipotezler kurulur, yeni sorular ortaya konur ve bunlar›yan›tlamak için daha fazla veri toplan›r. Oluflturulan sorulara geçici nitelikte deolsa cevaplar bulundu¤u ve kavramlar oluflturulabildi¤i zaman, üretilen cevap vekavramlar› s›namak için yeniden veri toplan›r. Bu süreçte ampirik veriler topla-n›rken bir yandan da analiz edilerek bu veriler aras›ndaki benzerlikler ve farkl›-l›klar ortaya konmaya çal›fl›l›r. Bu benzerlik ya da farkl›l›klara dayanarak araflt›r-mac› benzerlikleri ifade eden kavramlar ya da kategorileri üretir. Bu kavramlar›nne derece aç›klay›c› oldu¤u daha fazla veri kullan›larak s›nan›r, veriler kavram-lar›n kesinlefltirilmesini, s›n›rlar›n›n daha belirgin hale getirilmesini ve özellikle-rinin betimlenmesini sa¤lar. Daha sonra bu kavramlar aras›ndaki muhtemel ilifl-kilere yönelik teorik önermeler ve teoriler gelifltirilir. Teorik örneklem seçim tek-


ni¤iyle yeniden veri toplan›r ve bu geçici teorik önermeler ya da teoriler s›nan›r.Elde edilen yeni verilerin yeni bir kavram gelifltirilmesini sa¤lamad›¤› noktayakadar, yani teorik doyma noktas›na ulafl›lana kadar üretilen teorik önermelerletoplanan yeni veriler karfl›laflt›r›lmaya devam edilir. Böylece ortaya ç›kan teori,kavramsal olarak yo¤un ve ampirik verilere dayanan, verilere gömülü olan birteori olur (Schwandt, 2007:131-2).


ÖRNEK: N‹CEL VE N‹TEL ARAfiTIRMAAyn› konuda yap›lan nicel ve nitel araflt›rmalar› incelemek, nicel ve nitel yöntemin

daha iyi anlafl›lmas›n› sa¤layabilir. Örne¤in, iflsizlikle ilgili yap›lm›fl nicel bir çal›fl-

may› ele alal›m. Araflt›rma, bir y›ldan daha fazla süredir iflsiz olan kiflilerin ifl ara-

ma isteklerini kaybettikleri hipoteziyle bafllam›flt›r. Çeflitli resmi kurumlar›n veri ta-

banlar› arac›l›¤›yla iflsiz oldu¤u tespit edilen 15,000 kifliye posta yoluyla anket formu

gönderilmifltir. Postayla gönderilen anket formlar›ndan 9,800’ü cevaplanarak arafl-

t›rmac›ya geri gönderilmifltir. Anket formlar›ndaki bilgiler, istatistik program› arac›-

l›¤›yla çözümlenmek üzere bilgisayara girilmifltir. Bilgisayar program›n›n yard›m›y-

la veriler çözümlenmifl, bir y›ldan uzun süredir iflsiz olan bireylerin ifl arama istek-

lerinin, daha k›sa süredir iflsiz olan bireylerin ifl arama isteklerinden daha düflük

düzeyde oldu¤u ortaya konmufl, böylece hipotez do¤rulanm›flt›r. Araflt›rma raporu-

nun bulgular k›sm›nda, hipotezin do¤rulanmas› sürecinde kullan›lan istatistiksel

çözümlemeler ve ortaya konan anlaml› istatistiksel iliflkiler say›sal olarak ifade edil-

mifltir. Bununla birlikte, araflt›rma sonucunda ortaya konan ifl arama iste¤indeki

azalmaya neden olabilecek di¤er etkenlerin neler olabilece¤ine ve anket uygulanan

kiflilerin içinde bulundu¤u sosyal ve kültürel ortam›n iflsizlik deneyimini ne flekilde

etkiledi¤ine de¤inilmemifltir.

Ayn› konuda nitel bir araflt›rma yap›ld›¤›n› varsayal›m. Nitel bir araflt›rmada, seçi-

lecek daha küçük bir örneklem grubundan, iflsizlik ile ilgili daha detayl› ve derinle-

mesine bilgi al›nmas› hedeflendi¤i için, veri toplamada, verilerin analizinde ve ra-

por yaz›m›nda izlenen yol ve yöntem oldukça farkl›lafl›r. Nitel araflt›rmada araflt›r-

mac› verilerini nispeten daha küçük bir örneklem grubundan ve nitel veri toplama

yöntemleriyle toplamal›d›r. Örne¤in bir y›ldan daha uzun süredir iflsiz olan 20 kifliy-

le derinlemesine görüflmeler; ayn› durumdaki 5 kiflilik bir grupla odak grup çal›flma-

s›; ya da aile reisinin 2 y›ld›r iflsiz oldu¤u bir aileyle iki ay süreyle birlikte yaflayarak

kat›l›mc› gözlem yapabilir. Araflt›rmac›, uzun süreli iflsizli¤in iflsizler için ne anlama

geldi¤i, uzun süredir iflsiz olanlar›n iflsizli¤i ne flekilde deneyimledikleri, iflsizli¤in bu

bireyler ve aileleri üzerinde yaratt›¤› ekonomik, sosyal ve psikolojik etkiler gibi konu-

lar› ayr›nt›l› olarak incelemelidir. ‹flsizli¤i uzun süredir iflsiz olanlar›n gözünden

görmeye, iflsizli¤in onlar için ne anlama geldi¤ini anlamaya çal›flmal›d›r. Araflt›rma

raporunun bulgular k›sm›nda, yap›lan görüflmelerin büyük bölümünü oldu¤u gibi

yazmal›, kat›l›mc› gözlem sürecinde gözlemlediklerini de ayr›nt›l› bir flekilde aktar-

mal›d›r. Sonuç olarak araflt›rmac›, örneklemdeki iflsizlerin içinde bulunduklar› du-

rumu çok çeflitli aç›lardan ve etrafl› bir flekilde ortaya koymak durumundad›r. Bu-

nunla birlikte, böyle bir araflt›rmada bulgular sadece örneklemdeki 20 kifli için ge-

çerli olacakt›r. Baflka bir deyiflle, nüfusun geri kalan›nda uzun süredir iflsiz olan bi-

reylerin iflsizli¤i alg›lay›fllar›, bu araflt›rman›n bulgular›yla uyuflmayabilir.

YÖNTEMSEL ÇO⁄ULCULUK Nicel ve nitel araflt›rma yöntemlerinin bir arada kullan›l›p kullan›lamayaca¤›nailiflkin iki farkl› görüfl vard›r. Bu görüfllerden ilki, nicel ve nitel araflt›rmalar›nfarkl› teorik bak›fl aç›lar›na dayand›klar›n›, sosyal gerçekli¤in incelenmesinin z›tyollar› olduklar›n› vurgular. Bu görüfle göre teorik bak›fl aç›s›, de¤er ve varsa-y›mlar iç içe geçmifl durumdad›rlar; birbirlerinden ayr›lmalar› mümkün de¤ildir.Bu nedenle de nicel ve nitel araflt›rma yöntemleri veri toplama tekni¤i düzeyi-ne indirgenemez, bütünlefltirilemez ve birlikte kullan›lamaz. ‹kinci görüfl ise ni-cel ve nitel yöntemin sadece sosyal araflt›rmalar›n yürütülmesinin farkl› araflt›r-ma problemlerine uygun olan farkl› yollar› oldu¤unu vurgular, her iki yöntem-le iliflkilendirilen veri toplama tekniklerinin güçlü yönleri üzerinde durur ve butekniklerin kaynaflt›r›labilecek nitelikte olduklar›n› ileri sürer. Bu görüfle görenicel ya da nitel araflt›rma yöntemlerinden birini seçmek ya da melez bir yön-tem benimsemek, teorik bak›fl aç›lar›ndan ve de¤erlerden çok teknik konularlailgilidir (Bryman, 1988:4-5). Örne¤in Bryman (1988) nicel ve nitel yöntemleraras›nda bir ifl bölümü oldu¤unu; nicel yöntemin yap›sal ögeleri incelemekiçin, nitel yöntemin ise süreçlere iliflkin ö¤eleri incelemek için kullanabilece¤i-ni belirtir.

Nicel ve nitel yöntem birbirleriyle birçok noktada çeliflse de, sosyolojide ikiyönteme ait veri toplama ve veri analizi tekniklerinin birlikte kullan›lmalar› olduk-ça yayg›nd›r. Çok say›da araflt›rmac›, nicel veya nitel yöntemlerden birini öncelik-li olarak benimsemekte ancak bulgular›n› desteklemek için di¤er yöntemin veritoplama tekniklerini de kullanmaktad›r.

Her iki yöntemden de faydalanma, yöntemsel ço¤ulculuk, nirengi ya da üçgen-leme olarak adland›r›lmaktad›r. Ancak, araflt›rma yöntemlerinden birini benimse-yip di¤erinin araflt›rma tekniklerinden faydalanmak, yöntemsel ço¤ulculu¤u sa¤la-maz. Araflt›rmac›, bir yöntemin s›n›rl›l›klar›n› aflabilmek için di¤er yöntemin teknik-lerinden faydalanabilir ancak bu durum araflt›rmas›n›n yöntemini de¤ifltirmez. ‹kiyöntemi bir arada kullanman›n yollar› flunlard›r:

1. Nicel veriler nitel çal›flmalarla elde edilmifl verilerin, nitel veriler de nicelçal›flmalarla elde edilmifl verilerin do¤rulu¤unun kontrol edilmesi ama-c›yla kullan›labilirler. Örne¤in araflt›rmac› araflt›rmas›n› tamamlad›ktansonra ayn› konuda di¤er yöntemle bir araflt›rma yap›p bulgular›n› karfl›-laflt›rabilir.

2. Nitel yöntem, daha sonra nicel yöntemle s›nanmak üzere hipotez gelifltiril-mesi amac›yla kullan›labilir. Örne¤in araflt›rmac› gömülü teori yöntemiyleyapt›¤› bir araflt›rma sonucunda ortaya baz› hipotezler koymufl olabilir, da-ha sonra bir nicel araflt›rma tasarlayarak ortaya koymufl oldu¤u bu hipotez-leri s›nayabilir.

3. Nicel yöntemle yap›lm›fl çal›flmalar, nitel yöntemle yap›lacak çal›flmalardakimlerin incelenmesi gerekti¤inin belirlenmesinde faydal› olabilir. Nicelyöntemle yap›lan araflt›rmalar genellenebilir nitelikte oldu¤u için ço¤unlu-¤un durumunu yans›t›rlar. Ço¤unlu¤u oluflturanlar›n çeflitli özellikleri nicelaraflt›rmalarda belirlendikten sonra bu özelliklere sahip olmayan marjinalgruplar üzerinde nitel araflt›rmalar yap›labilir.


4. Nitel yöntem, nicel araflt›rmalar sonucunda birbirleriyle istatistiksel olarakiliflkili olduklar› ortaya ç›kan baz› de¤iflkenlerin neden iliflkili oldu¤unu gös-termek amac›yla kullan›labilir. Bunun için örne¤in araflt›rmac›, nicel araflt›r-mas›n›n sonucunda ortaya koydu¤u sonuçlar› anlamak amac›na yönelik birnitel araflt›rma tasarlayabilir.

5. Çal›fl›lan sosyal grup hakk›nda daha bütüncül bir görüfle sahip olabilmekiçin nicel ve nitel yöntemler kullan›larak eflzamanl› iki araflt›rma yap›labilir.Araflt›rma konusunun genel özellikleri için nicel, özgül özellikleri için nitelyöntem kullan›labilir. Bu durumda da araflt›rmac› ayn› konuya yönelik ikifarkl› araflt›rma tasarlayacak ve her iki araflt›rmay› da eflzamanl› olarak yü-rütmeye çal›flacakt›r.



Nicel ve nitel araflt›rma yöntemlerinin temel özel-

liklerini özetlemek.

Nicel araflt›rmalar pozitivist yaklafl›ma dayanan,önceden oluflturulmufl olan hipotezleri s›namakamac›yla genifl çapl› örneklemlerden nicel veri-ler toplayan, bu veriler arac›l›¤›yla toplumsal ol-gu ve olaylar aras›ndaki neden sonuç iliflkileriniortaya koyarak toplumsal düzenin kanunlar›n›keflfetmeyi amaçlayan, verilerini istatistiksel ola-rak çözümleyerek araflt›rma hipotezlerini s›na-yan, nesnellik, genellenebilirlik ve güvenirlik sa¤-lamaya çal›flan araflt›rmalard›r. Nitel araflt›rmalarise yorumlay›c› yaklafl›ma dayanan, sosyal eyle-min arkas›ndaki nedenleri anlamaya ve yorumla-maya çal›flan, toplumsal olgular› ve sosyal aktör-lerin anlaml› eylemlerini kendi do¤al ba¤lamlar›içinde ve yaflayanlar›n kendi bak›fl aç›lar›ndaninceleyen, inceledikleri konuyu ayr›nt›l› ve derinbir flekilde anlamaya çal›flan, araflt›rmac›lar›naraflt›rma problemi ve veri toplama konusundaesnek olduklar›, genelleme ve tahmin amac› tafl›-mayan araflt›rmalard›r.

Nicel ve nitel araflt›rma yöntemlerini karfl›lafl-

t›rmak.

Nicel yöntemin en güçlü yönü, araflt›rma evreni-ne genellenebilecek nitelikte güvenilir verilerüretmesi ve toplumda bir bütün olarak var olanyap› ve desenleri keflfetmeyi sa¤lamas›d›r. Zay›fyönleri ise insan davran›fl›n› sosyal ba¤lam›ndankopard›¤› için davran›fllar›n arkas›ndaki nedenle-rin anlafl›lmas›na olanak vermemesi, sosyal bi-limlerin konusu olan insan›n davran›fllar›n› veyaflam›n› say›lara ve soyut formüllere indirgeme-si ve hipotezlerde yer almayan de¤iflkenlerin et-kisini gözden kaç›rmas›d›r. Nitel yöntemin engüçlü yönü, insan davran›fl›n› ve sosyal yaflam-daki de¤iflim sürecini kendi ba¤lam› içinde vebütüncül olarak anlamam›z› sa¤layacak zenginve detayl› veriler sa¤lamas›d›r. Zay›f yönleri isefazla öznel olmas›, sosyal olgular› etkileyen amasosyal aktörlerin bilgileri d›fl›nda iflleyen süreçle-ri göz ard› etmesi, sonuçlar›n araflt›rmay› yürütenaraflt›rmac›ya ba¤l› olarak de¤iflebilmesi ve veritoplama ve çözümleme süreçlerinin çok fazlaemek ve zaman gerektirmesidir.

Nicel ve nitel araflt›rmalarda kullan›lan araflt›r-

ma tekniklerini tan›mlamak.

Nicel araflt›rmalarda kullan›lan araflt›rmateknikleri deney, yar›-deney, yap›land›r›l-m›fl gözlem, anket, survey ve yap›land›r›l-m›fl görüflmedir. Deney, önceden belirle-nen hipotezlerin s›nanmas› amac›yla, de-¤iflkenler aras›ndaki iliflkilerin kontrollü bir

ortamda incelenmesidir. Yar›-deney, hipotez s›-namaya yönelik olan ama deneylerin bütün özel-liklerini tafl›mayan bir tekniktir. Yap›land›r›lm›flgözlem, araflt›rmac›n›n belirlenmifl bir tak›m ku-ral ve prosedürler çerçevesinde kat›l›mc›larla et-kileflime girmeden veri toplad›¤› gözlem tekni¤i-dir. Anket, k›sa sürede genifl bir örneklemdenyüzeysel veriler elde etmek için kullan›lan, önce-den haz›rlanm›fl sorular›n kat›l›mc›lara postaylaya da internet üzerinden gönderilmesi veya tele-fonla ya da yüz yüze sorulmas›n› içeren bir tek-niktir. Survey, de¤iflkenler hakk›nda çok say›dakaynaktan bilgi toplanmas›n› içeren, araflt›rmaevrenini temsil edecek bir örnekleme sahip olan,verilerin standart bir veri toplama arac› ile sis-temli bir flekilde toplanmas›n› ve istatistiksel ola-rak analiz edilmesini içeren bir araflt›rma deseni-dir. Yap›land›r›lm›fl görüflme ise araflt›rmac›n›nstandart bir görüflme formunu izleyerek görüfl-mecilere önceden belirlenmifl sorular› yüz yüzesordu¤u görüflme türüdür. Nitel araflt›rmalarda kullan›lan araflt›rma teknik-leri derinlemesine (yap›land›r›lmam›fl) görüflme,odak grup görüflmesi, yap›land›r›lmam›fl gözlem,yar› yap›land›r›lm›fl gözlem, örnek olay incele-mesi, yaflam öyküsü görüflmesi, sözlü tarih vegömülü teoridir. Yap›land›r›lmam›fl görüflme (de-rinlemesine görüflme) araflt›rma problemine ilifl-kin yüzeysel bilgilerden çok, kiflilerin düflünce,görüfl ve deneyimleriyle ilgili çok detayl› bilgi el-de etmeye yönelik olan, ya aç›k uçlu sorular›nsoruldu¤u ya da kat›l›mc›n›n kendili¤inden ko-nuflmas›n›n sa¤land›¤› görüflme türüdür. Odakgrup görüflmesi, belirli kriterlere göre seçilerek,önceden belirlenmifl bir konuyu tart›flmak üzerebir araya gelmifl olan bir grup insanla yap›lan vegrup içi dinamiklerin etkisinin anlafl›lmaya çal›-fl›ld›¤› görüflme tekni¤idir. Yap›land›r›lmam›fl

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç


gözlem, gözlem çizelgesi gibi standart bir veritoplama arac›n›n kullan›lmad›¤› gözlemdir. Yar›-yap›land›r›lm›fl gözlem, yap›land›r›lmam›fl çal›fl-malarda elde edilen verilerin do¤al ortamda s›-nanmas›na yönelik olan gözlem türüdür. Örnekolay incelemesi, bir veya birkaç vaka ile s›n›rl›olan, bu vaka veya vakalardan çeflitli veri topla-ma teknikleriyle genifl çapl› ve derinlemesine bil-gi elde etmeyi ve araflt›rma konusunun kendiba¤lam› içinde incelenmesini içeren bir tekniktir.Yaflam öyküsü görüflmesi, kat›l›mc›n›n yaflad›¤›hayat› bir görüflme esnas›nda ve mümkün oldu-¤unca bütünüyle ve aç›k bir flekilde anlatt›¤› gö-rüflme türüdür. Sözlü tarih görüflmeleri olgular›nve gerçeklerin kat›l›mc› taraf›ndan nas›l alg›lan-d›¤›n› anlamaya ve bireysel yaflamlar ile daha ge-nifl düzeydeki toplumsal olgu ve olaylar aras›n-daki iliflkiyi keflfetmeye yönelik görüflmelerdir.Gömülü teori yöntemi ise veri toplama ve verianalizinin ayn› anda yürütüldü¤ü, elde edilen ve-rilere uygun bir teorik aç›klamaya ulaflmay› amaç-layan bir nitel araflt›rma tekni¤idir.

Yöntemsel ço¤ulculu¤a iliflkin görüflleri de¤erlen-

dirmek.

Nicel ve nitel araflt›rma yöntemlerinin bir aradakullan›l›p kullan›lamayaca¤›na iliflkin iki farkl›görüfl söz konusudur. Bu görüfllerden ilkine gö-re, dayand›klar› farkl› varsay›mlar nedeniyle ni-cel ve nitel araflt›rma yöntemleri bir arada kulla-n›lamaz. ‹kinci görüfl ise nicel ve nitel yönteminsadece sosyal araflt›rmalar›n yürütülmesinin fark-l› yollar› oldu¤unu, bu nedenle birlikte kullan›la-bileceklerini, bütünlefltirilebileceklerini savunur.

4NA M A Ç


1. Nicel araflt›rma yöntemi afla¤›daki yaklafl›mlardanhangisine dayan›r?

a. Postmodern yaklafl›mb. Feminist yaklafl›mc. Yorumlay›c› yaklafl›md. Pozitivist yaklafl›me. Etnografik yaklafl›m

2. Nicel ve nitel araflt›rmalarla ilgili olarak afla¤›da ve-rilen bilgilerden hangisi do¤rudur?

a. Nicel araflt›rmalarda veriler standartlaflt›r›lm›flölçme araçlar›yla toplan›rken nitel araflt›rmalar-da ölçme araçlar› son derece esnektir.

b. Nitel araflt›rmalar hipotezle bafllar, nicel araflt›r-malarda ise hipotez araflt›rma sonucunda ortayaç›kar.

c. Nicel araflt›rmalarda araflt›rmac›n›n kat›l›mc›larlaetkileflime girmesi gerekirken nitel araflt›rmalar-da araflt›rmac›lar›n son derece nesnel bir tutumasahip olmalar› gerekir.

d. Nitel araflt›rmalar›n örneklemleri nitel araflt›rma-lar›n örneklemlerinden daha büyüktür.

e. Nicel araflt›rmalar anlama ve betimleme amac›-na, nitel araflt›rmalar ise aç›klama, genelleme vetahmin amac›na yöneliktir.

3. Afla¤›dakilerden hangisi nitel araflt›rma yöntemininözelliklerinden biridir?

a. Araflt›rman›n güvenirli¤i, çal›fl›lan konudan da-ha ön plandad›r.

b. Sosyal olgular›n kültürden ve zamandan ba¤›m-s›z evrensel do¤rular oldu¤unu varsayar.

c. Sosyal olgular aras›ndaki neden sonuç iliflkileri-ni ortaya koymaya çal›fl›r.

d. Temel veri toplama arac›, araflt›rmac›n›n kendisive kat›l›mc›larla kurdu¤u etkileflimdir.

e. Araflt›rmac›n›n nesnel olmas›n›, araflt›rd›¤› konu-nun d›fl›nda kalmas›n› gerektirir.

4. Afla¤›dakilerden hangisi nicel araflt›rmalar›n özellik-lerinden biridir?

a. Araflt›rma problemi veri toplama sürecinde de-¤ifltirilebilir.

b. ‹nsan davran›fl›n›, bu davran›fl›n içinde flekillen-di¤i ba¤lam içinde ele al›n›r.

c. Hipotezle bafllamaz. d. Verileri say›sallaflt›rarak de¤il, zenginliklerini ve

detayl›l›klar›n› gösterecek flekilde sunar.e. Bulgular›n› genellemeye çal›fl›r.

5. Afla¤›dakilerden hangisi nicel yöntemin özelliklerin-den biridir?

a. Araflt›rmac› her kat›l›mc›ya ayn› sorular› ayn› s›-rayla sormak zorunda de¤ildir.

b. Bulgular›n› sunarken say›sallaflt›rmaktan kaç›n›r. c. ‹nsan davran›fl›n› kendi ba¤lam› içinde ve bü-

tüncül olarak anlamam›z› sa¤layacak zengin vedetayl› veriler sa¤lar.

d. Toplumsal olgular evrensel oldu¤u için ayn› ko-nuda yap›lacak baflka araflt›rmalarda da ayn› bul-gular›n elde edilmesi gerekti¤ini varsayar.

e. Toplumsal olgu ve olaylar›, bunlar› yaflayan sos-yal aktörlerin bak›fl aç›lar›ndan görmeye ve an-lamaya çal›fl›r.

6. Afla¤›da verilen bilgilerden hangisi do¤rudur? a. Kat›l›mc› gözlem yapan bütün araflt›rmac›lar göz-

lemledikleri gruba ayn› derecede kat›l›rlar.b. Odak grup görüflmesinde amaç, gruptaki bi-

reylerin yaflam öykülerini kendi yorumlar›ylaö¤renmektir.

c. ‹çerik analizi, metinlerin nitel bir flekilde ince-lenmesi için kullan›l›r.

d. Nicel araflt›rmalarda kullan›lan gözlem tekni¤iyap›land›r›lm›fl (sistematik) gözlemdir.

e. Yaflam öyküsü ve sözlü tarih aras›ndaki fark, gö-rüflülen kifli say›s›d›r.



7. Deney tekni¤i ile ilgili afla¤›da verilen bilgilerdenhangisi do¤rudur?

a. Sosyal bilimlerde uygulanmaz.b. Bütün deneylerde d›fl faktörlerin kontrol alt›na

al›nmas› gerekmez.c. Araflt›rmac›n›n deney grubu ve kontrol grubu

olmak üzere iki grup kurmas›n› gerektirir.d. En zay›f yönü, neden sonuç iliflkilerini aç›klaya-

mamas›d›r.e. Ba¤›ml› de¤iflkenin ba¤›ms›z de¤iflken üzerin-

deki etkisinin incelenmesini içerir.

8. Anket formlar›nda kullan›labilecek soru tipleriyle il-gili afla¤›daki bilgilerden hangisi do¤rudur?

a. Olgusal sorular, bireylerin çeflitli olgular hakk›n-daki düflünce ve görüfllerini ö¤renmeye yöneliksorulard›r.

b. Sondaj sorular›, belirsiz bir yan›t›n netlefltirilme-si, eksik bir yan›t›n tamamlanmas› ya da detay-land›r›lmas› amac›yla sorulan sorulard›r.

c. Bir soru ayn› anda hem olgusal hem de kapal›uçlu olamaz.

d. Bir anket formunda ayn› anda hem kapal› uçluhem de aç›k uçlu sorular yer almamal›d›r.

e. S›nama sorular›, görüflülen kiflinin örneklemegirmeye uygun olup olmad›¤›n› ölçmeye çal›flansorulard›r.

9. Anket sorular›n›n haz›rlanmas›na yönelik olarak afla-¤›dakilerden hangisi do¤rudur?

a. Anketör sorular› nesnel bir flekilde sorulmal›,kat›l›mc›lar› yönlendirilmemelidir.

b. Anketör, kat›l›mc›lara do¤ru yan›t› verme konu-sunda yard›mc› olmal›d›r.

c. Kat›l›mc› soruya cevap vermek istemiyorsa, ›s-rarc› olmak gerekir.

d. Her soruyla mümkün oldu¤u kadar çok fleyi ölç-meye çal›flmak gerekir.

e. Sorular›n karmafl›k da olsa bilimsel dille sorul-mas› gerekir.

10. Araflt›rmac›n›n gözlemledi¤i kültürdeki etkinliklerinneredeyse tamam›na kat›ld›¤› ancak araflt›rmac› kimli¤in-den s›yr›lmad›¤› gözlem türü afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Tamamen kat›l›mc›b. Gözlemci olarak kat›l›mc›c. Kat›l›mc› olarak gözlemcid. Tamamen gözlemcie. Kat›l›ms›z gözlemci

1. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Nicel ve Nitel Araflt›rmaYöntemlerinin Temel Özellikleri” konusunugözden geçiriniz.

2. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Nicel ve Nitel Araflt›rmaYöntemlerinin Temel Özellikleri” konusunugözden geçiriniz.


4. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Nicel ve Nitel Araflt›rmaYöntemlerinin Temel Özellikleri” konusunugözden geçiriniz.


6. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Araflt›rma Teknikleri” ko-nusunu gözden geçiriniz.

7. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Araflt›rma Teknikleri” ko-nusunu gözden geçiriniz.

8. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Araflt›rma Teknikleri” ko-nusunu gözden geçiriniz.

9. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Araflt›rma Teknikleri” ko-nusunu gözden geçiriniz.

10. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Araflt›rma Teknikleri” ko-nusunu gözden geçiriniz.



S›ra Sizde 1

Tümdengelim ve tümevar›m, ak›l yürütme yöntemleri-dir. Tümdengelimde araflt›rmac›, bütüne iliflkin bilgisin-den yola ç›karak henüz bilinmeyen parçalar hakk›ndaç›kar›mlarda bulunur. Tümevar›mda ise araflt›rmac› ön-ce parçalar› inceler, parçalardan elde etti¤i bilgiye da-yanarak bütünü anlamaya çal›fl›r. Tümdengelim, soyut-tan somuta, genelden özele, bütünden parçaya do¤ruak›l yürütme, ç›kar›mlarda bulunma yöntemidir. Tüm-dengelim mant›¤›n› kullanarak üretilen hipotezlerin am-pirik olarak s›nanmas›na hipotetik-tümdengelim denir.Tümevar›m ise, özelden genele, parçadan bütüne do¤-ru ak›l yürütme yöntemidir. Özetle, genel prensipleredayanarak gözlemlerin aç›klanmas›na tümdengelim,

gözlemlerden genel prensiplerin ç›kar›lmas›na tümeva-

r›m denir.

S›ra Sizde 2

Nicel araflt›rmalar nedensellik iliflkilerini ortaya ç›kar-may›, genelleme ve tahmin yapmay› amaçlayan araflt›r-malard›r. Nitel araflt›rmalar ise toplumsal olgular› yafla-yanlar›n gözünden görerek derinlemesine bir anlamayaulaflmay›, inceledikleri olguyu detayl› bir flekilde betim-lemeyi ve elde ettikleri bulgular› yorumlayarak benzerdurumlar hakk›nda bir de¤erlendirme yapabilmeyiamaçlarlar.

S›ra Sizde 3

Araflt›rma konusuna en yak›n olan kiflilerden, örne¤inbir olay› yaflam›fl ya da tan›k olmufl kiflilerden araflt›r-mac›n›n kendisi taraf›ndan, anket, görüflme ve gözlemgibi veri toplama araçlar› arac›l›¤›yla elde edilen verilerbirincil veriler olarak adland›r›l›r. Önceden yap›lm›flaraflt›rmalar›n raporlar›, resmi istatistikler ya da kitaplargibi araflt›rmac›n›n kendisinin toplamad›¤›, birincil verikaynaklar›ndaki bilgilerin yorumlanmas› ve aktar›lma-s›yla oluflan veriler ise ikincil veriler olarak adland›r›l›r.

S›ra Sizde 4

Odak grup görüflmesiyle, bireysel görüflmelerde eldeedilemeyecek, sadece grup etkileflimi sonucunda orta-ya ç›kacak verilere ulaflmak amaçlan›r. Bu nedenle arafl-t›rmac›lar görüflmeleri bireysel olarak de¤il, grup halin-de yaparlar.

Atkinson, R. (1998) The life story interview. SageUniversity Paper Series on Qualitative Research Met-hods. Thousand Oaks: Sage.

Atkinson, Robert. “Life Story Interview” içinde: Lewis-Beck, M.; A. Bryman ve T.F. Liao. (2004). The Sage

Encyclopedia of Social Science Research Met-

hods. Sage Publications, ss: 566-569.Bilgin, Nuri. (2006) Sosyal Bilimlerde ‹çerik Analizi:

Teknikler ve Örnek Çal›flmalar. Ankara: SiyasalKitabevi.

Bilton, Tony, K.Bonnett, P. Jones, D.Skinner, M.Stan-worth ve A.Webster (1996) Introductory Socio-

logy, London:MacMillan. Bryman, Alan. (1988) Quantity and Quality in Social

Research. London: Unwin Hyman.Croll, P. “Structured Observation” . içinde: Lewis-Beck,

M.; A. Bryman ve T.F. Liao. (2004). The Sage Ency-

clopedia of Social Science Research Methods.

Sage Publications, ss: 1096-1098De Vaus, D.A. (1990) Surveys in Social Research. 2nd

Edition. London: Unwin Hyman.De Vaus, D.A. “Survey” . içinde: Lewis-Beck, M.; A.

Bryman ve T.F. Liao. (2004). The Sage Encyclope-

dia of Social Science Research Methods. SagePublications, ss:1102-1104.

De Walt, K.M. ve B.R. De Walt (2001) Participant obser-vation: a guide for fieldworkers. AltaMira Pub.

Ergun, Do¤an. (2005) Sosyoloji ve Tarih: Sosyolojide

Yöntem Sorunu. ‹mge Kitabevi.Fairdough, N. “Critical Discourse Analysis” . içinde: Le-

wis-Beck, M.; A. Bryman ve T.F. Liao. (2004). The

Sage Encyclopedia of Social Science Research

Methods. Sage Publications, ss: 214-216. Fowler, J.F.Jr. “Structured Interview” . içinde: Lewis-

Beck, M.; A. Bryman ve T.F. Liao. (2004). The Sage

Encyclopedia of Social Science Research Met-

hods. Sage Publications, ss: 1094-1096.Franzosi, R. “Content Analysis” . içinde: Lewis-Beck, M.;

A. Bryman ve T.F. Liao. (2004). The Sage Encyclo-

pedia of Social Science Research Methods. SagePublications, ss: 186-189.

Gökçe, B. (1992). Toplumsal Bilimlerde Araflt›rma. An-kara: Savafl Yay.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› Yararlan›lan ve BaflvurulabilecekKaynaklar


Hammersley, M. “Case Study” . içinde: Lewis-Beck, M.;A. Bryman ve T.F. Liao. (2004). The Sage Encyclo-

pedia of Social Science Research Methods. SagePublications, ss: 92-94.

Haralambos, M., Heald, R.M. ve Martin Holborn. (1995)Sociology: Themes and Perspectives. 4th Editi-on. Collins Educational.

Junker, B. H. (1960) Fieldwork. Chicago: University ofChicago Press.

Krueger, Richard A. ve Mary Anne Casey. (2000) Focus

Groups: A Practical Guide to Applied Research,

Thousand Oaks:Sage.Kümbeto¤lu, Belk›s. (2005) Sosyolojide ve Antropo-

lojide Niteliksel Yöntem ve Araflt›rma. ‹stanbul:Ba¤lam.

Lune, H., E.S. Pumar ve R. Koppel (2010). Perspecti-

ves in Social Research Methods and Analysis: A

Reader for Sociology. London: Sage. Mack, N., C. Woodsong, K.M. MacQueen, G. Guest ve

E. Namey (2005). Qualitative Research Methods: AData Collector’s Field Guide. North Carolina: FamilyHealth International.

Miller, R. (ed.) (2003) A-Z of Social Research: A Dic-

tionary of Key Social Science Research Con-

cepts. London: Sage Publications.Neuman, W. L.. (1996) Social Research Methods: Qu-

alitative and Quantitative Approaches, 3rd editi-on, USA: Allyn and Bacon.

Neuman, W.L. (2010). Toplumsal Araflt›rma Yöntem-

leri: Nitel ve Nicel Yaklafl›mlar. ‹stanbul: Yay›nOdas›.

Pickering, M. J. (2004) “Qualitative Content Analysis” ,içinde: Lewis-Beck, M.; A. Bryman ve T.F. Liao.(2004). The Sage Encyclopedia of Social Science

Research Methods. Sage Publications, ss: 889-890.Plummer, K. “Life History Method” içinde: Lewis-Beck,



Sage Publications, ss:564-566.Robson, C. (2000) Real World Research. Oxford:

Blackwell.Sandelowski, Margarete. “Qualitative Research” , için-

de: Lewis-Beck, M.; A. Bryman ve T.F. Liao. (2004).The Sage Encyclopedia of Social Science Rese-

arch Methods. Sage Publications, ss:893-894.Schwandt, T.A. (2007) The Sage Dictionary of Quali-

tative Inquiry. Sage.

Sencer, M. ve Y. Sencer. (1978) Toplumsal Araflt›rma-

larda Yöntembilim. Ankara: TODA‹E Yay›n›.Shadish, W.R. ve M.H. Clark. “Quasi-Experiment” için-

de: Lewis-Beck, M.; A. Bryman ve T.F. Liao. (2004).The Sage Encyclopedia of Social Science Rese-

arch Methods. Sage Publications, ss: 899-902.Spradley, J.P. (1980). Participant Observation. Min-

nesota: Holt, Rinehart and Winston.Trougott, M.W. “Closed-Ended Questions” , içinde: Le-

wis-Beck, M.; A. Bryman ve T.F. Liao. (2004). The


Methods. Sage Publications, s:128.Walliman, N. S.R. (2006) Social Research Methods.

Sage Publications Incorporated.Y›ld›r›m, A. ve H. fiimflek. (2005) Sosyal Bilimlerde

Nitel Araflt›rma Yöntemleri. Ankara: Seçkin Yay.

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Araflt›rma türlerini karfl›laflt›rabilecek, Uygun araflt›rma türünün, yöntemin ve tekniklerin seçilmesinde dikkat edil-mesi gereken noktalar› özetleyebilecek,Araflt›rma probleminin oluflturulmas› sürecini de¤erlendirebilecek,Varsay›m, önerme, kavram, ifllemsellefltirme, de¤iflken ve hipotez kavramla-r›n› tan›mlayabilecek, Araflt›rman›n amaçlar›n› ifade ederken dikkat edilecek noktalar› özetleyebile-ceksiniz.

‹çindekiler

• Keflfedici Araflt›rma • Betimleyici Araflt›rma • Aç›klay›c› Araflt›rma • Kesitsel Araflt›rma• Boylamsal Araflt›rma• Araflt›rma Problemi• Literatür Taramas›

• Varsay›m• Önerme• Kavram• ‹fllemsellefltirme• De¤iflken• Hipotez

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NN

NN

N


• ARAfiTIRMA TÜRLER‹N‹NSINIFLANDIRILMASI

• UYGUN ARAfiTIRMATÜRÜNÜN, YÖNTEM VETEKN‹KLER‹N SEÇ‹LMES‹

• ARAfiTIRMA KONUSU VEARAfiTIRMA PROBLEM‹


Araflt›rmaProblemininOluflturulmas› veUygun Yöntem veTekniklerin Seçilmesi

ARAfiTIRMA TÜRLER‹N‹N SINIFLANDIRILMASI Araflt›rma problemi temel olarak, araflt›rma sonucunda elde edilecek bulgularla ce-vaplanmaya çal›fl›lan bir sorudur. Bu soru birbirinden farkl› yollarla cevaplanabilir.Örne¤in araflt›rmac›, araflt›rma probleminde sorulan soruyu önceden yap›lm›fl araflt›r-ma sonuçlar›n› inceleyerek ya da önceki çal›flmalarda elde edilmifl verileri karfl›laflt›-rarak cevaplayabilir. Bu durumda bir literatür taramas› ya da doküman incelemesi ya-pacakt›r. E¤er birincil verilere ihtiyaç duyuyorsa çeflitli veri toplama teknikleri ile veritoplayabilir. Bununla birlikte, araflt›rma probleminde sorulan sorunun do¤ru bir flekil-de cevaplanabilmesi için araflt›rman›n, amac›na uygun türde tasarlanmas›, araflt›rmaproblemine en uygun araflt›rma türünün, yöntemin ve tekniklerin seçilmesi gerekir.

Araflt›rma türünün do¤ru olarak belirlenmesi, araflt›rman›n amac›na ulaflmas›aç›s›ndan son derece önemlidir. Araflt›rmalar kullan›mlar›na (sonuçlar›n ne amaç-la kullan›laca¤›na), analitik amaçlar›na (araflt›rma amac›n›n ne oldu¤una) ve odak-land›klar› zaman dilimine göre farkl› flekillerde s›n›fland›r›labilirler (Özcan,2003:59). Kullan›m amac›na yönelik olarak araflt›rmalar teorik (temel) ya da prag-matik (uygulamal›, faydac›) araflt›rmalar olarak s›n›fland›r›l›r. Amaçlar›na göre arafl-t›rmalar keflfedici, betimleyici ya da aç›klay›c› araflt›rmalar olarak s›n›fland›r›l›r.Odakland›klar› zamana göre ise araflt›rmalar kesitsel ve boylamsal araflt›rmalar ol-mak üzere ikiye ayr›l›r. fiimdi bu araflt›rma türlerini inceleyelim.

Araflt›rma ProblemininOluflturulmas› ve UygunYöntem ve Tekniklerin

Seçilmesi

fiekil 4.1

Kullan›mlar›na GöreAraflt›rmalar

Amaçlar›na GöreAraflt›rmalar

Odaklar›na Zamana GöreAraflt›rmalar

Teorikaraflt›rma

Pragmatikaraflt›rma

Keflfediciaraflt›rma

Betimleyiciaraflt›rma

Aç›klay›c›araflt›rma

Kesitselaraflt›rma

Boylamsalaraflt›rma

E¤ilimaraflt›rmas›

Panelaraflt›rmas›

Kohortaraflt›rmas›

Araflt›rma Türlerinin S›n›fland›r›lmas›

Kullan›mlar›na Göre Araflt›rma Türleri Araflt›rmalar kullan›m amaçlar› aç›s›ndan teorik ya da pragmatik (faydac›) amacayönelik araflt›rmalar olarak ikiye ayr›l›rlar. ‘Temel araflt›rma’ olarak da adland›r›lanteorik araflt›rmalar sosyal yaflam ve iliflkilerdeki düzenlilikleri ortaya koymay› yada bir sosyal olguyu derinlemesine incelemeyi amaçlarlar. Zaman zaman ‘faydac›’ya da ‘uygulamal›’ araflt›rmalar olarak da adland›r›lan pragmatik araflt›rmalar iseçeflitli toplumsal sorunlar›n de¤erlendirilmesi, çözülmesi ya da çözülmesine katk›-da bulunulmas› amac›na yönelik olarak yürütülürler (Lin, 1976:5). Bir baflka flekil-de ifade edecek olursak, teorik amaca yönelik araflt›rmalar, araflt›rmac›n›n tama-men bilimsel merak›na yöneliktir; sadece bir gerçe¤e iliflkin bilimsel bilgiyi ortayakoymay› amaçlarlar. Bu araflt›rmalar ortaya konan bu gerçeklerin toplumsal prob-lemlerin çözümü konusunda nas›l kullan›laca¤›na a¤›rl›k vermez, bu tip bir amacayönelik de¤ildir. Pragmatik araflt›rmalarda ise araflt›rma, belirli toplumsal sorunla-r›n çözülmesine katk›da bulunmay› amaçlar. Teorik araflt›rmalarda araflt›rmac› in-sanl›¤›n belirli bir konudaki bilgisini art›rmay› hedeflerken pragmatik araflt›rmalar-da araflt›rmac›, bir sorunun çözümü için bir ad›m atmay› hedefler. Örne¤in araflt›r-mac› bir hayvan›n genetik yap›s›n› ortaya koymay› amaçl›yorsa teorik; bir hastal›-¤›n nas›l ortadan kald›r›laca¤›n› keflfetmeye çal›fl›yorsa pragmatik bir araflt›rma ya-p›yor demektir. Teorik araflt›rmalar da pragmatik araflt›rmalar da bilimsel bilgininbirikimi aç›s›ndan ayn› derecede önemlidir.

Pragmatik araflt›rmalar›n bir türü de eylem araflt›rmalar›d›r. Eylem araflt›rmas›,sosyal araflt›rmalara araflt›rmac›lar›n teorik meraklar›ndan çok toplumsal problem-lerin yön vermesi gerekti¤ini savunan Kurt Lewin (1890-1947) taraf›ndan gelifltiril-mifl bir kavramd›r. Eylem araflt›rmalar› topluluklarda, kurumlarda ya da örgütlerde-ki de¤iflim süreçlerinde kullan›lan, araflt›rmac›n›n kendisinin de de¤iflimi sa¤laya-cak bir öge oldu¤u, çeflitli problemlerin nedenlerinin keflfedilip çeflitli çözüm öne-rilerinin sunuldu¤u ve hangi eylemde bulunulmas› gerekti¤ine karar verildi¤i arafl-t›rmalard›r (Marshall, 1999:226-7; Schwandt, 2007:4). Bu araflt›rma türünde araflt›r-mac›lar ve kat›l›mc›lar araflt›rman›n tasarlanmas›ndan sonuçlanmas›na kadar birlik-te çal›fl›rlar. Bu araflt›rmalarda amaç mevcut durumdaki problemleri saptamak vebunlar›n ne tip eylemler ya da politikalarla çözülebilece¤ini ortaya koymakt›r. Ey-lem araflt›rmalar›n› di¤er araflt›rmalardan ay›ran önemli bir özellik, süreklilik halin-de olan, devaml› tekrarlanan araflt›rmalar olmalar›d›r. Örne¤in bir eylem araflt›rma-s›yla bir çözüm önerisi sunulduktan ve eyleme geçildikten sonra yeni bir eylemaraflt›rmas› tasarlan›r, bu eylemin sonuçlar› incelenir, sorunun çözümünde ifle ya-ray›p yaramad›¤› de¤erlendirilir, yani durumdaki sorunlar›n neler oldu¤u saptan›rve bu problemlerin çözülmesi için hangi eylemlerde bulunulmas› gerekti¤i ortayakonmaya çal›fl›l›r (Marshall, 1999:227).

Amaçlar›na Göre Araflt›rma Türleri Elde edilmek istenen bilginin türü aç›s›ndan üç temel araflt›rma türü vard›r. Bunlarkeflfedici, betimleyici ve aç›klay›c› araflt›rmalard›r.

Keflfedici Araflt›rmalarAraflt›rma konusunun nispeten yeni oldu¤u, bu konuda daha önce yap›lm›fl pekçal›flma olmad›¤›, bu nedenle de araflt›rmac›n›n fazla bilgi sahibi olmad›¤› durum-larda yap›lan ve temel olarak ayn› konuda daha sistematik araflt›rmalar yap›labil-mesi için gerekli bilginin toplanmas› amac›na yönelik olan araflt›rmalara keflfedi-ci araflt›rma ad› verilir. Bu tür araflt›rmalar konuyla ilgili yüzeysel bilgi toplama-


‘Temel’ ya da ‘teorik’araflt›rma olarakadland›r›lan araflt›rmalarsadece bilimsel bilgiüretmeyi amaçlayanaraflt›rmalard›r.‘Uygulamal›’ ya da‘pragmatik’ araflt›rmaolarak adland›r›lanaraflt›rmalar ise belirlitoplumsal sorunlar›nçözülmesine katk›dabulunmay› amaçlayanaraflt›rmalard›r.

Keflfedici araflt›rmalar,araflt›rmac›n›n fazla bilgisahibi olmad›¤› konular›inceledi¤i ya da araflt›rmakonusunun görece yenioldu¤u durumlarda yap›lanaraflt›rmalard›r.

ya ve araflt›rmac›ya ön bilgi sa¤lamaya yöneliktirler. Genel olarak araflt›rmac› tara-f›ndan keflfedici araflt›rman›n tercih edilmesine neden olan durumlar flunlard›r(Stebbins, 2001:9):

• ‹ncelenmek istenen konu hakk›nda sistematik ampirik bir çal›flma yap›lma-m›fl olmas› ya da yap›lan çal›flmalar›n son derece az olmas›,

• ‹lgilenilen konuyla ilgili yap›lan önceki çal›flmalar›n hepsinin kontrollü nicelaraflt›rmalar olmas›, bu nedenle araflt›rmac›n›n bu konuda nitel bir çal›flmayapmak için yeterli ön bilgiye sahip olmamas›,

• ‹lgilenilen konunun çok önemli de¤iflimler geçirmesi, dolay›s›yla bu konuhakk›nda önceden yap›lm›fl olan çal›flmalar›n bulgular›n›n geçersiz olmas›.

Keflfedici araflt›rmalar, araflt›rmac›n›n fazla bilgi sahibi olmad›¤› konular› inceledi¤i ya daaraflt›rma konusunun görece yeni oldu¤u durumlarda yap›lan araflt›rmalard›r. Hipotez ge-lifltirme, hipotez s›nama ya da bir konuyu derinlemesine bir flekilde anlama amac›na yö-nelik de¤ildirler.

Genel olarak keflfedici araflt›rmalar›n amac›, araflt›rmac›ya araflt›rma probleminitan›mlamak ve daha kapsaml› araflt›rmalar yapmak üzere gerekli bilgiyi sa¤lamas›-d›r. Dolay›s›yla keflfedici araflt›rmalar›n tipik olarak üç amac› vard›r (Earl, 2004:88):

• Araflt›rmac›n›n konuyla ilgili merak›n› gidermek ve ön bilgi sa¤lamak, • Konuyla ilgili daha kapsaml› bir araflt›rman›n yap›l›p yap›lamayaca¤›n› s›namak,• Sonraki araflt›rmalarda kullan›labilecek veri toplama araçlar› gelifltirmek. Keflfedici araflt›rmalar, bir araflt›rma problemi hakk›nda en genel düzeyde bilgi

toplamak için yürütülür. Di¤er bir deyiflle keflfedici araflt›rmalar hipotez s›namayaveya hipotez gelifltirmeye yönelik de¤ildirler. Bu araflt›rma türünde amaç, konuylailgili mevcut bilgilerin keflfedilmesi ve daha sonra yap›lacak olan daha kapsaml›araflt›rmalar için bir zemin haz›rlanmas›d›r. Araflt›rmac›, keflfedici araflt›rmay› ta-mamlad›ktan sonra araflt›rma konusuyla ilgili toplad›¤› bilgilere dayanarak araflt›r-ma problemini netlefltirir. Bu yüzden araflt›rma probleminin net olarak tan›mlan-mad›¤› durumlarda keflfedici bir araflt›rma tasarlamak araflt›rmac› aç›s›ndan faydal›olacakt›r. Keflfedici araflt›rmalar araflt›rmac›n›n ilgilendi¤i konuyu en iyi hangi arafl-t›rma yöntemiyle inceleyebilece¤ine, hangi veri toplama araçlar›n› kullanaca¤›nave araflt›rmas›na kimleri dahil edece¤ine karar vermesine yard›mc› olur.

Keflfedici araflt›rmalar bir hipotezle bafllamad›klar› ve evreni temsil eden bir örneklemesahip olamayacaklar› için nicel yöntemle yürütülmeye uygun de¤ildirler.

Keflfedici araflt›rmalarda, araflt›rmaya bafllamadan önce konu hakk›nda fazlabilgi sahibi olunmad›¤› için araflt›rma problemleri net bir flekilde oluflturulamaz. Bunedenle bu tür araflt›rmalar nitel yöntemin uygulanmas›n› gerektirirler. Keflfediciaraflt›rmalarda veri toplama teknikleri olarak literatür taramas›, uzmanlara da-n›flma ve vaka keflfi teknikleri kullan›l›r (Lin, 1976:137).

Literatür taramas›, konuyla ilgili literatürün belirlenmesi, taranmas›, okunmas›ve elde edilen bilgilerin özetlenerek bir sentez halinde ifade edilmesini içerir veherhangi bir araflt›rma konusuyla ilgili bilgi elde etmenin ilk aflamas›d›r.

Uzmanlara dan›flma tekni¤i, araflt›rmac›n›n konuyla ilgili birinci elden bilgialabilece¤i uzman kiflilere dan›flmas›d›r. Bu uzmanlar›n bilim adam› olmalar› ge-rekmez ancak araflt›rma konusuyla ilgili birinci elden bilgiye sahip olmalar› gere-kir. Örne¤in gençlerin uyuflturucu kullan›m› ile ilgili bir araflt›rmada konuyla ilgili

1094. Ünite - Araflt › rma Probleminin Oluflturulmas› ve Uygun Yöntem ve Teknik ler in Seçi lmesi

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



psikolojik dan›flmanlar, polisler, avukatlar ya da hukuk dan›flmanlar›, araflt›rmac›-ya konu ile ilgili ön bilgi sa¤layabilir. Uzmanlarla yap›lan görüflmeler yüz yüze ger-çeklefltirilir. Keflfedici araflt›rmalarda araflt›rmac› ço¤unlukla araflt›rma problemininetlefltirmedi¤i ve konu hakk›nda çok az bilgiye sahip oldu¤u için ne arad›¤›n› ke-sin olarak bilemez. Bu nedenle yapaca¤› gözlem ve görüflmelerde yap›land›r›lm›flveri toplama araçlar› kullanmaz. Bununla birlikte araflt›rmac› uzmanlarla yapt›¤›görüflmeleri araflt›rma konusu etraf›nda örgütlemeli ve toplamak istedi¤i bilgiyeyönelik kim, ne, neden gibi sorular sormal›d›r (Lin, 1976:141). Gençlerin uyuflturu-cu kullan›m›yla ilgili bir araflt›rmada araflt›rmac› ilgilenilen bölgede kimlerin uyufl-turucu kulland›¤›, uyuflturucu kullananlar›n yafllar›, cinsiyetleri, meslekleri, sosyalgeri planlar› gibi konularda bilgi toplamaya çal›flacakt›r.

Keflfedici araflt›rmalarda kullan›lan üçüncü teknik de vaka keflfi tekni¤idir.Vaka keflfi, çal›fl›lan konulara dahil olan bireylerin detayl› bir flekilde incelen-mesini içerir. Örne¤in gençlerin uyuflturucu kullan›m›yla ilgili bir çal›flmadaaraflt›rmac›, uyuflturucu kullanan gençlerden baz›lar›n› inceleyerek bu vakalar›ntarihçesini ç›karmaya çal›flabilir. Vaka keflfi için temsili bir örneklem seçilmesigerekmez, aksine, ortalaman›n d›fl›nda olan uç vakalar özellikle tercih edilir(Lin, 1976:142).

Keflfedici araflt›rmalar›n en önemli dezavantaj›, araflt›rma problemlerinin net ol-mamas› ve küçük ve temsili olmayan örneklemlerle çal›fl›lmas›d›r. Bu tür araflt›r-malarda örneklem araflt›rma evrenini temsil etmedi¤i için araflt›rma problemineiliflkin tatmin edici cevaplar ancak nadiren elde edilebilir (Earl, 2004:89). Baflka birdeyiflle araflt›rmada bilgi toplanan kiflilerin, araflt›rmac›n›n ilgilendi¤i daha genifltoplulu¤un tipik örnekleri olmad›¤› durumlarda araflt›rmac›n›n eksik bilgi edinme-si söz konusu olabilir. Bu durum, araflt›rmac›n›n ayn› konuda daha sonra yapaca-¤› sistematik araflt›rmada problemini eksik oluflturmas›na ya da örneklemini yanl›flseçmesine neden olabilir.

Keflfedici araflt›rmalarda araflt›rmac› evrene genelleyece¤i nitelikte bilgiler elde etmeye yada bir sosyal olguyu derinlemesine bir flekilde anlamaya de¤il, konuyla ilgili detayl› biraraflt›rma yapmas› için gerekli olan ön bilgiyi elde etmeye çal›flmaktad›r. Keflfedici araflt›r-ma tamamland›ktan sonra araflt›rmac› konuyla ilgili daha sistematik bir araflt›rma yapma-ya haz›r olacakt›r.


ÖRNEK: Diyelim ki bir araflt›rmac› yüz nakli ile ilgili bir araflt›rma yapmak istiyor.

Ancak bu konu oldukça yeni oldu¤u için daha önce yap›lm›fl yeterince çal›flma ol-

mad›¤›n› fark ediyor. Önceki çal›flmalara ulaflabilmifl olsayd› araflt›rmac› bu çal›fl-

malarda neler ortaya kondu¤unu, nelerin nas›l incelendi¤ini görebilir, araflt›rma

problemini netlefltirebilir, belki daha önce yap›lan araflt›rmalarda kullan›lan ölçüm

araçlar›n› (mesela anket formunu) kullanabilirdi. Bu durumda araflt›rmac› keflfedi-

ci bir araflt›rma yapabilir. Bunun için az da olsa bu konuda yap›lm›fl çal›flmalar› in-

celedikten sonra kendisine yüz nakli yap›lan bireylerle, bu bireylerin aileleriyle, nak-

li gerçeklefltiren doktorlarla görüflebilir. Böylece araflt›rmas›nda neye odaklanmas›,

verilerini kimlerden toplamas›, nas›l sorular sormas› ve ne tür bir araflt›rma yapma-

s› gerekti¤i hakk›nda bir fikir sahibi olur. Bu ön bilgi sayesinde araflt›rmac› art›k bu

konuda daha sistemli ve daha yap›sal bir araflt›rma yapmaya haz›r olacakt›r.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Betimleyici Araflt›rmalar‘Betimsel araflt›rma’ ad›yla da bilinen betimleyici araflt›rmalar, araflt›rma konu-su hakk›nda genel bir bak›fl aç›s› kazanmak, belirli bir durumu kendi do¤al ortam›içinde saptamak ve sistematik olarak betimlemek amac›yla yap›lan, nicel veya ni-tel veri toplama tekniklerinin kullan›labilece¤i araflt›rmalard›r. Bu araflt›rma türün-de çal›fl›lan olgu ya da örneklem hakk›nda elde edilen veriler betimlenerek temelözellikleri tasvir edilir. Keflfedici araflt›rmalar gibi betimleyici araflt›rmalar da arafl-t›rma konusuyla iliflkili olarak kim, ne ve neden gibi çeflitli sorulara cevap arar. An-cak betimleyici araflt›rmalar, keflfedici araflt›rmalardan daha sistematik ve daha ya-p›sald›rlar.

Araflt›rma konusu hakk›nda genel bir bak›fl aç›s› kazanmak ya da belirli bir du-rumu saptamak için betimleyici araflt›rma oldukça uygun bir araflt›rma türüdür. Be-timsel araflt›rmalar, belirli bir durumu saptamaya yönelik olduklar› için ayn› konu-da yap›lacak olan aç›klay›c› araflt›rmalarda neye odaklan›lmas› gerekti¤ine iliflkinipucu sa¤larlar. Örne¤in bir kasabada çocuklar›n en çok hangi hastal›klara yaka-land›¤›n› inceleyen bir betimleyici araflt›rma yap›ld›ktan sonra, aç›klay›c› bir arafl-t›rma tasarlanarak bu hastal›¤a neden olan koflullar›n neler oldu¤u ortaya konma-ya çal›fl›labilir.

Betimleyici araflt›rmalar toplumsal olgular aras›nda neden sonuç iliflkisi aramaz-lar ama bu araflt›rmalarda da baz› temel istatistikler kullan›labilir. Mesela örnekle-min genel özelliklerini ortaya koymak için frekans da¤›l›m›, ortalama, ortanca,mod, sapma, varyans, yüzde gibi baz› temel betimsel istatistikler kullan›l›r. Ancakaç›klamaya yönelik araflt›rmalarda istatistiksel analiz yapmak için kullan›lan dahaileri düzeydeki istatistiksel ifllemlere, betimleyici araflt›rmalarda baflvurulmaz. Be-timleyici araflt›rmalarda kullan›lan istatistikler var olan durumu yans›t›rlar, örne¤indeneyde oldu¤u gibi araflt›rmac›n›n de¤iflkenler üzerinde herhangi bir müdahalesisöz konusu de¤ildir. Benzer flekilde betimleyici araflt›rmalarda d›fl koflullar da kon-trol alt›nda tutulmaya çal›fl›lmaz, araflt›r›lan konu ya da grup, araflt›rmac› taraf›ndanhiçbir flekilde etkilenmeden, do¤al haliyle incelenir ve betimlenir.

Bir araflt›rman›n tek amac› betimlemek olabilece¤i gibi, araflt›rmalar hem be-timleme hem de aç›klama amac› tafl›yabilirler. Araflt›rman›n tek amac› betimlemeyapmaksa, araflt›rmac› araflt›rd›¤› olguyu etrafl› ve detayl› bir flekilde gözlemler, in-celer ve herhangi bir teorik problem gelifltirmeksizin konusunu tasvir eder. Bu tipçal›flmalara örnek olarak do¤um ve ölüm oranlar›n›, belirli bir ülkede endüstriyelbüyüme oran›n› ya da çeflitli hastal›klar›n nüfus içinde da¤›l›m›n› göstermeyi amaç-


Betimleyici araflt›rmalar,ilgi duyulan konu ya daetkinliklerin birbetimlemesini, tasvirini eldeetmeyi amaçlayanaraflt›rmalard›r.

ÖRNEK: Nüfus say›mlar›, betimleyici araflt›rmalara verilebilecek bir örnektir. Nüfus

say›mlar›n›n amac› hem genel olarak ülke düzeyinde hem de iller düzeyinde nüfu-

sun çeflitli özelliklerini kesin olarak betimlemektir.

- ‘Eskiflehir’de lise ö¤rencileri aras›nda aile içi fliddete maruz kalanlar›n oran›

nedir?’,

- ‘‹stanbul’da uydu kentlerde yaflayanlar kent merkezine ne s›kl›kta gelmekte ve bu-

rada ne kadar zaman geçirmektedirler?’,

- ‘Düz liselerden ve süper liselerden mezun olan ö¤rencilerin üniversite girifl s›nav›-

n› kazanma oranlar› aras›ndaki fark nedir?’

gibi araflt›rma problemleri de belirli bir durumu saptama amac›na yöneliktirler, bu

nedenle bu problemler için betimleyici araflt›rma türü uygundur.

layan araflt›rmalar verilebilir. Amac›n araflt›rma konusunu etrafl› ve detayl› bir fle-kilde betimlemek ve anlamak oldu¤u nitel araflt›rmalarda yap›lacak betimlemelerise daha etrafl› ve derinlemesine olacakt›r. Bu tür araflt›rmalarda derinlemesine gö-rüflme, kat›l›mc› gözlem, örnek olay incelemesi, yaflam öyküsü ve benzeri nitel ve-ri toplama teknikleri kullan›l›r. Örne¤in “Cezas›n› tamamlayarak son bir y›l içindecezaevinden ç›km›fl olan bireylerin toplumsal yaflamda karfl›laflt›klar› sorunlar ne-lerdir?” ya da “Emekli olan bireyler, yeni toplumsal rollerine nas›l uyum sa¤lamak-tad›rlar?” gibi araflt›rma problemleri, tamamen betimleme amac›na yöneliktir.

Bunun yan›nda, bir araflt›rma aç›klaman›n yan› s›ra betimleme amac› da tafl›ya-bilir. Örne¤in hipotez test etmeye yönelik bir araflt›rma hem örnekleminin özellik-leri hakk›nda genel bilgilere ulaflmak hem de sonuçlar›n yorumlanmas› için gerek-li olan bilgileri elde etmek için betimleme amac› tafl›yor olabilir. Aç›klay›c› araflt›r-malarda betimlemenin ifllevi, örneklemin ve veri toplama tekniklerinin seçilmesi,temel de¤iflkenlerin neler oldu¤unun belirlenmesi, kavramlar› ölçecek de¤iflkenle-rin neler oldu¤unun saptanmas› (ifllemsellefltirme), verilerin analizi ve potansiyelhipotezlerin oluflturulmas› konular›nda araflt›rmac›ya gerekli bilgileri sa¤lamas›d›r(Lin, 1976:142).

Betimlemek bir araflt›rman›n tek amac› olabilir ama bir araflt›rma ayn› zamanda hem be-timleyici hem de aç›klay›c› amaca sahip olabilir.

Betimleyici araflt›rmalarda araflt›rma problemine ba¤l› olarak nicel ya da nitelveri toplama teknikleri kullan›labilir. Di¤er bir deyiflle sadece kullan›lan yöntemebakarak bir araflt›rman›n betimleyici olup olmad›¤› söylenemez, araflt›rman›n be-timleyici olup olmad›¤›n› belirleyen, araflt›rman›n amac›d›r. Betimleyici araflt›rma-larda ilgilenilen sosyal olgunun genel özelliklerini ölçmek için yap›land›r›lm›fl göz-lem ya da anket gibi nicel araflt›rma teknikleri kullan›l›rken söz konusu sosyal ol-gunun özgül yönlerini anlamak için nitel araflt›rma tekniklerinden yararlan›labilir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



ÖRNEK: Yoksullar›n, yoksullu¤un nedeni olarak neyi gördüklerini betimleme ama-

c›n› tafl›yan üç betimleyici araflt›rma oldu¤unu varsayal›m. ‹lk araflt›rmada veri top-

lama arac› olarak anket kullan›lmakta ve ço¤u kapal› uçlu sorulardan oluflan bu

anket, muhtarl›klardan al›nan bilgiye göre yoksul oldu¤u belirlenen 500 kifliye uygu-

lanmaktad›r. Araflt›rmac› bulgular›n› say›sallaflt›rmakta, basit düzeyde betimleyici

istatistiksel yard›m›yla kentteki yoksullar›n yoksullu¤un nedeni olarak neyi gördük-

lerini betimlemektedir. ‹kinci araflt›rmada, yoksul oldu¤u belirlenen 30 kifli ile derin-

lemesine görüflmeler yap›lmaktad›r. Veri toplama arac› standart de¤ildir ve araflt›r-

mac›, görüfltü¤ü kiflilerin yoksullu¤u nas›l tan›mlad›klar›n›, nas›l deneyimledikleri-

ni ve yoksullu¤un nedeni olarak neyi gördüklerini anlamaya çal›flmaktad›r. Üçüncü

araflt›rma, yoksul oldu¤u belirlenen 400 kifliye anket uygulamakta, anket sonuçlar›-

n› istatistiksel yöntemlerle analiz etmekte ve genel olarak kentteki yoksullar›n yoksul-

lu¤un nedeni olarak neyi gördü¤ünü istatistiksel tablolarla sunmaktad›r. Ayn› arafl-

t›rma bunun yan›nda uygun örnekleme teknikleriyle seçilen 40 kifliyle derinlemesine

görüflme yapmakta ve örneklemdekilerin neden baz› olgular› yoksullu¤un nedeni

olarak gördü¤ünü, baz› olgular› ise görmedi¤ini anlamaya çal›flmaktad›r. Görüldü-

¤ü gibi, betimleyici araflt›rmalarda nicel veya nitel veri toplama teknikleri ya da her

ikisi birden kullan›labilir. Hangi tekniklerin kullan›laca¤›, araflt›rman›n problemine

ve amac›na ba¤l›d›r.

Betimleyici araflt›rmalarda araflt›rmac›n›n amac› genifl çapl› bir örneklemin belirli özellik-lerini genel düzeyde betimlemek ise nicel veri toplama teknikleri, daha dar bir örneklemhakk›nda genifl çapl› ve derinlemesine betimleme yapmaksa nitel veri toplama tekniklerikullan›lacakt›r.

Betimleyici araflt›rmalar›n en önemli avantaj›, incelenen konunun tamamen do-¤al ortam içinde incelenmesidir. Bu araflt›rma türünün en önemli dezavantaj› isesonuçlar›n ileri istatistiksel tekniklerle analiz edilememesi ve araflt›rma sonuçlar›-n›n farkl› yorumlara aç›k olmas›d›r.

Betimleyici araflt›rmalar›n bir türü de karfl›laflt›rmal› araflt›rmad›r. Karfl›laflt›r-mal› araflt›rma, sosyal bilimlerde farkl› ülkelerin ya da kültürlerin belirli özellik-ler aç›s›ndan karfl›laflt›r›lmas›n› amaçlayan araflt›rmalara verilen genel add›r. Ay-n› sosyal olguyla iliflkili olarak aralar›nda benzerlikler ve farkl›l›klar olan iki yada daha fazla örne¤in karfl›laflt›r›lmas›, olgunun daha iyi anlafl›lmas›n› sa¤layabi-lir. Karfl›laflt›rmal› araflt›rmalarda nicel yöntem de nitel yöntem de kullan›labi-lir. Bu tür araflt›rmalar genel olarak kültürler ve ülkeler aras›ndaki farkl›l›k vebenzerlikleri ortaya koymak amac›yla uygulansa da farkl› iflgücü piyasalar›, fir-malar ya da örgütlerin karfl›laflt›r›lmas› için de uygun bir araflt›rma türüdür (Wal-liman, 2006:40). Karfl›laflt›rmal› araflt›rmada araflt›rmac› toplumsal olgunun ikifarkl› tezahürü aras›nda benzerliklere ya da farkl›l›klara odaklanarak bu benzer-likler ya da farkl›l›klar hakk›nda bir sonuca var›r. Bu tür araflt›rmalarda örnekolay incelemeleri gibi teknikler kullan›larak birincil veriler toplanabilece¤i gibi,doküman incelemesi ya da mevcut istatistiklerin analiz edilmesi gibi yollarlaikincil veriler de kullan›labilir.

Karfl›laflt›rmal› araflt›rman›n bir türü olan karfl›laflt›rmal› tarihsel araflt›rmalarise bütün toplumlarda var olan temel özelliklerin neler oldu¤u, büyük toplumsaldönüflümlerin ne flekilde gerçekleflti¤i gibi sorulara yan›t arayan araflt›rmalard›r(Neuman, 2010:606). Bu tür araflt›rmalar sistematik karfl›laflt›rma yolu ile devrim-ler, politik rejimler ve politikalar gibi genifl çapl› sonuçlar› olan olgular›n zamaniçindeki geliflimlerini analiz etmek için çok uygundur (Mahoney, 2004:81). Örne-¤in Tocqueville, 1835-1840 y›llar› aras›nda yapt›¤› bir karfl›laflt›rmal› tarihsel arafl-t›rmada Amerikan ve Frans›z demokrasilerini karfl›laflt›rm›fl, demokrasiyi iki fark-l› uygulamadaki farkl›l›klar üzerinden incelemifltir. Skocpol ise 1979 y›l›nda yap-t›¤› bir karfl›laflt›rmal› tarihsel araflt›rmada Frans›z, Rus ve Çin Devrimlerini, ara-lar›ndaki benzerlikleri ortaya koyacak flekilde karfl›laflt›rm›flt›r. Karfl›laflt›rmal› ta-rihsel araflt›rmalar›n en büyük avantaj›, toplumsal gerçekli¤in mikro ve makrodüzeylerini birlefltirmeye uygun olmas›d›r. Araflt›rmac› bireysel mektuplar, yaz›fl-malar veya günlüklerden elde edilen verilerle toplumsal yap›lar aras›nda bir ba¤-lant› kurabilir. Ancak karfl›laflt›rmal› tarihsel araflt›rmalar›n da çeflitli s›n›rl›l›klar›vard›r. Bu tür araflt›rmalarda ço¤u zaman araflt›rmac›n›n do¤rudan gözlem yap-mas› söz konusu de¤ildir, kan›tlar s›n›rl›d›r ve geçmiflteki olaylar hakk›ndaki kay-naklar›n tamamen nesnel bir flekilde incelenmesi mümkün olmaz (Neuman,2010:612-614).

Karfl›laflt›rmal› tarihsel araflt›rmalar hakk›nda daha fazla bilgiyi W.L. Neuman’›n “Toplum-sal Araflt›rma Yöntemleri: Nitel ve Nicel Yaklafl›mlar” kitab›n›n (2010, ‹stanbul: Yay›n Oda-s›) ikinci cildinde (sf.601-658) bulabilirsiniz.

1134. Ünite - Araflt › rma Probleminin Oluflturulmas› ve Uygun Yöntem ve Teknik ler in Seçi lmesiS O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Hipotez Oluflturmaya Yönelik Araflt›rmalarHipotez oluflturmaya yönelik araflt›rmalar betimleyici araflt›rman›n özelliklerinitafl›yan ama daha yap›sal, daha az de¤iflken içeren ve ölçümlerin daha titiz yap›ld›-¤› araflt›rmalard›r (Lin, 1976:143). Bu tür araflt›rmalarda araflt›rmac›n›n de¤iflkenleraras›ndaki muhtemel iliflkiler hakk›nda bir fikri vard›r ama bu fikir kesin ve net de-¤ildir. Araflt›rmac› bu fikirleri düzenlemek ve net bir araflt›rma problemi haline ge-tirmek ister. Örne¤in suçun nedenleriyle ilgilenen bir araflt›rmac›, literatürü tarad›-¤›nda ailenin düflük sosyoekonomik statüsü, düflük e¤itim düzeyi ve afl›r› otoriterli-¤i, uyuflturucu kullan›m›, intihar e¤ilimi, geçmiflte yaflanan travmalar gibi bir dizifaktörün suça neden oldu¤unun öne sürüldü¤ünü görebilir. Araflt›rmac› suç davra-n›fl›n›n göstergeleri olarak da tutuklama ve mahkûmiyet kay›tlar›, cezan›n fliddeti gi-bi çeflitli göstergelerin kabul edildi¤ini görebilir. Ancak suça neden oldu¤u ileri sü-rülen çok say›da neden ve farkl› suç göstergeleri içinde anlaml› bir araflt›rma oda¤›infla etmekte zorlanabilir. Bu gibi durumlarda araflt›rmac›lar belirli hipotezleri testetmek yerine hipotez gelifltirmeye yönelik bir araflt›rma yaparlar (Lin, 1976:143).

Hipotez gelifltirmeye yönelik çal›flmalarda araflt›rmac› literatür taramas›, uzman-larla yapt›¤› görüflmeler gibi kaynaklarda elde etti¤i bilgilere dayanarak önemli de-¤iflkenleri belirler. Bu ba¤›ml› ve ba¤›ms›z de¤iflkenlerin çeflitli kombinasyonlar›n›inceler ve ampirik olarak uygun olan bir ya da birkaç›n› seçer. Örne¤in e¤er arafl-t›rmac› literatür taramas› ve uzmanlarla yapt›¤› görüflmeler sonunda yapt›¤› ç›ka-r›mlar sonucunda tutuklanma s›kl›¤› ile ebeveynin geliri de¤iflkenleri aras›nda güç-lü bir iliflki oldu¤u kanaatine var›rsa ebeveyni düflük gelire sahip olan insanlar›ntutuklanma oranlar›n›n, ebeveyni daha yüksek gelire sahip insanlara oranla dahayüksek oldu¤unu ileri sürebilir.

Hipotez gelifltirmeye yönelik araflt›rmalar›n amac›, baflka araflt›rmalar taraf›ndans›nanmak üzere hipotezler gelifltirmek ya da gömülü teori (teori kurma) yöntemin-de oldu¤u gibi hipotez gelifltirerek bir teori infla etmek olabilir. Hipotez gelifltirme-ye yönelik araflt›rmalarda en s›k kullan›lan yöntem gömülü teori yöntemidir. Buyöntemi di¤er yöntemlerden ay›ran en belirgin özellik, araflt›rmaya belirli bir teo-rik çerçeveyle de¤il, veri toplayarak bafllanmas› ve bu veriler kullan›larak bir teorigelifltirilmesidir. Yöntemin ad›ndaki “gömülü” terimi, teorinin literatürden de¤il,alandan toplanan veriler içine “gömülü” oldu¤u fikrini belirtmek için kullan›lmak-tad›r (Leedy ve Ormrod, 2005:140).

Gömülü teori yönteminde veri toplama ve veri analizi aflamalar› birbirinden ay-r› de¤ildir. Bu yöntemle yürütülen araflt›rmalarda araflt›rmac› s›nayaca¤› bir hipo-tezle yola ç›kmaz, esnek bir araflt›rma problemi oluflturur. Araflt›rmac›, araflt›rmaproblemine yan›t bulmak için veri toplar, toplanan verilere dayanarak hipotezlerkurar ve yeni sorular ortaya koyar. Bu yeni sorular› yan›tlamak için daha fazla ve-ri toplar ve elde edilen yeni verilerle oluflturulan sorular› yan›tlamaya çal›fl›r. Veri-leri toplarken bir yandan da analiz eden araflt›rmac›, veriler aras›ndaki benzerlik-leri ve farkl›l›klar› ortaya koymaya, bunlar› aç›klayacak kavramlar gelifltirmeye, bukavramlar aras›ndaki iliflkilere iliflkin bir teori gelifltirmeye çal›fl›r. Böylece araflt›r-ma problemine muhtemel bir yan›t vermifl olur. Araflt›rmac› tekrar veri toplayarakbu yan›t›n› s›nar, yeni verilerin buldu¤u yan›t› do¤rulay›p do¤rulamad›¤›n› incelerve elde etti¤i bulgular do¤rultusunda teorisinde de¤ifliklikler yapar. Veri toplama,veri analizi ve teorinin gözden geçirilmesi süreçleri sürekli tekrar edildikten sonrabir noktada art›k yeni toplanan veriler, teoride bir de¤ifliklik yapmay› gerektirme-yecektir, yani teorik doyma noktas›na ulafl›lacakt›r (Schwandt, 2007:131-2). Böyle-ce ampirik verilere dayanan yeni bir teori gelifltirilmifl olacakt›r.


Hipotez gelifltirmeyeyönelik araflt›rmalar,amaçlar› gere¤i, nitelyöntemin bütün özelliklerinitafl›yan ve dokümanincelemesi, yaflam öyküsü,kat›l›mc› gözlem,derinlemesine görüflme gibinitel veri toplamatekniklerini kullananaraflt›rmalard›r.

Aç›klay›c› (Hipotez S›namaya Yönelik) Araflt›rmalarAç›klay›c› araflt›rmalar›n amac› betimlemekten öte, baz› fleylerin neden ya danas›l oldu¤unu aç›klamakt›r. Bu araflt›rmalar, olgulara iliflkin çeflitli de¤iflkenleraras›nda nedensel iliflkiler bulmaya ve sosyal olgular› bu nedensellik üzerindenaç›klamaya çal›fl›rlar. Baflka bir deyiflle aç›klay›c› araflt›rmalar sosyal olgular›, olgu-ya iliflkin kavramlar›n ba¤›ml› ve ba¤›ms›z de¤iflkenleri aras›ndaki iliflkiyi inceleye-rek anlamaya ve aç›klamaya çal›flan araflt›rmalard›r. Araflt›rman›n amac›, istatistik-sel teknikler yard›m›yla hipotezde ileri sürülen iliflkinin gerçekten mevcut olup ol-mad›¤›n› ortaya koymakt›r. Örne¤in bir kentte suç oran›n›n ne oldu¤unu ortayakoymay› amaçlayan bir araflt›rma betimleyici, bu kentte baz› mahallelerde suç ora-n›n›n neden di¤er mahallelerdeki suç oran›ndan daha yüksek oldu¤unu ortayakoymay› amaçlayan bir araflt›rma ise aç›klay›c› bir araflt›rmad›r. Böyle bir araflt›rma,örne¤in “e¤itim düzeyi düfltükçe suç iflleme s›kl›¤› artar” gibi bir hipotezle bafllar.Bu hipotezi s›namak için yap›land›r›lm›fl veri toplama araçlar›yla veri toplar ve bul-gular›n› istatistiksel yöntemlerle çözümleyerek araflt›rma hipotezini s›nar.

Aç›klay›c› araflt›rmalar, nicel yöntemin bütün özelliklerini tafl›yan ve nicel veritoplama araçlar›n› kullanan araflt›rmalard›r. Aç›klay›c› araflt›rmalar keflfedici araflt›r-malardan da betimleyici araflt›rmalardan da daha yap›sal ve daha az esnektir. Arafl-t›rma de¤iflkenler aras›ndaki iliflkilere dair ifadeler olan hipotez(ler)le bafllar. Buhipotezleri s›namak için araflt›rma evreninin özelliklerini yans›tan temsili bir örnek-lem oluflturulur ve veriler, bu örnekleme girenlerden toplan›r. Veri toplama yoluolarak deney, yar›-deney, denetimli gözlem, yap›land›r›lm›fl görüflme ya da anketkullan›labilir. Aç›klay›c› araflt›rmalarda araflt›rmac› ba¤›ms›z de¤iflkenin ba¤›ml› de-¤iflken üzerindeki etkisini incelemekte ve ikisi aras›ndaki nedensellik iliflkisini orta-ya koymaya çal›flmaktad›r. Bu nedenle araflt›rmac› ölçtü¤ü ba¤›ml› de¤iflkeni etki-leyebilecek olan d›fl koflullar› kontrol alt›nda tutmaya çal›fl›r. Bu flekilde elde edilenveriler istatistiksel yolla ifllenir ve ba¤›ml› ve ba¤›ms›z de¤iflkenler aras›nda neden-sel bir iliflki olup olmad›¤›, bu iliflkinin yönünün ve fliddetinin ne oldu¤u ortaya ko-nur. Böylece araflt›rmac› araflt›rman›n bafl›nda ileri sürdü¤ü hipotezleri s›nam›fl olur.


Aç›klay›c› araflt›rmalar,olgular aras›ndaki nedensonuç iliflkilerini ortayakoymaya çal›flan ve nicelyöntemle yürütülenaraflt›rmalard›r.

Hipotez, iki ya da daha fazlade¤iflken aras›ndaki iliflkihakk›nda, s›nanmak üzereoluflturulmufl olan birifadedir.

ÖRNEK: Betimsel bir araflt›rman›n bulgular›na göre bir ifl yerinde son bir y›lda ifl ka-zalar›n›n görülme s›kl›¤› artm›flt›r. Kazalar›n nedenlerini merak eden bir araflt›rmac›,aç›klay›c› bir araflt›rma tasarlar. Mevcut teorileri inceleyerek ifl kazalar›n›n s›kl›¤›n›nartmas›na nelerin neden olabilece¤ini s›ralar ve bu iddialara iliflkin hipotezler ortayakoyar. Örne¤in “ifl yo¤unlu¤u artt›kça ifl kazalar›n›n s›kl›¤› artar”, “çal›flanlar›n denet-lenme s›kl›¤› artt›kça ifl kazalar› artar”, “çal›flanlar›n aral›ks›z çal›flma süreleri artt›k-ça ifl kazas› yapma s›k›l›¤› artar” gibi hipotezler üretebilir. Daha sonra araflt›rmac›,araflt›rmas›n› tasarlar, hangi teknikleri kullanaca¤›n› belirler. Araflt›rmac›, deney ya-pabilece¤i gibi anket de uygulayabilir. Deney yapacak olursa deney ve kontrol grupla-r› oluflturur ve kontrollü bir ortamda ba¤›ms›z de¤iflkenlerin (ifl yo¤unlu¤u, denetlen-me s›kl›¤›, aral›ks›z çal›flma süresi) ba¤›ml› de¤iflken (ifl kazas› yapma s›kl›¤›) üzerin-deki etkilerini inceler. Anket tekni¤ini kullanmaya karar verirse de iflyerindeki iflçilerintamam›n› temsil edebilecek, hepsinin özelliklerini yans›tacak homojen bir örneklemgrubu oluflturur. Bu örneklem grubuna ba¤›ml› ve ba¤›ms›z de¤iflkene iliflkin sorularsorarak çal›flanlar›n ifl yo¤unluklar›n›, denetlenme s›kl›klar›n›, aral›ks›z çal›flma süre-lerini ve ifl kazas› yapma s›kl›klar›n› ölçer. Daha sonra verilerini istatistiksel olarak ifl-ler, ifl yo¤unlu¤u yüksek olanlarla düflük olanlar›n ya da çok s›k denetlenenlerle çokseyrek denetlenenlerin ifl kazas› yapma s›kl›klar›n› karfl›laflt›rarak bu de¤iflkenler ara-s›ndaki nedensellik iliflkilerini ortaya koymaya çal›fl›r. Deney tekni¤ini de anket tekni-¤ini de kullansa araflt›rmas›n›n sonunda araflt›rma hipotezlerini s›nam›fl olur.

Zamana Göre Araflt›rma Türleri Araflt›rmalar, odakland›klar› zaman aç›s›ndan kesitsel ve boylamsal araflt›rmalar ol-mak üzere ikiye ayr›l›rlar.

Kesitsel Araflt›rmalarBir olgunun ya da örneklemin belirli bir zamandaki halini gözlemlemeyi içerenaraflt›rmalar kesitsel araflt›rmalar olarak adland›r›l›r. Keflfedici ve betimleyiciaraflt›rmalar ço¤unlukla kesitsel araflt›rmalard›r. Örne¤in nüfus say›mlar›, çok geniflbir örneklem üzerinde yap›lmakla birlikte sadece belirli bir ana iliflkin bilgileri içe-


ÖRNEK: Bir araflt›rmac›n›n, ilkö¤retimde tablet kullan›m› ile ilgili bir araflt›rma yap-

mak istedi¤ini düflünelim. Tablet kullan›m› nispeten yeni oldu¤u için bu konuyla ilgi-

li daha önce yap›lm›fl çal›flmalar say›ca az olacakt›r. Araflt›rmac›, ne sormas›, nas›l so-

rular sormas› ve kimlere sormas› gerekti¤inden emin olamayabilir. Bu durumda keflfe-

dici bir araflt›rma tasarlay›p e¤itimcilerle, teknoloji uzmanlar›yla, psikologlara, sosyal

hizmet uzmanlar›yla ve velilerle konuflabilir. Belirli vakalar› gözlemleyip bu konunun

ne flekilde bir araflt›rma problemi haline getirilebilece¤ine karar verebilir, araflt›rmada

sorulmas› gerekti¤ini düflündü¤ü sorulardan oluflan bir ölçme arac› gelifltirebilir. Böy-

lece bu konuyla ilgili daha sistematik bir araflt›rma yapmaya haz›r olacakt›r.

Bunun üzerine araflt›rmac› “Velilerin ilkö¤retimde ö¤rencilerin tablet kullan›m›na

yönelik tepkileri nelerdir?”, “‹lkö¤retimde tablet kullanan ve kullanmayan ö¤rencile-

rin baflar› düzeyleri aras›nda bir fark var m›d›r?” ya da “‹lkö¤retimde tablet kulla-

nan ö¤rencilerin düflük e¤itim düzeyine sahip ebeveynlerinin çocuklar›n›n dersleri-

ne yard›m ederken yaflad›klar› zorluklar nelerdir?” gibi araflt›rma problemleri gelifl-

tirebilir. Bu araflt›rma problemlerinin üçü de betimleme amac›na yöneliktir, araflt›r-

mac› hangi problemi seçerse seçsin betimleyici bir araflt›rma tasarlayacakt›r. Betim-

sel araflt›rmalarda nicel yöntem de nitel yöntem de kullan›labilir, bununla birlikte

ilk iki problem nicel yöntemle yürütülmeye daha uygun iken son problem nitel yön-

temle yürütülmeye daha uygundur. ‹lk iki problemi yan›tlamak için araflt›rmac›

temsili örneklemden anket gibi standartlaflt›r›lm›fl veri toplama araçlar›yla yüzeysel

veriler toplayabilir ve betimleyici istatistiklerle amaçlad›¤› durum tespitini yapabilir.

Üçüncü problemde ise ebeveynlerin bu konuda yaflad›klar› zorluklar onlar›n gözün-

den anlafl›lmaya çal›fl›lmaktad›r. Araflt›rmac› kartopu, kota, güdümlü ya da teorik

örneklem seçim teknikleriyle bir örneklem oluflturup bu örnekleme giren ebeveynler-

den kat›l›mc› gözlem, derinlemesine görüflme gibi nitel yollarla veri toplayabilir.

Araflt›rmac› e¤er betimleyici araflt›rmas›nda ilkö¤retimde tablet kullanan ve kullan-

mayan ö¤rencilerin baflar› düzeyleri aras›nda bir fark oldu¤unu ortaya koyarsa, ör-

ne¤in tablet kullanan ö¤rencilerin baflar› düzeyinin daha düflük oldu¤unu ortaya

koyarsa, bunun nedenlerini merak edebilir. Bu durumda araflt›rmac› “‹lkö¤retimde

tablet kullan›m› baflar› düzeyinin düflmesine neden olmakta m›d›r?” fleklinde bir

araflt›rma problemi oluflturabilir. Bu problemi yan›tlamak için araflt›rmac› aç›klay›-

c› bir araflt›rma tasarlayacakt›r. Bu nedenle önce araflt›rma hipotezlerini oluflturur.

Mesela araflt›rmac› “Tablet kullan›lmas›, ebeveynlerin çocuklar›n derslerine yard›m

etme düzeylerinin azalmas›na neden olmakta, bu da ö¤renci baflar›s› düzeyinin

azalmas›na neden olmaktad›r” fleklinde bir hipotez kurabilir. Bu hipotezde tablet

kullan›m› ba¤›ms›z de¤iflken, ebeveynlerin çocuklar›n derslerine yard›m etme düzey-

leri arac› de¤iflken, ö¤rencilerin baflar› düzeyi ise ba¤›ml› de¤iflkendir. Araflt›rmac›

deney , yar›-deney ya da anket gibi nicel veri toplama tekniklerinden yararlanarak

verilerini toplar, istatistiksel yollarla analiz eder ve hipotezini s›nar.

Kesitsel araflt›rmalararaflt›rma konusununzamanda belirli birnoktadaki halini, yani birkesitini inceleyenaraflt›rmalard›r.

rir. Aç›klay›c› araflt›rmalar›n da önemli bir k›sm› kesitsel araflt›rmalard›r. Araflt›rmabulgular› zamanda belirli bir ana aitse, bu araflt›rma kesitsel bir araflt›rmad›r. Kesit-sel araflt›rmalar›n avantaj›, boylamsal araflt›rmalara oranla daha k›sa sürmeleri vedüflük maliyetli olmalar›d›r. Kesitsel araflt›rmalar›n temel s›n›rl›l›¤› ise sadece tekbir tarihsel ba¤lama sahip olmalar›, bu nedenle toplumsal süreçleri ya da de¤iflim-leri incelemeye uygun olmamas›d›r. Kesitsel araflt›rmalar keflfedici, betimleyici yada aç›klay›c› amaca yönelik olabilirler ancak kesitsel araflt›rma türü, daha çok be-timleyici amaca yönelik olan araflt›rmalara uygundur (Neuman, 2010:56). Çünküzaman içinde oluflan nedensel iliflkileri aç›klamak isteyen aç›klay›c› araflt›rmalar›nsadece belirli bir ana iliflkin gözlemlere dayanarak bilgi vermeleri bu aç›klay›c›araflt›rmalar› zay›flatan faktörlerden biridir. Yap›lan aç›klay›c› araflt›rmalar›n za-manla tekrarlanmalar›, yani boylamsal araflt›rma olarak tasarlanmalar› bu sorununçözülmesine yard›mc› olur (Earl, 2004:101-2).

Boylamsal Araflt›rmalar‹ncelenen konunun zaman içindeki geliflimini ele alan ve en az iki kere tekrarla-nan araflt›rmalar boylamsal araflt›rma olarak adland›r›l›r. Di¤er bir deyiflle boylam-sal araflt›rmalar, inceledikleri olgunun zamanda birden fazla noktadaki özellikleri-ni ölçen araflt›rmalard›r. Boylamsal araflt›rmalarda uzun zaman aral›klar›nda, baz›durumlarda onlarca y›l boyunca ayn› olguya ait özellikler ölçülebilir. Boylamsalaraflt›rmalar psikolojide yaflam süresi boyunca bireylerin geliflimlerini izlemek için,sosyolojide de bireylerin yaflamlar› boyunca ya da nesiller boyunca deneyimledik-leri yaflam olaylar›n› incelemek için kullan›l›rlar. Baz› araflt›rma problemleri, yap›-lar› gere¤i boylamsal araflt›rmalara uygundurlar. Örne¤in 1991 y›l›nda R. Asher veG. Fine, yürüttükleri araflt›rmada efli alkolik olan kad›nlar›n sorunlu evlilikleriylenas›l bafl ettiklerini ortaya koymaya çal›flm›fllard›r. Bu tür bir araflt›rma yap›s› gere-¤i evlilik sürecini takip etmeyi ve uzun bir zamana yay›larak tekrar tekrar ölçüm-ler yap›lmas›n› gerektirmektedir (Earl, 2004:102).

Boylamsal araflt›rmalar›n dezavantajlar› uzun sürmeleri ve yüksek maliyetli ol-malar›d›r. Ancak zaman içindeki de¤iflimleri ölçmek için kullan›labilecek en iyiyol, boylamsal araflt›rmalard›r; bu nedenle özellikle toplumsal de¤iflimleri ya da birolgunun zaman içinde nas›l de¤iflti¤ini ortaya koymay› amaçlayan araflt›rmalar içinboylamsal araflt›rmalar kesitsel araflt›rmalardan daha uygundur. Boylamsal araflt›r-malar›n üç türü vard›r. Bunlar e¤ilim araflt›rmalar›, kohort araflt›rmalar› ve panelaraflt›rmalar›d›r.

E¤ilim Araflt›rmalar› ‘Zaman serisi’ ya da ‘zaman dizisi’ araflt›rmas› olarak da adland›r›lan e¤ilim araflt›r-mas›, belirli bir araflt›rma evreninde zaman içinde meydana gelen de¤iflimleri in-celeyen çal›flmalard›r. E¤ilim araflt›rmalar›nda araflt›rma evreninden seçilen farkl›örneklem gruplar›ndan belirli zaman aral›klar›yla veri toplan›r. E¤ilim araflt›rmala-r›nda, araflt›rman›n her tekrar›nda farkl› örneklemler seçilse de örneklemler her za-man ayn› araflt›rma evreninden seçilir.

Örne¤in silah karfl›t› bir kampanyan›n bafllamas›ndan iki ay önce yap›lan biraraflt›rmada örneklemin %60’›n›n silah tafl›maya karfl› oldu¤u ortaya konmufltur.Bir y›l süren kampanya bittikten sonra araflt›rma tekrarlanm›fl ve örneklemin dav-ran›fllar›nda bir de¤iflim meydana geldi¤i gözlenmifltir. Tekrarlanan araflt›rma so-nuçlar›na göre örneklemin %75’i silaha karfl› oldu¤unu belirtmifltir. Bu araflt›rma,e¤ilim araflt›rmalar›na verilebilecek bir örnektir. Bununla birlikte, bu araflt›rma bi-


Sosyal bilimlerde en s›kkullan›lan boylamsalaraflt›rma türü, e¤ilimaraflt›rmalar›d›r.

ze kaç insan›n fikrini de¤ifltirdi¤i ya da kampanya öncesinde silah kullanmaya kar-fl› olanlar›n fikirlerini de¤ifltirip de¤ifltirmedi¤i hakk›nda bilgi vermez. E¤er araflt›r-mac› bu gibi bilgileri elde etmek istiyorsa bir panel araflt›rmas› yapmal›d›r(http://www.socialresearchmethods.net/tutorial/Cho2/trend.html).

E¤ilim araflt›rmalar›nda tekrarlanan ölçümlerde örnekleme her zaman ayn› insanlar seçil-mez ama her ölçümde ayn› araflt›rma evreninden örneklem seçilir.

Panel Araflt›rmalar›Panel araflt›rmalar›, araflt›rman›n tekrarland›¤› her seferinde, yani her ölçümde ayn›örneklemden veri toplanan araflt›rmalard›r. Örne¤in silah karfl›t› kampanya bafllama-dan önce görüflülen kiflilerle yap›lan araflt›rma, kampanya bittikten sonra ayn› kiflilerüzerinde tekrarlan›rsa, bir panel araflt›rmas› olacakt›r. Panel araflt›rmalar› özelliklekesitsel çal›flmalarda analiz etmenin zor oldu¤u uzun dönemli olgular›n ya da etki-leri birikerek artan olgular›n araflt›r›lmas›nda kullan›fll›d›r. Örne¤in 1980’lerdeA.B.D.’de fliddet içeren televizyon programlar› izlemenin gençlerde sald›rgan davra-n›fllara neden olup olmad›¤›n› araflt›ran bir araflt›rma yap›lm›flt›r. Araflt›rmac›lar, kü-çük yafllarda fliddet içeren televizyon programlar› izlemenin ileriki yafllarda sald›rgandavran›fla yol aç›p açmad›¤›n› ortaya koymaya çal›flm›fllar›d›r. Araflt›rma A.B.D.’deçeflitli büyük flehirlerde yaflayan yaklafl›k 1200 çocu¤un tutum ve davran›fllar›n›n 3y›l boyunca toplam alt› sefer ölçülmesiyle gerçeklefltirilmifltir (http://www.socialre-searchmethods.net/tutorial/Cho2/panel.html). Araflt›rmac›lar› alt› ölçümün hepsindeayn› çocuklardan veri toplad›¤› için bu araflt›rma bir panel araflt›rmas›d›r.

Panel araflt›rmalar› de¤iflimin dinamiklerinin ortaya konmaya çal›fl›ld›¤› durum-larda özellikle kullan›fll›d›r. Örne¤in araflt›rmac› köyden kente göç eden ailelerinkente uyum sürecini inceliyorsa boylamsal bir araflt›rma yapmas›, amaçlar› aç›s›n-dan kesitsel bir araflt›rmadan daha uygun olacakt›r. Araflt›rmac› köyden kente göçeden ayn› aileler üzerinde araflt›rmas›n› belirli aral›klarla tekrarlayarak bir panelaraflt›rmas› yapabilir. E¤er ayn› evrenden farkl› örneklemler seçerse, ölçmeye çal›fl-t›¤› uyum sürecini etkileyebilecek di¤er faktörler de söz konusu olacakt›r.

Panel araflt›rmas›n›n avantaj›, ölçümü ayn› örneklem üzerinde tekrarlad›¤› için so-nuçlar› etkileyebilecek di¤er koflullar›n k›smen araflt›rmac› taraf›ndan bilinmesi vek›smen kontrol alt›nda olmas›d›r. En önemli dezavantaj› ise bütün boylamsal araflt›r-malar gibi uzun süreli ve yüksek maliyetli olmas›d›r. Buna ek olarak panel araflt›rma-lar›nda ayn› örneklem grubu üzerinde araflt›rma yapmaktan, yani farkl› zamanlardatam olarak ayn› insanlardan veri toplamaktan kaynaklanan baz› özel zorluklar sözkonusudur. Bu nedenle panel araflt›rmalar›n›n yürütülmesi boylamsal araflt›rman›ndi¤er türlerine oranla daha zor ve daha yüksek maliyetlidir. Örnekleme giren birey-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



ÖRNEK: E¤ilim araflt›rmalar›na bir örnek olarak ‹brahim Yasa’n›n Hasano¤lan

araflt›rmas› gösterilebilir. ‹brahim Yasa, Ankara’n›n Elmada¤ ilçesine ba¤l› Hasa-

no¤lan Köyü’nün 1915-1944 y›llar› aras›ndaki yap›s›n› inceledi¤i araflt›rmas›n›

1955 y›l›nda yay›nlam›flt›r. Araflt›rmac›, Hasano¤lan köyünde yapt›¤› araflt›rmay›

1969 y›l›nda tekrarlam›flt›r. ‹kinci araflt›rman›n amac›, Hasano¤lan Köyünde yap›-

lan ilk araflt›rmadan sonra geçen yirmi befl y›l içinde yaflanan toplumsal de¤iflmenin

saptanmas›d›r. Bu araflt›rma hakk›nda daha fazla bilgiye ‹brahim Yasa’n›n “Y‹RM‹-

BEfi YIL SONRA HASANO⁄LAN KÖYÜ: KARfiILAfiTIRMALI B‹R TOPLUMB‹L‹MSEL

ARAfiTIRMA” adl› kitab›ndan (1969, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi

Yay›nlar›, Yay›n No: 270) ulaflabilirsiniz.

ler ölebilir, tafl›nabilir ya da araflt›rman›n tekrarlar›nda araflt›rmaya kat›lmak isteme-yebilirler. Panel araflt›rmalar›n›n avantaj›n›n ölçümlerin ayn› örneklem üzerinde tek-rarlanmas›ndan kaynakland›¤›n› belirtmifltik. Ancak ölüm, tafl›nma ya da benzeri ne-denlerle insanlar örneklemden ç›kt›kça, yani örneklem büyüklü¤ü azald›kça buavantaj da azal›r. Ayr›ca örnekleme girenler birinci ölçümde, yani araflt›rma ilk kezyap›ld›¤›nda nesnel olsalar da ayn› araflt›rma tekrarland›¤›nda sorular› yan›tlarken ilkaraflt›rman›n etkisi alt›nda kalabilirler. Bu da araflt›rmac›n›n gerçeklere ulaflma flans›-n› azalt›r (http://www.socialresearchmethods.net/tutorial/Cho2/panel.html).

E¤ilim ve panel araflt›rmalar› aras›ndaki temel fark nedir?

Kohort Araflt›rmalar›Zaman zaman ‘kuflak araflt›rmas›’ olarak da adland›r›lan kohort araflt›rmas›, belir-li bir süre içinde benzer bir yaflam deneyimini paylaflan insan gruplar›n›n (kohort-lar›n) incelenmesini içeren bir araflt›rma türüdür. Kohort, belirli bir dönem içindebelirli bir özelli¤e sahip (ayn› y›lda do¤ma, ayn› kiloda olma vb.) olan veya benzerbir deneyimi paylaflm›fl olan (ayn› iflte çal›flma, ayn› y›lda göç etme, ayn› y›ldaemekli olma vs.) kiflilerin oluflturdu¤u gruba verilen add›r. Kohort araflt›rmalar›ndaaraflt›rmac› tek tek kohortu oluflturan bireylere de¤il, grubun tamam›na odaklan›r,kohortun özelliklerini bir bütün olarak inceler (Neuman, 2010:61). Bu araflt›rmalar-da amaç, araflt›rma evreninin ortak özelliklere sahip alt gruplar› olan kohortlar›n za-man içinde geçirdikleri de¤iflimi ölçmeyi amaçlayan araflt›rmalard›r. Kohort araflt›r-malar›nda kohortlar genellikle ayn› y›lda do¤anlardan oluflturulur. Örne¤in 1960 y›-l›nda do¤anlar bir kohorttur. Ancak 1995 y›l›nda evlenenler, ‹kinci Dünya Savafl› s›-ras›nda do¤anlar ya da ‹stanbul’a 1990 y›l›nda göç edenler gibi farkl› kohortlar be-lirlemek de mümkündür. Kohort araflt›rmalar›nda ölçümün her tekrarlan›fl›nda ayn›örneklem grubundan veri toplanmaz ama her ölçümde ayn› kohorttan (örne¤in1995 y›l›nda evlenenlerin oluflturdu¤u kohorttan) örneklem seçilir (Earl, 2004:103).

Kohort araflt›rmalar›, sosyal bilimlerde oldu¤u gibi sa¤l›k alan›ndaki araflt›rma-larda da s›kl›kla kullan›lmaktad›r. Örne¤in sigaran›n akci¤er kanserine neden olupolmad›¤›n› ortaya koymaya çal›flan bir kohort araflt›rma, sigara içenlerden ve içme-yenlerden oluflan kohortlar› belirli bir zaman süresince izleyecek ve her iki gruptaakci¤er kanserine yakalananlar›n oran›n› karfl›laflt›racakt›r. Kohortlar, araflt›rmac›taraf›ndan önemli bulunan özelliklere göre seçilir. Bu nedenle ayn› kohort içindeyer alan herkes, sa¤l›¤› etkileyebilecek ve akci¤er kanserine neden olabilecek sos-yoekonomik statü, gelir düzeyi gibi di¤er faktörler aç›s›ndan eflit olacakt›r. Bu du-rum, araflt›rman›n ba¤›ms›z de¤iflkeninin (sigara içme) ba¤›ml› de¤iflken (akci¤erkanserine yakalanma) üzerindeki etkisinin, sonucu etkileyebilecek di¤er faktörler-den izole edilerek gözlemlenebilmesini sa¤layacakt›r.

Kohort araflt›rmalar›n en önemli dezavantajlar› çok uzun sürmeleri, maliyetleri-nin çok yüksek olmas› ve araflt›rmaya kat›lanlar›n ölüm, tafl›nma ya da kohorta gir-melerine neden olan özelliklerin de¤iflmesi gibi çeflitli nedenlerle araflt›rma d›fl›n-da kalmas› ve örneklemin daralmas›d›r.

Kohort araflt›rmalar› panel araflt›rmalar›na benzerler ama kohort araflt›rmas›nda tekrarlananölçümlerde veriler tamamen ayn› kiflilerden toplanmas› gerekmez; örnekleme girenlerin or-tak bir özelli¤e ya da deneyime sahip olmalar›, yani ayn› kohorta ait olmalar› yeterlidir.

Bir araflt›rma konusu belirleyerek ayn› konunun, e¤ilim, kohort ya da panel araflt›rmas›olarak nas›l tasarlanabilece¤ine örnek vermeye çal›fl›n.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

Kohort, belirli bir dönemiçinde belirli bir özelli¤esahip olan ya da belirli biryaflam deneyimini paylaflm›flolan kiflilerin oluflturdu¤ugruba verilen add›r.

Bir ya da birden fazlakohortun belirli özellikleriniiki ya da daha fazla seferölçen araflt›rmalara kohortaraflt›rmalar ad› verilir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

UYGUN ARAfiTIRMA TÜRÜNÜN, YÖNTEM VE TEKN‹KLER‹N SEÇ‹LMES‹ Araflt›rmac›, araflt›rmas›n›n amac› do¤rultusunda en uygun araflt›rma türünü seç-melidir. Örne¤in amac› bir nedensellik iliflkisinin var olup olmad›¤›n› s›namak olanbir araflt›rmac›, keflfedici ya da betimsel bir araflt›rmayla amac›na ulaflamayacakt›r.Araflt›rma türünün yanl›fl seçilmesi, baflka bir deyiflle araflt›rman›n amaçlar›na veproblemine uygun olmayan bir araflt›rma türü seçilmesi, araflt›rma amac›na ulafl›l-mas›n› engelleyecektir. Araflt›rma türü seçildikten sonra araflt›rmac›, araflt›rmas›n›nyöntemini ve kullanaca¤› veri toplama tekniklerini saptayacakt›r. Nicel ve nitelaraflt›rma yöntemlerinin de, nicel ve nitel veri toplama araçlar›n›n da güçlü ve za-y›f yönleri vard›r. Her araflt›rma problemi ayn› yöntemle ve ayn› veri toplama tek-ni¤iyle incelenmeye uygun de¤ildir.

Örne¤in seçimlerden önce insanlar›n kime oy vereceklerini ortaya koymak vebulgular›n› evrene genellemek isteyen bir araflt›rmac›n›n nitel bir araflt›rma tasarla-yarak örnek olay incelemesi yapmas› ya da on kifliyle derinlemesine görüflmeleryapmas›, araflt›rma amac›na uygun de¤ildir. Araflt›rmac›n›n, evreni temsil edeceknitelik ve büyüklükte bir örneklemden veri toplamas› gerekir. Di¤er taraftan, özür-lü çocu¤u olan kad›nlar›n, çocuklar›n›n engelleri nedeniyle karfl›laflt›klar› sorunlarkarfl›s›ndaki tutum ve davran›fllar›n› anlamaya çal›flan bir araflt›rmac›n›n ise nicelbir araflt›rma tasarlayarak kapal› uçlu sorulardan oluflan bir anket çal›flmas› yapma-s› yetersiz olacakt›r. Yeni bir ö¤retim tekni¤inin ö¤rencilerin ö¤renme h›zlar›n› ar-t›r›p art›rmayaca¤›n› aç›klama amac›n› tafl›yan bir araflt›rma için ise deney ya da ya-r› deney teknikleri di¤er tekniklerden daha uygun olacakt›r. Bu konuyla ilgili an-ket ya da derinlemesine görüflmelerden elde edece¤i veriler, araflt›rma amac›naulaflmas›na yeterli olmayacakt›r.

Araflt›rmac›n›n farkl› araflt›rma yöntem ve tekniklerinin güçlü ve zay›f yanlar›n›bilmesi ve araflt›rma probleminde sordu¤u soruyu cevaplamak için en uygun yön-tem ve tekniklerin ne oldu¤unu dikkatli bir flekilde saptamas› gerekir. Örne¤in arafl-t›rmac› Do¤u Anadolu Bölgesi’nde mikro kredi kullanan kad›nlar›n demografiközelliklerini ve sosyoekonomik konumlar›n› betimlemeye çal›fl›yorsa, betimleyici vekesitsel bir araflt›rma yapabilir. Verilerini anket, survey ya da yap›land›r›lm›fl görüfl-melerle veri toplayabilir. Daha sonra elde etti¤i verilerden yararlanarak istatistikseltablolar oluflturarak örnekleminin demografik özelliklerini ve sosyoekonomik ko-numlar›n› betimleyebilir. Araflt›rmac›, tam olarak neyi ölçmek istedi¤inden ve ne el-de etmek istedi¤inden emin olacak, araflt›rmas›nda kullanaca¤› veri toplama araçla-r›n› ve gerek duydu¤u örneklem büyüklü¤ünü önceden saptayacak ve araflt›rmac›-n›n rolünü d›flar›dan gözlemlemekle s›n›rlayacakt›r. Ama e¤er araflt›rmac›n›n amac›Do¤u Anadolu Bölgesi’nde mikro kredi uygulamas› sayesinde ifl kuran kad›nlar›ndeneyimlerini derinlemesine bir flekilde anlamak ise, örne¤in örnekleme girenlereposta yoluyla gönderilen ve kapal› uçlu sorulardan oluflan bir anket, bu araflt›rma-n›n amac›na ulaflmas›n› sa¤lamayacakt›r, daha farkl› bir araflt›rma tasarlanmas› ge-rekir. Bu amaca yönelik olarak araflt›rmac›n›n örnekleme giren bireylerle etkileflimegirerek detayl› ve derinlemesine bilgiler elde etmesi gerekir. Bunun için derinleme-sine görüflmeler ya da kat›l›mc› gözlem yapmas› daha uygun olacakt›r. Ayr›ca bu tipbir amaca sahip bir araflt›rmada Do¤u Anadolu Bölgesi’nde mikro kredi ile ifl kurankad›nlar›n tümünden ya da mümkün oldu¤u kadar ço¤undan veri toplamas› gerek-mez. Araflt›rmac›, örnekleme girecek olanlar› hangi örneklem seçim tekni¤iyle se-çece¤ini de araflt›rmas›n›n amaçlar› do¤rultusunda belirleyecektir.


Araflt›rmada kullan›lacak yöntem ve tekniklerin seçilmesinde en önemli noktaaraflt›rman›n amac› olmakla birlikte, tek belirleyici faktör bu de¤ildir. Araflt›rman›nölçe¤i nedir, araflt›rmac› kaç kiflilik bir örneklem grubundan veri toplamay› hedef-lemektedir? Araflt›rman›n ne kadar bir sürede tamamlanmas› gerekmektedir? Arafl-t›rma bütçesi ne kadard›r? Araflt›rmay› sadece araflt›rmac›n›n kendisi mi yürütecek-tir, yoksa yard›m edecek baflka kifliler de var m›d›r? Bütün bu sorular›n yan›tlar› daaraflt›rman›n yöntemini ve araflt›rma tekniklerini belirlemede etkilidir. Örne¤inaraflt›rmada bir tek araflt›rmac› varsa araflt›rman›n üç ay içinde tamamlanmas› gere-kiyorsa ve bütçe T300 ise araflt›rmac›n›n kat›l›mc› gözlem ve derinlemesine görüfl-meler içeren nitel bir araflt›rma ya da tekrarl› ölçümler içeren bir araflt›rma tasarla-mas› uygun de¤ildir.

Araflt›rman›n yönteminin ve kullan›lacak veri toplama tekniklerinin seçilmesin-de afla¤›daki noktalara dikkat edilmesi gerekir:

• Araflt›rman›n amac› keflfetmek mi, betimlemek mi, aç›klamak m›d›r?Araflt›rmada ilgilenilen olgunun belirli bir andaki foto¤raf›n› çekmek mi, ya-ni bir durumu saptamak m›, yoksa bir olgunun zaman içindeki de¤ifliminigöstermek mi hedeflenmektedir? Araflt›rma konusu seçildikten sonra, arafl-t›rmac› uygun araflt›rma türünün ne oldu¤una karar vermelidir. Bu önemlibir karard›r çünkü kullan›lacak veri toplama araçlar›n›n seçimi ve gelifltiril-mesi büyük ölçüde bu karara ba¤l›d›r.

• Araflt›rman›n amaçlar›na önceden yap›lm›fl araflt›rmalar›n sonuçla-r›yla, yani ikincil verilerle ulaflmak mümkün müdür, yoksa araflt›r-mac›n›n birincil veriler toplamas› m› gerekmektedir? ‹kincil verilerinyeterli oldu¤u durumlarda araflt›rmac› literatür taramas› ve doküman incele-


fiekil 4.2

Kavramsallaflma

‹fllemsellefltirme

Veri toplama

Veri analizi ve rapor yaz›m›

Örneklem seçimiAraflt›rma

yöntem ve tekniklerinseçimi

Araflt›rma problemi TeoriAraflt›rma Süreci

Kaynak: Earl,(2004), sf.108’dekiflekildenuyarlanm›flt›r.

Yukar›daki flekilde görüldü¤ü gibi, araflt›rma sürecinin aflamalar› birbirinden ayr› veba¤›ms›z aflamalar de¤ildir. Araflt›rma probleminin belirlenmesinden sonra araflt›rma-n›n yöntem ve teknikleri seçilir ancak yöntem ve teknikler seçilirken bir yandan örnek-lemin nas›l seçilece¤ine de karar verilir. Örneklem seçim tekni¤i konusundaki bir dü-flünce, araflt›rman›n yönteminin veya kullan›lacak tekniklerinin de¤ifltirilmesine ne-den olabilir. Benzer flekilde kavramsallaflt›rma süreci de araflt›rma yöntem ve teknikle-rinin seçiminde etkilidir.

mesiyle araflt›rma amaçlar›na ulaflabilir. ‹kincil verilerin yeterli olmad›¤› du-rumlarda araflt›rmac›n›n çeflitli veri toplama teknikleriyle birincil veriler top-lamas› gerekir.

• Araflt›rma konusuna ya da de¤iflkenlere iliflkin ampirik ya da teorikbilgi düzeyi nedir? Daha önce bu konularla ilgili çal›flmalar yap›l›p yap›l-mad›¤›, konuyla ilgili daha önce yap›lm›fl çal›flmalar›n araflt›rmac›ya yeterliön bilgiyi sa¤lay›p sa¤lamad›¤› önemlidir. Araflt›rmac› konuyu incelemekiçin ne sormas› gerekti¤ini net olarak bilmiyorsa ya da araflt›rmaya bafllama-dan önce hipotez kuracak kadar bilgiye sahip de¤ilse daha sonra de¤ifltiri-lemeyecek kat› bir nicel araflt›rma planlamas› yanl›fl olacakt›r. Çünkü nicelaraflt›rmalarda araflt›rmac›, problemde sordu¤u soruyu cevaplamak için do¤-ru sorular› sorup sormad›¤›n›, verilerin toplanmas›n› bitirip analiz etmeyebafllamadan önce bilemez. Do¤ru sorular› sormad›¤›n› anlasa bile sorular›de¤ifltirmek için art›k çok geç olacakt›r. Araflt›rmac› ne sormas› gerekti¤in-den emin de¤ilse, elde etti¤i veriler do¤rultusunda araflt›rma problemindede¤ifliklikler yapabilece¤i nitel yöntemi tercih etmeli ve keflfedici bir araflt›r-ma tasarlamal›d›r.

• Araflt›rman›n amac›na ulaflmak için ne tür veriye ihtiyaç duyulmak-tad›r? Araflt›rma problemi, gözlemlenecek davran›fllar›n kontrol alt›nda tu-tulmas›n› m› yoksa davran›fllar›n do¤al ortam› içinde gözlemlenmesini migerektirmektedir? Araflt›rman›n amac›na en etkili flekilde, insanlar›n davra-n›fllar›n› ya da söylediklerini do¤rudan ölçüp gözlemleyerek mi, yoksa in-sanlar›n kendilerini ve deneyimlerini nas›l alg›lad›klar›n› anlamaya ve yo-rumlamaya çal›flarak m› ulafl›labilir? Araflt›rma probleminde sorulan sorununcevaplanabilmesi için genifl çapl› bir örneklem hakk›nda genel bilgi sa¤la-yan bir araflt›rma m›, yoksa daha küçük bir örneklem hakk›nda detayl› vederinlemesine bilgi sa¤layan bir araflt›rma m› daha kullan›fll› olacakt›r? Arafl-t›rmac›n›n bu sorulara verece¤i cevap, araflt›rma yöntemini belirlemeye yar-d›mc› olacakt›r.

• Araflt›rmac›n›n rolü ne olacakt›r? Araflt›rmac›n›n rolü d›flar›dan gözlem-lemekle s›n›rland›r›lacak m›d›r, yoksa araflt›rmac› örnekleme girenlerle etki-leflim mi kurmal›d›r? Örne¤in, insanlar›n evlilikleriyle ilgili yaflad›klar› sorun-lar› konu alan bir araflt›rma düflünelim. ‹nsanlar özel hayatlar›na iliflkin bugibi bilgileri kolayca ifade etmezler. Araflt›rmac› bu konuyla ilgili veri topla-yabilmek için görüfltü¤ü kiflilerle etkileflime girebilece¤i, yak›nl›k kurabile-ce¤i nitel veri toplama yollar›n› tercih etmelidir.

• Araflt›rma için kullan›labilecek ekonomik ve teknik olanaklar ve in-san kaynaklar› nelerdir? Araflt›rman›n tamamlanmas› için ne kadar zama-na, paraya, teknik olanaklara (verilerin analizi için kullan›lacak bilgisayarlargibi), veri toplayacak ve analiz edecek kaç kifliye ihtiyaç duyulmaktad›r?Araflt›rmac›, araflt›rma s›ras›nda ortaya ç›kacak olan beklenmeyen maliyetle-ri karfl›lamak için gerçekçi bir bütçeye sahip midir? Araflt›rman›n tamamlan-mas› gereken süre nedir? Araflt›rmac› zaman›n›n ne kadar›n› araflt›rmaya ay›-rabilecektir? Araflt›rmac›n›n araflt›rma becerileri ve deneyimi ne düzeydedir?Araflt›rman›n herhangi bir aflamas›n› tamamlamak için uzman ya da yard›m-c› gerekmekte midir? Bütün bu faktörler hem araflt›rman›n örneklem büyük-lü¤ünü hem de buna ba¤l› olarak araflt›rma yöntem ve tekniklerini belirle-mede etkili olacakt›r.


• Araflt›rmac›, bulgular›n› genelleme amac› tafl›makta m›d›r? Araflt›rmakaynaklar› çok s›n›rl›ysa ve araflt›rma evreni büyükse, evreni temsil edecekbüyüklükte bir örneklemden veri toplanamayabilir. E¤er araflt›rma örnekle-mi, evreni temsil edecek yetenekte ve özelliklerinin kararl›l›k gösterece¤i birbüyüklükte seçilmezse, bulgular araflt›rma evrenine genellenemez. Örnekle-min araflt›rma yöntemiyle çeliflmemesi için araflt›rmac›n›n yöntemini ve veritoplama araçlar›n› seçerken hedefledi¤i örneklem yap›s›n› da dikkate alma-l›d›r. Yukar›daki flekilde görüldü¤ü gibi, örneklem seçimi ve araflt›rma yön-tem ve tekniklerinin seçimi birbirini karfl›l›kl› olarak etkiler.

• Araflt›rman›n amac›na ulaflmak için veriler ne flekilde analiz edilme-lidir? E¤er araflt›rmac› verileri istatistiksel olarak çözümleyecek ve sunacak-sa, nitel veri toplama araçlar›yla derinlemesine ve zengin bilgi toplamaya ih-tiyaç duymayacakt›r. Düzenlenen bir anketin verileri, betimleme amac›nayönelik olarak da aç›klama amac›na yönelik olarak da kullan›labilir ancakaraflt›rman›n amac› hangisiyse araflt›rmac› elde etti¤i verileri buna uygun is-tatistiksel yöntemlerle çözümleyecektir.

Araflt›rmac› bu sorular›n yan›tlar›na bakarak hangi yöntemi kullanmas› gerekti-¤ine karar verecektir. Örne¤in araflt›rmac› iflsizlik süresi artt›kça çevredeki insan-larla iletiflim kurma s›kl›¤›n›n azald›¤› hipotezini s›namay› ve iflsizlik ve sosyal d›fl-lanma aras›ndaki iliflkiyi aç›klamay› amaçl›yorsa istatistiksel olarak analiz edilebilirnitelikte verilere, yani say›sal verilere ihtiyaç duyacakt›r ve nicel yöntemi kullana-cakt›r. Bu nedenle araflt›rmac› verilerini yap›land›r›lm›fl gözlem, yap›land›r›lm›flmülakat ya da anket gibi nicel veri toplama yollar›yla toplayacakt›r. Di¤er taraftanaraflt›rmac›, iflten ç›kar›lman›n insanlar üzerindeki etkilerini derinlemesine bir fle-kilde anlamay› amaçl›yor olabilir. Bu durumda bütün iflsizlerden oluflan evrenitemsil etmese de araflt›rma amaçlar› do¤rultusunda iflsizli¤in etkilerini en iyi yan-s›tt›¤›n› düflündü¤ü bir grubu örneklem olarak seçebilir. Bu amaca ulaflmak içinaraflt›rmac›n›n detayl› ve say›lara indirgenmemifl verilere ihtiyac› vard›r. Bu neden-le araflt›rmac› derinlemesine görüflme, odak grup görüflmesi, örnek olay inceleme-si gibi nitel veri toplama tekniklerini kullanacakt›r.


ÖRNEK: Sosyolog Michael R. Leming, evlilik ve aile ile ilgili literatürü okurken, yafll›

çiftlerin flörtleri hakk›nda yap›lm›fl çok az çal›flma oldu¤unu fark etti¤inde flafl›rm›fl-

t›. Tan›d›¤› 82 yafl›ndaki bir adamla 72 yafl›ndaki bir kad›n flört iliflkisi içindeydiler.

Bu gibi çok say›da iliflki yafland›¤›n› düflündü ve genç yetiflkinlik dönemini geçmifl

insanlar›n yaflad›klar› flörtlerdeki benzerlik ve farkl›l›klar›n neler olabilece¤ini me-

rak etti. Ona göre bu konuda daha fazla bilgi edinilmesi gerekiyordu. Bu konuyla il-

gili literatür taramas› yapt› ve orta yafl ve yafll›l›kta flörtle ilgili neredeyse hiç araflt›r-

ma yap›lmad›¤›n› gördü. Buldu¤u araflt›rmalar efl seçimi, flört iliflkisi ve 16-25 yafl

aras›ndaki insanlar›n iliflkileriyle ilgiliydi. Bu araflt›rmalardan ve çeflitli sosyal ge-

rontoloji çal›flmalar›ndan elde etti¤i bilgilere dayanarak yafll›lar›n flörtleriyle ilgili

hipotezler gelifltirdi. Bir araflt›rma yap›p toplad›¤› verilerle bu hipotezleri s›namak is-

tiyordu. Hipotezlerini gelifltirdikten sonra veri toplama arac›n› seçmesi gerekiyordu.

Çal›flt›¤› çeflitli projeler sayesinde olas›l›¤a dayal› örneklem seçim teknikleri, kapal›

uçlu sorulardan oluflan anket formlar› haz›rlama ve nicel veri analizi konular›nda

oldukça deneyim kazanm›flt›. Bu nedenle bir anket haz›rlamay› düflündü. Ancak k›-

sa sürede anketle elde edece¤i nicel verilerin, araflt›rma amac›na uygun olmad›¤›n›

fark etti. Devam›n› sosyolo¤un kendisinden dinleyelim:


“E¤er sadece yafll› insanlar›n flört etme düzeyleriyle ilgileniyor olsayd›m, tesadüfî ör-

neklemeyle genifl çapl› bir örneklem seçip telefon yoluyla örneklemdekilere flu s›rada

bir flört iliflkisinde olup olmad›klar›n› sorabilirdim. Ama görüflece¤im yafll› kiflilerin

ço¤unun kendilerini telefonla arayan tan›mad›klar› birine bu tip bir bilgiyi vermeyi

istemeyeceklerinden flüpheleniyordum. Ayr›ca kapal› uçlu sorulardan oluflacak bir

anket düzenlemek için kavramlar›n göstergelerini belirlemem, ölçekler haz›rlamam

gerekiyordu. Oysa daha önceden yap›lm›fl olan ve bu konuda bana ›fl›k tutacak ça-

l›flmalar yoktu. Soru haz›rlamaya çal›flt›¤›mda, tam olarak ne soraca¤›m› bilmedi¤i-

min fark›na vard›m, yafll›lar›n flört kavram›ndan gençlerle ayn› fleyi anlad›¤›ndan

bile emin de¤ildim. Üstelik flört iliflkisi çok hassas bir konu oldu¤u için, görüflmeciy-

le görüflülen aras›nda güçlü bir yak›nl›k olmad›¤› takdirde görüflülenlerden veri top-

lanamayaca¤›n› fark ettim. Bu nedenlerle nitel yöntemi kullanarak keflfedici bir

araflt›rma yapmam gerekti¤ine karar verdim. Aç›k uçlu sorular sorarak toplayaca-

¤›m verilerden elde etti¤im bilgilere dayanarak hipotezlerimi yeniden oluflturabilir-

dim. Ancak bundan sonra bu hipotezleri s›nayacak bir araflt›rma yapabilirdim. Ko-

nunun do¤as› gere¤i insanlara dulluk, boflanma, aflk ve romantizm gibi çok hassas

konularda sorular sormam gerekiyordu. Bu nedenle onlarla yüz yüze derinlemesine

mülakatlar yapmaya karar verdim.”

K›sacas› araflt›rmac›, araflt›rma konusuyla ilgili bilgi düzeyi düflük oldu¤u için

hipotez s›namaya yönelik aç›klay›c› bir araflt›rma yerine keflfedici bir araflt›rma

yapmas› gerekti¤ini fark etmifltir. Ayr›ca araflt›rma konusu, veri toplama tekni¤i-

nin seçilmesini de büyük ölçüde etkilemifltir. Bu örnekte en önemli nokta, arafl-

t›rma probleminin ve konuyla ilgili bilgi düzeyinin araflt›rma yöntemini belirle-

me üzerindeki etkisidir. Bununla birlikte, hiçbir yöntem ya da araflt›rma tekni¤i

tamamen mükemmel de¤ildir. Araflt›rmac›n›n en uygun oldu¤unu düflündü¤ü

tekniklerin de dezavantajlar› vard›r. Bu çal›flmada araflt›rmac› 60 derinlemesi-

ne görüflme yapm›flt›r. Derinlemesine görüflmelerle ilgili yaflad›¤› sorunlar› flöyle

anlatmaktad›r:

“Derinlemesine görüflmelerin zaman ve para aç›s›ndan çok maliyetli oldu¤unu

gördüm. Her fleyden önce veri toplamak çok uzun sürdü. Derinlemesine görüflme-

leri analiz edebilmek için içerik analizi yapan bir bilgisayar program› kulland›m.

Bu program istatistiksel veri analizi yapan bilgisayar programlar›ndan kat kat da-

ha pahal›yd›. Görüflmeleri yaparken karfl›laflt›¤›m bir problem de örneklemdeki

yafll›lar›n kendilerinden beklendi¤ini düflündükleri cevaplar vermeye yatk›n olma-

lar›yd›. Özellikle çok kiflisel ve hassas olan sorulara, sosyal olarak arzu edilir oldu-

¤unu düflündükleri cevaplar veriyorlard›. Belki de örneklemdekiler, kendilerine gö-

re nispeten genç olan ve sembolik olarak akademik dünyay› temsil eden bir arafl-

t›rmac› taraf›ndan sorulan sorulara ‘uygun’ cevaplar vermeleri gerekti¤ini düflü-

nüyorlard›. Örneklemi kartopu tekni¤i ile seçmifltim, bu da ön yarg›l› bir örneklem

oluflmas› ihtimalini içeriyordu. Bu problemin kayna¤› bu da olabilirdi. Bütün bu

sorunlara ra¤men bu konuyu nitel yöntemle çal›flmak bana hâlâ en mant›kl› ka-

rar gibi görünüyor.”

Kaynak: Michael R. Leming, Research and Sampling Designs, http://www.sto-

laf.edu/people/leming/soc371res/research.html ‘den yararlan›larak haz›rlanm›flt›r.

ARAfiTIRMA KONUSU VE ARAfiTIRMA PROBLEM‹

Araflt›rma Konusunun Seçilmesi, Daralt›lmas› ve Araflt›rma Probleminin Oluflturulmas›

Araflt›rma Konusunun Seçilmesi Araflt›rmaya bafllamadan önce araflt›rmac›n›n neyi ele alaca¤›na dair bir fikri olma-s›, ne hakk›nda bilgi toplayaca¤›n› bilmesi ve tan›mlamas› gerekir. Bu tan›mlama,araflt›rman›n konusunu oluflturur (Robson, 2003:21). Hangi konunun çal›fl›laca¤›tamamen araflt›rmac›n›n bilimsel ilgi ve merak›na ba¤l›d›r. Araflt›rma konusu seçi-lirken araflt›rmac› kiflisel deneyimlerinden, daha önce baflka araflt›rmac›lar taraf›n-dan yap›lm›fl çal›flmalardan, kitle iletiflim araçlar›ndan, teorilerden, inançlardan vede¤erlerden etkilenebilir. Araflt›rmac›lar bu çeflitli kaynaklardan konular›n› seçer-ken, di¤er araflt›rmac›lar›n önemli buldu¤u ve itibar gösterdi¤i konular, gündem-deki toplumsal sorunlar, eldeki mali kaynaklar ve personel kaynaklar› gibi çeflitlifaktörleri göz önünde bulundururlar (Lin, 134).

Araflt›rma konusu seçilirken araflt›rman›n uygulanabilir olmas›na dikkat edilme-li, araflt›rma konusu sadece ilginçli¤i nedeniyle de¤il, çeflitli aç›lardan araflt›r›labilirolmas› nedeniyle de seçilmelidir. Örne¤in “Seri katillerin toplumla bütünleflme dü-zeyleri” gibi bir araflt›rma konusu ilgi çekici olmakla birlikte, veri toplama süreci aç›-s›ndan birçok zorluk içerdi¤i için bu araflt›rman›n uygulanabilirlik düzeyi oldukçadüflüktür. Araflt›rma konusu seçilirken dikkat edilmesi gereken bir di¤er nokta dakonunun geniflli¤idir. Araflt›rma konusu araflt›rma problemi hâline gelirken daralt›-lacakt›r. Ancak konu fazla genifl olursa uygun bir araflt›rma probleminin gelifltiril-mesi de çok zor olacakt›r. Örne¤in “istihdam” ya da “madde ba¤›ml›l›¤›” araflt›rmakonusu olamayacak kadar genifl kapsaml› kavramlard›r. Araflt›rma konusunu daralt-mak için ilgilenilen konunun kiminle ilgili oldu¤u, hangi mekân ya da co¤rafi ala-na, hangi zamana, hangi kültüre ya da hangi araflt›rma evrenine iliflkin oldu¤u be-lirtilebilir. Örne¤in “Özel sektörde kad›n istihdam›”, “‹stihdam koflullar›n›n ifl tatmi-ni üzerindeki etkisi”, “Gençler aras›nda madde ba¤›ml›l›¤›”, “Aile içi fliddetin mad-de ba¤›ml›l›¤› üzerindeki etkileri” gibi ifadeler, araflt›rma konusu olmaya uygundur.Araflt›rma konusu özgün ve net olmal›d›r. Bununla birlikte araflt›rma konusu olarakbelirledi¤imiz ifade, henüz bilimsel olarak s›nanmaya haz›r hâlde de¤ildir.

Araflt›rma Konusunun Daralt›lmas› ve Araflt›rma Probleminin Oluflturulmas›Seçilen araflt›rma konular›, genellikle tek bir araflt›rmada incelenemeyecek kadargenifl çapl› ve mu¤lâk olurlar. Bu nedenle araflt›rmac›n›n seçti¤i araflt›rma konusu-nu daralt›p netlefltirmesi ve araflt›r›labilir bir problem hâlinde ifade etmesi gerekir.Araflt›rma, aç›k ve tam olarak belirtilmifl problemlere do¤ru çözüm yollar› bulma-ya yönelik, objektif, planl› ve sistemli bir süreçtir (Kaptan, 1973:104). ‹yi bir arafl-t›rma problemi araflt›r›labilir, anlaml›, orijinal ve güncel olan, eldeki kaynaklarla,mevcut teknik olanaklarla ve araflt›rmaya ayr›lmas› planlanan zaman içindearaflt›r›labilecek bir problemdir. Problemin araflt›r›labilirli¤i, gözlem yapmaya veveri toplamaya uygun olmas› anlam›na gelir. Baflka bir deyiflle, akla gelebilecekher konu ya da sorun araflt›rma problemi olamaz. Araflt›rman›n anlaml›l›¤› ise arafl-t›rma sonucunda elde edilecek bulgular›n ifle yaramas›, ilgili bilim dal›na ve/veyabir toplumsal sorunun çözümüne katk›da bulunmas›, toplum aç›s›ndan de¤erli veanlaml› olmas› anlam›na gelir.


Araflt›rma konusu “neyleilgili bilgi toplamakistiyorum?” sorusunu,araflt›rma problemi ise “bukonuyla ilgili neyi bilmekistiyorum?” sorusunu ifadeeder.

Araflt›rma problemi cevaplanabilir olmal›d›r. Yani problemi oluflturan soru aç›k ve net birflekilde ifade edilmeli, hiçbir aç›dan mu¤lak olmamal›d›r.

Araflt›rma probleminin ifade edildi¤i problem cümlesi, soru cümlesi fleklindeyaz›lmal›d›r. Problem cümlesinin aç›k olmas›, konuyu tam olarak belirtmesi, ko-nuya uygun olmas› ve konuyu s›n›rlayabilmesi gerekir. Problem cümlesi sadecekonunun ne oldu¤unu göstermekle kalmaz, seçilecek yöntemin ne olaca¤›na vearaflt›rman›n aflamalar›na ›fl›k tutar (Kaptan, 1973:112-113). Araflt›rman›n amac›, tü-rü ve yöntemi, araflt›rma probleminde kendini gösterecektir. Araflt›rma problemitek bir cümleyle ifade edilebilece¤i gibi, probleme iliflkin önemli birkaç sorudan,yani birkaç cümleden de oluflabilir.

Araflt›rma konusu “neyle ilgili bilgi toplamak istiyorum?” sorusunun, araflt›rmaproblemi ise “bu konuyla ilgili neyi bilmek (ya da ö¤renmek) istiyorum?” sorusu-nun ifadesi olarak düflünülebilir. Araflt›rma problemleri temel olarak araflt›rmac›la-r›n araflt›rma sonunda cevaplamay› umduklar› sorulard›r. Sosyolojide sorulan soru-lar› genel olarak gerçeklere iliflkin sorular, karfl›laflt›rmal› sorular, geliflimle ilgili so-rular ve teorik sorular olarak s›n›flamak mümkündür (Giddens, 1993:14).

“Kötü e¤itimin ö¤rencilerin ö¤renme düzeyi üzerindeki etkisi” bir araflt›rma konusu ola-rak uygun mudur?

Gerçeklere iliflkin sorular: Araflt›rmalarda ampirik gerçeklere iliflkin sorularsorulabilir. Örne¤in Türkiye’de herkes uymas› gereken yasalar oldu¤unu ve bu ya-salara uymad›¤› takdirde cezaland›r›laca¤›n› bilir. Ancak bireylerin adalet sistemiy-le iliflkileri, suç türleri ve suçlar›n yap›s›yla ilgili bilgimiz yüzeysel ve yetersizdir. Bukonuda “En s›k ifllenen suçlar nelerdir?”, “Suç iflleyen insanlar›n ne kadar› polis ta-raf›ndan yakalanmaktad›r?”, “Polis taraf›ndan yakalanan suçlular›n ne kadar› mah-kemece suçlu bulunarak mahkûm olmaktad›r?” gibi sorular sorulabilir. Konuyla il-gili mevcut veriler eksik ya da yanl›fl olabilece¤i için gerçeklere iliflkin sorular, ço-¤u zaman göründü¤ünden daha karmafl›kt›r (Giddens, 1993:14).

Karfl›laflt›rmal› sorular: Bir toplumdaki gerçeklerle ilgili bilgi, bu durumundi¤er toplumlarda da görülen genel bir durum mu oldu¤u, yoksa bu topluma öz-gü bir durum mu oldu¤u hakk›nda bize bilgi veremez. Bunu ö¤renmek için birtoplumda gözlemlenen bir olgunun di¤er toplumlarda da gözlemlenip gözlemlen-medi¤ine, çeflitli toplumlarda belirli sosyal olgular›n ne flekilde farkl›laflt›¤›na yö-nelik karfl›laflt›rmal› sorular sorulur: “Türkiye ve ‹ngiltere’de ifllenen suçlar›n da¤›-l›m› ve suça iliflkin politikalar ne flekilde farkl›laflmaktad›r?” sorusu, karfl›laflt›rmal›bir sorudur (Giddens, 1993:15).

Geliflimsel sorular: Sosyologlar, sadece günümüz toplumlar›n› birbiriyle kar-fl›laflt›rarak incelemez, bu toplumlar›n geçmifllerini ve bugünlerini de birbirleriyle

126 Sosyolo j ide Araflt › rma Yöntem ve Teknik ler iS O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Araflt›rma Problemi Oluflturulurken Sorulan Soru Türleri

Olgusal(Gerçeklere iliflkin)

sorular

Karfl›laflt›rmal›sorular

Geliflimselsorular

Teoriksorular

fiekil 4.3

Sosyolojikaraflt›rmalardaaraflt›rma problemioluflturulurkenkullan›lan sorutürleri

k›yaslarlar. Modern dünyan›n yap›s›n› anlamak için toplumun önceki biçimlerinive de¤iflimin ne flekilde gerçekleflti¤ini incelemek gerekir. Bu tip çal›flmalarda so-rulan sorular “‹lk hapishaneler nas›l ortaya ç›km›flt›r?” sorusu gibi, ‘geliflimsel’ ya da‘geliflimle ilgili sorular’ olarak adland›r›l›r (Giddens, 1993:15).

Teorik sorular: Gerçeklere iliflkin sorularla ö¤renilen gerçekler ne kadarönemli ve ilgi çekici olursa olsun, sosyoloji sadece gerçeklere iliflkin bilgileri topla-maktan ibaret de¤ildir. Toplumdaki olay ve olgular›n “neden”lerini ortaya ç›kar-mak için teorik sorular sorulur. Teorik sorular, araflt›rmac›n›n hakk›nda bilgi topla-d›¤› gerçeklerin araflt›rman›n konusunu nas›l etkiledi¤ini, bu konuya iliflkin ne gi-bi sonuçlar do¤urdu¤unu do¤ru bir flekilde yorumlamas›n› sa¤lar. Örne¤in, endüs-trileflmenin modern toplumlar›n ortaya ç›kmas›nda çok etkili oldu¤u bilinmektedir.Ama acaba “Neden farkl› toplumlar›n endüstrileflme süreçleri birbirinden farkl›-d›r?”, “Neden endüstrileflme, aile ve evlilik sistemlerinde yaflanan de¤iflimlerle ilifl-kilendirilmektedir?” Bu gibi sorular teorik sorulard›r (Giddens, 1993:16).

Etraf›m›zda e¤itim, sa¤l›k, suç, yoksulluk, çal›flma yaflam›ndaki çat›flmalar gibitoplumla ilgili birçok sorun oldu¤unu görmekteyiz. Bu alanlar›n iyilefltirilmesi içingerekli olan bilgi, sosyolojik araflt›rmalar yoluyla elde edilebilir. Dolay›s›yla geneldüzeyde araflt›rma konusu seçmek çok zor bir ad›m de¤ildir. Seçilen konunun da-ralt›lmas› ve araflt›rmac›n›n yürütebilece¤i bir araflt›rma kapsam›nda ele al›nabile-cek aç›k, net ve s›n›rland›r›lm›fl bir araflt›rma problemi hâline getirilmesi ise nispe-ten zor bir süreçtir. Örne¤in, “Türkiye’de e¤itim alan›ndaki eflitsizlikler hakk›ndabaz› cevaplar bulmaya çal›fl›yorum” demek yeterli olmaz. Tam olarak hangi soru-lara hangi cevaplar› arad›¤›m›z› bilmemiz gerekir. Eflitsizli¤in boyutlar›n› m›, nüfusiçinde da¤›l›m›n› m›, nedenlerini mi, sonuçlar›n› m› inceleyece¤iz? Günümüzdekieflitsizlikleri mi, belirli bir tarih aral›¤›nda yaflanm›fl eflitsizlikleri mi inceleyece¤iz?E¤itimdeki eflitsizliklerle cinsiyeti nedeniyle mi, ekonomik durumu nedeniyle mi,yoksa bölgesel eflitsizlikler nedeniyle mi maruz kalanlar› inceleyece¤iz? Halen okulça¤›nda olanlar› m›, yoksa okul ça¤›n› geçmifl olanlar› m› inceleyece¤iz? Okul ça-¤›nda olanlar› inceleyeceksek devlet okuluna gidenleri mi, özel okula gidenleri miaraflt›raca¤›z? Hangi e¤itim düzeyindeki eflitsizlikleri, ilkö¤retimdekileri mi, ortaö¤-retimdeki mi, yüksekö¤retimdekileri mi ele alaca¤›z? E¤itimdeki eflitsizli¤in göster-geleri olarak okula bafllama oranlar›n› m›, mezun olma oranlar›n› m›, okuldaki ba-flar›y› m› kabul edece¤iz, yoksa baflka göstergeler mi bulaca¤›z? Bu sorulara tamolarak cevap vermeden, yani araflt›rma konusunu daralt›p netlefltirmeden önce ve-ri toplamak etkisiz bir giriflim olacakt›r ve büyük ihtimalle yanl›fl veri toplama sü-reciyle bitecektir, çünkü tam olarak neyi bilmek istedi¤imiz belli de¤ildir. Bu ne-denle araflt›rma konusunu daraltmak ve araflt›rma problemini oluflturmak bizi “nearad›¤›m›z› bildi¤imiz” noktas›na ulaflt›racakt›r.

Araflt›rma konular› cinsiyete, mekâna (co¤rafi bölge, k›r-kent vb.), yafla (çocuk-lar-gençler-orta yafll›lar-yafll›lar vb.), zamana (2000 sonras›, 1985-2005 aras› vb.),toplumsal tabakalara (vas›fs›z iflçi, vas›fl› iflçi, memur, iflveren vb.) dayanarak da-ralt›labilir. Örne¤in boflanmayla ilgilendi¤imizi düflünelim. Araflt›rma konusununbelirlenmesi, daralt›lmas› ve araflt›rma probleminin oluflturulmas› sürecinde afla¤›-daki gibi sorular sormak yard›mc› olacakt›r:

• ‹lgilendi¤imiz zaman çerçevesi nedir? fiu andaki boflanma olgusuyla m› il-gileniyoruz, yoksa belirli y›llar aras›ndaki boflanmalarla m› ilgileniyoruz?

• ‹lgi uydu¤umuz mekân ya da co¤rafi bölge hangisi? Ülkenin belirli bir k›s-m›ndaki boflanmalarla m›, bütün ulusun boflanmalar›yla m› ilgileniyoruz?


Yoksa karfl›laflt›rma yapmak, örne¤in baz› ülkeler aras›ndaki boflanma oran-lar›n› karfl›laflt›rmak m› istiyoruz? Öyleyse, hangi ülkeleri karfl›laflt›rmak is-tiyoruz?

• Kiminle ilgileniyoruz? Boflanan erkeklerle mi, boflanan kad›nlarla m›, boflan-m›fl çiftlerin çocuklar›yla m›, boflanma sürecinde olan ailelerle mi, boflanmasürecini tamamlam›fl ailelerle mi ilgileniyoruz?

• Boflanman›n hangi yönüyle ilgileniyoruz? Boflanma oran›yla m›, boflanmakanunlar›yla m›, mülklerin da¤›l›m› veya çocuklar›n velayetiyle mi, bofla-nanlar›n boflanmaya iliflkin tutumlar›yla m›, boflanman›n nedenlerinin ya dasonuçlar›n›n neler oldu¤uyla m›, yoksa konunun baflka bir yönüyle mi ilgi-leniyoruz?

• Amac›m›z ne? Genel olarak boflanmay› betimlemekle mi ilgileniyoruz, yok-sa alt gruplar› karfl›laflt›rmak ve bu gruplardaki boflanma örüntülerini mi ta-n›mlamak istiyoruz? Örne¤in sadece ulusal boflanma oran›n› m›, yoksa bo-flanma oran›n›n yafla, mesle¤e, e¤itim düzeyine göre farkl›lafl›p farkl›laflma-d›¤›n› m› ö¤renmek istiyoruz?

• ‹lgimiz ne kadar soyut? Ham, ifllenmemifl gerçeklerle mi ilgileniyoruz, yoksadaha soyut düzeyde bu gerçeklerin ifade etti¤i fleylerle mi ilgileniyoruz? Ör-ne¤in, sadece boflanma oran›n› bilmek bizim için yeterli olacak m›, yoksabu oran›n daha soyut düzeyde, sosyal çat›flma aç›s›ndan ne ifade etti¤ini mibilmek istiyoruz? E¤er bunu bilmek istiyorsak, endüstriyel uyuflmazl›klar,suç oranlar› gibi çat›flmayla ilgili di¤er verileri de toplamam›z gerekir (DeVaus, 1990: 28).

Örne¤in, “kad›nlar ve boflanma” fleklinde çok genel bir konu, afla¤›da gösteri-len flekilde ad›m ad›m daralt›labilir:

• Kad›nlar ve boflanma• Kad›nlar›n boflanma sonras› yaflama uyum süreci • Çal›flan kad›nlar›n boflanma sonras› yaflama uyum süreci • Çal›flan kad›nlar›n boflanma sonras› yaflama uyum sürecinde karfl›laflt›klar›

sorunlar• Çal›flan kad›nlar›n boflanma sonras› yaflama uyum sürecinde karfl›laflt›klar›

sosyal sorunlar• Büyük flehirlerde çal›flan kad›nlar›n boflanma sonras› yaflama uyum sürecin-

de karfl›laflt›klar› sosyal sorunlar • Büyük flehirlerde vas›fs›z iflçi olarak çal›flan kad›nlar›n boflanma sonras› ya-

flama uyum sürecinde karfl›laflt›klar› sosyal sorunlarBu durumda araflt›rma problemini “Büyük flehirlerde vas›fs›z iflçi olarak çal›flan

kad›nlar›n boflanma sonras› yaflama uyum sürecinde karfl›laflt›klar› sosyal sorunlarnelerdir?” fleklinde oluflturabiliriz.

Araflt›rma probleminin ifade edilifli, araflt›rman›n türüne ve kullan›lacak yönte-me göre de¤iflecektir. Nedensellik iliflkisini aç›klamaya yönelik nicel araflt›rmalar-da araflt›rma problemi, hipotez(ler)in soru cümlesi hâline getirilmesi ile ifade edi-lir. Nitel araflt›rmalarda da araflt›rma problemi soru cümlesiyle ifade edilir amaproblem, araflt›rma sürecinin ileriki aflamalar›nda de¤ifltirilmeye uygun, esnek birflekilde kurulur. Nitel araflt›rmalar keflfedici, betimsel ya da hipotez üretmeye yö-nelik araflt›rmalard›r. Bu nedenle araflt›rma problemleri belirli bir konunun derin-lemesine anlafl›lmas›na yönelik olarak, araflt›rmac›ya mümkün oldu¤u kadar es-neklik ve özgürlük sunacak flekilde oluflturulur. Nitel bir çal›flmada araflt›rma prob-lemi, çal›fl›lacak konuyu tan›mlar ve araflt›rmac›n›n bu konunun hangi yönüyle il-


gilendi¤ini ifade eder. Örne¤in “Gebeli¤i etkileyebilecek kronik bir hastal›¤› olangebe kad›nlar, gebeli¤in olumlu geliflmesini güvence alt›na almak için gebelikleri-ni ve yaflamlar›n› ne flekilde düzenlemektedirler?” fleklindeki bir soru, nicel biraraflt›rma için fazla genel ve belirsiz iken, nitel bir araflt›rma için son derece uygunbir araflt›rma problemidir. Bu soru, kronik bir hastal›k nedeniyle gebeli¤i tehlike-de olan kad›nlar›n incelenece¤ini ifade etmektedir. Dahas›, hamileli¤in ve günlükyaflam›n bir doktorun ya da baflka birinin de¤il, kad›nlar›n bak›fl aç›s›ndan incele-nece¤i ve verilerin gebeli¤in olumlu geliflmesini isteyen, yani bir bebek sahibi ol-may› uman kad›nlardan toplanaca¤› anlafl›lmaktad›r (Corbin, 2008:25-26).

Literatür Taramas›Literatür taramas›, belirli bir konuda önceden yap›lm›fl çal›flmalarda elde edilmiflbilgilerin incelenmesi, önemli noktalar›n›n gözden geçirilmesi ve özetlenmesidir.Araflt›rma problemi belirlenmeden önce araflt›rmac› bir ön literatür taramas› yapar.Araflt›rma problemini oluflturduktan sonra ilgili literatürü detayl› bir flekilde ince-ler, problemini gözden geçirir ve ilgili literatürle iliflkilendirir.

Literatür, yaz›n ya da edebiyat kelimeleriyle eflanlaml›d›r ve bir bilim dal›n›n çeflitli konu-lar›nda yaz›lm›fl eserlerin tümünü ifade eder. Sosyal bilimlerde literatür, yoksulluk litera-türü, özellefltirme literatürü gibi belirli bir konuyla ilgili olarak flimdiye dek yap›lm›fl bi-limsel çal›flmalar›n bütününü ifade eden bir terimdir.

Literatür taramas› sayesinde araflt›rma konusuyla ilgili önceden yap›lm›fl çal›flmalarincelenir, konuyla ilgili genifl çapl› bilgi elde edilir, araflt›rmac›n›n araflt›rma problemihakk›ndaki düflünceleri netleflir. Ayn› konuda önceden yap›lm›fl araflt›rmalarda eksikkalm›fl ya da gelifltirilmeye aç›k noktalar varsa araflt›rma bu noktalara yönlendirilebilir.Ayr›ca önceden yap›lm›fl baz› araflt›rmalarda kullan›lm›fl olan veri toplama araçlar› ye-ni bir örneklem üzerinde kullan›larak benzer sonuçlar›n elde edilmesi amaçlanabilir.Literatür taramas›, araflt›rma için gerekli olan zemini infla etmemizi sa¤lar, bulgular›nyorumlanmas› aflamas›nda araflt›rmac›ya yard›mc› olur ve araflt›rmay› güçlendirir.

Araflt›rma problemi oluflturulmadan önce literatürü incelemek, daha önce çö-zülmüfl bir problemi yeniden çözmeye çal›flmay› ve orijinal olmayan bir araflt›rmayapmay› engeller. Örne¤in, Pasteur, mikroskobik hayvanlar›n nefes almadan yafla-yabildiklerini keflfetti¤ini söyledi¤i zaman, ayn› fleyin Leeuwenhoek taraf›ndan ikiyüz y›l ve Spallanzani taraf›ndan da yüz y›l önce bulunmufl oldu¤unu bilmiyordu(Kaptan, 1973:108). Bu örnekte görüldü¤ü gibi, yeterli literatür taramas›n›n yap›l-mamas›, araflt›rmac›y› birçok önemli bilgiden mahrum b›rakacak ve bilimsel bilgi-nin birikimsel oldu¤u kabul edildi¤i için araflt›rman›n de¤erlendirilmesinde olum-suz bir izlenim yaratacakt›r.

Literatür taramas› s›ras›nda araflt›rmac›, ayn› ya da benzer konularda yap›lm›flçal›flmalar› inceleyerek kendi çal›flmas›n›n literatür içinde nerede yer alaca¤› hak-k›nda bir fikir sahibi olur. Bu, hem araflt›rmac›n›n araflt›rma problemini daha yara-t›c› bir flekilde gözden geçirmesini sa¤lar hem de problemin kavramsal çerçevesi-ni belirlemeye yard›mc› olur. Diyelim ki k›sa süre önce yeni bir ifle bafllam›fl olaninsanlar›n deneyimleriyle ilgili bir araflt›rma yapmay› düflünüyorsunuz. Mevcutaraflt›rmalar› inceledi¤inizde, askere gitmifl, yeni bir mahalleye tafl›nm›fl, yeni birokula bafllam›fl insanlar hakk›nda da benzer çal›flmalar yap›ld›¤›n› görebilir, böyle-ce araflt›rman›z›n “bireylerin yeni bir duruma uyum sa¤lama süreci” hakk›ndakiaraflt›rmalardan biri olaca¤›n› fark edebilirsiniz (Cuba, 2001:122).


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



‹yi bir literatür taramas›n›n sahip olmas› gereken özellikler flunlard›r: • Gelifltirilmekte olan araflt›rma problemiyle do¤rudan ilgili olmal› ve bu prob-

lem etraf›nda örgütlenmelidir. • Araflt›rma problemiyle ilgili bütün ilgili çal›flmalar› içermeli ve ilgisiz çal›fl-

malar› içermemelidir. • Magazinler, dergiler, gazeteler gibi akademik olmayan belgeleri de¤il, aka-

demik yay›nlar› içermelidir. • Sadece listeleme ve özetlemeden oluflmamal›, literatürdeki görüfl ve bulgu-

lar›n güçlü ve zay›f yönlerini göstererek de¤erlendirebilmelidir. • Konuyla ilgili bilinen ve bilinmeyen fleylerin neler oldu¤unu özetleyen bir

sentez oluflturabilmelidir. • ‹lgili literatürdeki ihtilafl› (üzerinde uzlafl›lmayan) alanlar› gösterebilmelidir. • Okunan metinler çok fazla do¤rudan al›nt› yap›lmadan, araflt›rmac›n›n ken-

di kelimeleriyle özetlenmeli ve yorumlanmal›d›r. • Konuyla ilgili daha fazla araflt›rma gerektiren önemli sorular ortaya koyabil-

melidir. • Yap›lacak araflt›rman›n, araflt›rma konusuyla ilgili mevcut bilgileri zenginlefl-

tirece¤i gösterebilmelidir.

Literatürdeki çal›flmalar özetlenirken ve aktar›l›rken bilimsel etik kurallar› konusundadikkatli olmak son derece önemlidir. Literatürde yer alan çal›flmalar aktar›l›rken do¤ru-dan ya da dolayl› yolla aktar›labilir. Do¤rudan aktarmada orijinal kaynaktan de¤ifltirilme-den al›nan ifade, t›rnak içinde verilir, cümle içinde ya da cümle sonunda orijinal kaynakbelirtilir ve bu kaynak, kaynakçada gösterilir. Dolayl› aktarmada ise yazar, orijinal kay-naktaki düflünceleri kendisi özetleyerek ve/veya baflka kaynaklarla karfl›laflt›rarak kendicümleleriyle aktar›r. Bu durumda t›rnak kullan›lmaz, ama bahsedilen düflüncelerin ait ol-du¤u orijinal kaynak yine cümle içinde ya da cümle sonunda belirtilir. Bas›l› olsun ya da olmas›n, bir metindeki düflünce, bulgu ya da veriler at›fta bulunulma-dan, kaynak gösterilmeden kullan›lamaz. Baflka bir ya da birkaç yazara ait düflünce, bulguveya verilerin, farkl› bir flekilde ifade edilse bile referans verilmeden kullan›lmas›, yaza-r›n bunlar› kendine ait düflünceler, bulgular ya da veriler gibi gösterdi¤i anlam›na gelir.Bu durum “intihal” olarak adland›r›l›r. ‹ntihal (plagiarizm), di¤er ad›yla akademik/bilim-sel h›rs›zl›k, a¤›r yapt›r›mlar› olan son derece ciddi bir suçtur. Kullan›lan kaynaklar›n metin içinde ve kaynakçada nas›l gösterilece¤ine iliflkin bilgiyi, ki-tab›n›z›n son ünitesinde bulabilirsiniz.

Varsay›m, Önerme, Kavram, ‹fllemsellefltirme, De¤iflken ve Hipotez

Varsay›m (Say›lt›)Varsay›m, do¤ru oldu¤u kabul edilen yarg› ve genellemelerdir. Varsay›mlar, flekilve ifade aç›s›ndan hipoteze benzerler ama hipotezlerin aksine, s›nanmak için olufl-turulmazlar. Araflt›rma problemiyle ilgili varsay›mlar›n gelifltirilmesinin en önemlinedeni, bir araflt›rma konusuyla ilgili her fleyin tek bir araflt›rma içinde inceleneme-yecek olmas›d›r. Bu nedenle araflt›rmac›lar varsay›m olufltururken önceki araflt›r-malar taraf›ndan ortaya konan, do¤rulu¤u ispatlanm›fl bulgulara ya da verilere da-yan›rlar. Bununla birlikte, varsay›mlar›n do¤ru kabul edilmesi, mutlaka do¤ru ol-duklar› anlam›na gelmez. Bu yüzden herhangi bir yarg›n›n varsay›m olarak kabuledilebilmesi için araflt›rmac›n›n güçlü kan›tlar›n›n olmas› gerekir, çünkü e¤er var-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Varsay›mlar, s›nanmaküzere oluflturulmam›fl, do¤ruoldu¤u kabul edilenyarg›lard›r.

say›mlar›n yanl›fl oldu¤u ortaya ç›karsa araflt›rma anlams›z olacakt›r. Bu nedenlevarsay›mlar› olufltururken varsay›m›n do¤rulu¤undan emin olmaya dikkat etmekgerekir. Örne¤in Türkiye’de endüstriyel geliflme ilgili bir çal›flma yapt›¤›m›z› düflü-nelim. Marmara Bölgesi’nin Türkiye’nin endüstriyel aç›dan en geliflmifl bölgesi ol-du¤u, araflt›rman›n varsay›mlar›ndan biri olacakt›r. Bu iddia, araflt›rma çerçevesin-de s›nanmayacakt›r, do¤ru oldu¤una iliflkin güçlü kan›tlara sahip oldu¤umuz içindo¤ru kabul edilecektir.

Varsay›mlar, her zaman araflt›rma problemiyle ilgili olmayabilirler. Bir araflt›r-mada örne¤in “anketi uygulayacak olan anketörler yans›z davranacaklard›r”, “ce-vaplay›c›lar dürüst cevaplar vereceklerdir”, “ankette yer alan sorular anlafl›l›r flekil-de ifade edilmifltir” gibi araflt›rma problemiyle do¤rudan ilgili olmayan varsay›mlarda yer alabilir.

Teoriler, bütün evrende geçerli olan kurallar de¤ildir, sadece belirli koflullardageçerlidirler. Bir teorinin hangi koflullarda uygulanaca¤›, hangi koflullarda geçerlioldu¤u, varsay›mlarla ifade edilir. Baflka bir deyiflle varsay›mlar, teorinin s›n›rlar›n›çizerler (Lin, s:18). Yukar›da verilen örne¤e göre düflünürsek teori, anketi uygula-yacak olan anketörlerin yans›z davrand›klar› ve kat›l›mc›lar›n dürüst davrand›klar›varsay›ld›¤›nda geçerlidir.

Örne¤in, bilgisayar›m›z› açmak üzere dü¤mesine bast›¤›m›z› ama monitörehiç görüntü gelmedi¤ini düflünelim. Bu durumda bilgisayar›n ya da monitörünbozuldu¤unu düflünebiliriz. E¤er böyle düflünüyorsak bilgisayara elektrik geldi-¤ini varsay›yoruz demektir. Bilgisayar›n ya da monitörün bozuk olup olmad›¤›-n› uygun hipotezler kurarak s›nayabiliriz. Örne¤in monitörün bozuk oldu¤unadair bir hipotez kurup, monitörü baflka bir bilgisayara ba¤lay›p çal›fl›p çal›flma-d›¤›na bakarak hipotezimizi s›nayabiliriz. Ama e¤er varsay›m›m›z yanl›flsa, yanielektrikler kesikse, hipotezleri s›namak, odan›n neden ayd›nlanmad›¤› sorusu-nu yan›tlamam›z› sa¤layamaz, çünkü monitörü ba¤lad›¤›m›z di¤er bilgisayar daçal›flmayacakt›r. Bu nedenle bir araflt›rmada varsay›mlar›n›n belirtilmesi son de-rece önemlidir. Varsay›mlar›n belirtilmedi¤i durumlarda, teori yanl›fllan›rsa, budurumun teorinin yeterince iyi olmamas›ndan m›, yoksa varsay›mlarda belirtilenuygun koflullarda uygulanmamas›ndan m› kaynakland›¤› bilinemez ve bir kar›-fl›kl›k ortaya ç›kar.

Kavram Kavramlar, ortak bir fleylere sahip oldu¤unu düflündü¤ümüz bir dizi davran›fl, tu-tum ve özelli¤in soyut özetidir. Baflka bir deyiflle kavramlar, kendilerine belirli biranlam atanm›fl olan terimler, zihinsel soyutlamalard›r.

Her teori belirli kavramlar etraf›nda örgütlenir. Örne¤in çat›flmac› teorinin te-mel kavramlar› aras›nda toplumsal kontrol, güç ve sömürü yer al›rken, Durkhe-im’›n intihar teorisinde toplumsal bütünleflme ve anomi kavramlar› merkezîdir.Kavramlar hayal gücü arac›l›¤›yla, deneyimlerden, topluluklar›n üzerinde uzlaflt›¤›kelimelerden ya da di¤er kavramlardan yola ç›k›larak gelifltirilebilirler. Kavramlar›gelifltirir ve kullan›rken sosyal bilimcilerin dikkat etmeleri gereken iki temel noktavard›r:

(i) Araflt›rmac›lar›n kavramlarla ilgili dikkat etmeleri gereken ilk nokta, kavramüzerinde uzlaflma sa¤lanmas› gereklili¤idir. Di¤er bir deyiflle bir kavram her-kes için ayn› fleyi ifade etmelidir. Örne¤in bir ülkede yönetimin ne ölçüdelaik, ne ölçüde eflitlikçi ya da demokratik oldu¤una iliflkin etkili bir tart›flmayapmak, herkesin laiklik, eflitlik ve demokrasi kavramlar›ndan ayn› fleyi an-


Kavramlar, insanlar›ndünyay› anlamak ve di¤erinsanlarla iletiflim kurmakamac›yla kulland›klar›terimlerdir.

Varsay›mlar›n belirtilmedi¤iaraflt›rmalarda teoriçürütülürse, bu durumunteorinin yeterince iyiolmamas›ndan m›, yoksavarsay›mlarda belirtilenuygun koflullardauygulanmamas›ndan m›kaynakland›¤› bilinemez.

lamas›na ba¤l›d›r (De Vaus, 1990: 48). Kavramlar›n herkes taraf›ndan ayn›flekilde anlafl›lmas› amac›yla araflt›rmalarda kullan›lan kavramlar tan›mlan›r.Kavramlar›n tan›mlanmas›, kavramlar›n hem gündelik hayatta hem de aka-demik olarak ne flekilde tan›mland›¤›n› incelemeyi, mevcut tan›mlar› s›n›f-land›rmay› ve insanlar›n bu kavramla ne kastettiklerini iyice anlamay› gerek-tirir. Daha sonra araflt›rmac› kavram›n tan›mlar›ndan birini seçebilir ya dakavrama iliflkin kendi tan›m›n› yapabilir. Bununla birlikte, kavramlar iletiflimkurmak için kullan›ld›klar› için, en anlaml›s›, kelimeyi en genel olarak anla-fl›ld›¤› anlam›nda kullanmak olacakt›r (De Vaus, 1990: 48).

(ii) Araflt›rmac›lar›n kavramlarla ilgili dikkat etmeleri gereken ikinci nokta, ge-reksiz yere yeni kavramlar›n gelifltirilmesinden kaç›n›lmas› gerekti¤idir. Arafl-t›rmac›, ancak mevcut kavramlar›n bir olguyu ifade etmede yetersiz kald›¤›n-dan eminse yeni bir kavram gelifltirilmelidir (Ruane, 2005:48; Lin, 1976: 20).

ÖnermeÖnerme, iki ya da daha çok kavram aras›ndaki iliflki hakk›ndaki yarg›y› ifade edenbir cümledir. Önermeyi hipotezden ay›ran özellik, ampirik verilerle ölçülebilecekde¤iflkenler de¤il, soyut kavramlar aras›ndaki iliflkiler hakk›nda ve teorik düzeydeolmas›d›r. Önermelerde kavramlar aras›ndaki iliflkiler “azal›r, artar, azalmas›na/art-mas›na neden olur, olumlu iliflki içindedir, olumsuz iliflki içindedir” gibi terimlerleifade edilir (Lin, 1976:18). Örne¤in “Yoksullukla toplumsal d›fllanma aras›ndaolumlu bir iliflki vard›r”, “Toplumsal bütünleflme artt›kça sald›rganl›k azal›r” birerönermedir.

‹fllemsellefltirmeÖnermeler, s›nanmaya uygun de¤ildirler çünkü soyut kavramlar› ampirik verilerleölçmek söz konusu olamaz. Örne¤in endüstrileflme, kentleflme, dayan›flma, gele-neksellik, otorite gibi kavramlar› ölçmek mümkün de¤ildir. Bu kavramlar hakk›n-da ampirik veri toplayabilmek için kavramlar›n göstergelerinin neler oldu¤ununortaya konmas› ve ölçülebilir somut de¤iflkenler hâlinde ifade edilmesi gerekir.Kavramlar›n ölçülebilir de¤iflkenler hâline getirilmesi sürecine ifllemsellefltirme(operationalization) denir. Baflka bir deyiflle ifllemsellefltirme, kavramlar›n gözlem-lenebilir sosyal etkinlikler halinde ifade edilmesidir. ‹fllemsellefltirme sayesindegözlemledi¤imiz durumlar› ifade eden kavramlar›, ölçebilece¤imiz, kaydedebilece-¤imiz ve analiz edebilece¤imiz de¤iflkenlere dönüfltürürüz.

Örne¤in, “Ailede otorite eksikli¤i, çocuklarda sapk›n davran›fla neden olur” birönermedir. Bu önermede öngörülen iliflkiyi s›nayabilmek için araflt›rmac›n›n otori-te ve sapk›n davran›fl kavramlar›n› tan›mlamas› gerekir. E¤er araflt›rmada kullan›-lan kavramlar›, örne¤in otoriteyi ya da sapk›n davran›fl› hangi davran›fllar›n, tutum-lar›n ya da özelliklerin yans›tt›¤›n› söyleyemezsek araflt›rman›n amac› aç›s›ndan bukavramlar kullan›fls›z hâle gelir.

De¤iflkenDe¤iflken, varl›klara göre farkl› de¤erler alabilen özellik ya da durumlard›r. Baflkabir deyiflle de¤iflken, davran›fllar›n herhangi bir görünüflü olarak ya da de¤iflebilenbir koflul ve özellik olarak tan›mlanabilir (Kaptan 1973:126). De¤iflkenler, yafl, ki-lo, boy, gelir gibi nicel ya da cinsiyet, medeni durum, e¤itim durumu, tutum gibinitel özelli¤e sahip olabilirler. Bununla birlikte nitel de¤iflkenler de say›sallaflt›r›la-rak nicel olarak ifade edilebilirler. Bir kavram›n de¤iflkenleri, neyi ölçerek bu kav-


Araflt›rmada aralar›nda iliflkioldu¤u düflünülen tümkavramlar›n, ölçmeyimümkün k›lacak flekildeampirik terimlerle(de¤iflkenlerle) temsiledilmesi gerekir (Lin,1976:135).

ramlar hakk›nda bilgi edinece¤imizi gösterir. Bu nedenle de¤iflken gelifltirirkende¤iflkenin kavram› ölçtü¤ünden emin olmak, araflt›rmam›z›n ölçmeyi amaçlad›¤›fleyi ölçebilmesini sa¤lamak aç›s›ndan son derece önemlidir.

Kavramlar›n varl›¤›na iliflkin olgulara gösterge, göstergelerin ölçülebilir bileflenlerine isede¤iflken denir (Walliman, 2006:60). Örne¤in kötü bar›nma koflullar›, yoksulluk kavram›-n›n göstergelerinden biridir. Bunun de¤iflkenlerinden biri ise evin kanalizasyon sistemineba¤l› olup olmamas› olabilir.

De¤iflkenlerin belirlenmesi, kavramlar›n netlefltirilmesi yoluyla gerçeklefltirilir.Örne¤in, “Ailede otorite eksikli¤i, çocuklarda sapk›n davran›fla neden olur” öner-mesini ele alal›m. Bu önermedeki iki kavram, otorite ve sapk›n davran›flt›r. Sapk›ndavran›fl, toplumsal ve hukuksal normlara uymama olarak tan›mlanabilir. Bu du-rumda kavram›n hangi boyutunun ele al›naca¤›na karar vermek gerekir. Toplum-sal normlara uymama boyutu ele al›nacaksa toplumsal normlar›n neler oldu¤u ta-n›mlanmal›d›r. Toplumsal normlar gelenek, görenek, töre, adetler ya da görgü ku-rallar›ndan oluflur. Bunlardan hangisi ya da hangileri kapsama girecek, hangilerid›flar›da kalacakt›r? Toplumsal normlar›n gelenek boyutunun seçildi¤ini varsaya-l›m. Bu durumda, söz konusu toplumun gelenekleri tan›mlan›r, böylece hangi du-rumlar›n gelene¤e uymama olarak kabul edilece¤i ve sapk›n davran›fl olarak s›n›f-land›r›laca¤› aç›kl›k kazan›r. Buna göre de örne¤in “bayramlarda akrabalarla bay-ramlaflma s›kl›¤›” gibi de¤iflkenler gelifltirilebilir.

Hipotez (Denence)‹ki ya da daha fazla de¤iflken aras›ndaki iliflki hakk›nda do¤rulanabilecek ya dayanl›fllanabilecek olan ifadeye hipotez ad› verilir. Baflka bir deyiflle bir hipotez,araflt›rma probleminin henüz do¤rulu¤u ya da yanl›fll›¤› s›nanmam›fl olan olas› çö-zümlerine iliflkin bir iddiad›r.

Araflt›rma verileri toplanmadan önce hipotezler belirlenmelidir. ‹yi bir hipotez,araflt›rman›n organize edilmesi aç›s›ndan çok kullan›fll›d›r. Hipotez, araflt›rmay› be-lirli de¤iflkenler aras›ndaki iliflkinin incelenmesi fleklinde s›n›rlar ve veri toplama-n›n, çözümlemenin ve yorumlaman›n uygun yöntemlerini önerir. Hipotezlerindo¤rulanmas› ya da yanl›fllanmas› sayesinde sahip olunan bilginin do¤ru mu yan-l›fl m› oldu¤u aç›kl›k kazan›r (Walliman, 2006:67). Hipotez gelifltirirken muhtemelneden ya da sonuçlar› listelemek için önceden yap›lm›fl çal›flmalardan, gerçekler-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



ÖRNEK: Diyelim ki ‘yoksulluk artt›kça dindarl›k da artar’ önermesini ileri süren bir

araflt›rmac›, yoksullu¤u ölçmek için gelir düzeyi de¤iflkenini, dindarl›¤› ölçmek için

de ibadethaneye gitme s›kl›¤› de¤iflkenini kullanm›flt›r. Bu araflt›rmayla ilgili iki te-

mel sorun vard›r. Birincisi, araflt›rmac› yoksulluk ve dindarl›k kavramlar›n› netlefl-

tirmemifltir; bu nedenle henüz bu kavramlar› hangi de¤iflkenlerin ölçece¤inin belir-

lenmesi mümkün de¤ildir. ‹kincisi, araflt›rmac› kulland›¤› de¤iflkenlerin ilgili kav-

ramlar› ölçmek için yeterli olup olmad›¤›ndan emin olmam›flt›r. Dindarl›¤› sadece

ibadethaneye gitme s›kl›¤› ile ölçmek, ibadethaneye nadiren giden ama yaflam›n› ta-

mamen inand›¤› dinin kurallar›na göre düzenleyen bir kiflinin dindar olmad›¤›n›

varsaymaya neden olur. Yoksullu¤u da sadece gelir düzeyiyle ölçmek, örne¤in T2000

ayl›k geliri olan, bununla birlikte her ay T1500 nafaka ödeyen bir kiflinin yoksul ol-

mad›¤›n› kabul etmek anlam›na gelecektir.

Hipotez kurmak,inceledi¤imiz olgu hakk›ndas›nanmak üzere s›nanabiliriddialarda bulunmakt›r.

den, kendi birikimimizden ve uzmanlardan al›nan bilgilerden yararlanabiliriz. Lite-ratür taramas›, arad›¤›m›z neden ya da sonuçlar›n bir k›sm›n› içerdi¤i için hipotezgelifltirmeyi kolaylaflt›r›r. Gerçekler de hipotez oluflturmak için faydal› kaynaklar-d›r; örne¤in belirli bir y›ldan itibaren boflanma oranlar›n›n çok art›fl göstermesi, buy›lda boflanmay› kolaylaflt›ran bir yasan›n ç›km›fl olmas›na ba¤l› olabilir. Kendi dü-flünce, deneyim ve izlenimlerimiz de test edebilece¤imiz kaynaklard›r. Ayr›ca ge-nellikle araflt›rma konumuzla ilgili bize bilgi sa¤layabilecek insanlar vard›r. Örne-¤in boflanmayla ilgili bir araflt›rmada evlilik dan›flmanlar› ya da boflanma avukatla-r› araflt›rmac›ya öngörü sa¤layabilirler.

Her araflt›rmada hipotez kurulmas› gerekmez, örne¤in keflfedici araflt›rmalardaya da betimleyici araflt›rmalarda hipotez kurulmaz. Hipotez, neden sonuç iliflkile-rini ortaya koymak isteyen aç›klay›c› araflt›rmalarda, baflka bir deyiflle hipotez s›-namaya yönelik araflt›rmalarda kurulur. Araflt›rmada kullan›lmas› gereken hipotezsay›s› çal›fl›lan problemin do¤as›, çal›fl›lan alan›n geniflli¤i gibi faktörlere göre be-lirlenir.

Hipotezlerin özellikleri flunlard›r:• S›nanabilir olmal›d›r.• Belirli de¤iflkenler aras›ndaki iliflki hakk›nda bir ifade oldu¤u için kapsam›

s›n›rl›d›r. • Araflt›rma probleminin do¤as›na, büyüklü¤üne ve yo¤unlu¤una iliflkin ye-

terli bilgi elde edildikten sonra kurulmal›d›r. • Mevcut bilgilerle, do¤rulanm›fl genelleme ve kuramlarla çeliflmemelidir. • Do¤rudan do¤ruya gözlenebilir veriler üzerine kurulmal›, bu nedenle kav-

ramlar aras›ndaki de¤il, de¤iflkenler aras›ndaki iliflkilere iliflkin olmal›d›r.• Do¤ru terimlerle ve mümkün oldu¤unca k›sa olarak ifade edilmelidir (Wal-

liman, 2006: 67; Preece, 1994: 66-68; Kaptan, 1973:118).Hipotez s›namaya yönelik nicel araflt›rmalarda hipotezler, araflt›rma problemi-

nin ya da problemlerinin cümle hâlinde ifade edilmesiyle kurulabilir. Örne¤in,araflt›rma problemi “E¤itim düzeyi, oy kullanma s›kl›¤›n› art›r›r m›?” fleklinde ise,hipotez “e¤itim düzeyi artt›kça oy kullanma s›kl›¤› artar” fleklinde kurulabilir.

Karfl›l›kl› iliflki ve nedensel iliflki: Bir hipotezde var oldu¤u ileri sürülebile-cek iki tür iliflki olabilir. Bunlar karfl›l›kl› de¤iflen iliflki ve nedensel iliflkidir. Karfl›-l›kl› de¤iflen iliflki, iki ya da daha çok de¤iflkenin belirli bir yönde birlikte, ayn› za-manda de¤iflmesi anlam›na gelir. Örne¤in, “kad›nlar›n ifl gücüne kat›l›m düzeyiartt›kça, ev içi iliflkilerde söz sahibi olma düzeyi de artar” hipotezi, her iki de¤ifl-kende de ayn› anda bir de¤ifliklik oldu¤unu ifade etmektedir. Bu iliflki, karfl›l›kl›de¤iflen iliflkidir; kad›nlar›n ifl gücüne kat›ld›klar› için mi ev içi iliflkilerde daha çoksöz sahibi olduklar›, yoksa ev içi iliflkilerde daha çok söz sahibi olduklar› için miifl gücüne kat›ld›klar› belli de¤ildir. Nedensel iliflki ise bir de¤iflkende belirli bir yön-de meydana gelen bir de¤iflikli¤in, di¤er de¤iflkende de belirli bir yönde de¤ifliklikmeydana gelmesine neden oldu¤u iliflkilerdir. Örne¤in “kad›nlar›n ifl gücüne kat›-l›m oran›n›n artmas›, ev içi iliflkilerde söz sahibi olma düzeylerinin artmas›na ne-den olur” hipotezi, nedensel bir iliflkiyi ifade etmektedir. Nedensel iliflkilerde ne-den olan de¤iflkene ba¤›ms›z de¤iflken, bir baflka de¤iflkene ba¤l› olarak de¤iflen(sonuç olan) de¤iflkene ise ba¤›ml› de¤iflken denir.

Do¤rudan iliflki ve dolayl› iliflki: ‹ster karfl›l›kl›, ister nedensel olsun, iki kav-ram ya da de¤iflken aras›ndaki iliflki do¤rudan ya da dolayl› olabilir. E¤er ba¤›m-s›z de¤iflken ba¤›ml› de¤iflkeni do¤rudan etkiliyorsa do¤rudan iliflki; arac› de¤ifl-kenler arac›l›¤›yla etkiliyorsa dolayl› iliflki söz konusudur. Dolayl› iliflkinin söz ko-


Kavramlar›n birden fazlade¤iflkeni olabilece¤i için,iki kavram aras›ndaki iliflki,birden fazla hipotezle ifadeedilebilir.

nusu oldu¤u durumlarda ba¤›ml› ve ba¤›ms›z de¤iflken aras›ndaki iliflkinin kurul-mas›n› sa¤layan de¤iflkenlere arac› de¤iflken ad› verilir. Ba¤›ms›z de¤iflken X, ba-¤›ml› de¤iflken Y, arac› de¤iflken ise Z harfleriyle gösterilirler. Bir de¤iflkenin ba-¤›ml›, ba¤›ms›z ya da arac› de¤iflken olmas›, de¤iflkenin kendisiyle ilgili de¤il, arafl-t›rma problemiyle ilgilidir. Örne¤in oy kullanma s›kl›¤›, farkl› hipotezlerden birin-de ba¤›ml› de¤iflken, di¤erinde ba¤›ms›z de¤iflken, bir di¤erinde ise arac› de¤iflkenolabilir.

Olumlu iliflki ve olumsuz iliflki: De¤iflkenlerde meydana gelen de¤iflim heriki de¤iflkende de ayn› yönde olursa aralar›nda olumlu (pozitif) yönde iliflki, fark-l› yönlerde olursa olumsuz (negatif) yönde iliflki söz konusudur. Örne¤in “çal›flma-ya ayr›lan zaman artt›kça not ortalamas› yükselir” ve “çal›flmaya ayr›lan zamanazald›kça not ortalamas› düfler” önermelerinin her ikisi de olumlu iliflkiyi ifade et-mektedir. “Çal›flmaya ayr›lan zaman artt›kça baflar›s›z olunan ders say›s› azal›r” iseolumsuz bir iliflkiyi ifade etmektedir.

“Aile üyelerinin birlikte geçirdikleri süre azald›kça çocuklar›n bilgisayar oyunlar› oynayarakgeçirdikleri süre artar” hipotezindeki ba¤›ml› ve ba¤›ms›z de¤iflkenleri belirterek iki de¤ifl-ken aras›nda var oldu¤u iddia edilen iliflkinin nas›l bir iliflki oldu¤unu de¤erlendiriniz.

Araflt›rman›n Kapsam›n›n ve S›n›rl›l›klar›n›n BelirlenmesiAraflt›rman›n kapsam›n›n ve s›n›rl›l›klar›n›n belirlenmesi, araflt›rman›n yürütülebi-lirli¤i aç›s›ndan son derece önemlidir. Bir araflt›rman›n neyi ölçmek ya da incele-mek istedi¤i, araflt›rman›n kapsam›n› oluflturur. Araflt›rman›n s›n›rl›l›klar› ise veritoplama ve çözümlemede kullan›lan yönteme ve elde edilecek bulgular›n niteli¤i-ne göre, araflt›rmadan yap›labilecek ç›karsamalar›n s›n›rlar›n›n önceden belirtilme-sidir (Jupp, 2006:325). Araflt›rmac›dan amaçlar›n› belirtmesi beklendi¤i gibi, neyiamaçlamad›¤›n›, neyi araflt›rmayaca¤›n› ya da çal›flman›n neye izin vermeyece¤inibelirtmesi de beklenir. Baflka bir deyiflle nelerin araflt›rma kapsam›na girdi¤i, nele-rin girmedi¤i belirtilmelidir.

Araflt›rman›n kapsam›n›n ve s›n›rl›l›klar›n›n ifade edilmesi, araflt›rman›n s›n›rla-r›n›n çizilmesi, araflt›rman›n neleri içerdi¤inin ve neleri içermedi¤inin belirlenmesianlam›na gelir. Araflt›rmac›, araflt›rmay› s›n›rland›rmada ilk ad›m›, oluflturulabilecekbirçok muhtemel araflt›rma probleminden birini seçerek atm›fl olur. Örne¤in, “Üni-


Ba¤›ml› de¤iflken, ba¤›ms›zde¤iflken(ler)in etkilerininsaptanabilmesi için ölçütolarak kullan›lan özellik,durum ya da davran›flt›r(Kaptan, 1973:131).

fiekil 4.4

E¤itim düzeyinin yükselmesi, oy kullanma s›kl›¤›n›n artmas›na neden olur.

E¤itim düzeyinin yükselmesi, siyasete duyulan ilgi düzeyini art›rarak oy kullanma s›kl›¤›n›n artmas›na neden olur.

E¤itim düzeyi Oy kullanma s›kl›¤›

E¤itim düzeyi Oy kullanma s›kl›¤›Siyasete duyulan ilgi düzeyi

Ba¤›ms›z de¤iflkenX

Ba¤›ml› de¤iflkenY

Ba¤›ms›z de¤iflkenX

Ba¤›ml› de¤iflkenY

Arac› de¤iflkenZ

Yukar›daki flekilde, hipotezdeki de¤iflkenler gösterilmektedir. Birinci hipotezde do¤rudan, ikincisinde dolayl›iliflki söz konusudur. Dolayl› iliflki söz konusu oldu¤unda ba¤›ms›z de¤iflken ba¤›ml› de¤iflkeni üçüncü bir de-¤iflken arac›l›¤›yla etkilemektedir. Bu de¤iflkene “arac› de¤iflken” ad› verilir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

versitelerin sundu¤u sosyal olanaklar, devlet üniversitelerinde okuyan ö¤rencilerinö¤renme düzeylerini etkilemekte midir?” fleklinde bir araflt›rma problemini düflü-nelim. Bu araflt›rma, üniversitelerin sundu¤u sosyal olanaklar›n ö¤retim üyeleriüzerindeki etkilerini incelememektedir. Üniversitelerin sundu¤u fiziksel olanaklar›da incelememektedir. Ayr›ca araflt›rma kapsam›, devlet üniversiteleriyle s›n›rland›-r›lm›fl, özel üniversiteler araflt›rma kapsam›na al›nmam›flt›r. ‹lgilenilen olgunun ba-z› yönlerinin araflt›rman›n kapsam›na al›nmamas›n›n nedeni, bu yönlerin araflt›r-man›n oda¤›yla yak›ndan iliflkili olmamalar› ya da araflt›rmaya ayr›lan kaynak vesürenin k›s›tl›l›¤› olabilir. Araflt›rmalar, belirli bir süre içinde ve s›n›rl› maddi kay-naklarla yürütüldükleri için, araflt›rman›n s›n›rland›r›lmas›, araflt›rman›n yürütüle-bilmesi ve tamamlanmas› aç›s›ndan önemlidir.

Araflt›rman›n s›n›rl›l›klar›n›n bir di¤er boyutu da araflt›rman›n yöntemiyle veseçilen örneklemle, araflt›rman›n bulgular›n›n sadece araflt›rma örneklemine miyoksa daha büyük bir gruba m› genellenece¤i ile ilgilidir. Örne¤in, Aç›k Ö¤retimFakültesinde okuyan sosyoloji ve felsefe ö¤rencilerinin okuma al›flkanl›klar› üze-rine bir araflt›rma yap›l›yorsa ve bu ö¤renciler içinden seçilen örneklem, evreni,yani Aç›k Ö¤retim Fakültesinde okuyan sosyoloji ve felsefe ö¤rencilerinin tama-m›n› temsil edecek nitelikteyse, araflt›rma sonuçlar› bu bölümlerde okuyan bü-tün Aç›k Ö¤retim Fakültesi ö¤rencilerine genellenebilir. Ancak, Aç›k Ö¤retim Fa-kültesinin di¤er bölümlerinde okuyan ö¤renciler araflt›rma kapsam›na girmedi¤iiçin, araflt›rma bulgular› bu ö¤rencilere genellenemez. Bu da araflt›rman›n s›n›rl›-l›klar›ndan biridir.

Araflt›rmalarda, araflt›rma kapsam›na nelerin girdi¤inin ve nelerin bu kapsamd›fl›nda kald›¤›n›n aç›k olarak belirtilmesi gerekir. Araflt›rman›n kapsam›n›n ve s›-n›rl›l›klar›n›n belirtilmesi hem araflt›rmac›n›n araflt›rman›n oda¤›ndan uzaklaflmas›-n› engeller hem de araflt›rman›n verilen süreyi ve kaynaklar› aflmadan yürütülebil-mesini sa¤lar. Bir araflt›rmada bir sosyal olguyla ilgili her fleyin birden araflt›r›la-mayaca¤›, bir toplumsal problemin bütün yönleriyle incelenemeyece¤i unutulma-mal›d›r. Kapsam ve s›n›rl›l›klar belirtilmedi¤i takdirde, incelenen olgu ya da ola-y›n baz› yönlerinin araflt›rmac› taraf›ndan bilinçli olarak kapsam d›fl›nda b›rak›ld›-¤› anlafl›lmaz ve bu yönlere de¤inilmemifl olmas›, araflt›rman›n bir zay›fl›¤› olarakgörülür.

Araflt›rman›n Amaçlar›n›n ‹fade EdilmesiAraflt›rman›n amaçlar›n›n ne olaca¤›, araflt›rman›n yöntemiyle ve seçilen araflt›r-ma türüyle yak›ndan iliflkilidir. Neden sonuç iliflkilerini ortaya ç›karmaya çal›flanaç›klay›c› bir nicel araflt›rman›n amac› ile bir olguyu derinlemesine bir flekilde an-lamaya çal›flan nitel bir araflt›rman›n amac› birbirinden son derece farkl›d›r.

Araflt›rman›n amaçlar›, araflt›rma problemini incelemek için neyin ve nas›l ölçü-lece¤ini, tam olarak neyin hedeflendi¤ini ve bu hedefe ulaflmak için nelerin yap›-laca¤›n› ifade eder (Walliman, 2006:71). Bu nedenle amaçlar›n yaz›lmas› için kap-sam ve s›n›rl›l›klar›n belirlenmifl olmas› gerekir. Her araflt›rmada araflt›rman›n ama-c› belirtilir. Amaç cümlesi, problemin k›saca tekrar›n› içerir ve problemin çözülme-si için nas›l bir yol izlenmesinin tasarland›¤›n› ifade eder. Örne¤in aç›klay›c› biraraflt›rman›n amac› “Bu araflt›rman›n amac›, aile içi fliddete maruz kalan ve kalma-yan çocuklar›n madde ba¤›ml›l›k düzeylerinin karfl›laflt›r›larak aile içi fliddetin ço-cuklarda görülen madde ba¤›ml›l›¤› üzerinde bir etkisinin olup olmad›¤›n›n ortayakonmas›d›r” fleklinde ifade edilebilir.


Bir araflt›rman›n amac›,genel olarak araflt›rmaprobleminin çözülmesidir.Araflt›rman›n amaçlar›, buproblemin çözülmesi için neyap›laca¤›n› da içerir.

Araflt›rma amaçlar› belirtilirken genelden özele do¤ru gidilmelidir. Örne¤inaraflt›rman›n genel amac› “Suç ifllemifl çocuklar›n topluma kazand›r›lmas›nda etki-li olacak hizmetlerin neler olabilece¤inin saptanmas›” olabilir. Bu amaca ulaflmakiçin araflt›rman›n özgün amaçlar› “suç ifllemifl çocuklar›n topluma uyum sürecindekarfl›laflt›klar› problemlerin saptanarak s›n›fland›r›lmas›”, “suç ifllemifl çocuklar ara-s›nda toplumla bütünleflebilen ve bütünleflemeyenlerin karfl›laflt›r›larak toplumlabütünleflmeyi sa¤layan faktörlerin neler oldu¤unun ortaya konmas›” olabilir.


ÖRNEK: ‘Televizyon ve fliddet’ ile ilgilendi¤imizi ve bu konuda bir araflt›rma yapa-

ca¤›m›z› varsayal›m. Teorik düzeyde “Televizyon seyretmek fliddete neden olur”

önermesini oluflturabiliriz. Bu iddia çeflitli aç›lardan tart›fl›labilir. Ancak bu hâliyle

s›nanmaya uygun de¤ildir. Öncelikle, ‘seyretmek’ ile kastedilen nedir? Hangi prog-

ramlar›n, ne kadar süreyle, ne s›kl›kta, kaç yafl›ndakiler taraf›ndan, hangi koflullar

alt›nda, planl› m› plans›z m› izlendi¤inden bahsediyoruz? Televizyon seyretmek tek

bir de¤iflkenle ölçülemeyecek kadar karmafl›k bir kavramd›r. Ama bu karmafl›kl›¤›

azaltmak için televizyon seyretme kavram›n› tek bir de¤iflkene indirgeme çal›flmak

da çeflitli olumsuz sonuçlar do¤uracakt›r. Diyelim ki sadece “Kurtlar Vadisi dizisini

seyretmek fliddete neden olur” hipotezini kullanmaya karar verdik. Bu durumda iz-

lenecek program› belirledi¤imiz için ölçme süreci kolaylafl›r ama bireylerin izledi¤i

di¤er programlar›n fliddet üzerindeki etkilerini görmezden gelmifl oluruz. Ayr›ca ya-

pay bir durum yaratm›fl oluruz çünkü hiç kimse sadece bir tek program izlemez.

‹liflkinin di¤er taraf›na, fliddet kavram›na bakal›m. fiiddet de karmafl›k bir kavram-

d›r. Basitçe ‘bu fliddettir, bu de¤ildir’ diye bir ayr›m yapamay›z. fiiddet; fliddet içeren

bir bak›fl ya da konuflma, insanlara veya hayvanlara yönelik fliddet, cans›z varl›kla-

ra yönelik fliddet, fliddet içeren görüntü veya metinlerden hofllanma, fliddete e¤ilim

gösterme gibi çeflitli flekillere bürünebilir. fiiddetle bunlardan hangisini ya da hangi-

lerini kastediyoruz? Ayr›ca insanlar›n fliddet kavram›ndan ne anlad›klar›, neyi fliddet

olarak de¤erlendirdikleri de birçok faktöre ba¤l› olarak farkl›l›k gösterir, biri fliddet

içeren bir konuflmay› fliddet olarak de¤erlendirirken, di¤eri bir tokad› bile fliddet ola-

rak de¤erlendirmeyebilir. Araflt›rmada ancak somut göstergeleri ölçebilece¤imize gö-

re, fliddetin göstergesi olarak neyi kabul edece¤iz? fiiddetin göstergelerini belirledikten

sonra bu göstergelerin hepsini ölçmeli miyiz, yoksa sadece baz›lar›n› m› ölçmeliyiz?

Kavramlarla ilgili kar›fl›kl›klar, ölçümle ilgili zorluklar ve toplumda fliddete neden

olan birçok di¤er etken göz önüne al›nd›¤›nda, çeliflki, bulan›kl›k ve uyuflmazl›k po-

tansiyelinin çok yüksek oldu¤u görülmektedir. Bu, fliddet içeren televizyon program-

lar›n›n fliddete neden olmad›¤› anlam›na gelmez. Sorun, fliddet içeren televizyon

programlar› ile fliddet aras›ndaki bu iliflkiyi, bir sonuca ulaflt›racak flekilde gösterme-

nin zor olmas›d›r. Bu sorunun çözülebilmesi için araflt›rma konusu daralt›lmal›,

kullan›lan kavramlar tan›mlanmal›, her kavram› hangi de¤iflkenlerin ifade etti¤i

saptanmal› ve araflt›rma problemi, uygun bir ya da birkaç hipotez hâlinde ifade edil-

melidir. Bu çerçevedeki bir araflt›rman›n tasarlanabilece¤i birçok yoldan biri fludur:

Araflt›rma Konusu: Cinayet içeren televizyon programlar›n›n gençlerin fliddet e¤i-

limi üzerindeki etkisi.

Araflt›rma Problemi: Cinayet içeren televizyon dizilerinin seyredilmesi, Eskifle-

hir’de bu dizileri izleyen lise ö¤rencilerinin fliddet e¤ilimlerini art›rmakta m›d›r?

Araflt›rman›n Amac›: Araflt›rman›n amac›, Eskiflehir’de yaflayan lise ö¤rencilerinin

cinayet içeren televizyon dizilerini izleme s›kl›¤› aç›s›ndan karfl›laflt›r›lmas› ve bu di-

zileri izleme s›kl›¤› ile fliddet e¤ilimi düzeyi aras›nda bir iliflki olup olmad›¤›n›n orta-

ya konmas›d›r.


Kavramlar›n Tan›mlanmas›: Cinayet içeren diziler, düzenli olarak her bölümün-

de en az bir cinayet olay›n› aç›k ve net olarak göstererek yans›tan haftal›k televizyon

programlar›d›r. fiiddet e¤ilimi, kiflinin kendisine ya da çevresine fiziksel ya da psiko-

lojik olarak zarar verecek davran›fllar göstermedir.

De¤iflkenler: Cinayet içeren dizilerin seyredilmesine iliflkin de¤iflkenler “bir haftada

izlenen cinayet içeren dizi say›s›”, “dizilerde görülmüfl olan cinayet say›s›” gibi de-

¤iflkenler; fliddet e¤ilimi kavram›n›n de¤iflkenleri ise “sahip olunan silah say›s›”, “fi-

ziksel fliddete baflvurma s›kl›¤›”, “bir hafta içinde çevresindeki kiflilere vurma s›kl›¤›”

olabilir.

Hipotezler: “Haftada izlenen cinayet içeren dizi say›s› artt›kça, fiziksel fliddete bafl-

vurma s›kl›¤› artar”, “Dizilerde görülmüfl olan cinayet say›s› artt›kça, sahip olunan

silah say›s› artar”.

Kapsam ve S›n›rl›l›klar: Araflt›rmada fliddet içeren televizyon programlar› sadece

cinayet içeren dizilerle s›n›rland›r›lm›fl, cinayetleri dolayl› olarak aktaran, fliddet

içerikli görüntülere sahip olmayan ya da kavramlar›n tan›mlanmas›ndaki koflullar›

göstermeyen dizi ve filmler kapsama al›nmam›flt›r. Bu çerçevede kapsama al›nan di-

ziler [....] dir. Cinayet görüntüleri içeren filmler ile haber ve magazin programlar› da

kapsam d›fl›nda b›rak›lm›flt›r. Araflt›rman›n evreni, Eskiflehir’de yaflayan lise ö¤ren-

cileri oluflturmaktad›r. Bunun d›fl›ndaki e¤itim ve yafl gruplar› araflt›rma kapsam›

d›fl›ndad›r.


Araflt›rma türlerini karfl›laflt›rmak.

Kullan›m amaçlar›na göre araflt›rmalar teorik yada pragmatik (uygulamal›) amaca yönelik arafl-t›rmalar olarak ikiye ayr›l›rlar. ‘Temel araflt›rma’olarak da adland›r›lan teorik araflt›rmalar sosyalyaflam ve iliflkilerdeki düzenlilikleri ortaya koy-may› ya da bir sosyal olguyu derinlemesine ince-lemeyi amaçlayan, sadece bilimsel bilgi üretme-ye yönelik araflt›rmalard›r. ‘Uygulamal›’ araflt›r-malar olarak da adland›r›lan pragmatik araflt›r-

malar ise çeflitli toplumsal sorunlar›n de¤erlen-dirilmesi, çözülmesi ya da çözülmesine katk›dabulunulmas› amac›na yönelik olarak yürütülenaraflt›rmalard›r. Amaçlar›na göre araflt›rmalar kefl-fedici, betimleyici veya aç›klay›c› araflt›rmalarfleklinde s›n›fland›r›l›rlar. Keflfedici araflt›rmalar,araflt›rmac›n›n fazla bilgi sahibi olmad›¤› konula-r› inceledi¤i ya da araflt›rma konusunun göreceyeni oldu¤u durumlarda yap›lan ve yüzeysel bil-gi toplamaya yönelik olan araflt›rmalard›r. Keflfe-dici araflt›rmalar araflt›rma probleminin net olma-d›¤› ve araflt›rmac›n›n yap›land›r›lm›fl veri topla-ma araçlar› gelifltirecek kadar bilgi sahibi olmad›-¤› araflt›rmalar oldu¤u için nitel yöntemle yürütü-lürler. Betimleyici araflt›rmalar, çal›fl›lan olgu yada örneklem hakk›nda elde edilen verilerin be-timlenmesi ve temel özelliklerinin tasvir edilme-sini içeren araflt›rmalard›r. Araflt›rma konusu hak-k›nda genel bir bak›fl aç›s› kazanmak için ya dabir olgu ya da durumu derinlemesine bir flekildeanlamak için oldukça uygun bir araflt›rma türü-dür. Araflt›rman›n betimleyici olmas›, hangi veritoplama araçlar›n›n kullan›laca¤›n›n belirlenmesiiçin yeterli de¤ildir. Araflt›rman›n spesifik amaç-lar›, yani elde edilmek istenen bilginin ne oldu-¤u do¤rultusunda nicel ya da nitel veri toplamaaraçlar› kullan›labilir. Aç›klay›c› araflt›rmalar iseolgular aras›ndaki nedensellik iliflkisini aç›kla-may› amaçlayan araflt›rmalard›r. Aç›klay›c› arafl-t›rmalar hipotezle bafllar ve toplanan veriler ista-tistiksel yollarla analiz edilerek araflt›rma hipote-zi s›nan›r. Aç›klay›c› araflt›rmalar, nicel yönteminbütün özelliklerini tafl›yan ve deney, yar›-deney,denetimli gözlem ya da yap›land›r›lm›fl görüflmegibi nicel veri toplama araçlar›n› kullanan araflt›r-malard›r. Odakland›klar› zamana göre araflt›rma-

lar kesitsel ve boylamsal araflt›rmalar olmak üze-re ikiye ayr›l›r. Kesitsel araflt›rmalar, zamanda sa-dece bir noktay› yans›tan gözlemlere dayanan,bir olgunun ya da örneklemin belirli bir zaman-daki halini gözlemlemeyi içeren araflt›rmalard›r.Boylamsal araflt›rmalar ise araflt›rma konusunungeliflimini izleyen ve en az iki kere tekrarlananaraflt›rmalard›r. Sosyal olgular›n birey ya da grup-lar›n yaflamlar› sürecinde nas›l gelifltiklerini ya dade¤ifltiklerini ortaya koymaya çal›flan araflt›rma-lar boylamsal araflt›rmalard›r. Boylamsal araflt›r-malar da kendi içinde e¤ilim (zaman serisi), ko-hort ya da panel araflt›rmalar› olarak s›n›fland›r›-l›rlar. E¤ilim, kohort ve panel araflt›rmalar›, boy-lamsal araflt›rma türleridir. Boylamsal araflt›rma-lar›n hepsi yap›lan araflt›rmalar›n tekrarlanmas›n›içerir, ancak bilgi toplanan örneklem grubu aç›-s›ndan farkl›l›k gösterirler. E¤ilim araflt›rmalar›,belirli aral›klarla ayn› araflt›rma evreninden seçi-len farkl› örneklem gruplar›ndan veri toplayanaraflt›rmalard›r. Panel araflt›rmalar›nda, araflt›rma-n›n tekrarland›¤› her seferinde ayn› örneklem-den, yani tam olarak ayn› insanlardan veri topla-n›r. Kohort araflt›rmalar›, araflt›rma evreninde be-lirli bir özelli¤e sahip kiflilerden oluflan alt grup-lar›n (kohort) zaman içinde geçirdikleri de¤iflimiölçmeyi amaçlayan araflt›rmalard›r. Kohort arafl-t›rmalar›nda ölçümün her tekrarlan›fl›nda ayn›örneklem grubundan veri toplamaz ama her öl-çümde veri toplanan grup, ayn› kohorta aittir.

Uygun araflt›rma türünün, yöntemin ve teknik-

lerin seçilmesinde dikkat edilmesi gereken nokta-

lar› özetlemek.

Araflt›rma konusu seçildikten sonra, araflt›rmac›araflt›rma probleminde sordu¤u soruyu yan›tla-yabilmek için araflt›rman›n amac›n›n keflfetmeyemi, betimlemeye mi, aç›klamaya m›, yoksa hembetimlemeye hem de aç›klamaya m› yönelik ol-du¤una karar vermelidir. Daha sonra araflt›rma-c›n›n amac›na en etkili flekilde, insanlar›n davra-n›fllar›n› ya da söylediklerini do¤rudan ölçüp göz-lemleyerek mi, yoksa insanlar›n kendilerini vedeneyimlerini nas›l alg›lad›klar›n› anlamaya veyorumlamaya çal›flarak m› ulafl›labilece¤ini sap-tamas› gerekir. Araflt›rma probleminin cevapla-

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç


nabilmesi için genifl bir örneklem hakk›nda nis-peten yüzeysel bilgi sa¤layan bir çal›flman›n m›,yoksa daha küçük bir örneklem hakk›nda derin-lemesine bilgi sa¤layan bir çal›flman›n m› dahakullan›fll› olaca¤›na karar verilmelidir. Araflt›rmakonusuyla ilgili sahip olunan bilgi düzeyi, arafl-t›rma probleminin netlik düzeyi, araflt›rmac›n›nne elde etmek istedi¤ini ne kadar kesinlikle bil-di¤i de yöntemi etkileyen bir faktördür. Araflt›r-man›n bir sosyal olgunun ya da durumun zaman-da belirli bir noktaya iliflkin bilgisinin mi, yanibir foto¤raf›n›n m›; yoksa olguya ya da durumailiflkin de¤iflimin mi ortaya konmaya çal›fl›ld›¤›-n›n belirlenmesi de etkilidir. Bunlara ek olarakaraflt›rma için ayr›lan mali, teknik ve insan kay-naklar› ve zaman da yöntemin belirlenmesindeetkilidir. Araflt›rmac› bütün bu faktörleri dikkatealarak araflt›rma amaçlar›n› gerçeklefltirmeye enuygun olan araflt›rma türünü ve kullanaca¤› yön-tem ve teknikleri seçmelidir.

Araflt›rma probleminin oluflturulmas› sürecini

de¤erlendirmek.

Genel düzeyde araflt›rma konusu seçildikten son-ra bu konu, ilgilenilen olgunun çeflitli boyutlar›,örneklemin cinsiyeti ya da yafl›, ilgilenilen me-kân ya da co¤rafi bölge gibi çeflitli aç›lardan da-ralt›l›r ve araflt›rma problemi olarak ifade edilir.Araflt›rma problemi, nitel araflt›rmalarda nispetendaha genel bir soru biçimdedir, nicel araflt›rma-larda ise daha s›n›rland›r›lm›fl ve netlefltirilmifltirve genellikle hipotezlerin soru cümlesi hâlinegetirilmesi fleklinde ifade edilir.

Varsay›m, önerme, kavram, ifllemsellefltirme, de-

¤iflken ve hipotez kavramlar›n› tan›mlamak.

Varsay›mlar, s›nanmak üzere oluflturulmam›fl,do¤ru oldu¤u varsay›lan önermeler, yarg›lar vegenellemelerdir. Varsay›mlar, flekil ve ifade aç›-s›ndan hipoteze benzerler ama hipotezlerin aksi-ne, s›nanmak için oluflturulmazlar. Önerme, ikiya da daha çok kavram aras›ndaki iliflki hakk›n-da yarg› bildiren bir cümledir. Önermeleri hipo-tezlerden ay›ran özellik, ampirik verilerle ölçüle-bilecek de¤iflkenler de¤il, soyut kavramlar ara-s›ndaki iliflkiler hakk›nda ve teorik düzeyde ol-malar›d›r. Kavramlar, insanlar›n dünyay› anla-mak ve di¤er insanlarla iletiflim kurmak amac›y-la kulland›klar› zihinsel soyutlamalard›r. Kavram-

lar›n ölçülebilir de¤iflkenler hâline getirilmesi sü-recine ifllemsellefltirme denir. De¤iflken, varl›kla-ra göre farkl› de¤erler alabilen özellik ya da du-rumdur. Hipotez, iki ya da daha fazla de¤iflkenaras›ndaki iliflki hakk›nda, do¤rulanabilecek yada yanl›fllanabilecek olan bir ifadedir. Hipotez,de¤iflkenlerden oluflmas› aç›s›ndan önermeden,s›nanmak üzere oluflturulmas› aç›s›ndan da var-say›mdan farkl›d›r.

Araflt›rman›n amaçlar›n› ifade ederken dikkat

edilecek noktalar› özetlemek.

Araflt›rman›n amac›, araflt›rma problemini incele-mek için neyin ve nas›l ölçülece¤ini, tam olarakneyin hedeflendi¤ini ve bu hedefe ulaflmak içinnelerin yap›laca¤›n› ifade etmelidir. Araflt›rman›namaçlar›n› belirlerken araflt›rma türünün ve yön-teminin ne oldu¤una ve araflt›rman›n kapsam›-n›n s›n›rland›r›lm›fl olmas›na dikkat edilmelidir.Farkl› araflt›rma türleri ve yöntemleri araflt›rma-n›n genel düzeydeki amac›n› (keflfetme, betimle-me, aç›klama, anlama gibi) farkl›laflt›r›r. Amaçcümlesi, problemin k›saca tekrar›n› içermeli, arafl-t›rma problemini incelemek için neyin ve nas›lölçülece¤ini, tam olarak neyin hedeflendi¤ini vebu hedefe ulaflmak için nelerin yap›laca¤›n›, ya-ni problemin çözülmesi için nas›l bir yol izlen-mesinin tasarland›¤›n› bildirmelidir.

3NA M A Ç

4NA M A Ç

5NA M A Ç


1. Bir araflt›rmac›, aile içi fliddete maruz kalma s›kl›¤›ile belirli psikiyatrik bozukluklar yaflama s›kl›¤› aras›n-da bir iliflki oldu¤una dair bir hipotez kurmufl ve bu hi-potezi s›namak amac›yla bir araflt›rma yapm›flt›r. Bununiçin birkaç hastanede psikiyatrik tedavi gören insanlar-dan bir örneklem seçmifl ve bu örnekleme giren birey-lerin aile içi fliddete maruz kal›p kalmad›klar›n›, kald›-larsa ne s›kl›kta maruz kald›klar›n› ö¤renmeye yönelikbir anket uygulam›flt›r. Bu araflt›rman›n türü afla¤›daki-lerden hangisidir?

a. Aç›klay›c› ve boylamsalb. Aç›klay›c› ve kesitselc. Betimleyici ve kesitseld. Betimleyici ve boylamsal e. Keflfedici ve boylamsal

2. Farkl› toplumlar›n veya gruplar›n belirli toplumsalolgular aç›s›ndan ne flekilde benzeflip farkl›laflt›klar›n›inceleyen araflt›rmalara verilen isim afla¤›dakilerdenhangisidir?

a. Karfl›laflt›rmal› araflt›rmab. Keflfedici araflt›rmac. Aç›klay›c› araflt›rmad. Boylamsal araflt›rmae. Kohort araflt›rmas›

3. Bal›kç›l›kla geçinenlerin ço¤unlukta oldu¤u bir ilçe-de yaflayanlar›n trolle bal›k avlanmas›na yönelik tutum-lar›nda yaflanan de¤iflimi ortaya koymay› amaçlayan biraraflt›rma yap›lm›flt›r. Araflt›rma ilçe nüfusunun özellik-lerini yans›tan bir örnekleme uygulanm›fl ve veri topla-ma arac› olarak yap›land›r›lm›fl anket kullan›lm›flt›r.Araflt›rma 2005 ve 2010 y›llar›nda ilçeden seçilen farkl›örneklem gruplar› üzerinde tekrarlanm›flt›r. Bu araflt›r-man›n türü afla¤›dakilerden hangisidir?

a. Betimleyici bir panel araflt›rmas›d›r.b. Keflfedici bir e¤ilim araflt›rmas›d›r. c. Betimleyici bir e¤ilim araflt›rmas›d›r. d. Aç›klay›c› bir panel araflt›rmas›d›r.e. Keflfedici bir kesitsel araflt›rmad›r.

4. Bir araflt›rmac›, bir flehirde çal›flan doktorlar›n t›ptauzmanl›k s›nav›ndaki baflar› düzeyini ölçen bir araflt›r-ma yapm›flt›r. Bulgular› ilginç bulan bir baflka araflt›r-mac› da doktorlar›n ifl yerinde günlük çal›flma süresiuzad›kça t›pta uzmanl›k s›nav›n› kazanma düzeyinindüfltü¤üne dair bir hipotez gelifltirmifl ve bu hipotezi s›-namak amac›yla bir araflt›rma yapm›flt›r. Bu araflt›rmala-r›n türleri, afla¤›daki fl›klardan hangisinde s›ras›yla do¤-ru olarak verilmifltir?

a. Keflfedici araflt›rma/Betimleyici Araflt›rmab. Betimleyici araflt›rma/Aç›klay›c› araflt›rmac. Hipotez gelifltirmeye yönelik araflt›rma/Hipotez

s›namaya yönelik araflt›rmad. Kesitsel araflt›rma/Boylamsal araflt›rma e. Aç›klay›c› araflt›rma/Betimleyici araflt›rma

5. Araflt›rmac›, kad›nlar›n siyasal temsilinin düflük ol-mas›n›n nedenlerini ortaya koymay› amaçlayan bir arafl-t›rma yapmakta, ancak bu araflt›rmada kad›nlar›n siya-sal temsilini erkeklerle k›yaslamamaktad›r. Araflt›rmac›önceki çal›flmalarda elde edilen bulgulara dayanarakkad›nlar›n siyasal temsilinin erkeklerindekinden düflükoldu¤unu kabul etmifltir. Bu araflt›rmada araflt›rmac›n›nsiyasal olarak kad›nlar›n erkeklerden daha düflük dü-zeyde temsil edildi¤ini kabul etmesi afla¤›daki kavram-lardan hangisiyle aç›klan›r?

a. Varsay›mb. Önermec. Hipotezd. ‹fllemsellefltirmee. Genelleme

6. Afla¤›dakilerden hangisi ifllemsellefltirme kavram›n›ntan›m›d›r?

a. ‹ki ya da daha çok kavram aras›ndaki iliflki hak-k›ndaki yarg›

b. S›nanmak üzere oluflturulan, de¤iflkenler aras›n-daki iliflkiler hakk›ndaki yarg›

c. S›nanmak üzere oluflturulmayan, do¤ru oldu¤ukabul edilen yarg›

d. Kavramlar›n ölçülebilir de¤iflkenler hâline geti-rilmesi süreci

e. Belirli durumlara say›sal de¤erlerin atanmas›



7. “K›rsal alanlarda yaflayan nüfusun sa¤l›k hizmeti al›r-ken en s›k karfl›laflt›klar› sorun nedir?” sorusu hangi tipsorudur?

a. Olgusal-gerçeklere iliflkinb. Karfl›laflt›rmal›c. Geliflimseld. Teorike. Tarihsel

8. Afla¤›dakilerden hangisi iyi bir literatür taramas›n›nsahip olmas› gereken özelliklerden biridir?

a. Araflt›rma problemiyle ilgili en az iki yüz kayna-¤›n taranmas›

b. Araflt›rma problemiyle ilgili olmasa da çok önem-li yay›nlar›n dahil edilmesi

c. Araflt›rma problemiyle ilgili daha önceden yap›l-m›fl çal›flmalar›n özeti

d. Bulgular› birbiriyle çeliflen farkl› kaynaklar› içe-rememesi

e. Araflt›rma problemiyle ilgili olarak cevaplanma-s› gereken yeni sorular sormas›

9. Afla¤›daki araflt›rmalardan hangisinde kesinlikle hi-potez bulunmaz?

a. E¤ilim araflt›rmas›b. Aç›klay›c› araflt›rmac. Keflfedici araflt›rmad. Kesitsel araflt›rma e. Boylamsal araflt›rma

10. Afla¤›da verilen bilgilerden hangisi do¤rudur?a. Varsay›m, araflt›rma sürecinde s›nanmak üzere

oluflturulurb. Bütün hipotezler s›nanmak üzere oluflturul-

mazlarc. Önermeler de¤iflkenler aras›ndaki iliflkilere yö-

nelik yarg›lard›r d. Hipotez kurabilmek için önce kavramlar›n ölçü-

lebilir de¤iflkenler haline getirilmesi gerekire. Önermeler, kendilerine belirli bir anlam atanm›fl

olan soyut terimlerdir.

1. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Araflt›rma Türlerinin S›n›f-land›r›lmas›” konusuna bak›n›z.

2. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Araflt›rma Türlerinin S›n›f-land›r›lmas›” konusuna bak›n›z.

3. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Araflt›rma Türlerinin S›n›f-land›r›lmas›” konusuna bak›n›z.

4. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Araflt›rma Türlerinin S›n›f-land›r›lmas›” konusuna bak›n›z.

5. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Varsay›m, Önerme, Kav-ram, ‹fllemsellefltirme, De¤iflken ve Hipotez” ko-nusuna bak›n›z.

6. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Varsay›m, Önerme, Kav-ram, ‹fllemsellefltirme, De¤iflken ve Hipotez” ko-nusuna bak›n›z.

7. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Araflt›rma Konusunun Da-ralt›lmas› ve Araflt›rma Probleminin Oluflturul-mas›” konusuna bak›n›z.

8. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Literatür Taramas›” konu-suna bak›n›z.

9. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Araflt›rma Türlerinin S›n›f-land›r›lmas›” konusuna bak›n›z.

10. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Varsay›m, Önerme, Kav-ram, ‹fllemsellefltirme, De¤iflken ve Hipotez” ko-nusuna bak›n›z.



S›ra Sizde 1Her iki araflt›rma türü de tekrarlanan ölçümlerle ger-çeklefltirilir. E¤ilim araflt›rmalar›n›n her tekrarlan›fl›ndaayn› araflt›rma evreninden örneklem seçilir ama örnek-lem her araflt›rma tekrar›nda yeniden seçilir. Yani arafl-t›rma her tekrarland›¤›nda ayn› kiflilerden veri toplan-maz. Panel araflt›rmalar›nda ise araflt›rman›n tekrarlan-d›¤› her seferinde ayn› insanlardan veri toplan›r.

S›ra Sizde 2Örne¤in insanlar›n dinî ba¤l›l›klar›n› inceleyen bir arafl-t›rma yap›ld›¤›n› düflünelim. Bir e¤ilim araflt›rmas› ya-pan araflt›rmac›, befl y›lda bir yap›lan nüfus say›m›nabenzer flekilde belirli aral›klarla araflt›rmas›n› yenileye-cek ve insanlar›n dinî ba¤l›l›klar›ndaki de¤iflimi göz-lemleyecektir. Kohort çal›flma yürüten bir araflt›rmac›ise, belirli bir alt gruptan seçti¤i örnekleme giren birey-lerin (mesela 2000 y›l›nda 60-70 yafl aras›nda olanlar yada Türkiye’ye Bulgaristan’dan 1986 y›l›nda göç edenlergibi) dinsel ba¤l›l›klar›n› aral›kl› olarak birkaç kere öl-çerek de¤iflimi gözlemlemeye çal›flacakt›r. Panel araflt›r-ma yürüten bir araflt›rmac› ise evrenden bir örneklemseçerek araflt›rmas›n› uygulayacak, daha sonra ayn› arafl-t›rmay› ayn› örneklem üzerinde tekrarlayacakt›r.

S›ra Sizde 3“Kötü e¤itimin ö¤rencilerin ö¤renme düzeyi üzerindekietkisi” gibi bir konu, araflt›rma konusu olarak uygunde¤ildir çünkü iyilik, kötülük, melek, fleytan, güzellikgibi de¤er ve inançlara iliflkin konular hakk›nda ampi-rik veri toplamak mümkün de¤ildir.

S›ra Sizde 4Bu hipotezde ba¤›ml› de¤iflken “aile üyelerinin birliktegeçirdikleri süre”, ba¤›ms›z de¤iflken ise “çocuklar›n bilgi-sayar oyunlar› oynayarak geçirdikleri süre”dir. Bu iki de-¤iflken aras›nda karfl›l›kl› bir iliflki oldu¤u iddia edilmekte-dir çünkü hipotezde iki de¤iflkende de ayn› anda bir de-¤iflim olaca¤› ileri sürülmekte ancak bir nedensellik iddiaedilmemektedir. Nedensel bir iliflki iddia edilse idi hipotez“aile üyelerinin birlikte geçirdikleri sürenin azalmas›, ço-cuklar›n bilgisayar oyunlar› oynayarak geçirdikleri süreninartmas›na neden olur” fleklinde ifade edilirdi. Bu durum-da çocuklar›n bilgisayar oyunlar›na daha fazla zaman ay›r-mas›, aile üyelerinin birlikte geçirdikleri zaman›n azalma-s›n›n sonucu olabilece¤i gibi nedeni de olabilir. Hipotez-de iki de¤iflken aras›nda olumsuz iliflki oldu¤u iddia edil-mektedir çünkü de¤iflkenlerden birinde bir azalma mey-dana gelirken di¤erinde bir artma meydana gelece¤i, yanide¤iflmenin farkl› yönlerde olaca¤› ileri sürülmektedir.

Corbin, Juliet (2008) Basics of Qualitative Research.Sage Publications.

Cuba, L. (2001). A Short Guide to Writing AboutSocial Science. Longman.

De Vaus, D.A. (1990) Surveys in Social Research. 2ndEdition. London: Unwin Hyman.

Earl, Babbie (2004) The Practice of Social Research.10. Bas›m. Thomson, Wadsworth.

Giddens, A. (1993) Sociology. Cambridge: Polity Press.http://www.socialresearchmethods.net/tutorial/Cho2/p

anel.htmlJupp, Victor (2006). Dictionary of Social Research

Methods. Sage PublicationsKaptan, S. (1973) Bilimsel Araflt›rma ve ‹statistik

Teknikleri. Ankara: Tek›fl›k Matbaas›.Leedy, Paul D. ve Ormrod, Jeanne Ellis (2005) Practical

Research: Planning and Design. 8. bas›m. NewHampshire: Pearson.

Lin, Nan (1976) Foundations of Social Research. USA:Mc Graw-Hill.

Mahoney, James (2004) “Comparative-HistoricalMethodology”, Annual Review of Sociology. 30,ss: 81-101.

Michael R. Leming. Research and Sampling Designs.h t t p : / / w w w . s t o l a f . e d u / p e o p l e / l e m i n g/soc371res/research.html (28.04.2008).

Neuman, W.L. (2010). Toplumsal Araflt›rmaYöntemleri: Nitel ve Nicel Yaklafl›mlar. ‹stanbul:Yay›n Odas›.

Özcan, Yusuf Ziya (2003) “Sosyolojide Araflt›rma Me-todlar›”, içinde: ‹hsan Sezal (ed.), Sosyolojiye Gi-rifl. Ankara: Mart› Kitabevi, ss:49-78.

Preece, Roy (1994). Starting Research. London: Pinter.Robson, Colin. (2000) Real World Research. Oxford:

Blackwell.Ruane, Janet M. (2005) Essentials of Research

Methods. Blackwell Publishing. Schwandt, T.A. (2007) The Sage Dictionary of

Qualitative Inquiry. Sage. Stebbins, Robert Alan (2001) Exploratory Research

in the Social Sciences. Sage Publications.Walliman, Nicholas S.R. (2006) Social Research

Methods. Sage Publications Incorporated.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Araflt›rma evreni ve örneklem kavramlar›n› tan›mlayabilecek, Olas›l›¤a dayal› olan ve olmayan örneklem seçim tekniklerini özetleyebilecek,Örneklem büyüklü¤ünün belirlenmesinde dikkat edilmesi gereken noktalar›de¤erlendirebilecek,Ölçümün yap›labilece¤i farkl› düzeyleri tan›mlayabilecek, Nicel ve nitel araflt›rmalarda güvenirli¤in ve geçerli¤in ne ifade etti¤ini ve na-s›l sa¤land›¤›n› özetleyebileceksiniz.

‹çindekiler

• Araflt›rma evreni • Örneklem• Ölçüm

• Sistematik ve Tesadüfi Hata• Güvenirlik• Geçerlik

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNN

NN


Örneklem Seçimive Ölçüm

• G‹R‹fi• ARAfiTIRMA EVREN‹ VE

ÖRNEKLEM• ÖRNEKLEM SEÇ‹M TEKN‹KLER‹• ÖRNEKLEM BÜYÜKLÜ⁄ÜNÜ

BEL‹RLEME• ÖLÇÜM VE ÖLÇÜM HATALARI• GÜVEN‹RL‹K VE GEÇERL‹K


G‹R‹fiBir araflt›rman›n amac› aç›klamak da betimlemek de olsa bu amaca ulaflmas› içinbir ölçüm yap›lmas› gerekir. Ölçümün yap›labilmesi için de araflt›rmac›n›n veritoplamas› gerekir. Araflt›rmac› önce verilerin kimden toplanaca¤›n› belirler, yaniaraflt›rman›n örneklemini belirler, daha sonra ölçümü nas›l gerçeklefltirece¤ini be-lirler, veri toplama araçlar›n› haz›rlar ve nihayet örneklemden veri toplar. Bu sü-reçte araflt›rman›n güvenirli¤inin ve geçerli¤inin sa¤lanmas› son derece önemlidir.Bu ünitede araflt›rma evreninden örneklemin nas›l seçildi¤ini, ölçme s›ras›ndameydana gelebilecek hatalar›n neler oldu¤unu, ölçümün yap›labilece¤i farkl› ölç-me düzeylerinin (ölçeklerin) neler oldu¤unu ve güvenirlik ve geçerlik kavramlar›-n›n ne ifade etti¤ini inceleyece¤iz.

ARAfiTIRMA EVREN‹ VE ÖRNEKLEMAraflt›rma evreni, araflt›rma probleminin cevaplanmas›yla ilgili olan bütün insanla-r›n oluflturdu¤u grup ya da araflt›rmac›n›n belirtti¤i koflullara uyan grubun tamam›olarak tan›mlanabilir. Örne¤in araflt›rmac› Türkiye’deki lise ö¤rencileri üzerinde birçal›flma yapacaksa araflt›rman›n evreni Türkiye’deki lise ö¤rencilerinin tümüdür.Araflt›rmalarda en ideal olan, araflt›rma problemiyle ilgili olan herkesin, yani bütünevrenin araflt›rmaya dahil edilmesidir (Lin, 1976:146). Bütün evrenin araflt›rmayadahil edildi¤i, yani gruptaki herkes hakk›nda bilgi topland›¤› araflt›rmalara tam sa-y›m ad› verilir. Nüfus say›mlar› tam say›m›n en tipik örne¤idir. Ancak, zaman vemali kaynaklar konusundaki s›n›rl›l›klar nedeniyle tam say›m yapmak ço¤u zamanolanaks›zd›r. Bu durumda izlenecek olan yol, evrenin içinde yer alan, özelliklerive verdikleri cevaplar aç›s›ndan evreni yans›tan daha küçük bir gruptaki insanlar-dan bilgi toplamakt›r. Bu nedenle araflt›rmay› ilgilendiren grubun tümünden (arafl-t›rma evreninden), bu grubu temsil edecek bir alt küme (örneklem) seçilir. Bilgi-leri evrenin tamam› yerine evrenden seçilen bir örneklemden toplamak, dahaucuz, daha h›zl› ve daha kolay bir yoldur (De Vaus, 1990:60). Araflt›rma evrenin-den, evreni temsil etmesi için seçilen örneklerden oluflan gruba örneklem ad› ve-rilir. Evreni temsil eden bir alt küme seçilmesi ifllemine ise örnekleme ya da örnek-lem seçimi denir. Di¤er bir deyiflle örneklem seçimi, örnekleme hangi birimlerinal›naca¤›n›n, kimlerden veri toplanaca¤›n›n belirlenmesidir.

Örneklem Seçimi ve Ölçüm

Örneklem, araflt›rmaevreninin özelliklerine sahipolan ve kendilerinden veritoplamak üzere araflt›rmaevreninden belirli tekniklerleseçilen bir gruptur.

Tam say›m, doyma tekni¤i olarak da adland›r›l›r. Tam say›mda bir örneklem seçme sürecisöz konusu de¤ildir çünkü araflt›rma evrenini oluflturan herkesten veri toplan›r. Doymatekni¤i, küçük ve co¤rafi olarak belirli bir alanda yo¤unlaflan evrenler için ya da küçük ev-renleri kapsayan ve evrendeki her birimden elde edilecek verilerin eflit derecede önemlioldu¤u çal›flmalarda daha kullan›fll›d›r ama nüfus say›mlar›nda oldu¤u gibi daha büyükevrenler için de kullan›labilir (Lin, 1976:164).

E¤er örneklem, olas›l›¤a dayal› örnekleme yollar›ndan biriyle seçilirse istatistik-ler yard›m›yla örneklemden elde edilen bulgular araflt›rma evrenine genellenebilir.Ancak evreni oluflturanlar›n bütün davran›fllar›n› ve evrendeki bütün iliflkileri ta-mamen temsil edecek bir örneklem seçmek hemen hemen olanaks›zd›r. Bu ne-denle herhangi bir örneklemden araflt›rma evrenine yap›lacak bir genellemede çe-flitli hatalar söz konusu olabilir. Bununla birlikte araflt›rmac›, muhtemel hatalar›nkapsam›n› bilir ve sonuçlar›n› evrene belirli bir güven derecesi çerçevesinde genel-ler. Örnekleme iliflkin bulgular›n evrene genellenmesi sürecine ç›karsama denir.Örneklem de, evrenin içinde bulunan ve evrene ç›karsama yapmaya uygun özel-liklere sahip olan bir alt gruptur (Lin, 1976:146).

Örneklemler, ait olduklar› evrenleri farkl› do¤ruluk derecelerinde temsil ederler.Ait oldu¤u evreni do¤ru bir flekilde temsil eden örnekleme temsili örneklem denir.Örneklemin temsili oldu¤undan emin olmak için, evrendeki belirli kiflileri sistematikolarak d›fllam›yor olmas› gerekir. Örne¤in bir anketi uygulamak için bir mahalledemesai saatleri içinde her beflinci evin kap›s›n› çald›¤›m›z› düflünelim. Bu durumdaçal›flt›klar› için mesai saatleri içinde evde olmayan insanlar sistematik olarak örnek-lemde daha az temsil edilmifl olacaklard›r. Böyle bir örnekleme önyarg›l› örneklemdenir ve ön yarg›l› örneklemler analiz s›ras›nda uygun istatistiksel düzenlemeler ya-p›lmadan evrene genelleme yapmak için kullan›lamazlar (De Vaus, 1990:60).

ÖRNEKLEM SEÇ‹M TEKN‹KLER‹Örneklem seçim teknikleri, araflt›rmac›n›n kasten belirli birimleri seçmedi¤i, yaniher birimin örnekleme girme olas›l›¤›n›n eflit oldu¤u ‘olas›l›¤a dayal› örneklemeteknikleri’ ve araflt›rmac›n›n örnekleme kimin girece¤ini kendi yarg›s›na dayanarakbelirledi¤i ‘olas›l›¤a dayal› olmayan örneklem seçim teknikleri’ olmak üzere ikiyeayr›l›r. Nicel araflt›rmalar bulgular›n› genelleme amac› tafl›d›¤›, nitel araflt›rmalar isetafl›mad›¤› için bu iki araflt›rma yöntemi, örneklem seçimi konusunda birbirindenayr›l›r. Nicel araflt›rmalar, araflt›rma evreninin özelliklerini tafl›yan temsilî ve büyükçapl› örneklemlerden veri toplar ve bu örneklemden elde ettikleri bulgular› arafl-t›rma evrenine genellerler. Bu nedenle örneklemlerini olas›l›¤a dayal› olan örnek-lem seçim teknikleri ile seçerler. Nitel araflt›rmalarda ise daha küçük ve araflt›rmakonusunu tam olarak yans›tan örneklemlerden veri toplan›r. Bu nedenle bu arafl-t›rmalarda örneklem olas›l›¤a dayal› olmayan örneklem seçim teknikleri ile seçilir.

Bununla birlikte bütün araflt›rmalarda örneklemin evreni temsil etmesi amaç-lanmaz. Örne¤in, genelleme amac› tafl›mayan nitel bir araflt›rmada örneklem seçi-lirken evreni temsil etmesinden çok incelenen olguyu en iyi flekilde yans›tacak bi-rimlerin seçilmesi tercih edilir. Ayr›ca, temsilî örneklem seçimi teknik nedenlerleher zaman mümkün olmayabilir. Temsilî örneklemler olas›l›¤a dayal› örneklem se-çim teknikleri ile seçilirken temsilî olmayan örneklemler olas›l›¤a dayal› olmayan,yarg›sal örneklem seçim teknikleriyle seçilirler. fiimdi olas›l›¤a dayal› olan ve olma-yan örneklem seçim tekniklerinin neler oldu¤unu inceleyelim.


D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Kendilerinden veri toplanmak üzere örnekleme al›nacak olan birimler örnekleme unsuruya da örnekleme birimi olarak adland›r›l›rlar. Örnekleme unsuru bir birey olabilece¤i gi-bi bir grup, bir kurum, bir belge veya bir eylem de olabilir. Örne¤in araflt›rmac› örnekle-mini belirli kurumlardan ya da flirketlerden oluflturabilir (Neuman, 2010:327).

Olas›l›¤a Dayal› Örneklem Seçim TeknikleriOlas›l›¤a dayal› (temsilî) örneklem, evrendeki herkesin eflit seçilme flans›na sahipoldu¤u örneklemdir. Seçimde eflit olas›l›k sa¤laman›n en kesin yolu, tesadüfi se-çim yolunu kullanmakt›r. Ancak örnekleme kimin girece¤ini tesadüfi bir flekildebelirlemek için evreni oluflturan herkesi listeleyebilmemiz gerekir. Araflt›rma evre-nindeki herkesin ad›n›n yer ald›¤› listeye örneklem çerçevesi ad› verilir. Örneklemçerçevesi oluflturmak için telefon rehberi, muhtarl›k kay›tlar›, ö¤renci kay›tlar›, nü-fus kütükleri, seçmen listeleri, meslek odalar›n›n üye listeleri, tapu kay›tlar›, vergimükellefleri listeleri gibi birçok liste kaynak olarak kullan›labilir.

Olas›l›¤a dayal› örneklem seçiminin dört temel tipi vard›r. Bunlar basit tesadü-fi örneklem seçim tekni¤i, sistematik örneklem seçim tekni¤i, tabakal› örneklemseçim tekni¤i ve küme örneklem seçim tekni¤idir. Bunlardan hangisinin seçilece-¤i, araflt›rma probleminin yap›s›na, eldeki mali kaynaklara, örneklemden istenen

1475. Ünite - Örneklem Seçimi ve ÖlçümS O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



fiekil 5.1

Basit tesadüfi örnekleme

Sistematik örnekleme

Tabakal› (katmanl›) örnekleme

Küme (çok aflamal›) örnekleme

Gelifligüzel örnekleme

Kota örnekleme

Amaçsal örnekleme

Kartopu (zincirleme) örnekleme

Teorik (teorik doyma, ard›fl›k) örnekleme

Güdümlü örnekleme

Mekânsal örnekleme

Ayk›r› durum örnekleme

Olas›l›¤a Dayal›Örneklem Seçim

Teknikleri

Olas›l›¤a Dayal›Olmayan (Yarg›sal)Örneklem Seçim

Teknikleri

Örn

ekle

m S

eçim

Tek

nik

leri

Orant›s›z tabakal› örnekleme

Orant›l› tabakal› örnekleme

Örneklem Seçim Teknikleri

do¤ruluk derecesine ve hangi veri toplama tekni¤inin kullan›laca¤›na ba¤l›d›r (DeVaus, 1990:61). fiimdi olas›l›¤a dayal› örneklem seçim tekniklerini inceleyelim.

Basit Tesadüfi Örneklem SeçimiBasit tesadüfi (rastlant›sal) örneklem seçim tekni¤i, her birimin örnekleme girmeflans›n›n di¤er birimlerle eflit oldu¤u, bir örnekleme çerçevesinin oluflturuldu¤u veörnekleme unsurlar›n›n bu listeden tamamen tesadüfi yollarla seçildi¤i tekniktir.

Basit tesadüfi örneklem seçiminde befl aflama vard›r: • Eksiksiz bir örneklem çerçevesi oluflturulur, yani evrende yer alan herkes

listelenir.• Birden bafllayarak örneklem çerçevesindeki her örne¤e bir numara verilir.• Örneklemin ne büyüklükte olaca¤›na karar verilir.• Tesadüfi say›lar tablosundan örnekleme girecek örnekleme unsuru say›s›

kadar say› seçilir.• Tesadüfi olarak seçilen say›lara karfl›l›k gelen vakalar örnekleme dahil edi-

lir (De Vaus, 1990: 61).

Basit tesadüfi örneklem seçim tekni¤inin sorunu, iyi bir örneklem çerçevesi ge-rektirmesidir. Okullar, flirketler, sendikalar gibi baz› evrenler için örneklem çerçe-vesinin oluflturulmas› kolay olsa da flehir ya da ülke gibi daha büyük evrenler içingenellikle böyle uygun listeler yapmak ya da bulmak mümkün olmaz. Ayr›ca ev-renin genifl bir co¤rafi alana yay›lm›fl oldu¤u büyük çapl› araflt›rmalarda, tesadüfiolarak seçilen kiflilerle görüflmek için araflt›rmac›n›n uzun mesafeler kat etmesi ge-rekir. Örne¤in araflt›rma evreni Türkiye ise, basit tesadüfi yolla örneklem seçen biraraflt›rmac› belki de üç kifliyle görüflmek için Elaz›¤’a, sekiz kifliyle görüflmek içinKonya’ya, on kifliyle görüflmek için Malatya’ya, bir kifliyle görüflmek için Zongul-dak’a gitmek zorunda kalabilir. Bu durum da ulafl›m masraflar›n› ve araflt›rman›nmaliyetini art›rd›¤› gibi veri toplama sürecinin daha uzun sürmesine neden olur.Basit tesadüfi örneklem seçim tekni¤i, iyi bir örneklem çerçevesi mevcut oldu¤uzaman ve evren, co¤rafi olarak belli bir bölgede yo¤unlaflt›¤› zaman kullan›fll›d›r(De Vaus, 1990:64).

Basit tesadüfi örneklem seçim tekni¤iyle seçilmifl bir örneklemin evrenimükemmel bir flekilde temsil etti¤i söylenemez, ancak evrenin özelliklerini büyük

61424 20419 86546 00517

90222 27993 04952 66762

50349 71146 97668 86523

85676 10005 08216 25912

02429 19761 15370 43882

90519 61988 40164 15815

20631 88967 19660 89624

89990 78733 16447 27932


Basit tesadüfi örneklem seçim tekni¤i ile örneklem oluflturmak için elimizdeki örneklemçerçevesindeki her birime bir numara verir ve örneklem büyüklü¤ünü belirleriz. Diyelim ki50 kiflilik bir örneklem oluflturmak istiyoruz. Tesadüfi say›lar tablosundan tamamen tesa-düfi yolla 50 tane say› seçeriz. Mesela tablodan 61242, 15815, 16447, 25912 rakamlar›n›seçtik. Bu rakamlar›n birler ve onlar basamaklar›na dikkat ederek örnekleme çerçeve-sinde 2, 5, 7 ve 12 no’lu birimleri örnekleme seçer, bu ifllemi 50 birim seçene ka-dar tekrarlar›z.

Tablo 5.1Tesadüfi say›lartablosundan birk›s›m

Basit tesadüfi örneklemseçim tekni¤i, araflt›rmaevreninin co¤rafi olarakgenifl alanlara yay›lm›floldu¤u araflt›rmalar içinuygun de¤ildir.

ölçüde temsil etti¤i söylenebilir. Bu nedenle araflt›rmac›lar örneklemden elde ettik-leri bulgular› araflt›rma evrenine genellerken hata pay›n› ve güven derecesini be-lirtirler. Örne¤in %95 güven düzeyini ve %2’lik hata pay›n› kabul eden bir araflt›r-mac›, örnekleminin %60’›n›n bir fikri kabul etti¤ini ortaya koyup bu bulguyu arafl-t›rma evrenine genelledi¤inde, evreni oluflturan bireylerin %58’i ile %62’sinin debu fikri kabul etti¤inden %95 emindir.

Sistematik Örneklem SeçimiSistematik örneklem seçim tekni¤i, basit tesadüfi örneklem seçim tekni¤ine ben-zer, ayn› s›n›rl›l›klara sahiptir ancak daha basittir. Sistematik örneklem seçimindeönce örneklem çerçevesi oluflturulur, evrendeki her birime bir numara verilir. Son-ra örneklem aral›¤› belirlenir. Örneklem aral›¤›, örneklemdeki birim say›s›n›n ev-rendeki birim say›s›na oran›d›r. Örne¤in sistematik örneklem seçim tekni¤iyle 50kiflilik bir evrenden 10 kiflilik bir örneklem seçeceksek evren büyüklü¤ünü örnek-lem büyüklü¤üne bölerek örneklem aral›¤›n›n 1/5 oldu¤unu buluruz. Bu sonuç,evrendeki her 5 kifliden birini seçece¤imiz anlam›na gelir. Bunu yapman›n en ba-sit yolu evrendeki her beflinciyi seçmektir. Burada problem, nereden bafllamam›zgerekti¤ine ve tesadüfi say›lar tablosunu nas›l okuyaca¤›m›za (soldan sa¤a m›, yu-kar›dan afla¤›ya m› vb.) karar vermektir.

Örneklem aral›¤› 1/5 oldu¤u için, ilk seçilecek kifli ilk befl kifliden biridir. Kim-den bafllanaca¤›, tesadüfi say›lar tablosu kullan›larak tesadüfi bir yolla (mesela göz-lerimizi kapat›p parma¤›m›z› bu befl say›dan birinin üzerine koyarak) saptan›r (Kap-tan, 1973:138; De Vaus, 1990:64). Daha sonra tesadüfi say›lar tablosunun hangiyönde okunaca¤›na karar verilir, çünkü ilk rakamdan sonra afla¤›ya do¤ru sayarakm› yukar›ya do¤ru sayarak m› beflinciyi seçece¤imiz buna ba¤l›d›r. Bundan sonraörneklem aral›¤› kadar aral›klarla tablodan tesadüfi say›lar seçilir. Her say› sadecebir kez seçilir, bir say› iki kere seçilmez. Yeterince örnek seçilmeden tablo biterseyeni bir bafllang›ç noktas› saptan›r ve ifllem tekrarlan›r. Örne¤in 300 kiflilik bir ev-renden 150 kiflilik bir örneklem seçece¤imizi ve Tablo 1’den 2.sat›r 1.sütundan(90222) bafllayaca¤›m›z›, yukar›dan afla¤›ya do¤ru sayaca¤›m›z› varsayal›m. Bu du-rumda örneklem aral›¤› 2’dir. Bafllama noktas›ndan itibaren afla¤›ya do¤ru ikifler sa-yarsak örnekleme dahil edece¤imizi ilk vakan›n örneklem çerçevesindeki 6 numa-ral› (85676) birim oldu¤unu, ikincisinin ise 9 numaral› (90519) birim oldu¤unu gö-rürüz. 150 birim seçilene kadar ayn› ifllem tekrarlan›r.

Sistematik örnekleme tekni¤inin, basit tesadüfi örnekleme tekni¤i ile paylaflt›¤›sorunlardan ayr› bir sorunu daha vard›r. Bu sorun, örneklem çerçevesinin aral›kla-r›d›r. Örne¤in ‹kinci Dünya Savafl› s›ras›nda askerler üzerinde yap›lan bir araflt›r-mada, örneklem çerçevesi olarak nöbet çizelgeleri kullan›lm›fl, örnekleme aral›¤›10 olarak saptanm›fl ve çizelgelerdeki her onuncu kifli örnekleme al›nm›flt›r. Ancakgerçekte nöbet çizelgeleri, onar kifliden oluflan mangalara göre düzenlenmiflti veaskerlerin rütbelerine göre haz›rlanm›fl bir s›ray› takip ediyordu. Her mangan›n so-nuncu üyesi çavufltu. Bu nedenle araflt›rma bütün askerler hakk›nda oldu¤u hâldesadece çavufllar örnekleme dahil edilmiflti (Earl, 2004:204). Bu sorun, örneklemçerçevesinin oluflturulma fleklinden kaynaklanmaktad›r. E¤er örneklem çerçeve-sinde, belirli bir grubun sistematik olarak örneklemin d›fl›nda kalmas›na yol aça-cak bu tip bir aral›k varsa ya örneklem çerçevesinde örnekleri belirli bir s›ray› iz-lemeden, s›ras›z, kar›fl›k flekilde listelemek ya da basit tesadüfi örnekleme tekni¤i-ni kullanmak gerekir.

1495. Ünite - Örneklem Seçimi ve Ölçüm

1000 birimin listelendi¤i birörneklem çerçevesinden 200birim seçmek istedi¤imizidüflünelim. Örneklemearal›¤›m›z befl olacakt›r. Budurumda tesadüfi say›lartablosu kullanarak birbafllang›ç noktas› seçer vebu birimden bafllayarak1000 birimden her beflincibirimi örnekleme seçeriz.

Basit tesadüfi örneklem seçimi ve sistematik örneklem seçimi genellikle benzer sonuçlarverirler. Ancak örnekleme çerçevesinde belirli kal›plar varsa, mesela listedeki birimlerbir erkek bir kad›n fleklinde s›ralanm›flsa sistematik örneklemenin kullan›lmas› uygun de-¤ildir çünkü bu durumda örnekleme aral›¤› iki ya da dört olursa, evren eflit say›da kad›nve erkekten oluflsa bile örneklemde sadece kad›nlar ya da sadece erkekler yer alacakt›r.

Tabakal› (Katmanl›) Örneklem SeçimiAraflt›rma evreninin belirli tabakalara bölündü¤ü, sonra her tabakadan birim seç-mek için basit tesadüfi ya da sistematik örneklem seçim tekni¤inin kullan›ld›¤›tekni¤e tabakal› örnekleme ad› verilir. Tabakal› örnekleme, örnekleme hatalar›-n› azaltarak daha yüksek bir temsil yetene¤ine sahip örneklemler oluflturmakiçin kullan›l›r. Bu örnekleme tekni¤i, basit tesadüfi örneklemeye oranla daha kü-çük bir örneklem grubu ve daha düflük bir maliyetle çok daha yüksek bir kesin-li¤e ulaflma olana¤› sa¤layan bir tekniktir (Sencer ve Sencer 1978:466). Bu tekni-¤i di¤er tekniklerinden ay›ran özellik, örneklem seçilmeden önce evrenin baz›alt tabakalara ayr›lmas› ve örnekleme girecek birimlerin bu tabakalardan seçil-mesidir. Baflka bir deyiflle örneklem evrenin bütününden seçilmez, evren homo-jen alt kümelere ayr›l›r ve her alt kümeden, yani her tabakadan uygun say›da bi-rim seçilir. Burada önemli olan, evrendeki bütün tabakalar›n örneklemde detemsil edildi¤inden emin olmakt›r.

Örne¤in üniversite ö¤rencileri hakk›nda bir araflt›rma yap›l›yorsa evren önceö¤rencilerin s›n›flar›na göre bölünebilir, daha sonra her s›n›ftaki ö¤renciler içindengerekli say›da ö¤renci seçilir (Earl, 2004:206). Tabakalar belirlendikten sonra taba-kalardan bireyler yine basit tesadüfi veya sistematik örneklem seçim tekni¤iyle se-çilir. Bir araflt›rma evrenini tabakalar›na ay›rmak için cinsiyet, yafl, ekonomik du-rum, ikamet edilen yer gibi ölçütler kullan›labilir. Tabakal› örneklemede birdenfazla tabaka kullan›labilir. Örne¤in üniversite ö¤rencilerini s›n›flara göre tabaka-land›rd›ktan sonra cinsiyete göre ve not ortalamas›na göre de tabakaland›rabiliriz.Evreni tabakalar›na ay›rmak için kullan›lacak ölçütlerin araflt›rmada kullan›lan de-¤iflkenlerle ilgili olmas› önemlidir (Sencer ve Sencer 1978:466). Örne¤in ö¤rencile-rin okuldaki baflar› durumlar›n› inceleyeceksek not ortalamalar› ya da belirli bir s›-navdan ald›klar› puanlar, evreni tabakalara ay›rmak için uygun bir ölçüt olabilirama oy kullanma davran›fllar›, okuldaki baflar› durumu ile ilgili olmad›¤› için an-laml› bir ölçüt olmaz.

Tabakal› örneklemenin bafll›ca üstünlükleri, evreni oluflturan ana gruplardanhiçbirinin örneklem d›fl›nda kalmamas›n›n sa¤lanmas›, böylece örneklemin temsilyetene¤inin artmas› ve evrenin türdeflli¤i artt›kça daha az say›da örnekle daha bü-yük bir kesinli¤e ulafl›lmas›d›r. Tabakal› örneklem seçimi, orant›s›z ve orant›l› ol-mak üzere ikiye ayr›l›r.

Orant›s›z tabakal› örneklem seçimi: Orant›s›z tabakal› örneklem seçimindeher tabakadan seçilecek örnek say›s› belirlenir ve tabakalar›n evren içindeki oran›-na bak›lmaks›z›n eflit say›da örnek al›n›r. Bu flekilde seçilen bir örneklemin temsilyetene¤inin düflük olaca¤› aç›kt›r. Ancak evren içindeki her tabakan›n örneklem-de anlaml› ve gerekli bir büyüklükte temsil edilmesi istendi¤inde orant›s›z tabaka-


D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Tabakal› örneklemedeörneklem seçilmeden önceevren belirli gruplara(tabakalara) ayr›l›r.

l› örneklem seçim tekni¤inin kullan›lmas› uygundur (Sencer ve Sencer 1978:470).Örne¤in araflt›rma evreninin bir ifl yerinde çal›flan 100 kifliden olufltu¤unu, bu ev-renin %20’sini kad›nlar›n, %80’ini erkeklerin oluflturdu¤unu varsayal›m. Orant›s›zörnekleme tekni¤i ile örneklemin yar›s›n› kad›nlardan, yar›s›n› erkeklerden olufl-turmam›z, 10 kiflilik bir örneklem seçeceksek beflini kad›nlardan beflini erkekler-den seçmemiz mümkündür.

Tabakal› örneklemede birden fazla tabaka kullan›labilir. Örne¤in Eskiflehir’deilkö¤retimde ve ortaö¤retimde görev yapan ö¤retmenler hakk›nda bir araflt›rmayapaca¤›m›z› düflünelim. Örnekleme çerçevemizde il s›n›rlar› içinde görev yapanbütün ö¤retmenler listelenmektedir. fiekil 2’de görüldü¤ü gibi, araflt›rma evreniniönce görev yap›lan okul düzeyine göre, sonra k›rsal alanda m› kentsel alanda m›görev yap›ld›¤›na, sonra da ö¤retmenin lisans mezunu mu oldu¤una yoksa lisan-süstü bir derecesi mi oldu¤una göre ve son olarak ö¤retmenin cinsiyetine göre ta-bakaland›rabiliriz. Orant›s›z tabakal› örneklem seçim tekni¤ini kullan›yorsak önceilkö¤retimde ve ortaö¤retimde görev yapanlar› ayr› ayr› listeleriz, sonra bu listeiçinde kimin k›rsal alanda kimin kentsel alanda görev yapt›¤›n› belirleriz. Her ta-baka içinde ö¤retmenleri kendi e¤itim düzeylerine göre ay›r›r›z, son olarak da cin-siyetlerine göre tabakaland›r›r›z. Böylece örneklem çerçevemizde her tabakadakaç kifli oldu¤u belirlenmifl olur. En son oluflturdu¤umuz tabakalar›n (örne¤in il-kö¤retimde k›rsal alanda görev yapan lisans mezunu erkek ö¤retmenler) her birin-den elli ö¤retmen seçersek, evrendeki her tabakay› temsil eden sekizyüz kiflilik birörneklem oluflturmufl oluruz. Bununla birlikte, her tabaka evrende eflit bir yere sa-hip de¤ilse bu örneklem evrenin özelliklerini çok iyi yans›tmayacakt›r. Örne¤inevrendeki, yani örneklem çerçevesindeki ö¤retmenlerin üçte birinden az› lisansüs-tü bir programdan mezun olmufl olabilir. Ama örneklemi orant›s›z tabakal› örnek-lem seçimi ile seçti¤imiz için örneklemdeki lisans mezunu ö¤retmenler ile lisan-süstü bir programdan mezun olmufl ö¤retmenler ayn› düzeyde temsil edilecektir.Bu temsil sorununu aflmak için orant›l› tabakal› örneklem seçim tekni¤i kullan›l›r.


fiekil 5.2

Örneklem Çerçevesi

Erkek

‹lkö¤retimde Görevli

K›rsal AlandaGörevli

LisansMezunu

LisansüstüMezunu

Kad›n

Erkek

Kad›n

Kentsel AlandaGörevli

LisansMezunu

LisansüstüMezunu

Kad›n

Erkek

Erkek

Kad›n

Ortaö¤retimde Görevli

K›rsal AlandaGörevli

LisansMezunu

LisansüstüMezunu

Kentsel AlandaGörevli

LisansMezunu

LisansüstüMezunu

Kad›n

Erkek

Kad›n

Erkek

Erkek

Kad›n

Erkek

Kad›n

Tabakal›örneklemedeevrenin birdenfazla tabakayabölünmesi Tabakal›örneklemede evrenbirden fazlatabakayabölünebilir ancakher tabakan›nörneklemdemutlaka temsiledilmesi gerekir.

Orant›l› tabakal› örneklem seçimi: Orant›s›z tabakal› örneklem seçimindeoldu¤u gibi orant›l› tabakal› örneklem seçiminde de evren tabakalara ayr›l›r ancakher tabakadan, o tabakan›n evren içindeki yeriyle orant›l› örnek seçilir. Örnekle-min temsili olabilmesi için örneklemdeki çeflitli gruplar›n örnekleme oran›n›n ev-rendekiyle ayn› olmas› gerekir. Orant›l› tabakal› örnekleme tekni¤i bunu sa¤lama-ya yard›mc› olur (De Vaus, 1990:66). Di¤er bir deyiflle orant›l› tabakal› örneklemetekni¤i ile seçilecek bir örneklemin temsil yetene¤i, orant›s›z tabakal› örneklemetekni¤i ile seçilecek bir örneklemin temsil yetene¤inden daha yüksektir.

Bir önceki ifl yeri örne¤ini düflünürsek, %20’sini kad›nlar›n, %80’ini erkeklerinoluflturdu¤u 100 kiflilik bir iflyerinden seçilecek 10 kifli, orant›l› tabakal› örneklemetekni¤iyle seçildi¤inde örnekleme 2 kad›n ve 8 erkek seçilecektir. Ö¤retmenlerdenoluflan örneklem örne¤inde ise her tabakan›n evren içindeki yeri hesaplan›r ve butabakadan kaç kiflinin örnekleme girece¤i belirlenir. Diyelim ki Eskiflehir’de ilk veortaö¤retimde görev yapan toplam 1000 ö¤retmen var. Bunlar›n 650’si ilkö¤retim-de görev yap›yor. Bu 650 ö¤retmenin de 500’ü kentsel alanda görev yap›yor. Kent-sel alanda ilkö¤retimde görev yapan bu 500 ö¤retmenin 400’ü lisans, 100’ü yükseklisans mezunu. Lisans mezunlar›n›n 300’ü kad›n, 100’ü erkek. Bu durumda kentselalanlardaki ilkö¤retim okullar›nda görev yapan lisans mezunu erkek ö¤retmenler,evrenin onda birini oluflturuyor. Orant›l› tabakal› örnekleme yap›yorsak, bu grup-tan seçece¤imiz ö¤retmenler, örneklemimizin onda birini oluflturmal›d›r. Bütün ta-bakalar›n evren içindeki oran› bu flekilde hesapland›¤›nda ve örneklemde de ayn›oranda temsil edilmeleri sa¤land›¤›nda her tabaka, evrendeki yeriyle orant›l› birflekilde temsil edilmifl olacakt›r.

‹ster orant›l› ister orant›s›z olsun, tabakal› örneklem seçim tekni¤inde örneklem için hertabakadan birimler seçilmelidir, yani evrendeki her tabaka örneklemde temsil edilmeli-dir. Örneklemde temsil edilmeyen hiçbir tabaka olmamal›d›r.

Küme (Çok Aflamal›) Örneklem Seçimi fiimdiye dek belirtti¤imiz örnekleme tekniklerinin hepsinde iki sorunlu nokta, co¤-rafi olarak genifl bir alana yay›lm›fl olan evrenlerde örnekleme girenlere ulaflman›nzorlu¤u ve örneklem çerçevesinin listelenemedi¤i durumlarda bu tekniklerin kul-lan›lamaz olmas›d›r.

Örne¤in kentleflme, boflanma, suç, fliddet gibi konular› araflt›r›rken örneklemçerçevesini oluflturmak çok güçtür. Örneklem çerçevesi belirlenebilse bile co¤rafiolarak genifl bir alana yay›lm›fl olan araflt›rma evrenlerinde basit tesadüfi, sistema-tik ya da tabakal› örneklem seçim teknikleriyle örneklem seçmek son derece güç-tür. Örne¤in Türkiye genelinde nüfusun belediyelerden beklentileri konusunda biraraflt›rma yapmak istedi¤imizde örneklemimizde her belediyeyi temsil etmemizgerekir. Bu flekilde bir örneklem oluflturmak ve verileri bu örneklemden toplamakhem çok zordur hem çok uzun sürer hem de çok yüksek maliyetli olacakt›r. Birflehir veya bir ülke çap›nda yap›lan büyük ölçekli araflt›rmalarda bu sorunlar›n herikisi de karfl›m›za ç›kacakt›r (De Vaus, 1990:66-7). Bu sorunlar› aflmak için kümeörneklem seçim tekni¤i kullan›l›r.

Ço¤unlukla genifl co¤rafi alanlar için kullan›lan, örneklemin önce kümeler ara-s›ndan, sonra seçilen kümelerin içindeki birimler aras›ndan tesadüfi olarak ve bir-den fazla aflamada seçildi¤i tekni¤e küme örneklem seçim tekni¤i ad› verilir. Kü-me örneklem seçim tekni¤inde, öncelikle bireylerin içinde yer ald›klar› gruplar,yani kümeler, basit tesadüfi, sistematik ya da tabakal› örnekleme yoluyla seçilir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Küme örneklem seçimtekni¤inde önce kümeleraras›ndan örneklem seçilir,sonra örnekleme seçilenkümelere dahil olan birimleriçinden yeniden örneklemseçilir.

Daha sonra örnekleme giren kümeler içinden belirli say›da birey, basit, tesadüfi yada tabakal› örnekleme yoluyla seçilir. Bir küme, örnekleme unsurlar›n›, yani ör-nekleme seçece¤imiz birimleri kapsar ancak kümelerin kendileri geçici örneklemeunsurlar›d›r (Neuman, 2010:340). Di¤er bir deyiflle örnekleme önce kümeleri seçe-riz ama verilerimizi bu kümenin tamam›ndan toplamay›z, bu nedenle geçicidir.Verilerimizi, her kümenin içinden seçece¤imiz nihai örnekleme unsurlar›ndan top-lar›z.

Örne¤in ‹stanbul’daki ilkokul ö¤rencilerinin bar›nma koflullar›n› araflt›rmak is-tedi¤imizi ve evrenin %5’ini örnekleme dâhil edece¤imizi düflünelim. Bu durumdaönce ‹stanbul’daki ilkokullar›n %5’i basit tesadüfi ya da sistematik örneklem seçimtekni¤iyle seçilir. Bu örnekte kümeler, ‹stanbul’daki ilkokullard›r. Daha sonra dabu okullarda okuyan bütün ilkokul ö¤rencileri içinden basit tesadüfi, sistematik yada tabakal› örneklem seçim tekni¤iyle örneklem için gerekli say›da birim seçilir.

Küme ve tabakal› örnekleme teknikleri aras›ndaki temel fark nedir?

Bir baflka örnek vermek gerekirse, diyelim ki araflt›rma evrenimiz Ankara’da ya-flayan bütün bireyler olsun, küme örnekleme tekni¤iyle Ankara’y› semtlerine, son-ra mahallelere, sonra sokaklara bölebilir; sonunda bir dizi haneden oluflan bir ör-neklem elde edip bu hanelerden bireyleri örneklemimize seçebiliriz. Ankara’da ya-flayan herkesin yer ald›¤› bir örneklem çerçevesi oluflturmak mümkün olmasa bilesemtlerin veya mahallelerin listesini oluflturmak mümkündür. Böylece hem örnek-lem çerçevesinin olmamas› sorununu hem de co¤rafi alan büyüklü¤ü sorununu afl-m›fl oluruz. Örneklerde de görüldü¤ü gibi küme örneklemede örneklem seçimi enaz iki aflamadan oluflur. Küme örnekleme tekni¤inin, çok aflamal› örnekleme tek-ni¤i olarak da adland›r›lmas›n›n nedeni budur (Rose, 1982:53).

Küme örneklem seçiminde önemli bir nokta da her aflamada kaç kümenin (böl-ge, mahalle ve sokak gibi) seçilece¤idir. Ankara örne¤inden devam edecek olur-sak, e¤er çok az mahalle seçersek mahallelerdeki neredeyse her evi örneklemealabiliriz. Aksine, çok fazla mahalle seçersek de her bir mahalleden çok az insanseçmemiz gerekir. Aksi takdirde örneklem büyüklü¤ü çok artacak ve araflt›rman›nmaliyeti de çok yükselecektir. Bu durumda genel ilke, ilk kümelerin say›s›n› yük-sek tutmak, daha sonra her kümeden nispeten daha az say›da birim seçmektir.Bunun nedeni, en genel düzeyde mümkün oldu¤u kadar çeflitli kümelerin (bölge-ler gibi) örnekleme dâhil edilebilmesini sa¤lamakt›r. E¤er sadece bir ya da iki böl-ge seçilirse örneklemin temsil yetene¤i azalacakt›r. Ancak seçilen küme say›s› art-t›kça da ulafl›m maliyetleri artacakt›r. Araflt›rmac›n›n eninde sonunda yüksek mali-yet ile örnekleme hatas› aras›nda bir denge kurmas› gerekecektir (De Vaus,1990:69).

Küme örnekleme tekni¤i, evrene giren bütün bireylerin listelenemedi¤i ancakevrenin kendili¤inden alt gruplara ayr›lm›fl oldu¤u ve bu alt gruplara giren birey-lerin listelenebildi¤i durumlarda son derece kullan›fll›d›r (Earl, 2004:209). Bu ör-neklem seçim tekni¤i, görüflmelerin co¤rafi olarak kümelenmesini sa¤layacak veböylece ulafl›m masraflar›n› en aza indirerek araflt›rma maliyetinin yükselmesiniengelleyecektir (De Vaus, 1990:67).

Küme örnekleme tekni¤inin dezavantaj› ise örnekleme hatas›n›n yüksek olmaolas›l›¤›d›r. Bu teknik, basit tesadüfi örneklem seçim tekni¤iyle k›yasland›¤›nda da-ha düflük maliyetlidir ama daha fazla örneklem hatas› içerir. Örneklem seçimininher aflamas›nda örnekleme hatas› söz konusu olacakt›r, dolay›s›yla örneklem kaç


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

aflamada seçiliyorsa örnekleme hatas› o kadar yüksek olacakt›r. Hem her küme ör-nekleme dâhil edilmedi¤i hem de her aflamada seçilen birimler giderek azald›¤›için örneklemin ve evrenin özellikleri aras›ndaki farkl›l›¤›n yüksek olmas› olas›l›¤›artacakt›r.

Küme örnekleme tekni¤inin bir çeflidi de alan örneklemesi ya da co¤rafi küme örnekle-mesi olarak bilinen tekniktir. Bu teknikte kümeler, co¤rafi alanlard›r. Bu kümeler aras›n-dan baz›lar› örnekleme teknikleri yard›m›yla seçilir.

Olas›l›¤a Dayal› Olmayan (Yarg›sal) Örneklem Seçim TeknikleriOlas›l›¤a dayal› olmayan örneklem seçim teknikleri, nitel araflt›rmalarda kullan›lantekniklerdir. Nitel araflt›rma yönteminde hem bulgular›n genellenmesi amac› yok-tur hem de örnekleme girecek insanlardan detayl› ve derinlemesine bilgi edinilme-ye çal›fl›ld›¤› için örneklemdeki her bireyin araflt›rma konusuna uygun olmas› ge-rekir. Nitel araflt›rmalarda örneklemler nicel araflt›rmalara oranla daha küçüktür veörneklem büyüklü¤ü genellikle araflt›rman›n bafl›nda kesin bir flekilde belirlenmez.Nitel araflt›rmalarda örneklem seçilirken amaç araflt›rma konusuyla ilgili kapsaml›ve derin bir anlay›fla ulaflmay› sa¤layacak örneklere ulaflmakt›r. Bu nedenle arafl-t›rmac›lar örneklemlerini, belirli özelliklere sahip olan örnekleme unsurlar›n› seçe-rek olufltururlar.

Ayr›ca, örne¤in sokak çeteleri, uyuflturucu madde ba¤›ml›lar›, sokakta yaflayaninsanlar gibi gruplar›n tam olarak kaç kifliden olufltu¤unun ya da özelliklerinin bi-linmesi olanakl› de¤ildir. Bu gibi evrenler için örneklem çerçevesi oluflturmakmümkün de¤ildir. Bu nedenle de bu evrenlerden olas›l›¤a dayal› ya da temsili birörneklem seçilemez. Bu gibi durumlarda olas›l›¤a dayal› olmayan (yarg›sal) örnek-lem seçim teknikleri kullan›l›r (Lin, 1976:157). Olas›l›¤a dayal› olmayan örneklemeseçiminde örnekler tesadüfen seçilmez, seçilecek örneklerde belirli özelliklerinvarl›¤› aran›r. Bu nedenle olas›l›¤a dayal› olmayan örneklem seçim tekniklerindeevrendeki herkesin örnekleme seçilme flans› eflit de¤ildir (De Vaus, 1990:60).

Gelifligüzel Örneklem Seçim Tekni¤iGelifligüzel örneklem seçimi tekni¤i, araflt›rmac›n›n örneklemi hiçbir ölçüt kullan-madan seçmesinden oluflur. Örne¤in araflt›rmac› kampüste belirli bir yerde durupönünden geçen ilk 20 ö¤renciyle görüflürse, bu örneklem gelifligüzel seçilmifl birörneklem olacakt›r. Araflt›rmac›, bu teknikle seçilen örneklemin evreni ne derecetemsil etti¤i ya da ne ölçüde evrenden farkl›laflt›¤›n› bilemez. Bu örnekleme tekni-¤inin tipik örne¤i televizyonlarda s›k s›k görülen sokaktaki insanlarla yap›lan gö-rüflmelerdir (Lin, 1976:157). Bu örneklem seçim tekni¤i, bir araflt›rman›n bafl›nda,araflt›rmac› henüz hangi özelliklere sahip bir örneklem oluflturmas› gerekti¤i konu-sunda yeterli bilgiye sahip olmad›¤› zamanlarda kullan›labilir (Morse, 2004:993).Bununla birlikte bu teknikle seçilen örneklemler araflt›rma evrenini son dereceyanl›fl temsil etti¤i gibi, olas›l›¤a dayal› olmayan di¤er teknikler gibi belirli özellik-lere sahip birimlerin seçilmesini de içermez, bu aç›dan son derece etkisizdir. Bunedenle, en h›zl› ve en düflük maliyetli örneklem seçim tekni¤i olsa da gelifligüzelörneklem seçim tekni¤i tavsiye edilebilecek bir teknik de¤ildir (Neuman, 2010:320).


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Kota Örneklem Seçim Tekni¤iKota örneklem seçim tekni¤i, önce örnekleme girecek olanlar›n sahip olmas› ge-reken özelliklerin saptand›¤›, sonra her özelli¤e sahip kaç kiflinin seçilece¤ine ilifl-kin kotalar›n oluflturuldu¤u ve bu kota say›s› kadar birimin gelifligüzel örneklemseçim tekni¤iyle seçildi¤i örnekleme tekni¤idir. Kota örnekleme tekni¤i, hedefle-nen evrenin özelliklerinin betimlenmesiyle bafllar. Daha sonra örnekleme girecekolan birimlerde aranacak özellikler konusunda belirli kotalar (kontenjanlar) olufl-turulur ve bireyler, bu kotalar› dolduracak flekilde seçilir (Sencer ve Sencer,1978:482). Kotalar, ba¤›ml› de¤iflkeni etkiledi¤i düflünülen de¤iflken(ler)in temelkategorileri için oluflturur. Örne¤in, gelifligüzel örnekleme için verilen örnektekigörüflmeci, kampüste önünden geçen ilk 20 ö¤renciyle konuflmak yerine örne¤incinsiyet kotalar› oluflturur ve kotalar› dolduracak flekilde ilk 10 erkek ve ilk 10 ka-d›n ile görüflürse, kotal› örnekleme yapm›fl olacakt›r. Kotalar belirlenirken birdenfazla de¤iflken de kullan›labilir, örne¤in ilk 10 kad›n ve sosyoloji bölümü ö¤renci-si, ilk 10 erkek ve sosyoloji bölümü ö¤rencisi gibi. Kotalar belirlendikten sonra hergözlemci, elindeki kotalarda öngörülen say›ya ulaflmak amac›yla ilgili özellikleritafl›mak flart›yla istedi¤i kifliyi örnekleme dahil edebilir.

Kota örnekleme tekni¤iyle tabakal› örnekleme tekni¤i aras›ndaki benzerlikler ve farkl›-l›klar nelerdir?

Kota örnekleme, pratik ve ekonomik bir tekniktir. Ancak her kotadan birimlergelifligüzel örnekleme yoluyla seçildi¤i için, örneklerin seçimini bir ölçüde verileritoplayan gözlemciye b›rakm›fl olur ve görüflmeci yanl›l›¤› yarat›r. Bunun anlam›,görüflmeci kotan›n ölçütlerini yerine getiren herhangi bir kifliyle görüflebilece¤iiçin daha kolay ulafl›lanlar, daha yak›n yerlerde oturanlar, araflt›rmaya kat›lmaya is-tekli olanlar örneklemde daha fazla temsil edileceklerdir (Sencer ve Sencer, 1978:485).

Kota örneklem seçim tekni¤inde görüflmeci yanl›l›¤›, görüflmecilerin ellerindeki kotalar›en kolay biçimde doldurmalar› ve daha kolay görüflülebilen kiflilere temsili bir örneklemeoranla daha fazla yer vermelerinden kaynaklan›r.

Amaçsal Örneklem Seçim Tekni¤iBaz› durumlarda örneklem, evrenin özellikleri hakk›ndaki bilgiye dayan›larak vearaflt›rman›n amac›na göre seçilir. Bu tip örneklemeye amaçsal örnekleme ad› ve-rilir. Amaçsal örneklemede araflt›rmac›, evreni temsil etti¤ini, evrenin tipik bir ör-ne¤i oldu¤unu düflündü¤ü bir alt grubu örneklem olarak seçer. Özellikle örneklemçerçevesinin belirli olmad›¤› ve araflt›rmac›n›n evren hakk›nda bilgili oldu¤u du-rumlarda kullan›l›r (Lin, 1976:158; Sencer ve Sencer, 1978:481-4). Örne¤in Türki-ye’de k›rsal kesimin ortalama özelliklerini tafl›yan bir köy, amaçsal örnekleme tek-ni¤iyle seçilebilir. Bu köyde yaflayanlar›n hepsiyle görüflülebilir. Bunun yan›nda,örneklem seçiminde ikinci bir alt örnekleme yap›larak seçilen köy içinden sadecebelirli ailelerle de görüflülebilir

Araflt›rmac› incelemek istedi¤i olgu hakk›nda yeterince bilgi sahibi de¤ilse, ör-nekleme kimlerin al›nmas› gerekti¤ini önceden bilemeyebilir. Bu gibi durumlardaveri analizi s›ras›nda, örnekleme al›nmas› gereken baflka birimler oldu¤u düflünü-lebilir (Morse, 2004:884). Örne¤in hastalarla ilgili nitel bir çal›flma yapan bir arafl-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



t›rmac›, veri analizi s›ras›nda karfl›laflt›¤› bulgular sonucunda doktorlarla da görüfl-mesi gerekti¤i sonucuna varabilir. Bu ve benzeri durumlarda amaçsal örneklemetekni¤i kullan›l›r.

Kartopu Örneklem Seçim Tekni¤i‘Zincirleme örneklem seçim tekni¤i’ olarak da adland›r›lan kartopu örneklem se-çim tekni¤i, evren hakk›ndaki bilgilerin eksik oldu¤u ve evreni oluflturan birey-lere ulaflman›n zor oldu¤u durumlarda kullan›lan bir tekniktir. Örne¤in belirli et-nik ya da dini gruplar›n mensuplar›, kaçak göçmenler ya da kay›ts›z iflçilerle ilgiliyap›lacak araflt›rmalarda, kimlerin bu gruplara dâhil oldu¤unu saptamak mümkünde¤ildir. Bu durumda araflt›rmac›, örnekleme girmeye uygun olan birkaç kifliylegörüflerek onlardan ayn› ölçüte uyan di¤er kifliler hakk›nda bilgi toplar. Bu sürecidefalarca tekrar ederek yeterli say›da insanla görüflmelerini tamamlar. Kartopu tek-ni¤i ancak hedeflenen grubun kendi aras›nda bir iletiflim a¤› varsa anlaml› olacak-t›r. Bu a¤›n olmas›, bu gruptaki herkesin birbirini tan›d›¤› anlam›na gelmez amaherkes bu a¤›n bir parças›d›r. Örne¤in bir mafyan›n üyeleri, büyük flirketlerin yö-netim kurulu üyeleri, bir flehirdeki gündelik temizlikçilik yapan kad›nlar, kendiaralar›nda bir a¤›n parças›d›rlar. Bu a¤daki bir kifliye ulafl›ld›¤›nda, onun ba¤lant›-lar› sayesinde a¤daki di¤er bir ya da birkaç kifliye ulafl›l›r ve bu süreç, gerekli ör-neklem büyüklü¤üne ulafl›lana kadar sürer. Bu teknik, bir birimden bafllay›p gide-rek artan say›da örnekleme birimine ulafl›ld›¤› için yuvarland›kça büyüyen bir kar-topuna benzetilmifl ve bu nedenle bu ad› alm›flt›r. Kartopu tekni¤i baz› riskli grup-larda (çeteler, h›rs›zlar, uyuflturucu sat›c›lar› vb.) uygulan›rken bireyler, örneklemegirebilecek di¤er kiflilerin adlar›n› araflt›rmac›ya vermekten çekinebilirler. Bunara¤men bu teknik, örneklem çerçevesi oluflturulamad›¤›nda, örnekleme kimleringirmesi gerekti¤inin saptanamad›¤› durumlarda veya bu bireylerin aras›ndaki a¤›nincelendi¤i araflt›rmalarda kullan›fll› olan bir tekniktir (Lin, 1976:163; Earl, 2004:184).

Teorik Örneklem Seçim Tekni¤i: ‘Teorik doyma’ örneklemesi ya da ‘ard›fl›körnekleme’ olarak da bilinen teorik örneklem seçim tekni¤i amaçsal örneklemetekni¤ine benzer flekilde teorik amaca uygun birimlerin örnekleme seçilmesini içe-rir. Ancak amaca yönelik örnekleme tekni¤inde mümkün oldu¤unca çok say›daörne¤e ulafl›lmaya çal›fl›l›rken teorik örnekleme tekni¤inde belirli bir doyma nok-tas›na ulaflana kadar örnekleme birim seçilir (Neuman, 2010:326). Teorik örnek-leme genellikle teori ya da hipotez gelifltirmeye yönelik olan, özellikle de gömü-lü teori yöntemiyle yürütülen araflt›rmalarda kullan›l›r (Lin, 1976:158-9). Gömülüteori yöntemiyle yürütülen çal›flmalarda veri toplama ve veri analizi süreçleri eflza-manl› olarak yürütülür. Araflt›rmac›, elde etti¤i verileri analiz ederek teorik öner-meler ve hipotezler gelifltirir, bunlar› s›namak için veri toplar, elde etti¤i verileri in-celeyerek teorisini gelifltirir. Di¤er bir deyiflle araflt›rmac› veri analizi sürecinde el-de etti¤i bulgular› inceleyerek hangi özelliklere sahip kiflilerle görüflmesi gerekti¤i-ne karar verir ve örneklemine bu özelliklere sahip olan kiflileri ekler. Bu tekniktearaflt›rmac›, örneklem büyüklü¤ünü önceden belirlemez, de¤iflkenler aras›ndakiiliflkileri ve kategorileri ortaya ç›karana kadar örnekleme yapmaya devam eder.Örne¤in, bekar annelerin karfl›laflt›klar› sorunlarla ilgili bir araflt›rma yap›ld›¤›n› vebu araflt›rmada ücretli bir iflte çal›flan ve iflsiz olan annelerin karfl›laflt›r›ld›¤›n› dü-flünelim. Araflt›rmac› veri analizi yaparken bu iki grup aras›ndaki benzerlik ve fark-l›l›klar› temalar halinde ortaya koymaya çal›fl›r. Bu s›rada örne¤in daha önce ücret-li bir iflte çal›fl›rken daha sonra iflsiz kalm›fl olan annelerin oluflturdu¤u grubunkendine özgü farkl›l›klar› oldu¤unu fark ederse örnekleme tam olarak bu özellik-


Kartopu örneklem seçimtekni¤i, çok küçük birgruptan bafllayarak giderekartan say›da örne¤e ulaflt›¤›bu ad› alm›flt›r.

Teorik doyma noktas›naulafl›lana dek örneklemingerekli görülen özellikleresahip olan kat›l›mc›lar›naranmas› ve seçilmesiyoluyla oluflturulmas›nateorik örnekleme ad› verilir.

lere uyan baflka kad›nlar› da eklemeye karar verebilir. Bunun üzerine daha önceücretli bir iflte çal›fl›rken daha sonra iflsiz kalm›fl olan bekar anneler arayacak ve bukiflileri örnekleme ekleyecektir. Bu gibi çal›flmalarda araflt›rmac›n›n belirli bir dü-zeye kadar elde etti¤i her veri teorisinde de¤ifliklik yapmas›n› gerektirecek ama birnoktadan sonra her yeni veri kurdu¤u teorik çerçeveye uyacak, hiçbir yeni veri biryenilik ya da çeflitlilik sa¤lamayacakt›r. Bu nokta teorik doyma noktas›d›r. Teorikörnekleme tekni¤inde bu noktaya ulaflana kadar örnekleme birim seçilmeye de-vam edilir. Örneklemin bu flekilde, teorik doyma noktas›na ulafl›lana dek gerekliözelliklere sahip olan kat›l›mc›lar›n aranmas› ve seçilmesi yoluyla oluflturulmas›,teorik örneklem seçim tekni¤i olarak adland›r›l›r.

Basit tesadüfi ya da sistematik örneklem seçim teknikleri, mevcut bir teoriden yola ç›ka-rak oluflturulmufl bir hipotezi s›namak üzere veri elde etmek amac›yla örneklem seçmekiçin kullan›l›rlar. Genellikle gömülü teori yönteminde kullan›lan teorik örneklem seçimtekni¤i ise aksine, bir sonra elde edilecek verinin nas›l bir veri oldu¤una araflt›rmac›n›nkarar verdi¤i ve bu veriyi kendisine sa¤layabilecek olan kiflileri örnekleme katt›¤› analitikbir süreçtir.

Güdümlü Örneklem Seçim Tekni¤iGüdümlü örneklemede araflt›rmac›, araflt›rman›n amaçlar› do¤rultusunda evre-ni temsil eden bir örneklem yerine güdümlü bir alt grubu, yani evrenin bir ke-simini seçer. Amaçsal örneklemeden fark›, amaçsal örneklemede seçilen ör-neklem evrenin tipik bir örne¤i olarak kabul edilmesi, güdümlü örneklemedeise bunun kabul edilmemesidir. Güdümlü örnekleme tekni¤inin kullan›ld›¤›araflt›rmalarda evrenin tamam› de¤il, sadece bir k›sm› hakk›nda, araflt›rma prob-lemini en belirgin olarak yans›tt›¤› düflünülen grup hakk›nda bilgi toplan›r.Baflka bir deyiflle güdümlü örnekleme, araflt›rma evreni içinde araflt›rma prob-leminin en tipik biçimde gözlenebilece¤i bir alt grubun örneklem olarak seçil-mesidir (Sencer ve Sencer, 1978: 486). Burada önemli olan, seçilen birimlerinevrenin tipik örnekleri olarak görülmüyor olmas›, araflt›rma problemini tipikolarak yans›tan birimler olarak görülüyor olmas›d›r. Örne¤in bar›nma koflulla-r› ile sa¤l›k durumu aras›ndaki iliflkinin incelenece¤i bir araflt›rmada, kötü ko-flullarda bar›nan gençlerin sa¤l›¤› henüz bu koflullar›n etkisiyle bozulmam›flolaca¤› için, güdümlü örneklem seçim tekni¤i ile sadece uzun zaman kötü ko-flullarda bar›nm›fl yafll›lar seçilebilir. Bu kifliler evreni tipik olarak yans›tm›yorolabilirler, yani evrenin tipik örnekleri de¤ildirler, ama araflt›rma probleminibelirgin ve tipik bir flekilde yans›tmaktad›rlar.

Amaçsal örnekleme ile güdümlü örnekleme aras›ndaki fark, amaçsal örneklemede seçilenbirimin evrenin tipik bir örne¤i oldu¤unun düflünülmesi, güdümlü örneklemede ise evre-nin tipik bir örne¤i de¤il, araflt›rma konusunu en çarp›c› flekilde yans›tan bir örnek oldu-¤unun düflünülmesidir.

Mekânsal Örneklem Seçim Tekni¤iBaz› evrenler sabit de¤ildir, sadece belirli bir olay söz konusu oldu¤unda oluflur-lar. Bir protesto ya da politik gösteri grubu buna örnek olarak verilebilir. Bu gibi


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



durumlarda tan›mlanm›fl bir evren yoktur, kat›l›mc›lar de¤iflir, alt gruplar oluflur,bu gruplar ortadan kalkar, insanlar gruptan ayr›l›r, gruba yeni insanlar kat›l›r. Arafl-t›rma evreni hareketli durumdad›r ve evreni belirleyen, sosyal olay›n kendisidir.Bununla birlikte, insanlar bu olay boyunca fiziksel olarak ayn› yerde bulunurlar.Bu gibi evrenler söz konusu oldu¤unda, belirli bir alanda örnekleme girenlerinhepsinin h›zl› ve efl zamanl› bir flekilde sistematik olarak seçilmesine mekânsal ör-nekleme denir (Lin, 1976:163-4).

Ayk›r› Durum Örneklem Seçim Tekni¤i‘Ayk›r› durum’, ‘afl›r› durum’, ‘uç olay’ ya da ‘ayk›r› olay’ örneklemesi olarakadland›r›lan bu teknikte, bütünü, yani evreni temsil etmeyen, al›fl›lmad›k, bü-yük ölçüde farkl›, ayk›r› olan örnekler örnekleme seçilir. Burada amaç, genele¤ilimin d›fl›nda kalan örneklerden, normal örneklerin veremeyece¤i ayr›nt›l›ve zengin bilgiyi elde etmek, böylece araflt›rma konusu hakk›nda çok boyutlubir anlay›fla ulaflmakt›r (Y›ld›r›m ve fiimflek, 2008:108, Neuman, 2010:326). Di-yelim ki bir araflt›rmac› sokak çeteleriyle ilgili bir araflt›rma yap›yor. Daha ön-ce bu konuda yap›lm›fl olan çal›flmalar bu gibi çetelere üye olanlar›n ço¤unune¤itimlerini yar›da b›rakm›fl oldu¤unu, düflük gelirli ebeveynlerin çocuklar› ol-du¤unu ve gecekondu bölgelerinde yaflad›klar›n› göstermifl olabilir. Araflt›rma-c› ayk›r› durum örneklemesi yoluyla örneklem seçecekse bu genel e¤ilimlerind›fl›nda olan, e¤itimini tamamlam›fl ya da e¤itimine devam eden, yüksek gelir-li ebeveynlerin çocuklar› olan ve kentin geliflmifl alanlar›nda yaflayan çete üye-lerini seçecektir. Bu flekilde seçti¤i örneklemden çete üyeli¤iyle ilgili ayr›nt›l›bilgi elde edebilecektir.

ÖRNEKLEM BÜYÜKLÜ⁄ÜNÜ BEL‹RLEMEÖrneklem seçimi, örneklemin temsil yetene¤iyle, yani örneklemin araflt›rma evreni-ni ne derece temsil etti¤i ile ilgilidir. Örneklemin büyüklü¤ü ise yeterlili¤ini belir-tir. Örneklemin yeterli olmas›, özelliklerinin kararl› oldu¤u yolunda güven verecekbir büyüklükte olmas› anlam›na gelir. ‹yi bir örneklem hem evreni temsil etmelihem de yeterli olmal›d›r. Yani örneklemin, evrenden al›nabilecek ayn› büyüklük-teki say›s›z örnekte benzer özelliklerin yinelenece¤ine güven duyabilmemizi sa¤-layacak büyüklükte olmas› gerekir (Sencer ve Sencer, 1978: 487).

Evren ne kadar büyükse örneklemin de o kadar büyük olmas› gerekti¤i düflün-cesi ancak bir dereceye kadar do¤rudur. Evrenin büyüklü¤ü örneklemin ne bü-yüklükte olaca¤›n› etkiler, ancak örneklem yeterince büyükse, evrenin büyüklü-¤ünden en düflük düzeyde etkilenir (Lin, 1976:160). Bir örneklemin büyüklü¤ünübelirlerken dikkat edilmesi gereken ögeler flunlard›r:

• Evrenin niteli¤i: Evrenin kendi içinde ne derece homojen oldu¤u örneklembüyüklü¤ünü etkiler. Evren araflt›r›lan özellikler aç›s›ndan birbirine ne kadar ben-ziyorsa, gerekli örneklem o derece küçüktür. Örne¤in iki aday›n oldu¤u bir seçim-de evrenin %75’i bir aday›, %25’i di¤er aday› destekliyorsa alaca¤›m›z örneklem,evrenin yar›s›n›n bir aday›, yar›s›n›n di¤er aday› desteklemesi durumunda alaca¤›-m›z örneklemden daha küçük olacakt›r. Evrende da¤›l›m %50-%50 oldu¤unda, ör-neklem büyüklü¤ü en üst düzeye ç›kar (Lin, 1976:160).

• Aranan özelliklerin evren içindeki da¤›l›m›: Araflt›rma konusunu evren için-de s›k rastlanan özellikler oluflturuyorsa örneklem daha küçük, evrende seyrek


Örneklemin büyük olmas›,temsil yetene¤inin yüksekoldu¤u anlam›na gelmez.Örne¤in kartopu tekni¤iyleseçilmifl bin kiflilik birörneklemin temsil yetene¤idüflük olabilir.

Araflt›rman›n evreni ayn›flehirden göç edeninsanlar›n yo¤un olarakyaflad›¤› bir gecekondumahallesi ise gerekliörneklem daha küçükolacak, evren bütün kentolacaksa örneklem dahabüyük olacakt›r (Sencer veSencer, 1978:489).

rastlanan özellikler oluflturuyorsa örneklem daha büyük olacakt›r. Örne¤in sa¤l›kile ilgili bir araflt›rmada çok nadir görünen hastal›klar› da gözlemlemek istersek ör-neklem daha büyük, çok yayg›n görülen hastal›klar› gözlemlemek istersek örnek-lem daha küçük olacakt›r (Sencer ve Sencer, 1978:492).

• Araflt›rma olanaklar›: Hiçbir araflt›rman›n kaynaklar› s›n›rs›z olmad›¤› için,eldeki mali ve teknik kaynaklar örneklemin büyüklü¤ünü belirlemede etkilidir. El-deki kaynaklar yeterli büyüklükte örneklemin oluflturulmas›na izin vermiyorsa,araflt›rma anlams›z ve yarars›z olacakt›r. Bununla birlikte, eldeki kaynaklar s›n›rs›zbile olsa örneklemi gere¤inden büyük tutmak anlams›zd›r (Sencer ve Sencer,1978:490; Rose, 1982:53).

• Örneklem seçim tekni¤i: Farkl› örnekleme tekniklerinin gerektirdi¤i örneklembüyüklükleri birbirinden farkl›d›r. Örne¤in basit tesadüfi örneklem seçimi, tabaka-l› örneklem seçimi tekni¤inden daha büyük bir örneklem gerektirir (Sencer ve Sen-cer, 1978:491).

• Hipotezin özelli¤i: Araflt›rmada s›nanacak hipotezlerdeki ba¤›ms›z de¤iflken-lerin say›s› ne kadar artarsa örneklemin büyüklü¤ü de o kadar artar (Sencer veSencer, 1978:492).

Örneklem büyüklü¤ü belirlenirken bu faktörlerin hepsi dikkate al›n›r, ancak en önemlilerikabul edilebilecek hata pay›n›n ve tahmin için istenen güven derecesinin belirlenmesidir.

• Kabul edilebilecek hata pay› ve kesinlik derecesi: Tam say›m yap›lmas› hâlin-de bulunacak gerçek de¤erle örneklemde elde edilen de¤er aras›ndaki farka ör-nekleme hatas› ad› verilir. Nicel araflt›rmalarda araflt›rmac›lar örneklemin kendisi-nin özellikleri ile yetinmezler, araflt›rma evrenine ç›karsamalar yapmak isterler,böylece ellerinde somut olarak bulunan bilgi ile bu bilgiyi soyut olarak genelledik-leri bilgi aras›nda bir farkl›l›k oluflur. Bu farkl›l›k örnekleme hatas›d›r ve belirli birdereceye kadar örnekleme hatas› her araflt›rmada söz konusudur. Örnekleme ha-tas› ve örneklem üzerinden yap›lacak ç›kar›mlar›n kesinli¤i, örneklem büyüklü¤ü-ne ve örneklemdeki çeflitlilik miktar›na ba¤l›d›r (Neuman,2010:351). Örneklem nekadar büyük ve ne kadar homojen (türdefl) olursa, örnekleme hatas› da o kadardüflük olur. Ancak bu, örneklem büyümeye devam ettikçe örnekleme hatas›n›nazalmaya ve tahminlerin kesinleflmeye devam edece¤i anlam›na gelmez. Bütün ör-neklemlerde verilerin flu ya da bu düzeyde kesinlik tafl›malar› için gerekli bir altbüyüklük s›n›r› ve bir üst büyüklük s›n›r› vard›r. Örneklem en uygun büyüklü¤eulaflt›ktan sonra daha fazla büyütmek, önemli kazançlar sa¤lamayacakt›r (Sencerve Sencer, 1978:495). Di¤er bir deyiflle belirli bir büyüklü¤e ulaflt›ktan sonra ör-neklemin gösterece¤i özellikler, örneklem iki ya da üç kat›na ç›kar›lsa da de¤iflme-yecektir. Bu nedenle üst s›n›ra ulaflt›ktan sonra örneklem büyüklü¤ünün art›r›lma-s› anlams›zd›r.

Araflt›rmada ne kadarl›k bir örnekleme hatas›n›n kabul edilebilece¤i öncedenbelirlenmelidir. Örne¤in, gelecekte yap›lacak konutlar›n düzenlenmesiyle ilgiliolarak ‹stanbul’da bar›nma sorunu olan yafll›lar›n oran›n› saptamaya çal›flan biraraflt›rma düflünelim. Bu araflt›rmada %4’lük bir hata pay›n›n kabul edildi¤ini var-sayal›m. Bu durumda örneklemde bar›nma sorunu olan yafll›lar›n oran› %15 olarakbulunursa belirli bir güven düzeyinde evrende bar›nma sorunu olan yafll›lar›n ora-n›n›n hata pay› kadar eksik ya da fazla olarak %11-%19 aras›nda oldu¤u söylene-bilir. Ama örne¤in hükümet taraf›ndan yafll›lara yap›lacak bar›nma yard›m›ndankimlerin faydalanaca¤›n› belirlemek amac›yla yap›lacak bir araflt›rmada daha kesin


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Araflt›rmac›n›n, evrenözeliklerinin kabul edilenhata aral›¤› içinedüflece¤ine belirli bir ölçüdegüven duyabilmesi gerekir.

sonuçlar istenece¤i için kabul edilebilecek hata pay› azalacakt›r, örne¤in %2’lik birhata pay› kabul edilebilir. Bu durumda örneklemin %15’inin bar›nma sorunu oldu-¤u ortaya konursa evrendeki yafll›lar›n içinde bar›nma sorunu olanlar›n oran›, be-lirli bir güven düzeyi içinde %13-%17 olarak kabul edilir.

• Tahmin için istenen güven derecesi: Tahmin için gerekli güven derecesi, tah-minin gerçekten kabul edilebilen hata aral›¤› içinde oldu¤una duyulan güven dü-zeyini ifade eder. Güven derecesi, örneklemde elde edilen özelliklerin kararl›l›¤›-na iliflkin bir özelliktir ve kabul edilebilir hata gibi, örneklem seçilmeden önce ka-rarlaflt›r›lmas› gerekir (Sencer ve Sencer 1978:496,499). Güven derecesi %68, %95veya %99 olabilir (Sencer ve Sencer, 1978:500). Bununla birlikte, genellikle %95veya %99 olarak belirlenir. Seçti¤imiz güven derecesi %99 ise, gerçek de¤erin %99olas›l›kla saptad›¤›m›z hata aral›¤›na düflmesini ya da örnekleme dâhil etti¤imizher 100 örnekten 99’unun bu hata aral›¤›nda yer almas›n› istiyoruz demektir. %99derecesinde güven arayan bir örneklem, %95 derecesinde güven arayan bir örnek-lemden daha büyük olacakt›r. Yafll›lar üzerinde yap›lan araflt›rma örne¤ine döne-cek olursak, güven derecesi, araflt›rmac›n›n, evrendeki yafll›lar›n %13 ila %17’sininbar›nma sorunu oldu¤undan ne derece emin oldu¤unu gösterir. Güven derecesi%99 olarak belirlendiyse, araflt›rmac› araflt›rma evrenindeki yafll›lar›n %13 ila %17’si-nin bar›nma sorunu oldu¤undan %99 emin demektir.

Bir örneklemin büyüklü¤ü hesaplan›rken kabul edilebilecek hata ile aranan gü-ven düzeyi de¤erleri kullan›l›r. Gerekli örneklem büyüklü¤ü Ns= (σz/T)2 veyaσ2z2/T2 formülü ile hesaplan›r. Bu eflitlikte Ns gerekli örneklem büyüklü¤ü, σ ev-renin standart sapmas›n›n ön tahmini, z seçilen güven düzeyine karfl›l›k olan stan-dart hata birimlerinin say›s›, T de örneklem ortalamas›nda kabul edilebilir hata pa-y›d›r (Sencer ve Sencer, 1978: 501).

Yukar›daki tabloda 500.000’den büyük evrenler için çeflitli hata paylar› ve gü-ven düzeylerinde örneklem büyüklükleri görülmektedir. Bu de¤erler k›lavuz nite-li¤i tafl›makla birlikte, örneklem büyüklü¤ü belirlenirken yukar›da maddelenen di-¤er noktalar da göz önünde bulundurulmal›d›r. Bunun yan›nda, flekilde gösterilenbüyüklükler, aranan özelli¤in evrende beklenen s›kl›¤›n›n %50 oldu¤u, yani tah-min etmenin en zor oldu¤u da¤›l›mlar için geçerlidir. Beklenen s›kl›k %50’denuzaklaflt›¤› hâlde bu üst s›n›rlar›n çok daha alt›ndaki büyüklükler yeterli olmakta-d›r (Sencer ve Sencer, 1978: 505).

Bir örneklemin yeterli olup olmad›¤›, ancak verilerin toplanmas› ve yap›langözlemlerin gösterdi¤i da¤›l›m›n çözümlenmesi sonras›nda standart hatan›n ölçül-mesi sonucunda anlafl›labilir. Standart hatan›n, standart sapmayla yak›n iliflkisivard›r. Standart sapma, gerçek da¤›l›mdaki gözlemlerin gösterdi¤i de¤iflkenli¤i, ya-ni gözlemlerin ortalamaya göre gösterdi¤i yay›lmay› ifade eder. Standart hata isevarsay›lan bir da¤›l›m›n de¤iflkenli¤ini gösteren, yani varsay›lm›fl bir dizinin da¤›-


Kabul edilebilir hata pay› Güven Düzeyleri

%95 %99

% 1 9.423 16.056

% 2 2.390 4.113

% 3 1.065 1.836

% 4 600 1.035

% 5 384 663

Tablo 5.2500.000’den büyükevrenler için çeflitlihata paylar› vegüven düzeylerindeörneklembüyüklükleri

l›m ölçüsüdür. Standart hata, ayn› büyüklük ya da ayn› nitelikte olan gözlenebile-cek say›s›z da¤›l›mlarda elde edilecek ortalamalar›n de¤iflkenli¤ini ölçer.

ÖLÇÜM VE ÖLÇÜM HATALARI Ölçme, obje ya da bireylere, bir özelli¤e sahip olufl derecesini belirtmek için, be-lirli kurallara uyularak sembolik de¤erler verme ifllemidir. Baflka bir deyiflle ölçme,bir de¤iflkenin cevap kategorilerine rakamlar›n atanmas›d›r. Bu kategoriler nicel denitel de olabilirler. Ölçüm ise, ölçme sonunda elde edilen de¤erdir. ‹yi bir ölçü-mün iki özelli¤i vard›r: ‹lk olarak, ölçmek istedi¤i sosyal etkinli¤i do¤ru bir flekil-de ölçebilmesi gerekir. Ölçülmek istenen fleyin ne derece do¤ru bir flekilde ölçül-dü¤ü geçerlik kavram›yla ifade edilir. ‹kinci özellik ise, farkl› durumlar da dahil ol-mak üzere her kullan›ld›¤›nda benzer sonuçlar› verebilmesi gerekir, bu da güve-nirlik kavram›yla ifade edilir.


ÖRNEK: Verilere dayanarak do¤ru tahminler yapmak için örneklemin olma-s› gerekti¤i ölçüde büyük olmas› yeterli midir? 19. yüzy›l sonlar›nda, A.B.D.’deki gazeteler ve dergiler, baflkanl›k seçimlerinden ön-

ce halk›n nabz›n› tutmaya bafllam›flt›. Seçim sonuçlar›n› önceden tahmin etmeye ça-

l›flan gazete ve dergiler bu amaçla anket düzenliyordu. Anketlerde sokaktan geçen

insanlarla konufluluyor, o s›rada yoldan geçenlere kime oy verece¤i soruluyordu. Te-

lefon rehberlerinin, otomobil ve ruhsat kay›t bürolar›n›n ve dergi abonelik listelerinin

oluflmas›yla örnekleme tekni¤i de de¤iflti. Art›k seçim sonuçlar›n› tahmin etmek iste-

yenlerin stratejisi, posta yoluyla, gazetelerle ya da perakende dükkânlar›nda anket-

ler da¤›tmak ve mümkün oldu¤u kadar çok say›da kat›l›mc›ya ulaflmak olmufltu. Ör-

neklem ne kadar büyük olursa seçim sonuçlar›n›n o kadar geçerli bir flekilde tahmin

edilece¤ine inan›l›yordu. 1920’lerde popüler bir dergi olan Literary Digest dergisi, te-

lefon rehberleri ve otomobil-ruhsat kay›t listelerini örneklem çerçevesi olarak kulla-

narak bir örneklem oluflturdu ve bu örneklemden bilgi toplad›. Bu örnekleme daya-

n›larak yap›lan ölçümler 1920, 1924, 1928 ve 1932 baflkanl›k seçimlerinde geçerli

oldu, yani yap›lan tahminler do¤ru ç›kt›. Lindon ve Roosevelt’in yar›flt›¤› 1936 seçim-

lerinde de Literary Digest dergisi, kitlesel postalama ifllemleri ile iki milyondan fazla

kifliden bilgi toplad› ve kendinden emin bir flekilde Landon’un Roosevelt’i yüzde

15’lik bir farkla geçece¤ini tahmin etti. Ancak seçimi Roosevelt kazand›.

Tahmindeki hata, Literary Digest dergisinin kulland›¤› örneklem çerçevesinden kay-

naklanmaktayd›, çünkü telefonu ve otomobili olmayan vatandafllar› sistematik ola-

rak örneklemin d›fl›nda b›rak›yordu. 1930’larda telefon da otomobil de oldukça lüks

araçlar oldu¤u için bu durum, örneklemde düflük sosyoekonomik statülü gruplar›n

temsil edilmemesiyle sonuçlan›yordu. Önceki seçimlerde düflük sosyoekonomik statü-

lü gruplar›n oy kullanma oran› oldukça düflüktü. Ancak 1929’daki Büyük Buhran,

seçmenleri sosyoekonomik konumlar› do¤rultusunda oy vermeye teflvik etti ve düflük

statülü alt s›n›f mensubu olan iflçilerin önceki seçimlere oranla çok daha büyük bir

k›sm› Demokrat Parti’ye oy verdi. Literary Digest’in büyük baflar›s›zl›¤›, seçim yar-

d›mc›lar›na iki ders verdi: (1) tahminin do¤rulu¤u mutlaka örneklem büyüklü¤üne

ba¤l› de¤ildir ve (2) e¤er örneklemin özelliklerine dayanarak evrene genelleme yap›-

lacaksa, örneklemin mutlaka evreni temsil edebilecek nitelikte olmas›, yani evrende-

ki özellikleri tafl›mas› gerekir.

Kaynak: Lin, Nan. (1976) Foundations of Social Research. USA: Mc Graw-Hill.,

sf.145-146.

De¤iflkenlerin cevapkategorilerine rakamlar›natanmas› ölçme, ölçmesonucunda elde edilende¤erler de ölçüm olarakadland›r›l›r.

Ölçme Düzeyleri Sa¤l›kl› bir ölçümün ilk ad›m›, ölçülecek olguyu ifade eden kavram›n tam olaraktan›mlanmas›d›r. Bilimsel araflt›rmalarda kavramlar›n netlefltirilmesi ve tan›mlan-mas› son derece önemlidir, çünkü örne¤in meflruiyet, güç, iktidar, zenginlik, eflit-sizlik gibi çeflitli kavramlar farkl› insanlar için farkl› anlamlara sahip olabilirler. Bunedenle araflt›rmac›n›n, kavram›n herkese ayn› fleyi ifade etti¤inden emin olmas›,bunun için de araflt›rmas›n›n bafl›nda kulland›¤› temel kavramlar› tan›mlamas› ge-rekir. Bir yap›y› alarak ona kuramsal, teorik bir tan›m verme, onu soyutlama ve ra-fine etme ifllemine kavramsallaflt›rma ad› verilir (Neuman, 2010:267). Soyutluk de-receleri de¤iflse de kavramlar soyut ifadelerdir, ölçülmeye uygun de¤ildirler. Örne-¤in befleri sermaye, zenginlik, hatta e¤itim kavramlar›n› ele alal›m. E¤itim, beflerisermayeden daha az soyut olsa da yine de ölçülmeye haz›r de¤ildir. E¤itim kavra-m›n› ölçebilmemiz için “e¤itim görülen y›l say›s›” ya da “son mezun olunan okuldüzeyi” gibi ölçülebilir bir hâle, yani bir de¤iflkene indirgemek gerekir. kavramla-r›n bu flekilde soyut düzeyden ampirik düzeye indirilmesine ifllemsellefltirme ad›verilir. ‹fllemsellefltirme, ölçümün ilk aflamas›d›r.

Ölçüm, de¤iflkenlerin niteliklerine say›lar ya da baflka türden etiketler veyakodlar atanmas› olarak tan›mlanabilir. Bu yüzden ifllemsellefltirme sürecinde arafl-t›rmac›, kavramlar›n ampirik olarak gözlemlenebilir ve ölçülebilir yönlerine odak-lan›r. De¤iflkenleri ölçecek sorular›n sorulup uygun cevap kategorilerinin belirlen-mesi ifllemine araçsallaflt›rma ad› verilir, çünkü bu sorular ve cevap kategorileri,de¤iflkeni ölçmemize yarayan araçlard›r (Lin, 1976:166).

Bir kavram birden fazla de¤iflkenle ölçülebilir, ancak her bir de¤iflken ölçümsonucunda yaln›zca tek bir de¤er alabilir. Do¤a bilimlerinde ölçüm yap›l›rken de-¤iflkenlerin a¤›rl›¤›, boyu gibi üzerinde kesin olarak uzlafl›lm›fl özellikleri ölçülür.Ancak sosyal bilimlerde örne¤in muhafazakârl›k kavram›n›n ne flekilde ölçülece¤i,sorular›n cevap kategorilerinin nas›l oluflturulaca¤›, tart›flmal› konulardan biridir.De¤iflkenleri ölçecek sorular›n cevap kategorileri, de¤iflkeni hangi düzeyde ölçe-ce¤imize göre farkl›l›k gösterir. De¤iflkenlerin hangi düzeyde ölçülece¤i önemli birkonudur çünkü farkl› düzeyde ölçülen de¤iflkenlerin analizinde kullan›lan istatis-tikler de farkl›l›k gösterir. De¤iflkenler nominal, ordinal, aral›k ya da oran ölçe¤in-de ölçülebilirler. fiimdi bu farkl› ölçeklerin ne anlama geldi¤ine bir göz atal›m (Lin,1976:74-77).

Bir kavram birden fazla de¤iflkenle ölçülebilir ancak her bir de¤iflken ölçüm sonucundayaln›zca tek bir de¤er alabilir. Örne¤in, endüstrileflme kavram›n›n çok say›da boyutu var-d›r ve çok say›da de¤iflkenle ölçülebilir. Bu yüzden öncelikle kavram›n çeflitli boyutlar› lis-telenmeli ve her boyutunu ölçmek için de¤iflkenler oluflturulmal›d›r. Diyelim ki “toplam iflgücü içinde imalat endüstrisinde çal›flanlar›n oran›”, “bir y›lda üretilen endüstriyel ürün-lerin toplam ekonomik de¤eri” ve “son bir y›lda yeni aç›lan endüstriyel iflletme say›s›” flek-linde üç de¤iflken belirledik. Bu de¤iflkenlere yenileri eklenebilir, de¤iflken say›s› art›r›la-bilir ama örne¤in “toplam iflgücü içinde imalat endüstrisinde çal›flanlar›n oran›” de¤iflke-ni sadece tek bir de¤er alabilir. Benzer flekilde, ne kadar çok de¤iflken kullan›l›rsa kulla-n›ls›n her de¤iflken her ölçmede sadece tek bir de¤er al›r.

Nominal düzeydeki ölçekler: ‘Normatif ölçütlendirme’ olarak da adland›r›lan(Tuna, 2012:156) nominal düzeydeki ölçekler, birbirini karfl›l›kl› olarak d›fllayan veortak kapsay›c›l›k özelli¤ine sahip olan kategorilerden oluflur. Bu flu anlama gel-mektedir, nominal ölçekte sorulan bir sorunun cevap kategorilerinden birine giren


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



bir kifli di¤er kategoriye girmiyor ve yan›tlay›c›lar›n hepsi cevap kategorilerindenbirine giriyor olmal›d›r, bu kategorilerden birine konamayacak hiçbir yan›tlay›c›olmamal›d›r.

Örne¤in biyolojik cinsiyet kategorileri olan kad›n ve erkek kategorilerini elealal›m. Yan›tlay›c›ya cinsiyetinin ne oldu¤unu soran bir soruda iki cevap kategori-si yer alacakt›r, kad›n ve erkek. Bu kategorilerden birine giren bir kifli, di¤er kate-goriye girmeyecektir, yani kategoriler karfl›l›kl› olarak birbirini d›fllamaktad›r. Ayr›-ca herkes bu iki kategoriden birine girecek, kimse d›flar›da kalmayacakt›r, yani ka-tegoriler kapsay›c›d›r.

Nominal ölçe¤in bir özelli¤i de cevap kategorileri aras›nda herhangi bir hiye-rarflik iliflkinin bulunmamas›d›r. Nicel yolla ölçülen bütün veriler bilgisayara kod-lanarak aktar›l›r, yani her cevap kategorisine bir say›sal de¤er verilir. Cevaplar is-tatistik program›nda ifllenmek üzere bilgisayara aktar›l›rken nominal ölçekteki ce-vap kategorilerinden hangisinin bir, hangisinin iki rakam› ile kodlan›p aktar›laca-¤›n›n bir önemi yoktur, çünkü aralar›nda bir derecelendirme yoktur. Cinsiyet örne-¤inden devam edecek olursak, kad›n kategorisi ile erkek kategorisi aras›nda birderecelendirme söz konusu de¤ildir, birine daha yüksek, birine daha düflük de¤ervermek gerekmez. Bir baflka örnek verecek olursak, “Afla¤›daki bölgelerden han-gisinde do¤dunuz?” sorusuna cevap kategorileri olarak Türkiye’deki co¤rafi bölge-leri yerlefltirdi¤imizi ve son kategori olarak “yurtd›fl›” kategorisini ekledi¤imizi dü-flünelim. Bu durumda soruyu nominal ölçekte sormufl oluruz, çünkü herkes bu ce-vap kategorilerinden birine girecektir, birine giren di¤er bir kategoriye girmeye-cektir ve bölgeler aras›nda ölçüm aç›s›ndan bir derecelendirme yap›lmamaktad›r.

Ordinal düzeydeki ölçekler: Ordinal düzeydeki ölçekler, nominal ölçek gibibirbirini karfl›l›kl› olarak d›fllayan ve ortak kapsay›c›l›k özelli¤ine sahip olan kate-gorilerden oluflur ama nominal ölçekten farkl› olarak ordinal ölçe¤in kategorileriaras›nda bir derecelendirme söz konusudur. Bu nedenle ordinal düzeydeki ölçek-ler, ‘düzenlenmifl s›ralanm›fl ölçütlendirme’ olarak da adland›r›l›rlar (Tuna,2012:156). Örne¤in, “sizce kad›nlar siyasette ne düzeyde temsil ediliyorlar?” soru-nun cevap kategorilerini “hiç temsil edilmiyorlar”, “biraz temsil ediliyorlar”, “yete-rince temsil ediliyorlar” fleklinde oluflturdu¤umuzda soruyu ordinal ölçekte sormufloluruz. Bu sorular aras›nda bir derecelendirme vard›r ama bu kategorilerden han-gisinin daha yüksek bir de¤er, hangisinin daha düflük bir de¤er alaca¤› ölçe¤e ba¤-l› de¤ildir; araflt›rmac›ya ve araflt›rman›n amac›na, hangi kategoriye daha olumlude¤er atfedildi¤ine ba¤l›d›r. Bu kategoriler bilgisayara aktar›l›rken derecelendirme-nin s›ral› olmas›, yani 1,2,3 ya da 3,2,1 fleklinde kodlanmas› önemlidir ama hangicevaba 1, hangisine 3 kodunu atayaca¤› araflt›rmac›n›n inisiyatifindedir. Araflt›rma-n›n amaçlar›na göre araflt›rmac›lar farkl› kodlar atayabilirler, örne¤in çikolata tüke-timinin s›kl›¤›n›n soruldu¤u bir sorunun cevap kategorilerinin “her gün”, “haftadabir”, “ayda bir” “birkaç ayda bir”, “hiçbir zaman” oldu¤unu düflünelim. Difl sa¤l›¤›ile ilgili bir araflt›rma yapan bir araflt›rmac› “hiçbir zaman” kategorisine, bir çikola-ta fabrikas›n›n yapt›rd›¤› bir piyasa araflt›rmas› yürüten araflt›rmac› ise “her gün”kategorisine daha yüksek de¤er atfedebilir. Bu kodlar›n atanmas› tamamen istatis-tiksel amaçlara göre yap›l›r.

Aral›k düzeyindeki ölçekler: ‘Aral›kland›r›lm›fl ölçütlendirme’ olarak da ad-land›r›lan (Tuna, 2012:156) aral›k düzeyindeki ölçek, de¤iflkenler aras›nda hiyerar-flik bir derecelendirmenin oldu¤u, varsay›lan bir s›f›r noktas›na sahip olan bir öl-çektir. Bu ölçe¤in ordinal ölçekten en önemli fark›, de¤iflkenlerin kategorileri ara-s›ndaki fark›n kesin olarak belirli olmas›, yani her kategorinin di¤er kategorilerle


aras›nda eflit bir mesafe olmas›d›r. Aral›k ölçe¤inde sorulan sorulara örnek olarak“lütfen yafl›n›z› belirtiniz” ya da “lütfen ayl›k kiflisel gelirinizi belirtiniz” verilebilir.Yafl verilerinin her kategorisi aras›ndaki fark ayn› olacakt›r.

Aral›k ölçe¤i ço¤unlukla do¤rudan say›sal olarak cevaplanabilecek sorular içinkullan›l›r, ancak Likert ölçe¤i gibi istisnai durumlar da söz konusudur. Likert ölçe-¤i tutum, davran›fl ve düflüncelerin kesin bir flekilde ölçülebilmesini sa¤lamak içingelifltirilmifl olan bir aral›k ölçe¤i türüdür. Likert ölçe¤i kullan›ld›¤›nda bir olguyuölçmeye yönelik çok say›da sorunun yer ald›¤› formlar söz konusudur ve yan›tla-y›c›lar verdikleri cevaplar›n say›s› toplanarak elde edilen bir puan al›rlar. Bu ne-denle likert ölçe¤i ‘toplaml› ölçek’ olarak da adland›r›l›r. Tipik olarak likert ölçe-¤inde sorulmufl bir sorunun cevap kategorileri

• kesinlikle kat›l›yorum• kat›l›yorum• fikrim yok• kat›lm›yorum• kesinlikle kat›lm›yorumgibi derecelendirilmifl ifadelerden oluflur. Araflt›rmac› negatif tutumlara negatif

de¤erler, pozitif tutumlara pozitif de¤erler atayabilir, s›f›r noktas› da tamamen be-lirsizlik ya da tarafs›zl›k durumu olarak kabul edilir (Neuman, 2010:306). Buradavarsay›lan bir s›f›r noktas› vard›r, ama s›f›r, anlaml› bir cevap kategorisi de¤ildir. Bukategorilere atanan de¤erler keyfidir, yani s›f›r noktas› gerçek bir s›f›r noktas› de-¤ildir, negatif de¤erler de gerçekte negatif de¤ildirler; bu nedenle likert ölçe¤i oranölçe¤i olarak görülemez.

Oran düzeyindeki ölçekler: ‘Kesirli ölçütlendirme’ olarak da adland›r›lan(Tuna, 2012:156) oran ölçe¤i, nominal, ordinal ve aral›k ölçeklerinin bütün özel-liklerine sahip olan, buna ek olarak anlaml› bir s›f›r noktas›na sahip olan bir ölçek-tir. Oran ölçe¤inde s›f›r noktas› anlaml› bir cevap kategorisidir ve negatif de¤erlerde gerçek anlamda negatif de¤erlerdir. Örne¤in yükseklik ya da a¤›rl›k, oran ölçe-¤iyle ölçmeye uygundur. Oran düzeyi, sosyal bilimlerde en az kullan›lan ölçmedüzeyidir.

Araflt›rmac›n›n sorular›n› haz›rlarken hangi ölçek türünü kullanmas› gerekti¤iönemli bir sorudur. ‹lkesel olarak bir de¤iflkenin ölçülebilece¤i en yüksek düzeyde-ki ölçekle ölçülmesi gerekir. Örne¤in gelir düzeyini ölçmek için gelir aral›klar›ndanoluflan kategoriler oluflturabilir ve gelir düzeyini ordinal ölçekle ölçebiliriz. Ancakgelire iliflkin verileri bu flekilde elde ettikten sonra bu verileri aral›k ölçe¤ine çevir-me flans›m›z yoktur. Ancak gelir düzeyini aral›k ölçe¤inde, yani say›sal, hiyerarflik,kesintisiz bir flekilde ölçersek, daha sonra bu verileri yeniden s›n›fland›rabilir veordinal ölçek haline çevirebiliriz. Örne¤in örneklemin gelir düzeyini aral›k ölçe¤iy-le ölçtü¤ümüzde herkesin kesin gelirinin bilgisine sahip oluruz, bu gelirleri binerliral›k aral›klara bölüp örneklemin ne kadar›n›n hangi gelir aral›¤›na girdi¤ini gös-terebiliriz. Ancak bunun aksi mümkün olmaz, yani hangi gelir kategorisine girdi-¤ini iflaretleyenlerden gelir bilgisini bu flekilde elde ettikten sonra bu ordinal veri-yi aral›k ölçe¤ine çeviremeyiz, çünkü kimsenin tam olarak gelirini ölçmemifl, her-kesin gelirinin girdi¤i aral›¤› ö¤renmiflizdir. Aral›k ölçe¤inde ölçtü¤ümüz de¤iflken-leri ordinal ölçe¤e oranla daha güçlü istatistiksel ifllemlere tabi tutabiliriz. Örne¤in,sosyal bilimlerde veri analizinde son derece s›kl›kla kullan›lan korelasyon ancakaral›k ölçe¤indeki de¤iflkenler için yap›labilecek bir testtir.


Ayn› de¤iflkeni nominal, ordinal ve aral›k düzeyinde farkl› ölçeklerle nas›l ölçebilece¤imi-zi bir örnekle göstermeye çal›fl›n›z.

Ölçüm Hatalar›Her ölçümde belirli bir düzeyde ölçüm hatas› söz konusu olur. Ölçüm hatalar›,araflt›rmaya ba¤l› olan ya da olmayan durumlardan kaynaklanabilir. Araflt›rmayaba¤l› hatalar, sorular›n ölçmek istenen fleyi ölçmeye yönelik olarak iyi haz›rlanma-mas› ya da yeterince anlafl›l›r bir flekilde ifade edilmemesi, cevaplay›c›lar›n yönlen-dirilmesi, örneklemin yanl›fl seçilmesi, verilerin yanl›fl kodlanmas› gibi hatalard›r(Lin, 1976:169-170). Araflt›rmaya ba¤l› olmayan hatalar ise sosyal tarih olaylar›ndan(örne¤in araflt›rma yürütülürken meydana gelen afetler); kiflisel tarih olaylar›ndan(cevaplay›c›lar›n ölümü, evlenmesi ya da iflini kaybetmesi); do¤al olgunlaflma sü-recinden (etkisini inceledi¤imiz olay›n cevaplay›c›lar üzerindeki etkisini zamanlakaybetmesi ya da cevaplay›c›lar›n yafllanmalar›) ya da ayn› ölçüm arac›nda sorula-cak sorulara verilecek cevaplar›n kültürel faktörler nedeniyle farkl›laflmas›ndankaynaklan›r (Lin, 1976:171).

Nedenleri araflt›rmaya ba¤l› olsa da olmasa da ölçüm hatalar› iki tür hataya ne-den olur. Bunlar sistematik ve tesadüfi hatalard›r. Sistematik hata, ölçüm sürecini sü-rekli olarak ayn› yönde etkileyen ve kaynaklar yeterince denetlenmedi¤i için mey-dana gelen bir hatad›r. Sistematik hata, her ölçümde tekrarlan›r; hata bütün cevaplariçin geçerlidir. Örne¤in bir ö¤retmen, okudu¤u bütün s›nav kâ¤›tlar›na 5 puan fazlanot veriyorsa sistematik bir hata yap›yor demektir. Sistematik hata, ölçümün geçerli-¤ini etkiler. Tesadüfi hata ise flansa ba¤l› olarak ölçmeden ölçmeye de¤iflen ve de-netlenmesi olanaks›z oldu¤u için her ölçümde meydana gelebilecek bir hatad›r (Sen-cer ve Sencer, 1978:521-2). Tesadüfi hata, hatadan sadece baz› cevaplar etkilendi¤in-de meydana gelir. Ö¤retmen erkek ö¤rencilerin kâ¤›tlar›na fazladan 5 puan fazla ve-riyor ama k›zlara vermiyorsa, tesadüfi hata söz konusudur. Tesadüfi hata ölçümüngüvenirli¤ini etkiler (Lin, 1976:171-2, Sencer ve Sencer, 1978:521-2).

GÜVEN‹RL‹K VE GEÇERL‹KGüvenirlik ve geçerlik, özellikle nicel araflt›rmalarda aranan özelliklerdir. Nitelaraflt›rmalarda da araflt›rman›n güvenirli¤i ve geçerli¤i gösterilmeye çal›fl›l›r ancakaraflt›rma yöntemlerindeki farkl›l›k nedeniyle nitel araflt›rmalar güvenirlik ve geçer-lik kavramlar›n› nitel paradigma içerisinde yeniden yorumlamaktad›rlar. Bu neden-le güvenirlik ve geçerlik konusunu önce nicel araflt›rmalar, sonra da nitel araflt›r-malar aç›s›ndan inceleyelim.


ÖRNEK: Gelir düzeyini ordinal veya aral›k düzeyinde ölçebiliriz. Afla¤›daki soru ve

cevap kategorileri, geliri ordinal düzeyde ölçmektedir:

Lütfen ayl›k kiflisel gelirinizi gösteren fl›kk› iflaretleyiniz.

( ) T1500 ve alt›

( ) T1501-3000

( ) T3001-4500

( ) T4501 ve üzeri

Geliri aral›k düzeyinde ölçmek için ise do¤rudan say›sal de¤eri sorabiliriz. Afla¤›da-

ki soru geliri aral›k düzeyinde ölçmektedir:

Lütfen ayl›k kiflisel gelirinizin ne kadar oldu¤unu belirtiniz: ..............................

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

Nicel Araflt›rmalarda Güvenirlik ve Geçerlik

Güvenirlik Güvenirlik, bir ölçme arac›n›n ayr› ayr› ölçümlerde benzer, kararl› sonuçlar eldeetme yetene¤i ya da araflt›rma tekrarland›¤›nda benzer bulgular›n elde edilme de-recesi olarak tan›mlanabilir. Her ölçme ifllemine kar›flabilecek tesadüfi hatalar› enaza indiren ve de¤iflik ölçümlerde benzer sonuçlar veren bir ölçme arac› güvenir-li¤i yüksek, yani güvenilir bir ölçme arac›d›r (Sencer ve Sencer, 1978:512). Güve-nirli¤i yüksek olan bir ölçme arac›n›n istikrars›z olmad›¤›, tutarl›, dengeli, sa¤lamsonuçlar verdi¤i söylenebilir. Örne¤in bir kitab›n a¤›rl›¤›n› defalarca tartt›¤›m›z hâl-de hep ayn› sonuca ulafl›yorsak güvenilir bir ölçme arac› kulland›¤›m›z› söyleyebi-liriz. ‹nsanlara farkl› zamanlarda ayn› sorular› sordu¤umuzda ayn› cevaplar› al›yor-sak, sorular›m›z›n güvenirli¤i yüksektir (De Vaus, 1990:54). Bir ölçüm iflleminingüvenirli¤ini araflt›rmak, ölçüm sonucunda bireyler aras›nda beliren farkl›l›klar›nne kadar›n›n tesadüfi hatalardan ya da ölçmedeki tutars›zl›ktan kaynakland›¤›n›belirlemektir. Bir ölçme ifllemi ayn› koflullar alt›nda tekrarland›¤›nda, tesadüfi ha-talardan ar›nd›¤› ölçüde ayn› sonuçlar› verir (Sencer ve Sencer, 1978: 523).

Güvenirlik, nicel araflt›rmada son derece önemli bir k›stast›r, çünkü nicel araflt›rmayönteminde bir araflt›rma, baflka araflt›rmac›lar taraf›ndan tekrarlanabildi¤i ölçüde gü-venilir kabul edilir. Bu nedenle nicel araflt›rmalarda güvenirli¤in yüksek olmas›, yaniaraflt›rman›n yeniden yap›ld›¤›nda ayn› sonuçlar›n al›naca¤›n›n bilinmesi önemlidir.

Ölçüm tekrarland›¤›nda sonuçlar›n ne derece tutarl› oldu¤u, güvenirlik ile ifade edilir. Ay-n› ölçüm benzer bir flekilde yeniden tekrarland›¤›nda benzer sonuçlar›n elde edilmesi, öl-çümün güvenirli¤inin yüksek oldu¤u anlam›na gelir.

Güvenirli¤in sa¤lanabilmesi için de¤iflmezlik, iç güvenirlik ve gözlemciler aras›tutarl›l›k koflullar›n›n yerine getirilmesi gerekir. Di¤er bir deyiflle yap›lan ölçümfarkl› zamanlarda tekrarland›¤›nda de¤iflmemeli, ayn› sonuçlar› vermeli; ölçekte ay-n› fleyi ölçmeye çal›flan sorular birbirleriyle tutarl› bir flekilde ayn› fleyi ölçmeli vefarkl› gözlemcilerin yapt›klar› gözlem ve kodlamalar birbirleriyle tutarl› olmal›d›r.

Bir ölçme arac›n›n güvenirli¤i, güvenirlik katsay›s›n›n hesaplanmas›yla saptan›r.Güvenirlik, korelasyon katsay›s› ile ölçülür; s›f›r ile bir aras›nda de¤iflen bir de¤erve bu de¤er (güvenirlik katsay›s›) bire ne kadar yaklafl›rsa güvenirli¤in o kadaryüksek oldu¤u kabul edilir. Bu katsay›ya ulaflmak için en çok tercih edilen yol, ay-n› kavram›n göstergelerinden oluflan bir dizi soru anlam›na gelen “ölçek”lerin ista-tistiksel yöntemle (güvenirlik analizi yoluyla) güvenirliklerinin ölçülmesidir (DeVaus, 1990:54). Bunun mümkün olmad›¤› durumlarda güvenirli¤ini ölçmek içinbaflvurulan üç temel yol vard›r (Sencer ve Sencer, 1978: 525-528). Bunlar test-tek-rar test, yar›ya bölme ve paralel biçimler yoludur. Bu yollar, güvenirli¤in farkl› tür-lerini ölçmek için kullan›l›r. Güvenirli¤in üç türü vard›r. Bunlar kararl›l›k güvenir-li¤i, temsil güvenirli¤i ve eflde¤erlik güvenirli¤idir (Neuman, 2010:276-278). fiimdigüvenirlik türlerini ve nas›l ölçüldüklerini k›saca aç›klayal›m.

(a) Kararl›l›k Güvenirli¤i: Kararl›l›k güvenirli¤i, de¤iflmezlik koflulu ile ilgili-dir. De¤iflmezlik, bir ölçümün ne derece kararl› oldu¤unu, zaman içinde ne dere-ce de¤iflmeden kald›¤›n› ifade eder. Kararl›l›k güvenirli¤i, ölçüm arac›n›n farkl› za-manlarda uyguland›¤›nda ayn› sonucu verip vermemesine ba¤l› olarak de¤iflir. Bu-nu ölçmek için, güvenirli¤i ölçme yollar›ndan biri olan test-tekrar test yolu kulla-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Bir ölçümün güvenirli¤i,ölçümün tekrar tekraryap›lmas› sonucundabenzer, tutarl› sonuçlar›nelde edilmesini ifade eder.

n›labilir. Test-tekrar test, ölçüm arac›n›n ayn› örnekleme benzer koflullar alt›nda 2-4 haftal›k aral›klarla iki kere uygulanmas› ve elde edilen sonuçlar›n karfl›laflt›r›lma-s›d›r. Sonuçlar aras›ndaki iliflkinin katsay›s›, güvenirlik katsay›s›d›r. Uygulanacakiki ölçüm aras›ndaki zaman aral›¤›, kat›l›mc›lar›n önceki uygulamada verdikleri ce-vaplar› hat›rlamayacaklar› kadar uzun, ancak ölçülmek istenen özellikte de¤ifliklikmeydana gelmesine izin vermeyecek kadar da k›sa olmal›d›r. Test-tekrar test ya-pan araflt›rmac› iki farkl› uygulamadan elde etti¤i sonuçlar›n› karfl›laflt›rd›¤›nda öl-çüm kararl›, tutarl› ise, yani her iki ölçümde de ayn› sonuçlara ulafl›ld›ysa ölçümünkararl›l›k güvenirli¤i yüksektir.

Test-tekrar test yapman›n uygun olmad›¤› zamanlarda, örne¤in örneklemde yeralanlar önceki ölçümde sorulara verdikleri yan›tlar› hâlâ hat›rlad›klar›nda ve arafl-t›rmac›n›n yeniden ölçüm yapmak için beklemeye zaman› olmad›¤›nda kullan›lanbir di¤er s›nama yolu da paralel biçimler yoludur. Eflde¤er biçimler yolu olarak dabilinen bu paralel biçimler yolunda ölçüm arac› ayn› amaca yönelik olan iki farkl›biçimde haz›rlan›r, örne¤in cevap kategorilerinin ya da sorular›n yerleri de¤ifltirilirve ayn› örnekleme ard› ard›na uygulan›r. Elde edilen sonuçlar karfl›laflt›r›l›r ve gü-venirlik düzeyi belirlenir.

Test-tekrar test yolunda ayn› ölçüm ayn› insanlara, farkl› zamanlarda; paralel biçimler yo-lunda ayn› zamanda farkl› insanlara farkl› ölçümler uygulan›r.

Kararl›l›k güvenirli¤i düflük olan bir ölçüme örnek veriniz.

(b) Temsil Güvenirli¤i: Temsil güvenirli¤i, ayn› ölçüm arac› farkl› gruplarauyguland›¤›nda ayn› sonucun elde edilip edilmedi¤ine ba¤l› olarak de¤iflir. Diye-lim ki ölçüm arac›m›zda e¤itim düzeyi ile ilgili bir soru soruyoruz. E¤er ilkokul me-zunlar› kendilerinin lise mezunu oldu¤unu söylüyorsa sorunun temsil güvenirli¤idüflük olacakt›r. Bu güvenirlik türünü s›namak için altnüfus analizi kullan›labilir(Neuman, 2010:278). Alt nüfus analizinde soruya verilen yan›tlar, örneklemdekiçeflitli alt gruplar aç›s›ndan karfl›laflt›r›l›r, sorunun her alt grup için ayn› derece ifl-leyip ifllemedi¤i, gruplar aras›nda tutarl›l›k olup olmad›¤› incelenir.

(c) Eflde¤erlik Güvenirli¤i: ‹ç güvenirlik olarak da adland›r›lan eflde¤erlik gü-venirli¤i, ayn› olguyu ölçtü¤ünü varsayd›¤›m›z birden fazla gösterge oldu¤unda,farkl› göstergelerin tutarl› sonuçlar verip vermedi¤i ile ilgilidir. Eflde¤erlik güvenir-li¤ini s›namak için yar›ya-bölme yolu kullan›labilir. Yar›ya bölme yolunda ölçmetamamland›ktan sonra elde edilen veriler tesadüfi yollarla ikiye ayr›l›r. Bu iki verigrubu ayr› ayr› ele al›narak birbirleriyle karfl›laflt›r›l›r ve aralar›ndaki tutarl›l›k ölçü-lerek güvenirlik düzeyi belirlenir.

Örne¤in bir ifl yerinde ifl tatmini ölçmeye yönelik on soruluk bir ölçek haz›rla-d›¤›m›z› düflünelim. Bu sorular›n hepsi eflde¤er bir flekilde ifl tatmini düzeyini öl-çüyorsa, bu ölçümün eflde¤erlik güvenirli¤i yüksektir. Yar›ya-bölme yoluyla bir s›-nama yapmak için ifl tatmini düzeyini ölçtü¤ünü varsayd›¤›m›z on soruyu tesadüfibir flekilde befler soruluk iki gruba bölebilir, ilk befl soruyu iki farkl› gruba sorupbulgular› karfl›laflt›r›r›z. Diyelim ki bu ilk befl soruya verilen cevaplar›n analizi so-nucunda birinci grubun ifl tatmini düzeyi ikinci grubun iki kat› daha yüksek oldu-¤unu ortaya koydu. ‹kinci befl soruyu da ayn› iki gruba sorar›z. E¤er ikinci befl so-ruya verilen cevaplar›n analizi de ayn› sonucu verirse, yani yine birinci grubun ifltatmini düzeyi ikinci grubunkinin iki kat› ç›karsa, o halde bu ölçümün eflde¤erlikgüvenirli¤i yüksektir. Bu, birinci grup soru ile ikinci grup soru aras›ndaki korelas-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

yonun katsay›s›n›n yüksek oldu¤u anlam›na gelir. Eflde¤erlik güvenirli¤ini istatis-tiksel olarak belirlemek için Cronbach alfa testi kullan›l›r (Neuman, 2010:279).

Her gözlemci bir gösterge oldu¤u için gözlemciler aras› tutarl›l›k koflulunun ye-rine getirilmesi de eflde¤erlik güvenirli¤i ile ilgilidir (Neuman, 2010:279). Gözlem-ciler aras› tutarl›l›k, çeflitli gözlemcilerin gözlemlerini kaydetme ya da verileri kate-gorilere çevirme konusundaki kararlar›n› ifade eder. Eflde¤erlik güvenirli¤inin yük-sek olmas› için her gözlemcinin gözlemlerinin ve notlar›n›n ve kodlay›c›lar›n daiflaretledikleri kodlar›n birbirleriyle tutarl› olmas› gerekir. Örne¤in iki farkl› göz-lemcinin aç›k uçlu olarak karfl›lar›ndaki kifliye mesleklerini sorduklar›n› ve ellerin-deki çizelgeye uygun fl›kk› iflaretlediklerini düflünelim. Ayn› kiflinin mesle¤i ile il-gili bir gözlemci “vas›fl› mavi yakal›”, bir di¤eri ise “yar›-vas›fl› mavi yakal›” fl›kk›-n› iflaretlerse ölçümün eflde¤erlik güvenirli¤i düflük olacakt›r. Eflde¤erlik güvenirli-¤inin art›r›lmas› için gözlemciler önceden al›nm›fl kararlara ba¤l› kalmal›d›r. Özel-likle veriler birden fazla kifli taraf›ndan toplan›yor ve kaydediliyorsa farkl› gözlem-cilerin kay›tlar›n›n tutarl› olmas› sa¤lanmal›d›r (Bryman, 2004:71). Gözlemciler ara-s› tutarl›l›¤›n ölçülmesi, farkl› gözlemcilerin ayn› fleyi gözlemlemelerinin ve/veyakodlamalar›n›n sa¤lanmas›, sonra gözlem sonuçlar›n›n ya da kodlar›n karfl›laflt›r›l-mas› fleklinde gerçeklefltirilir.


Güvenirlik türü Nas›l tan›mlan›r? Hangi soruyu

yan›tlar?

Nas›l ölçülür?

Kararl›l›k güvenirli¤i Ayn› örnekleme

farkl› zamanlarda

uyguland›¤›nda ayn›

ölçümlerin elde

edilmesi

Ölçüm farkl›

zamanlarda

tekrarland›¤›nda ayn›

sonuçlar al›n›yor mu?

Test-tekrar test

Temsil güvenirli¤i Farkl› örneklemlere

uyguland›¤›nda ayn›

sonuçlar›n elde

edilmesi

Ayn› fleyi ölçmeye

çal›flan soru, farkl›

örneklemlere

uyguland›¤›nda tutarl›

sonuçlar veriyor mu?

Altnüfus analizi

Eflde¤erlik güvenirli¤i • Ölçüm arac›nda

bulunan iki ya da

daha fazla

göstergenin ölçmeye

çal›flt›¤› fleyi

birbirleriyle tutarl›

bir flekilde ölçmesi

• Gözlem yapan iki

ya da daha fazla

kiflinin gözlemlerinin

ve yarg›lar›n›n

birbirleriyle tutarl›

olmas›

Ölçekte ayn› fleyi

ölçmeye yönelik

haz›rlanm›fl her öge

(soru) ölçmesi

gereken fleyi di¤er

sorularla tutarl› bir

flekilde ölçüyor mu?

Yar›ya bölme

Tablo5.3Güvenirlik Türleri

Güvenirli¤i Yükseltme Yollar›Sorular›n kötü ifade edilmesi, cevaplar› kodlayan araflt›rmac›lar›n bireylerin verdik-leri aç›k uçlu sorular› farkl› kodlarla kodlamalar› ya da sorular›n ilgisiz ya da ko-nuyla ilgili çok az bilgisi olan kiflilere sorulmas› (örneklemin yanl›fl seçilmesi) gibifaktörler, güvenirlik düzeyinin düflmesine neden olur.

Güvenirli¤in art›r›lmas› için (Neuman, 2010:279-281):• Her bir ölçümün sadece tek bir kavrama iliflkin bir de¤iflkeni ölçmesi sa¤-

lanmal›d›r. Örne¤in olas› bir depreme yönelik kayg› düzeyini ölmek istiyor-sak, haz›rlad›¤›m›z sorunun önceki depremlerden duyulmufl olan kayg›ylaya da korkuyla kar›flmamas› gerekir. Di¤er bir deyiflle, geçerli ölçütlerin gü-venirli¤i daha yüksek olacakt›r.

• Ölçümlerin mümkün oldu¤unca kesin bir flekilde yap›lmas›, cevap katego-rilerinin daha yüksek ölçme düzeylerinde haz›rlanmas› güvenirli¤i art›r›r.Örne¤in bir önceki depremde kiflinin ne derece korktu¤unu ölçecek bir so-runun cevap kategorileri nominal ölçekle de aral›k ölçe¤iyle de haz›rlanabi-lir. Cevap kategorileri daha detayl› bir flekilde ölçebilecek flekilde, aral›k öl-çe¤inde haz›rland›¤›nda ölçümün güvenirli¤i artar.

• Pilot çal›flmalar yaparak ölçüm arac›nda güvenirli¤i düflüren sorular belirle-nebilir, ölçüm arac› gelifltirilir ve güvenirlik art›r›l›r.

• Bir de¤iflkene iliflkin ölçümlerin birden fazla göstergeyle yap›lmas›, ayn› du-ruma iliflkin birden fazla soru sorulmas› güvenirli¤i art›r›r.

GeçerlikSa¤lam bilgi elde edebilmek için bir ölçme arac›n›n güvenilir olmas› yeterli de¤il-dir. Elde edilen ölçümlerin geçerli de olmas› gerekir. Bir ölçüm arac›n›n geçerli ol-mas›, en genel anlamda konusuna uygun olmas› ve bu konuyu hatas›z bir flekildeölçmesi, yani gerçekten ölçmek istedi¤i fleyi ölçmesi anlam›na gelir. Güvenirlik,geçerlik için gereklidir fakat yeterli de¤ildir. Bir ölçme arac› ölçmeyi amaçlad›¤›özelli¤i ölçüyor olabilir ancak her uyguland›¤›nda benzer sonuçlar› vermiyorsa buölçüm geçerli oldu¤u halde güvenilir de¤ildir. Örne¤in baskül, insan a¤›rl›¤›n› ölç-mek için geçerli bir ölçüm arac›d›r. Ancak ayn› basküle birer dakika aral›klarla herç›kt›¤›m›zda kilomuzu farkl› gösteriyorsa, güvenilir bir ölçüm arac› de¤ildir.

Bir araflt›rmadan elde edilen sonuçlar›n geçerli¤i üç aç›dan de¤erlendirilir, yaniüç geçerlik türü vard›r. Bunlardan ilki ölçüt geçerli¤i, ikincisi iç geçerlik ve üçün-cüsü de d›fl geçerliktir (Seale ve Filmer, 1998:134; Jupp, 2006: 311). fiimdi geçerliktürlerini inceleyelim.

(a) Ölçüt Geçerli¤i: Ölçüt geçerli¤i, bir ölçüm arac›n›n ölçmeyi amaçlad›¤› fle-yi ölçmesidir. Örne¤in a¤›rl›k ölçme arac› olan tart› ile uzunlu¤u ölçmeye çal›fl›r-sak bu ölçüm geçerli bir ölçüm de¤ildir. Örne¤in sosyal statüyü ölçmek için e¤itimdüzeyini soruyorsak burada mesele bizim e¤itimi do¤ru bir flekilde ölçüp ölçmedi-¤imiz de¤il, e¤itimin sosyal statüyü ölçüp ölçmedi¤idir (De Vaus, 1990:55). Bir öl-çüm arac›n›n geçerli¤i, ölçmek istedi¤imiz kavram› nas›l tan›mlad›¤›m›za ve ifllem-sellefltirme sürecinin baflar›s›na, yani gelifltirdi¤imiz de¤iflkenlerin bu kavram› nekadar baflar›l› bir flekilde ölçtü¤üne ba¤l›d›r. Ölçüm arac›n›n ne kadar›yla ölçtü¤ükonuyu, ne kadar›yla da çeflitli ölçüm hatalar›n› yans›tt›¤›n› ortaya koymak içinölçme arac›n›n geçerli¤inin saptanmas› gerekir. Ancak her ölçüm arac› için baflvu-rulabilecek genel bir geçerlik ölçütü yoktur. Bir ölçme arac›n›n ne derece geçerlioldu¤undan tam olarak emin olamad›¤›m›z için geçerli¤i sa¤lamak güvenirli¤i sa¤-lamaktan daha zordur (Neuman, 2010:281). Bir ölçme arac›n›n geçerli¤ini ölçme-


Bir ölçüm arac› geçerlioldu¤u halde güvenilirolmayabilir.

Ölçüt geçerli¤i,ifllemsellefltirme süreciyleyak›ndan iliflkilidir.

nin en sa¤lam yolu, bu arac› ayn› konuda daha önce geçerli¤i saptanm›fl bir stan-dart araçla karfl›laflt›rmakt›r (Sencer ve Sencer, 1978: 541). Ölçüt geçerli¤inin dörttürü vard›r. Bunlar yüzeysel (görünüflte) geçerlik, kapsam geçerli¤i, kriter geçerli-¤i ve yap› geçerli¤idir (Neuman, 2010:282-285).

(i)Yüzeysel geçerlik: ‘Görünüflte geçerlik’ olarak da adland›r›lan yüzeyselgeçerlik, bir arac›n ölçülmek istenen konuyu ölçer görünmesidir. Di¤er bir deyifl-le “bilimsel toplulu¤un, göstergenin gerçekten yap›y› ölçtü¤üne dair yarg›s›d›r”(Neuman, 2010:282). Örne¤in bir muhafazakârl›k tan›m› yap›larak buna göre ge-lifltirilen bir ölçek, mant›ksal olarak siyasal sistem, mülkiyet, aile gibi konulardagelenekçi tutum ve davran›fllar› ölçmek için geçerlidir. Ancak yüzeysel geçerlemesadece mant›ksal düzeyde kald›¤› için ölçme arac›n›n gerçekte neyi ölçtü¤ü ko-nusuna aç›kl›k getirmez. Neyi ölçmeye çal›flt›¤› aç›k ve net olan, bütün kat›l›mc›-lar taraf›ndan ayn› flekilde ve do¤ru olarak anlafl›lan bir ölçüm arac›n›n yüzeyselgeçerli¤i yüksektir. Yüzeysel geçerli¤i s›namak için araflt›rmaya bafllamadan önceyap›lacak pilot çal›flmada sorular›n kat›l›mc›lar taraf›ndan anlafl›l›p anlafl›lmad›¤›incelenebilir.

(ii)Kapsam geçerli¤i: Kapsam geçerli¤i, ölçüm arac›n›n, ilgilenilen kavram›nbütün yönlerini ölçüp ölçmedi¤i ile ilgilidir. Örne¤in kad›n erkek eflitli¤i konusun-daki alg›lar› ölçmek için bir anket haz›rl›yorsak ve ankette sadece ücretler ve çal›fl-ma koflullar› ile ilgili sorular varsa bu ölçümün kapsam geçerli¤i düflük olacakt›rçünkü siyasal temsil ya da özel alan kapsam d›fl›nda kalm›fl, sadece iflgücü piyasa-s› aç›s›ndan eflitli¤e dair sorular sorulmufltur. Kapsam geçerli¤inin sa¤lanabilmesiiçin ölçülmeye çal›fl›lan olgunun kapsam› belirlenmeli, bu kapsamdaki ilgili tümalanlara iliflkin göstergeler oluflturulmal›d›r.

(iii)Kriter geçerli¤i: Kriter geçerli¤i, kullan›lan ölçütün baz› standartlara uy-mas› anlam›na gelir ve d›flar›dan do¤rulamaya dayan›r. Kriter geçerli¤ini ölçmekiçin ölçüm, daha önce yap›lm›fl bir ölçümle karfl›laflt›r›l›r. Ancak daha önce yap›l-m›fl olan ölçüm, geçerli oldu¤undan emin olunan bir ölçüt ile ve tam olarak ayn›olguyu ölçmek için yap›lm›fl olan bir ölçüm olmal›d›r. Bu geçerlik türünü sa¤lamakiçin en kesin yol, daha önce kullan›lm›fl olan ve geçerli oldu¤u düflünülen bir öl-çüm arac›n› kullanmakt›r.

‹ki farkl› kriter geçerli¤i türü vard›r. Birincisi birlikte geçerlik, ikincisi kestirimselgeçerliktir. Birlikte geçerlik, ölçümün daha önceden var olan ölçümlerle uyuflmas›-d›r. Cinsiyetçili¤i ölçmek için gelifltirilen bir ölçümün, cinsiyetçili¤i ölçmeye yönelikolarak önceden gelifltirilmifl olan mevcut ölçeklerle uyuflmas›, birlikte geçerli¤e ve-rilebilecek bir örnektir. Kestirimsel geçerlikte ise ölçülen davran›fl ile kestirilen (tah-min edilen) durum birbirinden farkl›d›r (Neuman, 2010:284). Örne¤in t›pta uzman-l›k s›nav›n› ya da üniversiteye girifl s›nav›n› ele alal›m. Bu gibi s›navlarda ölçülenpuanlar, s›nava girenlerin gelecekteki davran›fllar›na, örne¤in bir t›p uzmanl›k ala-n›nda veya üniversite e¤itiminde baflar› gösterme becerilerini ölçmektedir. Di¤er birdeyiflle üniversite s›nav›nda yüksek puan alan bir ö¤rencinin, üniversite e¤itimindebaflar›l› olaca¤› tahmin edilmektedir. E¤er bir üniversite s›nav›nda çok yüksek puanalan ö¤rencilerin ço¤u üniversitede baflar›s›z oluyorsa, bu ölçümün (s›nav›n) kesti-rimsel geçerli¤inin düflük oldu¤u söylenebilir.

(iv) Yap› Geçerli¤i: Yap› geçerli¤i, bir ölçüm arac›nda ayn› fleyi ölçmeye ya-rayan birden fazla gösterge oldu¤u takdirde bu göstergelerin birbirleriyle tutarl› ol-mas›yla ilgilidir. Yap› geçerli¤inin sa¤lanmas› için ölçütteki benzer göstergelerinbenzer sonuçlar, farkl› göstergelerin farkl› sonuçlar vermesi gerekir. Bunun için öl-çe¤i oluflturan sorular›n ölçülen konuya iliflkin çeflitli özellikleri iyi bir flekilde tem-


sil etmesi gerekir. Yap› geçerli¤i, uyuflma geçerli¤i ve ayr›flma geçerli¤i fleklindeikiye ayr›l›r (Neuman, 2010:285). Benzer göstergelerin tutarl›l›¤› uyuflma geçerli¤i-ni sa¤lar. Örne¤in bir anket formunda insanlara e¤itim düzeylerinin ne oldu¤unuiki farkl› soruyla sordu¤umuzu düflünelim; bu iki sorunun cevaplar› birbiriyle tu-tarl› ise uyuflma geçerli¤i yüksektir. Ayr›flma geçerli¤i ise bir olguyu ölçmek içinkulland›¤›m›z göstergelerin baflka bir olguyu ölçen göstergeden farkl› sonuçlarvermesidir. Örne¤in örneklemdeki bireylerin fiziksel fliddete maruz kalma düzey-lerini ölçen ve duygusal fliddete maruz kalma düzeylerini ölçen iki ölçek kulland›-¤›m›z› düflünelim. Sonuçlar aras›nda bir dereceye kadar benzerlik olsa da bu iki öl-çek birbirinden farkl› sonuçlar veriyorsa ölçeklerin ayr›flma geçerli¤i oldu¤u söyle-nebilir. Yap› geçerli¤ini art›rmak için araflt›rmac›, kulland›¤› göstergelerin ölçmeyeçal›flt›¤› olguyu ölçebildi¤inden ve ölçümde, bu olguyu ölçmeye yetecek say›dagösterge oldu¤undan emin olmal›d›r.

(b) ‹ç Geçerlik (Mant›ksal Geçerlik): ‹ç geçerlik, ölçüm arac›n›n ölçmeyiamaçlad›¤› özelli¤i, bir baflka özellikle kar›flt›rmadan do¤ru bir flekilde ölçebilmederecesidir. Baflka bir deyiflle ba¤›ml› de¤iflkendeki farkl›laflman›n, ba¤›ms›z de¤ifl-kenlerle aç›klanma derecesidir. Neden sonuç iliflkisinde bulunan sonuca, ölçül-mekte olan özellik de¤il de çal›flman›n kendisi, çal›flma yolu ya da tekni¤i nedenolursa araflt›rma iç geçerlik aç›s›ndan geçersizdir. Örne¤in ders çal›flma s›kl›¤›n›nfinal notlar› üzerindeki etkisinin incelendi¤i bir araflt›rmada, ders çal›flma s›kl›¤› vefinal notlar›n›n ortalamas› aras›ndaki iliflkinin iç geçerlili¤i, notlardaki de¤ifliklikle-rin gerçekten de ders çal›flma s›kl›¤›ndan kaynaklanmas› olas›l›¤›d›r. E¤er notlararaflt›rmac›n›n kontrolü d›fl›ndaki baflka etkenler taraf›ndan da etkileniyorsa iç ge-çerlik düflüktür.

Araflt›rma sürecinde iç geçerli¤i yükseltmek için d›fl faktörler kontrol alt›nda tu-tulmaya çal›fl›l›r; bu nedenle iç geçerli¤in en yüksek oldu¤u araflt›rmalar laboratu-var ortam›nda yürütülen araflt›rmalard›r. D›fl faktörlerin do¤rudan kontrol edilme-di¤i durumlarda ise iç geçerli¤in art›r›lmas›n›n en etkili yolu her kavram› ölçmekiçin oluflturulan de¤iflken say›s›n›n art›r›lmas› ve araflt›rmada kullan›lan veri topla-ma yollar›n›n çeflitlendirilmesidir (Lin, 1976:174).

‹ç geçerli¤i düflüren nedenler aras›nda en s›k karfl›lafl›lanlar flu flekilde s›ralana-bilir (Neuman, 2010:378-383):

• Örneklem seçiminde yanl›l›k: Örneklemin birbirine denk olmayan birey-lerden oluflmas› iç geçerli¤in düflük olmas›na neden olur. Örne¤in bir arafl-t›rmac›n›n grup içi iletiflim ile fiziksel sald›rganl›k aras›nda bir iliflki olup ol-mad›¤›na iliflkin bir deney yapt›¤›n› düflünelim. Deneyde ba¤›ml› de¤iflken-ler fiziksel sald›rganl›¤›n varl›¤› ve s›kl›¤›d›r. Ba¤›ms›z de¤iflken ise bireyindi¤er grup üyeleriyle iletiflim kurma s›kl›¤›d›r. Bu deneyde e¤er araflt›rmac›deney grubunu fiziksel sald›r› sab›kas› olanlardan, kontrol grubunu ise böy-le bir sab›kas› olmayanlardan seçerse ba¤›ml› de¤iflkende ortaya ç›kacak de-¤iflimin ba¤›ml› de¤iflkenden kaynaklan›p kaynaklanmad›¤›ndan emin ola-maz ve araflt›rmas›n›n iç geçerli¤i düflük olur.

• Örneklemin bütünlü¤ünün bozulmas›: Örnekleme giren baz› birimlerveri toplama aflamas› sonland›r›lmadan önce ölüm, hastal›k ya da kiflisel ne-denlerle araflt›rmadan ayr›labilirler. Bu durum örneklemin yap›s›n› de¤ifltire-ce¤i için iç geçerli¤i tehdit eden bir faktördür.

• Tarihsel olaylar: Araflt›rma s›ras›nda meydana gelecek olan araflt›rma d›-fl›ndaki bir olay, ba¤›ml› de¤iflkeni etkileyebilir. Örne¤in yukar›da verilen,


‹ç geçerlik, araflt›rmasonuçlar›n›n do¤rulu¤u ileilgilidir ve çal›flman›nsonuçlar›n›nmanipülasyondankaynaklan›pkaynaklanmad›¤›n› ifadeeder.

grup içi iletiflim ve fiziksel fliddetle ilgili deney örne¤inde deney yap›l›rkenülkede fliddetli bir siyasal çat›flma yaflan›rsa ve deney grubundakiler bundanhaberdar olursa, gösterecekleri fiziksel fliddet bu durumdan kaynaklan›yorolabilir.

• Olgunlaflma: Olgunlaflma, örnekleme girenlerin zaman içinde yaflad›klar›biyolojik, psikolojik veya duygusal de¤iflimleri ifade eder. Diyelim çocukla-r›n televizyonda gördükleri fliddet içerikli çizgi filmlerden etkilenme düzeyi-ni tekrarl› ölçümlerle ölçen bir boylamsal araflt›rma yap›yoruz. Çocuklar›ndavran›fllar›n› iki y›lda bir ölçtü¤ümüzü düflünelim. Bu süreçte çocuklar bü-yüdükleri için çizgi filmlerden etkilenme düzeyleri de¤iflebilir.

• Ölçüm arac›nda de¤iflim: Bu daha çok ölçümün araçlarla yap›ld›¤› arafl-t›rmalarda geçerli olan ve kararl›l›k güvenirli¤i ile ilgili olan bir durumdur.Örne¤in obezite ile ilgili bir çal›flmada araflt›rmac›n›n, bireylerin yedikleriyemekleri ölçmek için bir elektronik tart› kulland›¤›n› düflünelim. Tart›n›nbozulmas›, ölçüm arac›nda bir de¤iflim anlam›na gelir ve iç geçerli¤in azal-mas›na neden olur.

• Müdahale: Araflt›rmac›n›n örneklemi yönlendirmesi, sorulan sorularda be-lirli cevaplar beklendi¤i yönünde bir izlenim yaratmas› iç geçerli¤i tehditeder (Robson, 2000:46). Örneklemdeki bireyler sadece araflt›rmac›dan de-¤il, örneklemdeki di¤er bireylerden de etkilenebilir ve bu etki nedeniylegerçekte verecekleri cevaplar› vermeyebilirler. Bu durumda da iç geçerlikazalacakt›r.

(c) D›fl Geçerlik (Olgusal Geçerlik): D›fl geçerlik, genelleme geçerli¤i olarakda adland›r›l›r ve bir araflt›rmadan elde edilen sonuçlar›n baflka insanlara ve di¤erba¤lamlara ne derece genellenebilece¤ini ifade eder (Jupp, 2006:311). Örneklemhakk›nda elde edilen bulgular›n ne dereceye kadar genellenebilece¤i, araflt›rman›nd›fl geçerli¤ini oluflturur (Robson, 2000:46). Di¤er bir deyiflle, bir örneklemden el-de etti¤imiz bilgilerin evren hakk›nda, ya da bir ortamdan elde etti¤imiz bilgilerinbaflka ortamlar hakk›nda ne derece bilgi verdi¤i, d›fl geçerlik olarak ifade edilir.Örne¤in bir deneyde grubun ifl motivasyonunu art›ran bir etkenin, gerçek iflyerle-rindeki çal›flanlar›n da ifl motivasyonunu benzer düzeyde art›rma olas›l›¤›, bu etke-nin d›fl geçerli¤ini ifade eder.

D›fl geçerlik evren geçerli¤i ve ekolojik geçerlik olmak üzere ikiye ayr›l›r. “Evrengeçerli¤i”, örneklemdeki da¤›l›m›n ait oldu¤u evrendeki da¤›l›m› yans›tma derece-sidir. “Ekolojik geçerlik” ise belirli bir ortamda yürütülen araflt›rma sonuçlar›n›n di-¤er ortamlara genellenebilirlik derecesidir. Do¤al ortamla, yani gerçek yaflamlaaraflt›rman›n yürütüldü¤ü ortam›n özellikleri farkl›laflt›kça ekolojik geçerlik azal›r.Bu nedenle yapay sosyal ortamlarda ya da laboratuvarlarda yürütülen araflt›rmala-r›n d›fl geçerli¤i, özellikle de ekolojik geçerli¤i genellikle düflüktür (Jupp, 2006:311,313).

D›fl geçerli¤i etkileyen bafll›ca faktörler insanlar›n denek olduklar›n› bildiklerizaman normalden farkl› davranma e¤ilimi göstermeleri (Hawthorne etkisi), ör-neklemin yanl›fl seçilmesi, kavramlar›n yeterince iyi tan›mlanmamas› ve de¤iflken-lerin kavramlar› yeterince iyi ölçmemesidir.


D›fl geçerlik araflt›rmabulgular›n›ngenellenebilirli¤i ile ilgilidirve örneklem seçimi süreciyleyak›ndan iliflkilidir.

Hawthorne etkisi,deneklerin davan›fllar›n›nölçülmekte oldu¤unubildikleri zaman normaldedavranacaklar›ndan dahafarkl› davrand›klar›n› ifadeeden bir kavramd›r.

Bir araflt›rmada hem iç geçerli¤in hem de d›fl geçerli¤in sa¤lanmas› oldukça zordur. Bununnedeni iç ve d›fl geçerli¤in birbirlerine z›t kavramlar olmas›d›r. ‹ç geçerli¤in en yüksek dü-zeyde oldu¤u araflt›rmalar laboratuvar araflt›rmalar› iken, bu araflt›rmalarda d›fl geçerli¤isa¤lamak zordur; çünkü iç geçerli¤i sa¤lamak amac›yla d›fl faktörlerin kontrol alt›na al›n-mas›, deney ortam›n›n do¤al ortamdan uzaklaflmas›na neden olur. Deney ortam›yla gerçekortam aras›ndaki farkl›l›k artt›kça , bulgular›n deney ortam› d›fl›ndaki ortamlara genelle-nebilme olas›l›¤›, yani d›fl geçerlik azal›r. D›fl geçerli¤in yüksek oldu¤u alan çal›flmalar›n-da ise d›fl faktörler kontrol alt›na al›namad›¤› için araflt›rma sonuçlar›n›n gerçekten arafl-t›rman›n varsayd›¤› nedene ba¤l› olarak ortaya ç›k›p ç›kmad›¤›ndan emin olmak, yani içgeçerli¤i sa¤lamak zordur.

Nitel Araflt›rmalarda Güvenirlik ve GeçerlikGüvenirlik özellikle nicel araflt›rmalarda aranan bir özelliktir ve araflt›rman›n bafl-ka araflt›rmac›lar taraf›ndan da tekrarland›¤›nda ayn› sonucu vermesini ifade eder.Bunun için araflt›rman›n baflka araflt›rmac›lar taraf›ndan da tekrarlanabilir nitelikteolmas› gerekir. Tekrarlanabilirli¤i sa¤layan öge, ölçme arac›n›n sabit, de¤iflmez biraraç olmas›d›r. Ölçme arac› ne kadar de¤iflmez nitelikteyse ölçümün güvenirli¤i deo derece yüksek olacakt›r. Pozitivist bilim anlay›fl›na dayanan nicel bir araflt›rma-n›n do¤rulu¤u, güvenirlik düzeyi ile ölçüldü¤ü için yüksek güvenirlik düzeyine(0,70 ve üzeri) ulafl›lmas› nicel araflt›rmalarda son derece önemlidir.

Yorumlay›c› yaklafl›ma dayanan nitel araflt›rmalarda ise araflt›rma, bulgular›nbaflka araflt›rmalar taraf›ndan tekrarlan›p tekrarlanmad›¤› aç›s›ndan de¤il, niteli¤iaç›s›ndan de¤erlendirilir. Üçüncü ünitede ayr›nt›l› bir flekilde ele ald›¤›m›z gibi, ni-cel ve nitel araflt›rmalar›n amaçlar› birbirinden farkl›d›r. Nicel araflt›rmalar neden-sel iliflkileri aç›klama amac›na yönelikken nitel araflt›rmalar aç›klamadan önce an-lamaya, olguyu yaflayanlar›n gözünden görüp derin bir anlamaya ulaflmay› amaç-larlar. Genel olarak iyi bir nitel araflt›rman›n karmafl›k ya da anlafl›lmaz bir durumuanlamam›za yard›m eden, konusuyla ilgili kapsaml› bir anlay›fla ulaflmay› sa¤layanbir araflt›rma oldu¤u kabul edilmektedir.

Araflt›rmalar›n de¤erlendirilmesi konusundaki bu farkl›l›k nedeniyle baz› nitelaraflt›rmac›lar, nicel araflt›rmalarda çok önemli olan güvenirlik kavram›n›n nitelçal›flmalar›n de¤erlendirilmesi aç›s›ndan yetersiz, hatta anlams›z oldu¤unu savun-maktad›r (Stenbacka, 2001:552). Buna karfl›l›k nitel araflt›rmac›lar›n ço¤u “do¤rubilgiye ulaflma konusunda gereken önlemlerin al›nmas›n›n, (yani geçerli¤in) vearaflt›rma sürecinin ve verilerin aç›k ve ayr›nt›l› bir biçimde, yani bir baflka arafl-t›rmac›n›n de¤erlendirmesine olanak verecek biçimde tan›mlanmas›n›n (yani gü-venirli¤in), nitel araflt›rmac›lar›n karfl›lamas› gereken önemli beklentiler” (Y›ld›r›mve fiimflek, 2008:274) oldu¤u konusunda fikir birli¤ine varm›fllard›r. Bu nedenlenitel araflt›rmac›lar da araflt›rmalar› de¤erlendirmek için çeflitli ölçütlere ihtiyaçduyarlar. Fark› araflt›rmac›lar taraf›ndan bu amaçla gelifltirilmifl çeflitli kriterlermevcuttur, burada bunlar içinde en çok kabul görenini, Lincoln ve Guba’n›n kri-terlerini inceleyece¤iz.

Lincoln ve Guba’ya (1985) göre nitel araflt›rmalar›n do¤rulu¤u, nicel araflt›rma-lardaki güvenirlik (reliability) kavram› yerine güven duyulabilirlik (trustworhi-ness) kavram› ile aç›klanmaktad›r. Güven duyulabilirlik kavram›n› oluflturan dörtbileflen vard›r. Di¤er bir deyiflle nitel araflt›rmalara dair dört de¤erlendirme ölçü-


Nitel araflt›rmalarda aranangüven duyulabilirlikkoflulunun yerinegetirilebilmesi içinaraflt›rman›n inan›l›rl›k,aktar›labilirlik,güvenilirlik/istinat vedo¤rulanabilirlik kriterlerineuymas› gerekir.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



tü vard›r ve bu ölçütlerin her biri nicel araflt›rmalardaki bir kritere karfl›l›k gelmek-tedir (Lincoln ve Guba, 1985:289-332). Güven duyulabilirli¤i oluflturan bu kriter-ler inan›l›rl›k, aktar›labilirlik, güvenilirlik/istinat ve do¤rulanabilirliktir. Bu kriter-leri k›saca inceleyelim.

(a) ‹nan›l›rl›k (credibility): ‹nan›l›rl›k, nicel araflt›rmalardaki iç geçerlik kav-ram›na karfl›l›k gelmektedir. Araflt›rma bulgular›n›n inan›l›rl›¤›, bu bulgular›n ör-neklemde yer alan kat›l›mc›lar ve di¤er araflt›rmac›lar taraf›ndan inand›r›c› bulun-mas›na ba¤l›d›r. Araflt›rman›n ne derece inan›l›r ya da inand›r›c› oldu¤unu sormak,bulgular›n incelenen toplumsal gerçeklik ile ne derece uyumlu oldu¤unu sormakanlam›na gelir (Shenton, 2004:64). Bunun için araflt›rmac›lar kat›l›mc›lara, kendile-riyle ilgili görüflme deflifrelerini veya gözlem notlar›n› vererek de¤erlendirmeleriniisterler. E¤er kat›l›mc›lar araflt›rmac›n›n elde etti¤i bulgular› onaylarsa araflt›rman›ninand›r›c› oldu¤u söylenebilir. ‹nan›l›rl›¤› art›ran di¤er ögeler araflt›rmac›n›n alandauzun süre kalmas›, gözlemlerini yeterince uzun süre sürdürmesi ve bulgular›n› ay-n› deneyimi yaflayan baflka kiflilere ya da belgelere dayanarak do¤rulamas›d›r.(Lincoln ve Guba,1985:301-305).

(b) Aktar›labilirlik (transferability): Aktar›labilirlik kavram› nicel araflt›rma-lardaki d›fl geçerlik kavram›na karfl›l›k gelmektedir. Nitel araflt›rmalar, hem toplum-sal olgular›n sürekli de¤iflim halinde olduklar›n› göz önünde bulundurduklar›, hemde veri toplarken standartlaflt›r›lmam›fl veri toplama araçlar› kulland›klar› için ge-nelleme amac› tafl›mazlar. Bununla birlikte nicel araflt›rmalardaki genellemeye kar-fl›l›k nitel araflt›rmalarda da bulgular›n benzer sosyal ba¤lamlara aktar›labilmesi sözkonusudur. Araflt›rma bulgular›n› okuyan farkl› kifli veya gruplar, bu bulgular›nkendi içinde bulunduklar› durumu yans›tt›¤›n› düflünebilir ve bulgular› kendi top-lumsal ortamlar›na aktarabilirler. Ancak bunu yaparken sadece kendi ba¤lamlar›hakk›nda yeterince bilgi sahibidirler. Aktar›labilirlik koflulunun yerine getirilebil-mesi için araflt›rmac›n›n, inceledi¤i örneklemin toplumsal ortam› hakk›nda yeterin-ce bilgi sunmas› gerekmektedir. Di¤er bir deyiflle aktar›m› yapacak kiflinin sadecekendi toplumsal ortam› hakk›nda bilgi sahibi olmas› yetmez, araflt›rman›n yap›ld›-¤› ortam hakk›nda da yeterli ve ayr›nt›l› bilgiye sahip olmal›d›r. Okuyucular›n ken-di toplumsal ba¤lamlar› ile araflt›rman›n toplumsal ba¤lam› aras›ndaki benzerliktenemin olabilmesi, yani aktar›labilirlik koflulunun yerine getirilebilmesi için araflt›r-mac›n›n afla¤›daki bilgileri sunmas› gerekir (Shenton, 2004:70):

• Araflt›rmada hangi kurumlar yer al›yor? • Örneklem birimleri hangi ölçüte göre seçildi, örneklem seçilirken uyulan k›-

s›tlamalar nelerdi? • Veriler kaç kifliden topland›? • Veriler hangi yollarla topland›?• Kullan›lan her veri toplama arac› ne kadar süre kullan›ld›? (kaç gözlem ya-

p›ld›¤›, her gözlemin ne kadar sürdü¤ü gibi)• Veriler toplam olarak ne kadar sürede topland›?

Araflt›rma bulgular›, araflt›rman›n yap›ld›¤› örneklem d›fl›nda baflka bir örnekleme veyatoplumsal ortama aktar›lacaksa her iki toplumsal ortam›n ve her iki örneklemin, kendile-rini tan›mlayan özellikler aç›s›ndan karfl›laflt›r›lmas› ve benzerliklerinden emin olunmas›gerekir (Lincoln ve Guba, 1985:297).


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



(c) Güvenilirlik/ istinat (dependability): Güvenilirlik kavram›, nicel araflt›r-malardaki güvenirlik kavram›na karfl›l›k gelmektedir. Bu koflulun yerine getirilebil-mesi için araflt›rmac›n›n araflt›rman›n verilerini, yöntemlerini ve araflt›rma sürecin-de al›nan kararlar› yaz›l› olarak kaydetmesi ve bu kay›tlar›n di¤er araflt›rmac›lar ta-raf›ndan incelenmesine olanak sa¤lamas› gerekir. Nitel araflt›rma yapacak bir arafl-t›rmac›, ayn› konuda daha önceden yap›lm›fl çal›flmalar›, bu çal›flmalarda kullan›-lan veri toplama araçlar›n›, araçlar›n nas›l kullan›ld›¤›n› ve ne derece etkili oldu¤u-nu inceleyebilir ve ayn› veri toplama araçlar›n› benzer flekilde kendisi de kullana-bilir. Bir nitel araflt›rmada sonraki araflt›rmalar›n araflt›rma bulgular›n› tekrarlamas›,yani ayn› bulgular› elde etmesi beklenmese de bir araflt›rma, daha sonra yap›lacakaraflt›rmalarda ne gibi bir yol izlenece¤inin belirlenmesinde yard›mc› olacak birprototip oluflturabilir. Bir araflt›rman›n daha önce yap›lm›fl nitel araflt›rmalarla buflekilde karfl›laflt›r›labilmesi için araflt›rmac›n›n afla¤›daki konularda detayl› bilgisa¤lamas› gerekir (Shenton, 2004:71-72):

• Araflt›rma tasar›s›n›n ne flekilde oluflturuldu¤u ve uyguland›¤›, amac›n neoldu¤u

• Veri toplama sürecinin tam olarak nas›l uyguland›¤›, alanda ad›m ad›m ne-ler yap›ld›¤›

• Yap›lan araflt›rman›n kendine dönük bir incelemesi, ne derece etkili oldu-¤unun de¤erlendirilmesi

(d) Do¤rulanabilirlik (confirmability): Do¤rulanabilirlik kavram›, nicelaraflt›rmalardaki nesnellik kavram›na karfl›l›k gelmektedir. Nitel araflt›rmalar›n da-yand›¤› yorumlay›c› anlay›fla göre pozitivizmin iddia etti¤i ölçüde bir nesnellik in-fla etmek mümkün de¤ildir ancak bu iddia nitel araflt›rmac›lar›n önyarg›l› ya da ta-rafl› olaca¤› anlam›na gelmez. Yorumlay›c› yaklafl›m toplumsal gerçekli¤in aktörleraras›ndaki etkileflim sürecinde, onlar taraf›ndan infla edilen bir gerçeklik oldu¤unukabul etse de bu gerçekli¤in ancak araflt›rmac› yans›z oldu¤u takdirde anlafl›labi-lece¤ini savunur (Y›ld›r›m ve fiimflek, 2008:274). Kitab›m›z›n üçüncü ünitesinde ni-tel araflt›rmalarda araflt›rmac›n›n rolünün nicel araflt›rmalardakinden farkl› oldu¤u-na de¤inmifltik. Hat›rlayacak olursak nitel araflt›rmalarda araflt›rmac›n›n kendisi debir veri toplama arac›d›r ve elde etti¤i veriler asl›nda kat›l›mc› ile araflt›rmac›n›nkurdu¤u etkileflimin bir sonucudur. Bu nedenle nitel araflt›rmalarda araflt›rmac›kendini araflt›rma sürecinin d›fl›nda tutmaz. Özellikle derinlemesine görüflme veyakat›l›mc› gözlem gibi tekniklerin kullan›ld›¤› araflt›rmalarda araflt›rmac› ile kat›l›m-c›n›n bir düzeye kadar birbirlerini etkilemeleri kaç›n›lmaz olacakt›r. Ayr›ca nitelaraflt›rman›n dayand›¤› yorumlay›c› yaklafl›ma göre, do¤a bilimlerinde veri topla-mak için kullan›lan araçlar araflt›rmac›n›n beceri ve alg›lar›na ba¤l› de¤ilken sosyalbilimlerde ba¤l›d›r. Bu yüzden, örne¤in nicel bir araflt›rmada bir anket formundayer alacak sorular›n haz›rlanmas› aflamas›nda bile araflt›rmac›n›n öznel alg› ve yo-rumlar› söz konusu olaca¤› için gerçek anlamda bir nesnelli¤e ulafl›lmas› mümkünde¤ildir. Kald› ki, nitel araflt›rmalarda araflt›rmac› ile kat›l›mc› aras›ndaki etkilefli-min olumsuz sonuçlar›ndan kaç›nmak amac›yla araflt›rmac›n›n inceledi¤i konunund›fl›nda kalmaya çal›flmas› ya da kat›l›mc›dan uzak durmaya çal›flmas› söz konusuolamaz, çünkü araflt›rmac›n›n inceledi¤i gerçekli¤i anlayabilmesi için bu etkileflimgereklidir. Di¤er bir deyiflle nitel araflt›rmalarda nesnel olmak için afl›r› çaba göste-rilmesi, araflt›rman›n geçerlik aç›s›ndan sorunlu olmas›na neden olacakt›r (Y›ld›r›mve fiimflek, 2008:274).

Bununla birlikte nitel araflt›rmac›lar da araflt›rma bulgular›n›n büyük ölçüdearaflt›rmac›n›n öznel alg›lar›ndan ve e¤ilimlerinden etkilenmemesi, sonuçlar›n ma-niple edilmemesi gerekti¤i konusunda hemfikirdirler. Bu nedenle nitel araflt›rma-


c›lar›n, bulgular›n kendi özellikleri ve tercihlerinden çok kat›l›mc›lar›n deneyim vedüflüncelerine dayand›¤›n› göstermeleri gerekir. Do¤rulanabilirlik koflulu bu duru-mu ifade etmektedir. Araflt›rmac›n›n, bulgular›n kendi e¤ilimlerinden kaynaklan-mad›¤›n› göstermesi için araflt›rma raporunda hangi sonuçlara hangi yollarla ulafl-t›¤›n› aç›k ve detayl› olarak belirtmesi gerekir. Verilerin neye dayan›larak bu flekil-de aç›kland›¤› ve alternatif aç›klamalar›n neden kabul edilmedi¤i belirtilmeli, aç›k-lamalar›n güçlü ve zay›f yönleri tart›fl›lmal›d›r.

Nitel araflt›rmalarda güvenirlik ve geçerlik ile ilgili kavramlar›n Türkçe karfl›l›klar› çeflit-li kaynaklarda farkl›l›k göstermektedir. Özellikle baz› kavramlar›n tercümesinde birbirin-den farkl› kelimelerin tercih edilmesi nedeniyle oluflabilecek kar›fl›kl›¤› önlemek için bukarfl›l›klara de¤inmek yerinde olacakt›r. Türkçe’ye tercüme edilirken ‘trustworhiness’kavram› ‘güvenilirlik’, ‘güven duyulabilirlik’, ‘inan›l›rl›k’ ve ‘inand›r›c›l›k’ kavramlar› ile‘credibility’ kavram› ‘inan›l›rl›k’ ve ‘inand›r›c›l›k’ kavramlar› ile ‘dependability’ kavram›‘güvenilirlik’, ‘ba¤lanabilirlik’, ‘tutarl›k’ ve ‘güven duymaya lay›k olma’ kavramlar› ile ifa-de edilmektedirler. Bunun yan›nda, birçok sözlükte bu üç kelimenin üçünün de karfl›l›k-lar› içinde güvenilirlik kelimesi görülebilir. Bu durumun üstesinden gelmek için kavram-lar›n anlamlar› aras›ndaki farka dikkat etmek gerekmektedir. ‹nand›r›c›l›k (credibility) kavram› ile kastedilen, araflt›rmac›n›n araflt›rma konusunu ger-çekte oldu¤undan daha farkl› yans›tmad›¤›na, inceledi¤i gerçekli¤i tam ve do¤ru olarakyans›tt›¤›na, yani gerçekte olanla raporda yazan›n ayn› oldu¤una duyulan güvendir. Bu kri-teri sa¤layan araflt›rman›n inan›lmaya lay›k, inand›r›c› oldu¤u kanaatine var›l›r. Güvenilirlik/istinat (dependability) kavram› ile kastedilen, bir nitel araflt›rman›n, kendi-sinden sonra yap›lacak olan nitel araflt›rmalara bir örnek, bir prototip oluflturabilecek fle-kilde bütün aflamalar›n›n ayr›nt›lar›n› okuyuculara aktarm›fl olmas›d›r. Öyle ki, ayn› konu-da daha sonra yap›lacak bir nitel araflt›rma, ayn› bulgular› tekrar etme amac› tafl›masa bi-le araflt›rma desenini aynen tekrar edebilmelidir. Bu ikinci araflt›rma, izleyece¤i yol konu-sunda bir anlamda s›rt›n› birinci araflt›rmaya dayamakta, ondan destek almaktad›r. Bu ne-denle bu kavramla ifade edilen, araflt›rmada izlenen sürecin hiçbir aflamas›n›n atlanmad›-¤›, raporda yazanlar d›fl›nda hiçbir eylemde bulunulmad›¤› ve bütün eylem ve süreçlerinraporda yer ald›¤›na duyulan güvendir. Bu kriterlerin hep birlikte oluflturdu¤u güven duyulabilirlik (trustworhiness) kavram› isebir bütün olarak araflt›rman›n dürüst ve güvenilir olup olmad›¤›n›, itimat edilebilir biraraflt›rma olup olmad›¤›n› ifade eder.


Kriter Nicel araflt›rmadaneye karfl›l›k gelir?

Neyi amaçlar? Nas›l art›r›l›r?

‹nand›r›c›l›k(credibility)

‹ç geçerlik Araflt›rmada incelenen toplumsal olgunungerçe¤e uygun, do¤ru bir flekildeaktar›ld›¤›n›, gerçekte olanla rapordaaktar›lan›n ayn› oldu¤unu göstermeyiamaçlar.

Bulgular›n kat›l›mc›lar taraf›ndanincelenip onaylanmas› sa¤lan›r ve/veyabulgular›n gerçekleri yans›tt›¤›na iliflkinbaflka kaynaklar gösterilir.

Aktar›labilirlik(transferability)

D›fl geçerlik Okuyucular›n bulgular› kendi ba¤lam›naaktarabilmesini mümkün k›lmay› amaçlar.

Verilerin topland›¤› alan›n ba¤lam›nailiflkin ayr›nt›l› bilgiler sunulur.

Güvenilirlik/ istinat(dependability)

Güvenirlik Daha sonra yap›lacak araflt›rmalar›nizleyebilece¤i bir yol sunmay› amaçlar.

Araflt›rma süreci, kullan›lan teknikler vebu tekniklerin nas›l kullan›ld›¤› hakk›ndaayr›nt›l› bilgi sunulur.

Do¤rulanabilirlik(confirmability)

Nesnellik Bulgular›n araflt›rmac›n›n kendi e¤ilim veözelliklerine de¤il, kat›l›mc›lar›n aktard›¤›verilere dayand›¤›n› göstermeyi amaçlar.

Sonuçlara nas›l ulafl›ld›¤› hakk›ndaayr›nt›l› bilgi sunulur.

Tablo 5.4Nitel araflt›rmalarda güven duyulabilirli¤i (trustworthiness) sa¤layan kriterler

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P




Araflt›rma evreni ve örneklem kavramlar›n› ta-n›mlamak. Araflt›rma evreni, araflt›rma probleminin cevap-lanmas›yla ilgili olan bütün insanlar›n oluflturdu-¤u gruptur. Araflt›rma evrenini temsil etmesi içinaraflt›rma evreninden belirli tekniklerle seçilenalt gruba ise örneklem denir.

Olas›l›¤a dayal› olan ve olmayan örneklem seçimtekniklerini özetlemek. Olas›l›¤a dayal› (temsili) örneklem seçim teknik-leri, evrendeki herkesin eflit seçilme flans›na sa-hip oldu¤u ve evreni temsil edebilecek bir örnek-lemin seçilmesinin amaçland›¤› tekniktir. Olas›l›-¤a dayal› örneklem seçim teknikleri basit tesadü-fi, sistematik, tabakal› ve küme örneklem seçimteknikleridir. Olas›l›¤a dayal› olmayan örneklemseçim teknikleri ise araflt›rma sonuçlar›n›n dahagenifl bir evrene genellenmesinin amaçlanmad›¤›araflt›rmalarda kullan›l›r. Olas›l›¤a dayal› olmayanörneklem seçim teknikleri gelifligüzel, kota, amaç-sal, kartopu, teorik, güdümlü, mekânsal ve ayk›r›durum örneklem seçim teknikleridir.

Örneklem büyüklü¤ünün belirlenmesinde dikkatedilmesi gereken noktalar› de¤erlendirmek.Örneklem büyüklü¤ünün belirlenmesinde evre-nin türdeflli¤i, aranan özelliklerin evrendeki da-¤›l›m›, araflt›rma olanaklar›, örneklem seçim tek-ni¤i, araflt›rmada s›nanacak hipotezlerdeki ba-¤›ms›z de¤iflkenlerin say›s›, kabul edilebilecekhata pay› ve kesinlik derecesi ile tahmin için is-tenen güven derecesidir. Örneklem büyüklü¤übelirlenirken bu faktörlerin hepsi dikkate al›n›r,ancak en önemlileri kabul edilebilecek hata pa-y›n›n ve tahmin için istenen güven derecesininbelirlenmesidir.

Ölçümün yap›labilece¤i farkl› düzeyleri tan›m-lamak. Soru haz›rlarken nominal, ordinal, aral›k ya daoran ölçekleri kullan›labilir. Nominal ölçek, birbi-rini karfl›l›kl› olarak d›fllayan ve ortak kapsay›c›l›közelli¤ine sahip olan, aralar›nda derecelendirmeolmayan kategorilerden oluflur. Ordinal ölçek,nominal ölçek gibi birbirini karfl›l›kl› olarak d›flla-yan ve ortak kapsay›c›l›k özelli¤ine sahip olankategorilerden oluflur, ama nominal ölçekten fark-l› olarak ordinal ölçe¤in kategorileri aras›nda birderecelendirme söz konusudur. Aral›k ölçe¤i de-¤iflkenler aras›nda hiyerarflik bir derecelendirme-nin oldu¤u, varsay›lan bir s›f›r noktas›na sahipolan, her kategorinin di¤er kategorilerle aras›ndaeflit bir mesafe oldu¤u ölçektir. Oran ölçe¤i isenominal, ordinal ve aral›k ölçeklerinin bütün özel-liklerine sahip olan, buna ek olarak anlaml› bir s›-f›r noktas›na sahip olan bir ölçektir.

Nicel ve nitel araflt›rmalarda güvenirli¤in ve ge-çerli¤in ne ifade etti¤ini ve nas›l sa¤land›¤›n›özetlemek. Nicel araflt›rmalarda güvenirlik, bir ölçme arac›-n›n ayr› ayr› ölçümlerde benzer, kararl› sonuçlarelde etme yetene¤i ya da araflt›rma tekrarland›-¤›nda benzer bulgular›n elde edilme derecesi ola-rak tan›mlanabilir. Bir ölçme arac›n›n güvenirli¤i,güvenirlik katsay›s›n›n hesaplanmas›yla saptan›r.Güvenirlik katsay›s› hesaplanam›yorsa güvenirli-¤i ölçmek için test-tekrar test, yar›ya bölme veparalel biçimler yolu kullan›labilir. Güvenirli¤inüç türü vard›r: Bunlar kararl›l›k güvenirli¤i, tem-sil güvenirli¤i ve eflde¤erlik güvenirli¤idir. Ge-çerlik, bir ölçme arac›n›n en genel anlamda ko-nusuna uygun olmas› ve bu konuyu hatas›z birflekilde ölçmesi, yani gerçekten ölçmek istedi¤ifleyi ölçmesi anlam›na gelir. Geçerli¤in üç türüvard›r: Bunlardan ilki ölçüt geçerli¤i, ikincisi içgeçerlik ve üçüncüsü de d›fl geçerliktir. Nitel arafl-t›rmalarda ise güvenirlik ve geçerlik kavramlar›yerine güven duyulabilirlik (trustworhiness) kav-ram› kullan›lmaktad›r. Güven duyulabilirli¤indört kriteri vard›r: Bunlar inand›r›c›l›k, aktar›labi-lirlik, güvenilirlik-ba¤lanabilirlik ve do¤rulanabi-lirliktir. ‹nan›l›rl›k nicel araflt›rmalarda iç geçerlikkavram›na, aktar›labilirlik d›fl geçerlik kavram›-na, güvenilirlik-ba¤lanabilirlik güvenirlik kavra-m›na, do¤rulanabilirlik ise nesnellik kavram›nakarfl›l›k gelmektedir.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç

5NA M A Ç


1. Bir araflt›rmac› örneklemine kimlerin girece¤ini sis-tematik örneklem seçim tekni¤iyle belirlemek istemek-tedir. Araflt›rma evreni, Eskiflehir’de çal›flan t›p doktor-lar›d›r. Bunun için Sa¤l›k Bakanl›¤›ndan Eskiflehir’deçal›flan doktorlar›n bir listesini alm›flt›r. Bilimsel bir arafl-t›rman›n örneklem seçimi aflamas›nda bu listeye afla¤›-daki adlardan hangisi verilir?

a. Örneklem çerçevesib. Örneklem seçimi c. Örnekleme aral›¤› d. Örneklem e. Evren listesi

2. Örneklem büyüklü¤ü ile afla¤›da verilen bilgilerdenhangisi do¤rudur?

a. Kabul edilebilir hata düzeyi yükseldikçe olufltu-rulmas› gereken örneklem büyüklü¤ü artacakt›r.

b. Araflt›rma konusunu evren içinde s›k rastlananözellikler oluflturuyorsa örneklem daha küçük,evrende seyrek rastlanan özellikler oluflturuyor-sa örneklem daha büyük olacakt›r.

c. Bir örneklem büyüklü¤ünün yeterli olup olma-d›¤›, standart sapman›n ölçülmesiyle anlafl›l›r.

d. Tahmin için istenen güven derecesi artt›kçaoluflturulmas› gereken örneklem daha küçükolacakt›r.

e. Evren araflt›r›lan özellikler aç›s›ndan birbirine nekadar benziyorsa, gerekli örneklem o derece bü-yük olacakt›r.

3. Afla¤›daki örneklem seçim tekniklerinden hangisin-de tesadüfi say›lar tablosu kullan›l›r?

a. Kartopub. Sistematikc. Kotad. Gelifligüzele. Doyma

4. Afla¤›daki tabakal› örnekleme tekni¤i ile ilgili veri-len bilgilerden hangisi do¤rudur?

a. Her zaman örneklem seçiminden önce evrenihomojen tabakalara ay›rmak gerekmez.

b. Evrendeki tabakalar›n baz›lar›ndan örneklemehiç kimse al›nmayabilir.

c. Orant›l› tabakal› örneklemede her tabakadan, otabakan›n evren içindeki yeriyle orant›l› örnekseçilir.

d. Orant›s›z tabakal› örnekleme ile seçilen bir ör-neklem, orant›l› tabakal› örneklemeyle seçilenbir örnekleme oranla evreni daha iyi temsil eder.

e. Tabakal› örneklem seçimi yap›laca¤›nda orant›l›tabakal› örneklemenin mi orant›s›z tabakal› ör-neklemenin mi kullan›laca¤›, örneklemin bü-yüklü¤üne ba¤l›d›r.

5. Küme örnekleme tekni¤i ve tabakal› örnekleme tekni-¤i ile ilgili afla¤›da verilen bilgilerden hangisi do¤rudur?

a. Küme örnekleme olas›l›¤a dayal› olmayan ör-nekleme tekniklerinden biri iken tabakal› örnek-leme, olas›l›¤a dayal› örnekleme tekniklerindenbiridir.

b. Her iki teknik de orant›l› ve orant›s›z olmak üze-re ikiye ayr›l›r.

c. Küme örneklemede tesadüfi say›lar tablosundanyararlan›l›r ama tabakal› örneklemede yararla-n›lmaz.

d. Küme örneklemede örnekleme evrendeki herkümeden birimler seçilmez ama tabakal› örnek-lemede evrendeki her tabakadan mutlaka birim-ler seçilir.

e. Küme örnekleme tabakal› örnekleme türlerin-den biridir.

6. Afla¤›dakilerden hangisi olas›l›¤a dayal› örneklemseçim tekniklerinden biridir?

a. Mekânsal b. Kota c. Gelifligüzel d. Güdümlü e. Basit tesadüfi



7. Anket sorusunda yer alan ve kifliye dinî inanc›n› so-ran bir sorunun yan›t kategorileri s›ras›yla “yok/Müslü-man/Hristiyan/Musevi/di¤er” fleklindedir. Bu soru han-gi ölçme düzeyinde haz›rlanm›flt›r?

a. Ordinalb. Aral›kc. Nominald. Orane. Likert

8. Nicel araflt›rmalarda güvenirlik ile ilgili afla¤›da veri-len bilgilerden hangisi do¤rudur?

a. Di¤er koflullar sabit oldu¤u takdirde ordinal dü-zeyde yap›lan bir ölçümün güvenirli¤i aral›k dü-zeyinde yap›lan bir ölçümün güvenirli¤indenyüksektir.

b. Bir ölçümün güvenirli¤inin yüksek olmas›, ayn›ölçüm tekrar yap›ld›¤›nda benzer sonuçlar›n el-de edilme olas›l›¤›n›n yüksek oldu¤unu gösterir.

c. Güvenirlik türleri kararl›l›k güvenirli¤i, de¤ifl-mezlik güvenirli¤i ve ölçüt güvenirli¤idir.

d. Güvenirlik, ölçme arac›n›n ölmeye çal›flt›¤› fleyido¤ru olarak ölçüp ölçmedi¤ini gösterir.

e. Güvenirlik katsay›s› s›f›r ile bir aras›nda de¤iflenbir de¤er al›r ve bu de¤er s›f›ra yaklaflt›kça gü-venirlik artar.

9. Evren geçerli¤i ve ekolojik geçerlik ile ilgili afla¤›daverilen bilgilerden hangisi do¤rudur?

a. ‹kisi de iç geçerlik türleridir.b. Evren geçerli¤i, belirli bir ortamda yürütülen

araflt›rma sonuçlar›n›n di¤er ortamlara genelle-nebilirlik derecesidir.

c. Ekolojik geçerlik, örneklemdeki da¤›l›m›n ait ol-du¤u evrendeki da¤›l›m› yans›tma derecesidir.

d. Laboratuvar çal›flmalar›n›n ekolojik geçerli¤i, do-¤al ortamda yap›lan çal›flmalardan düflüktür.

e. Bir araflt›rmada hem evren geçerli¤i hem de eko-lojik geçerlik ayn› anda sa¤lanamaz.

10. Nicel araflt›rmalarda iç geçerlik olarak adland›r›lankritere karfl›l›k nitel araflt›rmalarda hangi kriter aran›r?

a. ‹nan›l›rl›kb. Aktar›labilirlik c. Ba¤lanabilirlikd. Do¤rulanabilirlike. Güven duyulabilirlik

1. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Araflt›rma Evreni ve Örnek-lem” konusunu gözden geçiriniz.

2. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Örneklem Büyüklü¤ünüBelirleme” konusunu gözden geçiriniz

3. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Örneklem Seçim Teknikle-ri” konusunu gözden geçiriniz.

4. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Örneklem Seçim Teknikle-ri” konusunu gözden geçiriniz.

5. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Örneklem Seçim Teknikle-ri” konusunu gözden geçiriniz.

6. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Örneklem Seçim Teknikle-ri” konusunu gözden geçiriniz.

7. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ölçme Düzeyleri” konusu-nu gözden geçiriniz.

8. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Güvenirlik ve Geçerlik” ko-nusunu gözden geçiriniz.

9. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Güvenirlik ve Geçerlik” ko-nusunu gözden geçiriniz.

10. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Güvenirlik ve Geçerlik” ko-nusunu gözden geçiriniz.



S›ra Sizde 1

Küme örnekleme tekni¤i ile tabakal› örnekleme tekni¤iaras›ndaki temel fark, küme örneklemesinde kümeninbir örneklem birimi olarak kabul edilmesi ve ilk aflama-da, kümeler aras›ndan bir seçim yap›lmas›d›r. Tabakal›örneklemede ise tabakalar örnekleme birimi de¤ildir-ler, aralar›ndan biri ya da birkaç› seçilmez, bütün taba-kalardan belirli say›da birey seçilir. Küme örneklemedeise sadece seçilen kümeler içinden belirli say›da bireyseçilir.

S›ra Sizde 2

Kota örnekleme tekni¤inde, evrenin alt gruplara ayr›l-mas›, tabakal› örneklemeye benzemektedir. Ancak kotaörnekleme tekni¤inde gruplar belirlendikten sonra hergruptaki kotan›n kimlerle görüflülerek doldurulaca¤›,yani örnekleme kimlerin girece¤i, tabakal› örneklemedeoldu¤u gibi tesadüfi olarak belirlenmez. Bu nedenle ko-ta örnekleme tekni¤i, araflt›rmac›n›n yanl›l›¤›na oldukçaaç›kt›r, araflt›rmac›, koflullara uyan insanlar aras›ndan enkolay görüflebilece¤i ya da en yak›nda bulunan kiflileriörnekleme sahil etmeye e¤ilimli olabilir.

S›ra Sizde 3

Örne¤in e¤itim düzeyini ölçmeye çal›flt›¤›m›z› düflünelim.(a) Nominal düzeyde bu de¤iflkeni flu flekilde ölçebiliriz:Okuma yazma biliyor musunuz? ( ) Evet ( ) Hay›rveyaLise veya dengi bir okuldan mezun oldunuz mu? ( )Evet ( ) Hay›r(b) Ordinal düzeyde ise afla¤›daki flekilde ölçebiliriz:Lütfen e¤itim düzeyinizi iflaretleyiniz:( ) Okuryazar de¤il ( ) Okuryazar( ) ‹lkö¤retim mezunu( ) Ortaö¤retim mezunu( ) Üniversite mezunu(c) Aral›k düzeyinde ise e¤itimi flu flekilde ölçebiliriz: Lütfen formal e¤itim kurumlar›nda kaç y›l e¤itim gör-dü¤ünüzü yaz›n›z. ........................................................

S›ra Sizde 4

Örne¤in bir bireyin zekâ düzeyini bir seferinde 70, ikin-ci seferinde 105 puan olarak ölçen bir zekâ testinin ka-rarl›l›k güvenirli¤i düflüktür.

Bryman, A. (2004). Social Research Methods. (2.ba-s›m). Oxford: Oxford University Press. http://fa-culty.rcoe.appstate.edu/jacksonay/brymanqu-ant.pdf, eriflim tarihi: 9.04.2009.

De Vaus, D.A. (1990). Surveys in Social Research.

(2.bas›m). London: Unwin Hyman.Earl, Babbie (2004). The Practice of Social Research.

10. Bas›m. Thomson, Wadsworth.Golafshani, N. (2003). “Understanding Reliability and

Validity in Qualitative Research”. The Qualitative

Report. Cilt:8, Say›:4, ss.597-607.Jupp, Victor. Sage Dictionary of Social Research Met-

hods. London, GBR: Sage Publications, Incorpora-ted, 2006.

Kaptan, S. (1973). Bilimsel Araflt›rma ve ‹statistik

Teknikleri. Ankara: Tek›fl›k Matbaas›.Lin, Nan (1976). Foundations of Social Research.

USA: Mc Graw-Hill.Lincoln, Y. S. ve E.Guba. (1985). Naturalistic Inquiry.

Beverley Hills, CA: Sage.Morse, J.M. “Sampling in Qualitative Research”. içinde:

Lewis-Beck, M.; A. Bryman ve T.F. Liao. (2004). The


Methods. Sage Publications, ss: 993-995.Morse, J.M. “Purposive Sampling” içinde: Lewis-Beck,



Sage Publications, ss: 884-885.Neuman, W.L. (2010). Toplumsal Araflt›rma Yöntem-

leri: Nitel ve Nicel Yaklafl›mlar. ‹stanbul: Yay›nOdas›.

Robson, Colin. (2000). Real World Research. Oxford:Blackwell.

Rose, Gerry (1983). Deciphering Sociological Rese-

arch. London: Macmillan.Seale, C. ve Filmer, P. (1998). ‘Doing social surveys’, in

C. Seale (ed.), Researching Society and Culture.

London: Sage. Bölüm: 11, ss. 125- 45.Sencer, Muzaffer ve Sencer, Yakut. (1978). Toplumsal

Araflt›rmalarda Yöntembilim. Ankara: TODA‹EYay›n›.

Shenton, A.K. (2004). “Strategies for ensuring trustwort-hiness in qualitative research projects”. Education

for Information. say›:22, ss.63-75Tuna, M. (2012). “Niceliksel Araflt›rma”. ‹çinde: M. Tu-

na. Sosyolojiye Girifl. Detay Yay›nc›l›k. Sf.142-164.

S›ra Sizde Yan›t Anahtar› Yararlan›lan ve BaflvurulabilecekKaynaklar

Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;Nicel veri çözümlemesi ve yorumlamas› süreçlerini özetleyebilecek, Nitel veri çözümlemesi ve yorumlamas› süreçlerini özetleyebilecek,Nicel ve nitel verilerin çözümlenmesinin temel özelliklerini karfl›laflt›rabilecek, Özgün bir araflt›rma raporu yaz›l›rken dikkate al›nmas› gereken ögeleris›ralayabilecek, Özgün bir araflt›rma raporu yazarken izlenecek aflamalar› s›ralayabileceksiniz.

‹çindekiler

• Niceliksel Veri Çözümlemesi• Niteliksel Veri Çözümlemesi• Betimsel ‹statistikler

• Veri Yorumlama• Raporlama

Anahtar Kavramlar

Amaçlar›m›z

NNNN

N


• N‹CEL VER‹ ÇÖZÜMLEME VEYORUMLAMA SÜREC‹

• N‹TEL VER‹ ÇÖZÜMLEME VEYORUMLAMA SÜREC‹

• BULGULARIN SUNUMU VEARAfiTIRMA RAPORUNUNYAZILMASI


SosyolojikAraflt›rmalarda VeriÇözümlemesi veBulgular›nYorumlamas›

N‹CEL VER‹ ÇÖZÜMLEME VE YORUMLAMA SÜREC‹‹ster nicel ister nitel yöntemle yürütülsün, bütün araflt›rmalarda araflt›rmac›lar›n ve-ri toplama amac›, araflt›rma problemlerinde sorduklar› soruyu yan›tlayabilmektir.Bununla birlikte, bu iki yöntem aras›ndaki pek çok farktan biri de veri çözümle-mesi sürecinde karfl›m›za ç›kar. Niceliksel yöntemle veri toplaman›n amac›, araflt›r-ma probleminin yan›t›n› say›sal verilerle ifade etmektir. Di¤er bir deyiflle, araflt›rmaproblemiyle ilgili olarak verilen yan›tlar say›larla desteklenir. Bu nedenle say›lar›ndesteklemedi¤i hiçbir yan›t ya da sonuç araflt›rma raporunda yer almaz.

Nicel araflt›rmalarda alandan toplanan veriler ister nitelik anlatan kelimelerdenister miktar gösteren say›lardan oluflsun rapor içinde sunulmadan önce bir dizi ifl-lemden geçer. Bu ifllemin temeli, kelimelerin önce say›lara dönüfltürülmesi, dahasonra bu say›larla bir dizi matematiksel ifllem yaparak elde edilen sonuçlar›n tek-rar kelimelere “tercüme” edilmesidir. Kelimelerin say›lara dönüfltürülmesinde (ter-cüme edilmesinde) en önemli nokta, kelimelerin miktar m› yoksa nitelik mi ifadeetti¤idir. Miktar ya da nitelik belirtme özelli¤i sorulan sorular›n yan›t türlerini olufl-turur. Sorular›n›z için tercih etti¤iniz yan›t türleri, yapaca¤›n›z istatistiksel ifllemi vebunlar›n yorumlar›n› belirler.

Sorulara verilen yan›t türlerini yan›t kategorileri olarak da adland›rabiliriz. Fark-l› yan›t kategorileri olmakla birlikte hepsi iki ortak özelli¤i paylafl›r:

1. Karfl›l›kl› d›fllama: Bir sorunun yan›t kategorilerinden birinin bitti¤i yerdedi¤erinin bafllamas›d›r. Di¤er bir deyiflle, örneklemde yer alan her örnek an-cak bir kategoride yer alabilir. Ayn› anda di¤er kategoride yer alamaz.

2. Ortak kapsay›c›l›k: Bir sorunun yan›t kategorileri örneklem içinde yeralan herkesi bir kategoriye yerlefltirir. Hiçbir örnek kategori d›fl› kalmaz(Elifson, 1982:26-27) .

Örnek: Cinsiyet de¤iflkeni, do¤ufltan gelen cinsiyeti ölçmek için iki yan›t kate-gorisi kullan›r: kad›n ve erkek. Bir kifli, do¤ufltan gelen cinsiyet söz konusu oldu-¤unda bu kategorilerden ancak birine dâhil olabilir. Bir örnek hem kad›n hem er-kek kategorisine dâhil olamaz. Bu durum kategorilerin karfl›l›kl› d›fllama kural›nadayan›r. Di¤er taraftan, elimizdeki örneklemin büyüklü¤ü ne olursa olsun (say›s›kaç kifliden oluflursa oluflsun), her biri yan›t kategorilerinden birine yerlefltirilir vehiç kimse bu kategorilerin d›fl›nda b›rak›lamaz. Bu durum yan›t kategorilerinin or-tak kapsay›c›l›k özelli¤ini oluflturur.

Sosyolojik Araflt›rmalardaVeri Çözümlemesi ve

Bulgular›n Yorumlamas›

Bir araflt›rmada yer alan sorulardan her biri, tek bir de¤iflkenle ilgili veri topla-mak için oluflturulur. Burada önemli olan nokta, sorular›n oluflturulma aflamas›ndaelde etmeyi umdu¤unuz yan›tlar› hangi istatistikleri kullanarak yorumlayaca¤›n›zaönceden karar vermektir. Çünkü her bir soruyu oluflturma tarz› elde edilecek ce-vab›n dört ölçme düzeyindeki dört temel ölçekten birini yans›tmas›na neden ola-cakt›r. Yan›t kategorileri dört temel ölçe¤in özelli¤ine göre düzenlenir: nominal öl-çek, ordinal ölçek, aral›k ve oran ölçekleri. Bu ölçekler amaca uygun olarak kulla-nabilecek istatistikleri belirler. Araflt›rmac› olarak sorumlulu¤unuz, araflt›rma prob-leminizi “do¤ru” istatistikleri kullanarak yan›tlamakt›r. Takip eden bölümde yan›tkategorilerinin ölçeklerine ve istatistik kullanma amac›n›za göre hangi istatistiklerikullanabilece¤iniz anlat›lacakt›r.

Ölçeklerin detayl› bir aç›klamas›n› kitab›n›z›n beflinci ünitesinde bulabilirsiniz.

Tek De¤iflkenin Betimlenmesi: Frekans Da¤›l›m›, Merkezi E¤ilim ve De¤iflkenlik (Da¤›l›m) Ölçümleri ve Yorumlanmas›Araflt›rma probleminin yan›t›n› vermeden önce örneklemin araflt›rmada yer alande¤iflkenlerle ilgili genel e¤ilimlerini, grubun ayn› e¤ilim hakk›nda benzer bir yak-lafl›m m› yoksa önemli farkl›l›klar m› gösterdi¤ini ö¤renmek isteyebilirsiniz. Bu ne-denle her de¤iflken için yan›t kategorilerinin ölçeklerine uygun istatistikler al›narak“tek de¤iflken betimlemesi” yap›l›r.

Nominal ve ordinal ölçekte yan›t kategorileri kullanan de¤iflkenlerin betimlen-mesi frekans da¤›l›m› kullan›larak yap›l›r. Bunun nedeni nominal ve ordinal ölçekkategorilerinin nitelik ölçmesidir. Aral›k ve oran ölçe¤inde yan›t kategorileri olande¤iflkenlerin betimlenmesinde ise aritmetik ortalama, mod gibi merkezi e¤ilim öl-çümleriyle, örneklem içinde de¤iflkenle ilgili da¤›l›m›n homojen mi, heterojen mioldu¤unu gösteren standart sapma gibi de¤iflkenlik (da¤›l›m) ölçümleri kullan›l›r.Ayr›ca aral›k ve oran ölçeklerinde puanlar›n da¤›l›m›n›n en alt ve en üst de¤erleri-ni veren minimum-maksimum de¤erler gösterilerek okuyucunun, verinin da¤›l›m›hakk›nda fikir sahibi olmas› sa¤lan›r. Afla¤›da verilen örnekleri inceleyerek bu ista-tistiklerin nas›l yorumlanaca¤›yla ilgili bilgi edinebilirsiniz.

Merkezi e¤ilim ölçümlerinde aritmetik ortalama ve mod yan›nda medyan da kullan›lmak-tad›r. Standart sapma d›fl›ndaki di¤er de¤iflkenlik/da¤›l›m ölçümleri ise ortalama sapma vevaryanst›r. Aritmetik ortalama, mod ve standart sapma özgün çal›flmalarda en s›k kullan›-lan istatistiklerdir. Di¤er istatistiklerin hesaplamas› ve kullan›m›n› detayl› biçimde ‹statis-tik kitab›nda göreceksiniz.

Aral›k ve oran ölçeklerinde al›nan frekans da¤›l›m› yorumlanmaya çal›fl›ld›¤›nda araflt›r-mac› nas›l bir sorunla karfl›laflabilir?

Örnek 6.1: Nominal ve Ordinal Ölçekteki De¤iflkenlerin Betimlenmesi: Fre-kans Da¤›l›m› Yorumlar›

Bu tablonun yorumlanmas›nda dikkat edilecek nokta yüzde s›ralamas›n›n bü-yükten küçü¤e do¤ru yap›lmas›d›r. Son cümle, tablonun tamam›n› dikkate alarakdurum yorumunu içerir. Tek bir tabloda yan›t kategorileri ayn› olan iki farkl› de-¤iflkenden elde edilen verinin bir arada sunumu, araflt›rmac›ya tabloyu karfl›laflt›r-ma yaparak yorumlama imkân› sa¤lar. Örnekte görülen tablo format›, verilerin


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



1

SPSS program› kullanarak kodlanmas› ve istatistiklerin al›nmas›ndan sonra ortayaç›kan tablolar›n yeniden oluflturulmufl hâlidir. (bkz.Tablo 6.1)

Tablo Yorumu: 300 kifli üzerinden yap›lan araflt›rmaya göre yan›tlay›c›laraç›s›ndan Türkiye’nin en önemli sorunlar› %76,3’le ekonomik sorunlard›r. Buoran Eskiflehir için %66,3 olarak gözlenmifltir. Türkiye aç›s›ndan ikinci s›radakiönemli sorun %12 ile siyasi sorunlar gösterilmifltir. Oysaki yan›tlay›c›lar için Es-kiflehir’in ikinci önemli sorunu %14 ile çevre sorunlar›d›r. Cevaplay›c›lara göre,Türkiye için üçüncü derecede önemli sorun olarak toplumsal sorunlar (%11,3)ve son s›rada çevre sorunlar› (%0,3) gözlenmifltir. Buna karfl›l›k Eskiflehir içinüçüncü derecede önemli sorun (%10) siyasi sorunlar, son s›rada yer alan sorunise (%9,7) toplumsal sorunlard›r. Genel ve yerel düzeyde sorun alg›s› birinci s›-rada yer alan sorun için benzerlik göstermekle birlikte, takip eden s›ralamada Es-kiflehir aç›s›ndan yan›tlay›c›lar için çevre sorunlar› hem siyasi hem de toplumsalsorunlardan daha önemlidir.

Cevaplay›c›lar›n baz› sorulara yan›t vermedikleri ya da soruyla ilgisiz yan›t ver-dikleri durumlarda, veri kodlama s›ras›nda sorunun yan›t› kay›p de¤er (missing va-lue) olarak, yan›t kategorilerinde kullan›lmayan bir say› ile (genellikle 99 say›s› ve-rilir) temsil edilerek bilgisayara tan›t›l›r. Verilerin yorumlanmas› s›ras›nda kay›p de-¤er d›fl›nda kalan yan›tlar üzerinden yüzde okumas› yap›l›r. Örne¤in, bir soruya300 kiflilik bir yan›tlay›c› grubundan 5 kifli yan›t vermemiflse, bu durumda yüzdeokumas› 295 kiflinin verdi¤i geçerli yan›t say›s› üzerinden yap›l›r. Bu tür yüzdeleregeçerli yüzde (valid percent) denir.

Örnek 6.2: Aral›k ve Oran Ölçe¤indeki De¤iflkenlerin Betimlenmesi: AritmetikOrtalama, Standart Sapma, Mod, Minimum-Maksimum Yorumlar› (bkz.Tablo 6.2).

SPSS (Statistics Package for the Social Sciences- Sosyal Bilimler için ‹statistik Pa-keti) program› ‹ngilizce bir program oldu¤undan öncelikle yukar›daki tabloda yeralan terimlerin Türkçe anlam›n› vermek gerekir. N, örneklemin büyüklü¤ünü ya da

Türkiye’nin Sorunlar› Eskiflehir’in Sorunlar›

N %% N %%

Ekonomik sorunlar 229 76,3 199 66,3

Siyasi sorunlar 36 12,0 30 10,0

Toplumsal sorunlar 34 11,3 29 9,7

Çevre sorunlar› 1 0,3 42 14,0

Toplam 300 100,0 300 100,0

1856. Ünite - Sosyolo j ik Araflt › rmalarda Ver i Çözümlemesi ve Bulgular ›n Yorumlamas›

Tablo 6.1Alg›lanan Genel veYerel Sorunlar

N Valid 30

Missing 0

Mean 34,65

Mode 35

Std. Deviatino 10,95

Minimum 20

Maximum 60

Tablo 6.2SPSS Program Ç›kt›s›Format›nda YaflDe¤iflkenini GösterenTablo

kaç kifliden olufltu¤unu gösterir. Valid, geçerli yan›tlay›c› say›s›d›r. Missing, kay›pde¤er olarak kodlanan yan›t vermeyenlerin say›s›d›r. Mean, aritmetik ortalama;mode, mod; Std. Deviation, standart sapma (SS); minimum, en alt de¤er; maxi-mum, en üst de¤er anlam›na gelir.

Tablo Yorumu: Yafllar› 20 ila 60 aras›nda de¤iflen 30 yan›tlay›c›n›n yafl ortala-mas› 34,65 (SS=10,95)’d›r. En s›k gözlenen yafl kategorisi 35’tir. Bu verilere göre ya-n›tlay›c›lar›m›z orta yafll› kiflilerin ço¤unlukta oldu¤u bir gruptur.

‹ki De¤iflkene ‹liflkin Frekans Da¤›l›m›: Çapraz Tablolar ve Yorumlanmas›Çapraz tablo, iki de¤iflkenin yan›t kategorilerinin frekans ve yüzde da¤›l›m›n› ve-ren istatistiktir. Çapraz tablonun anlaml› olabilmesi için yan›t kategorilerinin nomi-nal ya da ordinal ölçe¤in özelli¤ini tafl›mas› gerekir. Çapraz tablolarda üç çeflit yüz-de okumas› vard›r: sütun yüzde okumas›, s›ra yüzde okumas› ve toplam yüzdeokumas›. Verilen örne¤i inceleyerek yüzde okuma çeflitleri konusunda bilgi edine-bilirsiniz. Araflt›rma bulgular›n›z›n sunumunda hangi çeflit yüzdeyi okuyaca¤›n›z›hipotezinizi en iyi hangi örne¤in destekleyece¤ine göre belirleyebilirsiniz.

Örnek 6.3: Çapraz Tablolarda Sütun Yüzde Okumas›Toplumsal yal›t›lma (izolasyon) ile kiflinin sa¤l›k durumunu alg›lamas› aras›nda

anlaml› bir iliflki oldu¤unu varsayal›m. Toplumsal yal›t›lman›n yan›t kategorileridüflük, orta ve yüksek düzeyde yal›t›lma olsun. Alg›lanan sa¤l›k durumu yan›t ka-tegorileri ise mükemmel, ortalama, zay›f olsun. ‹liflkinin da¤›l›m› afla¤›daki tablodaflu flekilde sergilenmektedir. (bkz. Tablo 6.3)

Frekans Okumas›: 50 kiflilik örneklem grubundan 17 kiflinin toplumsal yal›t›l-ma derecesi düflük, 14 kiflinin orta, 19 kiflinin yüksek derecededir. Toplumsal ya-l›t›lma derecesi düflük olan yan›tlay›c›lardan (17 kifli) 10 tanesi sa¤l›k durumunumükemmel, 5 tanesi ortalama, 2 tanesi zay›f olarak tan›mlam›flt›r. Toplumsal ya-l›t›lma derecesi orta düzeyde olan yan›tlay›c›lardan (14 kifli) 4 tanesi sa¤l›k du-rumunu mükemmel, 6 tanesi ortalama, 4 tanesi de zay›f olarak belirtmifltir. Top-lumsal yal›t›lma derecesi yüksek olan yan›tlay›c›lardan (19) 3 tanesi sa¤l›k duru-munu mükemmel, 7 tanesi ortalama, 9 tanesi zay›f olarak nitelemifltir. (bkz.Tablo 6.3)

Toplumsal Yal›t›lma Derecesi

Alg›lanan Sa¤l›k Durumu Düflük Orta Yüksek Toplam

Mükemmel 10 %58,83

4 %28,57

3 %15,79 17

Ortalama 5 %29,41

6 %42,86

7 %36,84 18

Zay›f 2 %11,76

4 %28,57

9 %47,37 15

Toplam 17 %100,00

14 %100,00

19 %100,00 50


Tablo 6.3Sütun YüzdeOkumas›

‘Toplumsal yal›t›lma’ de¤iflkeninin ve ‘alg›lanan sa¤l›k durumu’ de¤iflkeninin yan›t katego-rileri ordinal ölçektedir. Bu nedenle gerek frekans gerekse yüzde okuma, nominal ölçek-ten farkl› olarak yüzde ve say› büyüklü¤üne göre de¤il, kategorilerin s›ralanmas›na göreyap›l›r. Çünkü nitelik belirtse de ordinal ölçe¤in kategorileri aras›nda hiyerarfli vard›r.

Sütun Yüzde Okumas›: Toplumsal yal›t›lma düzeyi düflük olan yan›tlay›c›lar›n%58,83’ü sa¤l›k durumlar›n›n mükemmel, %29,41’i ortalama, %11,76’s› ise zay›f ol-du¤unu söylemifllerdir. Toplumsal yal›t›lma düzeyi orta derecede olan yan›tlay›c›-lar›n %28,57’si sa¤l›k durumlar›n› mükemmel, %42,86’s› ortalama, %28,57’si ise za-y›f olarak nitelemifllerdir. Toplumsal yal›t›lma düzeyleri yüksek olan yan›tlay›c›la-r›n %15,79’u sa¤l›k durumlar›n› mükemmel, %36,84’ü ortalama, %47,37’si ise zay›folarak belirtmifltir. Da¤›l›ma bak›ld›¤›nda, toplumsal yal›t›m düzeyi düflük olan ya-n›tlay›c›lar›n sa¤l›k durumlar›n› daha iyi olarak alg›lad›klar›, buna karfl›l›k toplum-sal yal›t›m düzeyi yüksek olan yan›tlay›c›lar›n sa¤l›k durumlar›n› daha kötü olarakalg›lad›klar› gözlenmifltir. (bkz. Tablo 6.3)

S›ra Yüzde Okumas›: 50 kifli üzerinden yap›lan araflt›rmaya göre sa¤l›k duru-munu mükemmel olarak niteleyen yan›tlay›c›lardan %58,83’ünün toplumsal yal›t›l-ma düzeyleri düflük, %23,53’ünün orta derecede, %17,64’ünün ise yüksek derecedeoldu¤u gözlenmifltir. Sa¤l›k durumlar›n› ortalama olarak niteleyen yan›tlay›c›lardan%27,78’i toplumsal yal›t›m düzeylerinin düflük, %33,33’ü orta düzeyde, %38,89’u iseyüksek oldu¤unu bildirmifltir. Buna karfl›l›k sa¤l›k durumlar›n›n zay›f oldu¤unu be-lirten yan›tlay›c›lardan %13,33’ü toplumsal yal›t›mlar›n›n düflük, %26,67’si orta dere-cede, %60’› ise yüksek oldu¤unu söylemifltir. Bulgular sa¤l›k durumlar›n› mükem-mel olarak niteleyen yan›tlay›c›lar›n toplumsal yal›t›mlar›n›n düflük oldu¤una, sa¤-l›k durumlar›n› zay›f olarak niteleyen yan›tlay›c›lar›n toplumsal yal›t›mlar›n›n yük-sek oldu¤una iflaret etmektedir. Di¤er bir deyiflle, toplumsal yal›t›m düzeyi ile alg›-lanan sa¤l›k durumu ters orant›l› bir iliflki göstermektedir. (bkz. Tablo 6.4)

Örnek 6.4: Çapraz Tablolarda S›ra Yüzde Okumas› (bkz. Tablo 6.4)

Frekans okumas› bir önceki örnekte gösterildi¤i için, yukar›daki tabloda yaln›z-ca s›ra yüzde okumas› verilmifltir.

‹statistiksel cümlelerin oluflturulmas› s›ras›nda kullan›lan farkl› ifade biçimlerine dikkatediniz. ‹fadelerin kar›fl›k biçimde verilme nedeni, okuyucuya olas› ifade biçimleri konu-sunda bilgi vermektir.

1876. Ünite - Sosyolo j ik Araflt › rmalarda Ver i Çözümlemesi ve Bulgular ›n Yorumlamas›S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P





Mükemmel 10 %58,83

4 %28,57

3 %15,79 17

Ortalama 5 %29,41

6 %42,86

7 %36,84 18

Zay›f 2 %11,76

4 %28,57

9 %47,37 15

Toplam 17 %100,00

14 %100,00

19 %100,00 50

Tablo 6.4S›ra Yüzde Okumas›

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Toplam Yüzde Okumas›: Toplam yüzde okumas›, sütun ve s›ra yüzdesindenfarkl› olarak örneklemin iki de¤iflkenle ilgili genel da¤›l›m›n› gösterir. Bu nedenlenominal ölçekte oldu¤u gibi yüzde s›ralamas› büyükten küçü¤e do¤ru s›ralan›r.

Toplumsal yal›t›lma ve sa¤l›k durumlar›n› alg›lama derecesine göre toplumsalyal›t›lma derecesi düflük ve sa¤l›k durumu mükemmel olan yan›tlay›c›lar örnekle-min beflte birini (%20), toplumsal yal›t›lman›n yüksek ve sa¤l›k durumlar› kötüolanlar ise yaklafl›k di¤er beflte birlik (%18) dilimi oluflturmaktad›r. Hem toplumsalyal›t›lmas› yüksek hem de sa¤l›k durumu mükemmel olanlar örneklemin %6’s›n›,hem toplumsal yal›t›m› düflük hem de sa¤l›k durumu kötü olanlar ise yaln›zca ör-neklemin %4’ünü oluflturmaktad›r. (bkz.Tablo 6.5)

Örnek 6.5: Çapraz Tablolar Toplam Yüzde Okumas› (bkz. Tablo 6.5)

Araflt›rmalarda neden istatistik kullan›l›r? Düflününüz.

‹ki De¤iflken Aras›ndaki ‹liflkinin Varl›¤›n›, Yönünün ve fiiddetini Gösteren ‹statistikler ve Yorumlanmas›Araflt›rmada kullan›lan de¤iflkenlerin betimlenmesinden sonra araflt›rma problemi-nin yan›t›n› verebilmek için de¤iflkenler aras›ndaki iliflkiler istatistiksel olarak sor-gulanmaya bafllan›r. Araflt›rma problemi en basit tan›m›yla araflt›rma hipotezininsoru formunda oluflturulmufl hâlidir. En az iki kavram ya da de¤iflken aras›ndakiiliflkiyi sorgular. Bir çal›flmada niceliksel araflt›rma yöntemleri kullan›l›yorsa bu ça-l›flmadaki problem en az iki de¤iflken aras›ndaki iliflkinin varl›¤›n› sorgulayan birproblem olacakt›r. ‹ki de¤iflken aras›ndaki iliflkinin varl›¤› ise hipotez testi yap›la-rak kabul edilir ya da reddedilir. Hipotez testi yapabilmek için de¤iflkenlerin yan›tkategorilerinin ölçeklerine göre ve de¤iflkenler aras›nda önerilen iliflkinin türünegöre belirli istatistikler kullan›l›r. Hipotez testi ile ilgili daha genifl bilgi ‹statistik ki-tab›nda verilmektedir. Bu bölümde yaln›zca iki de¤iflken aras›nda anlaml› bir ilifl-ki olup olmad›¤›na karar vermek için temel prensip verilecek ve örnekler bu pren-sibe göre yorumlanacakt›r.

Bir araflt›rma hipotezinde iki de¤iflken aras›nda önerilebilecek olan iki tür iliflkivard›r: nedensel iliflki ve karfl›l›kl› de¤iflen iliflki. Nedensel iliflki iki de¤iflkenden bi-rincisinde meydana gelen belli bir yöndeki de¤iflimin ikinci de¤iflkende bir de¤ifli-me neden olmas›, yol açmas›d›r. Etkiyi yaratan de¤iflkene Ba¤›ms›z de¤iflken, etki-lenen de¤iflkene ise Ba¤›ml› de¤iflken denir. Karfl›l›kl› de¤iflen iliflkide iki de¤iflke-nin etkileflime girmesi sonucu her ikisinde de belli bir yönde de¤iflim meydana




Mükemmel 10 %58,83

4 %28,57

3 %15,79 17

Ortalama 5 %29,41

6 %42,86

7 %36,84 18

Zay›f 2 %11,76

4 %28,57

9 %47,37 15

Toplam 17 %100,00

14 %100,00

19 %100,00 50

Tablo 6.5Toplam YüzdeOkumas›

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



2

gelmesidir. Ancak bu iliflki de¤iflkenlerden hangisinin neden yarat›c› (ba¤›ms›z) ol-du¤u hakk›nda bilgi vermez (Lin, 1976:20).

De¤iflkenler aras›ndaki iliflkiler belirli bir yön gösterir. Pozitif yön göstereniliflkilere olumlu yönde de¤iflen iliflkiler, Negatif yön gösteren iliflkilere ise olum-suz yönde de¤iflen iliflkiler denir. Pozitif yön ya da olumlu iliflkinin anlam› iki de-¤iflen aras›nda do¤ru orant›l› bir iliflki olmas›d›r. Di¤er bir deyiflle, de¤iflkenleriniliflkisinde de artan ya da azalan iliflki gözlenir. Negatif yön ya da olumsuz iliflkininanlam› ise iki de¤iflken aras›nda biri artarken di¤er azalan ters orant›l› bir ilifl-ki gözlenmesidir.

Örnek: Önceki bölümde sözü edilen toplumsal yal›t›lma derecesi de¤iflkenine(X) ad›n› verelim. Kiflinin alg›lad›¤› sa¤l›k durumuna ise (Y) diyelim. “X artt›kça Yazal›r” önermesi bize X ile Y aras›nda karfl›l›kl› de¤iflen olumsuz yönde bir iliflki ol-du¤unu söyler. Kelimelere dönüfltürdü¤ümüzde “Toplumsal yal›t›m artt›kça, alg›-lanan sa¤l›k durumu kötüleflir” önermesiyle karfl›lafl›r›z. E¤er “X’deki art›fl Y’deazalmaya yol açar” biçiminde bir önerme olufltursayd›k, bu önerme X ile Y aras›n-da olumsuz yönde nedensel bir iliflki öneriyor olacakt›. Böyle bir önermenin keli-melerle ifadesi “Toplumsal yal›t›lma düzeyindeki art›fl, alg›lanan sa¤l›k durumununzay›flamas›na (kötüleflmesine) yol açar”d›r.

‹liflkinin fliddeti, iki de¤iflken aras›ndaki pozitif ya da negatif yöndeki iliflkideba¤›ms›z de¤iflkene bakarak ba¤›ml› de¤iflken üzerinde yapabilece¤imiz tahminle-rin ne derece güçlü olabilece¤ini anlat›r. 0.00 ile 1.00 aras›nda de¤er al›r. ‹liflkininfliddeti iliflki yok noktas›ndan mükemmel iliflki noktas›na kadar genifl bir yelpaze-de yer al›r. ‹liflki yok 0.00 de¤eri ile gösterilir ve iki de¤iflkenin aras›nda iliflkili ol-mad›¤› ya da hipotezde yer alan ba¤›ms›z de¤iflken hakk›ndaki bilgimizin ba¤›ml›de¤iflkende meydana gelebilecek de¤iflimi tahmin etmemize imkan sa¤lamayaca¤›anlam›na gelir. Mükemmel iliflki ba¤›ms›z de¤iflken hakk›ndaki bilgimizin ba¤›ml›de¤iflkende meydana gelebilecek de¤iflimi birebir tahmin etmemize imkan sa¤la-d›¤›n› gösterir. ‹liflki olumlu (pozitif) yönde ise +1.00, olumsuz (negatif) yönde ise(-1.00) ile gösterilir. Bizim burada yorumunu yapaca¤›m›z iliflki + ya da - yönde0.01 ile 0.99 aras›nda yer alan iliflki fliddetidir. Sosyal bilimciler taraf›ndan kullan›-lan yöntem bu iki de¤er aras›nda kalan alan› üç eflit parçaya ay›rarak yorum yap-maktad›r. Bu bölünme yaz›l› bir kural olmamakla birlikte eflit bölünme sa¤lad›¤›için en çok kabul gören de¤erlendirme ölçütüdür. Bir iliflkinin fliddeti 0.01-0.30aras›nda yer al›yorsa zay›f iliflki, 0.31-0.70 aras›nda yer al›yorsa orta fliddete iliflki,0.71-0.99 aras›nda yer al›yorsa güçlü iliflki olarak yorumlan›r. fiimdi, hipotezde yeralan iki de¤iflken aras›ndaki iliflkinin varl›¤›n› test etmek, yönü ve fliddetini ölçmekiçin kullan›lan istatistiklere ve yorumlar›na göz atal›m.

Afla¤›da anlat›lan istatistiklerin hesaplanmas›nda yayg›n olarak kullan›lan istatistik prog-ram› SPSS’dir. Sosyal bilimcilerin hangi istatisti¤i nerede ve hangi flartlarda kullanaca¤›n›bilmesi, program ç›kt›s›nda görülen say›lardan baz›lar›n› (hipotez testi yorumu aç›s›ndanifllevsel olanlar›) yorumlayabilmesi yeterlidir.

Her ikisi de nominal ölçekte iki de¤iflken aras›ndaki iliflkinin varl›¤›n› test içinKay Kare; fiiddetini ölçmek için e¤er hipotezde önerilen iliflki türü karfl›l›kl› de¤i-flen iliflki ise Lambda, nedensel iliflki ise Tau istatistikleri kullan›l›r. Nominal ölçek-le ilgili fliddet ölçmeye yarayan istatistikler iliflkinin yönünün pozitif mi, negatif mioldu¤unu söylemezler. (bkz. Tablo 6.6)


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Örnek 6.6: Ölçeklerine Göre ‹ki De¤iflken Aras›ndaki ‹liflkinin Varl›¤›n›, Yönü-nü ve fiiddetini Gösteren ‹statistikler

Her ikisi de ordinal ölçekte iki de¤iflken aras›ndaki iliflkinin varl›¤›n› test içinKay Kare, fliddetini ölçmek için e¤er hipotezde önerilen iliflki türü karfl›l›kl› de¤i-flen iliflki ise Gamma, nedensel iliflki ise Somer’s d istatistikleri kullan›l›r. Gammave Somer’s d iliflkinin yönü ve fliddeti hakk›nda bilgi verir. (bkz. Tablo 6.6)

Aral›k ya da oran ölçe¤indeki iki de¤iflken aras›ndaki iliflkinin yönü ve fliddetihakk›nda bilgi veren istatistik korelasyondur. Korelasyon iki de¤iflken aras›ndado¤rudan nedensel bir iliflki oldu¤unu varsayar. SPSS program› kullan›rken kore-lasyon istatisti¤i ayn› zamanda incelenen iliflkide “gözlenen de¤erlere dayal› olarakhesaplanan istatistikten daha uçlarda olma olas›l›¤›” (Büyüköztürk, 2002: 6) olaraktan›mlanan p de¤eri verir. Bu de¤eri kullanarak ayn› zamanda iliflkinin varl›¤›n› datest ederiz. Afla¤›daki tablo ölçeklerine göre de¤iflkenler aras›ndaki iliflkinin varl›-¤›n›, yönünü ve fliddetini belirlemek için kullan›lan istatistiklerin s›n›fland›r›lmas›-n› göstermektedir.

Araflt›rmac›lar iki de¤iflken aras›ndaki iliflkinin flans eseri faktörlerden kaynak-lanmad›¤›ndan emin olmak ister. ‹liflkinin flans eseri faktörlerden kaynaklanmad›-¤› yorumunu yapabilmek için bir “s›n›r” de¤eri gerekir. Bu s›n›r de¤ere “anlaml›l›kderecesi” denir ve alfa (α) ile gösterilir (Elifson, 1982: 14). Farkl› alfa de¤erleri bu-lunmakla birlikte sosyal bilimcilerin en s›k kulland›¤› alfa de¤erleri α= 0.05 ve α=0.01’dir. p de¤eri ile alfa de¤erinin karfl›laflt›rmas› sonucu, bir iliflkide gözlenenfarkl›l›klar›n flans eseri olmayan faktörlerden mi meydana geldi¤i (farkl›l›k anlam-l› m›?) yoksa flans eseri mi olufltu¤una karar verilir. Bu karar için kural (p ≤ α) d›rve “p küçük eflit alfa” olarak ifade edilir. Bu flart sa¤land›¤›nda, yani p ≤ α ise, ikide¤iflken aras›ndaki gözlemlenen farkl›l›klar›n anlaml› oldu¤una (aralar›nda an-laml› bir iliflki bulundu¤u), farkl›l›¤›n flans eseri oluflmad›¤›na karar verilir. Öncekibölümde verilen toplumsal yal›t›lma derecesi ile alg›lanan sa¤l›k durumu aras›nda-ki iliflkiyi ele alal›m. Tablo yorumlar›ndan toplumsal yal›t›lma derecesi düflük olankiflilerin sa¤l›klar›n› mükemmel olarak alg›lad›klar› gözlenmiflti. Bu farkl›l›¤›n göz-lenen de¤erlere dayal› olarak hesaplanan istatistikten daha uçlarda olma olas›l›¤›-n›n p= 0.02 oldu¤unu varsayal›m. α= 0.05 için iki de¤iflken aras›nda gözlenen fark-l›l›¤›n anlaml› olup olmad›¤›na (aralar›nda anlaml› bir iliflki bulunmas›) karar vere-lim. p ≤ α kural› uyguland›¤›nda p de¤erinin alfadan küçük oldu¤u gözlenir. Budurumda toplumsal yal›t›lma derecesi ile alg›lanan sa¤l›k durumu aras›nda anlam-l› bir iliflki oldu¤u yani örneklemde gözlenen e¤ilimin flans eseri faktörlerden kay-naklanmad›¤›na karar verilir. Verilen istatistiksel kararlar›n ve kullan›lan de¤erlerinaraflt›rma raporunda nas›l sunulaca¤› ile ilgili bilgiyi ‘Bulgular›n Sunumu ve Arafl-t›rma Raporunun Yaz›lmas›’ bafll›¤› alt›nda bulabilirsiniz. SPSS program› kullanarakelde edece¤iniz Kay Kare ve Korelasyon istatistiklerinde de öncelikle p ve alfa kar-

De¤iflken Ölçekleri ‹liflkinin Varl›¤›? Yönü? fiiddeti?

Nominal+Nominal Kay Kare Yön yok Lambda Tau

Ordinal+Ordinal Kay Kare Gamma Somer’s d Gamma Somer’s d

Aral›k/Oran+Aral›k/Oran * Korelasyon Korelasyon


Tablo 6.6Ölçeklerine Göre ‹kiDe¤iflken Aras›ndaki‹liflkinin Varl›¤›n›,Yönünü ve fiiddetiniGösteren ‹statistikler

* Korelasyon fliddet ve yön belirten bir istatistik olmakla birlikte SPSS program› kullan›ld›-¤›nda korelasyon ç›kt›s›nda olas›l›k de¤eri de gösterildi¤inden iki de¤iflken aras›nda iliflkiolup olmad›¤›na karar verilebilir.

fl›laflt›rmas› yaparak iki de¤iflken aras›nda anlaml› bir iliflki olup olmad›¤›na kararverilir. E¤er anlaml› iliflki varsa iliflkinin yönü, fliddeti ve örneklem üzerinde gözle-nen da¤›l›m› hakk›nda bilgi verilir (bkz. Tablo 6.7)

Örnek 6.7: SPSS Ç›kt›s›nda Kay Kare Yorumlamas›

Hipotez: “Cinsiyetle e¤itim düzeyi aras›nda anlaml› bir iliflki vard›r”. Nominalölçekteki cinsiyet de¤iflkeniyle, ordinal ölçekteki (diploma baz›nda ölçüme göre)e¤itim düzeyi aras›ndaki iliflkinin varl›¤›n› görmek için Kay Kare testi al›nm›fl ol-sun. SPSS ç›kt›s› yukar›daki gibi bir tablo olacakt›r.

Bu tabloda kay kare testi için verilen p de¤eri Asymp.Sig. (2-sided) yazan sü-tundaki ilk say› olan 0.012 dir. 0.05 alfa de¤eriyle karfl›laflt›r›ld›¤›nda p de¤eri alfade¤erinden küçük oldu¤undan Cinsiyetle e¤itim düzeyi aras›nda anlaml› bir ilifl-ki oldu¤una karar verilir.

Örnek 6.8: Korelasyon Yorumlamas›Hipotez: “Yafl›n artmas› iflten al›nan doyumun artmas›na neden olur”. Bu hipo-

tezde yaflla iflten al›nan doyum aras›nda olumlu yönde ve nedensel bir iliflki öne-riliyor. Veri kodlamas› s›ras›nda yafl ve iflten al›nan doyum de¤iflkenin yan›tlar› ara-l›k ölçe¤inde kodlanm›flsa, hipotez testi için al›nmas› gereken istatistik korelasyon-dur. SPSS program› kullanarak elde edece¤imiz korelasyon istatisti¤i afla¤›daki gi-bi görünecektir: (bkz. Tablo 6.8).

Tablo Okuma: Yafl ve doyum de¤iflkenlerinin kesiflti¤i noktada yer alan Sig.(2-tailed) yaz›s› p de¤erini verir. p de¤eri 0.000 olarak görülmektedir. Alfa 0.01 için pde¤eri iki de¤iflken aras›nda anlaml› bir iliflki bulundu¤unu gösterir. ‹liflkinin yö-nünü ve fliddetini gösteren sat›r Pearson Correlation yaz›s›n›n karfl›l›¤›nda yer alan0,716 de¤eridir ve pozitif say›s›d›r. ‹liflkinin fliddetini belirlemek için kullan›lan öl-çüte göre 0,716 yafl ve doyum aras›nda olumlu yönde kuvvetli bir iliflki oldu¤unugösterir. Elde edilen sonuç hipotezi desteklemektedir.

YAfi DOYUM

YAfi Pearson Correlation 1,000 ,716

Sig. (2-tailed) . ,000

N 30 30

DOYUM Pearson Correlation ,716 1,000

Sig. (2-tailed) 000 .

N 30 30

Chi-Square Tests

Value df Asymp.Sig.(2-sided)

Pearson Chi-Square 12.852 4 .012

Likelihood Ratio 15.607 4 .004

Linear-by-Linear Association 8.538 1 .003

N of Valid Cases 281


Tablo 6.7Kay Kare TestiSonuçlar›

Tablo 6.8KorelasyonYorumlamas›

Kaynak: Büyüköztürk(2002: 34) Örnektablo

Yorum Cümlesi: Yafl ve iflten al›nan doyum aras›nda olumlu yönde ve kuvvet-li bir iliflki bulunmaktad›r. Buna göre kiflilerin yafllanmalar›, yapt›klar› iflten ald›k-lar› doyumun artmas›na neden olmaktad›r.

N‹TEL VER‹ ÇÖZÜMLEME VE YORUMLAMA SÜREC‹Nitel veri çözümlemesi, olgular hakk›nda düflünme, onlar› fark etme ve veri topla-ma aflamalar›ndan oluflan bir süreç olarak düflünülebilir. Bu süreç döngüsel, tek-rarl›, ilerlemeci ve bütünseldir. Araflt›rmac›, verilerini incelerken ve olgular hakk›n-da düflünürken baz› noktalar› fark edebilir ve bununla ilgili yeni veriler toplamayoluna baflvurabilir. Araflt›rmac›n›n her eylemi, elde etti¤i verilerin ve sahip oldu-¤u düflüncelerin bir sonucudur, yani sürecin bütününü içerir. Bu nedenle nitel ve-ri çözümlemesi karmafl›k bir süreç olarak nitelendirilir (Siedel, 1998).

Niteliksel verinin çözümlenmesinde kuramsal yaklafl›mla veri çözümlemesi ara-s›nda çok yak›n bir ba¤ vard›r. Söz konusu ba¤, verinin çözümlenmesi s›ras›ndaodaklan›lacak çözümleme birimlerini belirler. Bu nedenle niteliksel verinin çö-zümlenme ve yorumlanmas›nda temel olarak al›nan kuramsal yaklafl›m›n çeflitlili-¤i kadar veri çözümleme ve yorumlamada farkl›l›ktan söz edilebilir. Ancak tüm ni-teliksel verilerin çözümlemesinde ortak olan üç aflama söz konusudur. Bu aflama-lar; betimsel çözümleme, sistematik çözümleme ve yorumlamad›r. Veri çözümle-mesinin bu üç aflamas› baz› araflt›rmac›lar taraf›ndan birbirinden ayr› çözümleme-ler olarak de¤erlendirilmekle birlikte, birbirinden tamamen ayr› ve ba¤›ms›z olma-d›klar› da kabul edilir (Wolcott, 1994). Sistematik çözümleme betimlemeyi, yorum-lama ise hem betimlemeyi hem de sistematik çözümlemeyi içeren süreçlerdir. fiim-di çözümlemenin aflamalar›n› inceleyelim.

Betimsel ÇözümlemeBetimleme; bir kiflinin, nesnenin veya olay›n özelliklerini kelimelere aktarmak ola-rak tan›mlanabilir. Betimsel çözümlemede araflt›rmac›lar a¤›rl›kl› olarak kat›l›mc›-lar›n kendi ifadelerinden do¤rudan al›nt›lar yapar, bu ifadeleri mümkün oldu¤un-ca de¤ifltirmeden, aynen kullanarak okuyuculara sunar. Araflt›rmac› durumu oldu-¤u gibi ortaya koyup tan›mlamay› amaçlar; bu nedenle görüflmelerden uzun al›n-t›lar yapt›¤› gibi araflt›rmada kaydedilen gözlem notlar›n› da uzun ve ayr›nt›l› birflekilde okuyucuya aktar›r.

Nitel veri çözümlemesinde ilk aflama, çal›fl›lan olgunun tam ve kapsaml› bir be-timlemesini yapmakt›r. Bu betimleme, sadece kelime anlam›yla betimleme yap-maktan fazlas›n› içerir. Araflt›rmac› gerçekte meydana gelen bir eylemi ifade et-mekle kalmaz, bu eylemin içinde gerçekleflti¤i ba¤lam hakk›nda, eylemde buluna-n›n niyeti hakk›nda, bu eylemi örgütleyen anlamlar hakk›nda ve eylemden sonraneler oldu¤u hakk›nda ayr›nt›l› bilgi verir. Bu flekilde yap›lan betimleme türü yo-¤un betimleme (thick description) olarak adland›r›l›r (Denzin, 1978:33’ten akta-ran Dey, 2003:32).

Nitel araflt›rmalarda yap›lan betimlemelerde amaç, veri toplanan kat›l›mc›lar›nbak›fl aç›lar›n› yans›tan, gündelik yaflamdaki s›radan görünen ayr›nt›lar› aktaran birmetin oluflturmakt›r. ‹ncelenen olgunun gerçekleflti¤i ba¤lamda, yani kat›l›mc›n›ngündelik yaflam›nda gerçekleflen küçük ayr›nt›lar, araflt›rmac›n›n gerçekte neler ol-du¤unu, bunun kat›l›mc›ya ne ifade etti¤ini ve meydana gelen olay›n arkas›ndakisosyal geri plan›n ne gibi ögeler içerdi¤ini anlamas›na yard›mc› olur (Bryman,1998:63). Bu ayr›nt›lar, araflt›rmac›n›n bulgular›n› kendi ba¤lam› içinde yorumla-mas›na olanak sa¤lamal›d›r. Bu çok önemli bir noktad›r çünkü nitel araflt›rmalarda


Nitel araflt›rmalarda veriçözümlemesi betimselçözümleme, sistematikçözümleme ve yorumlamaolmak üzere üç aflamadagerçeklefltirilir.

Yo¤un betimleme, eyleminba¤lam›n›, aktörün niyetinive eylemin içindegerçekleflti¤i sürecinayr›nt›l› ve zengin bir flekildebetimlenmesidir.

araflt›rmac›lar gerçeklik ve kesinlik gibi kavramlar› soyut olarak düflünmezler, on-lara göre her veri ancak kendi ba¤lam› içerisinde gerçek veya kesin olabilir(Bryman, 1988:62).

Niteliksel araflt›rmalarda betimlemenin içermesi gereken üç öge; ba¤lamlar, ni-yetler ve süreçlerdir.

Ba¤lamlarBa¤lamlar, eylemlerin daha genifl toplumsal ve tarihsel önemini kavramam›z› veeylemi bir yerlere oturtmam›z› sa¤layan araçlard›r. Anlam›n do¤ru bir flekilde an-lafl›labilmesi ve ortaya konabilmesi için öncelikle ba¤lam›n anlafl›lmas› gerekir.Ba¤lam› belirtmek için eylemin gerçekleflti¤i toplumsal ortam›n, eylemle ilgili olangruplar›n, örgüt ya da kurumlar›n, kültürün, toplumun, eylemin gerçekleflti¤i za-man›n, mekHan›n, eylemde bulunan kiflinin içinde bulundu¤u toplumsal a¤lar›ndetayl› bir flekilde betimlenmesi gerekir (Dey, 2003:33).

Örnek: Diyelim ki evlilik amac›yla efl bulma davran›fl› ile ilgili bir araflt›rmayap›yoruz. Bu davran›fl farkl› ba¤lamlarda farkl› flekillerde gözlemlenebilir. Ör-ne¤in New York’ta ve Tibet’te yaflayan insanlar›n ya da ayn› ülkede k›rsal vekentsel alanlarda yaflayanlar›n veya farkl› yafl gruplar›ndaki insanlar›n davran›fl-lar› farkl› olabilir. Türkiye’de efl bulma davran›fllar›na verilebilecek birkaç örnekolarak görücüler arac›l›¤›yla efl bulma, görüflerek-anlaflarak efl bulma ya da eflbulma amaçl› televizyon programlar› arac›l›¤›yla efl bulma say›labilir. Bir ba¤lam-daki bir davran›fl, di¤er bir ba¤lamda ayn› fleyi ifade etmeyebilir. Dolay›s›yla bukonuda nitel bir çal›flma yap›l›yorsa davran›fllar›n ba¤lam› hakk›nda detayl› bilgisunulmal›d›r.

Örnek: Efliniz size “çay?” fleklinde bir soru sordu¤unda, çay demlemeyi teklifediyor, çay demleyip demlemedi¤inizi soruyor ya da çay demledi¤ini, bir bardakisteyip istemedi¤inizi soruyor olabilir. Bununla birlikte, kendisine ne demek iste-di¤ini sormay›z, ne demek istedi¤ini, ba¤lama ba¤l› olarak anlar›z. Saatin kaç ol-du¤una, elinde çaydanl›k ya da dolu bir çay barda¤› olup olmad›¤›na, mutfakta m›salonda m› oldu¤una bakarak anlar ve cevap veririz. Çünkü sorusunun anlam›,ba¤lama ba¤l›d›r.

‹letiflimin anlam›, iletiflimin gerçekleflti¤i ba¤lam hakk›nda bildiklerimize ba¤l›-d›r, bu nedenle ba¤lam› yanl›fl biliyorsak ya da ba¤lam hakk›nda yeterli bilgimizyoksa eylemin anlam›n› yanl›fl de¤erlendirebiliriz. Bir konuflmada kullan›lan sestonu, kiflilerin gülümseyip gülümsemedikleri, beden dillerini nas›l kulland›klar›,hatta konuflurken yapt›klar› vurgular bile söylediklerinin anlam›n› de¤ifltirebilir. Bunedenle nitel araflt›rmalarda veri çözümlemesi s›ras›nda ba¤lam hakk›nda ayr›nt›l›bilgi verilmesi önemlidir.

NiyetlerNitel araflt›rmalar, dünyay› araflt›rma konusuyla ilgili olan kiflilerin gözünden be-timlemeye büyük önem verirler. Bu nedenle aktörlerin çeflitli durumlar› nas›l ifadeettiklerini gözlemlemek ve kendilerini bu eylemde bulunmaya neyin motive ettik-leri konusunda aç›klamalar yapmalar›n› sa¤lamak önemlidir (Dey, 2003:37). Eflbulma davran›fl› örne¤i üzerinden gidecek olursak, bir davran›fl› kültürel önemiba¤lam›nda, bireye kazand›raca¤› ekonomik avantajlar ba¤lam›nda ya da toplum-sal normlar ba¤lam›nda de¤erlendirebiliriz. Bu davran›fla yönelik yorumumuz onu


hangi ba¤lamda ele ald›¤›m›za göre de¤iflebilir ama bu davran›fl›n anlam›n› belir-leyen bir di¤er önemli nokta da aktörün, yani eylemde bulunan kiflinin niyetidir.Dolay›s›yla ba¤lam› ne olursa olsun eylemde bulunan kiflinin eylemi nas›l alg›lad›-¤›n›, niyetinin ne oldu¤unu, motivasyonunun ne oldu¤unu düflündü¤ünü de dik-kate almam›z gerekir. Bununla birlikte araflt›rmac›lar›n, bireylerin bu konudaki ifa-delerini de¤erlendirir ve yorumlarken ba¤lam› ve davran›fl› flekillendiren koflullar›da dikkate almas› gerekir. Bir bireyin eylemindeki kiflisel niyeti, baz› toplumsalgüçler nedeniyle ilk bak›flta görülmeyebilir. Birey kendisini bu davran›fla motiveeden fleyin ne oldu¤unu aç›klad›¤›nda araflt›rmac›n›n, bireyin eyleminde etkili ola-bilecek bu toplumsal güçlerin de fark›nda olmas› gerekir. Örne¤in kat›l›mc› bir gü-ce ya da iktidara itaat etmek için, herhangi bir fleyden korktu¤u ya da utand›¤› için,ço¤unlu¤a uymaya zorland›¤›n› hissetti¤i için, baflkalar›n› korumak için ya da na-zik olmak gerekti¤ini düflündü¤ü için bu eylemde bulunmufl olabilir ama kifliselniyetini daha bireysel bir düzeyde aç›klayacakt›r. Nitel araflt›rmalarda araflt›rmac›-lar bir eylemin anlam›na ulaflmak için sadece kat›l›mc›n›n niyetine iliflkin yapt›¤›kiflisel aç›klamalara dayanamazlar, bununla birlikte onlar›n eylemlerinden net birflekilde niyetlerini de anlayamazlar (Dey, 2003:38). Anlam ve anlam›n iletilme tar-z› her zaman üzerinde konuflulmaya ve tart›fl›lmaya aç›kt›r. Bu nedenle betimlemeyap›l›rken motivasyonlar›n ve niyetlerin mümkün oldu¤unca detayl› bir flekilde ak-tar›lmas› gerekir.

SüreçlerNitel araflt›rmac›lar bireylerin içinde bulunduklar› toplumsal durumu sürdürmekya da de¤ifltirmek için girdikleri etkileflim biçimlerini göstermeye çal›fl›rlar (Dey,2003:38). Derinlemesine görüflme ya da kat›l›mc› gözlem gibi yollar, araflt›rmac›-lar›n eylemler ve bu eylemlerin sonuçlar› aras›ndaki iliflkiyi göstermelerine uy-gun detayl› veriler sa¤larlar. Nitel araflt›rmalarda veri toplama sürecinin kendiside bir etkileflim sürecidir. Araflt›rmac› ço¤u zaman veri toplama ve veri çözümle-mesi süreçlerini birlikte yürütür ve toplumsal eylemin anlaml› bir yorumunaulaflmaya çal›fl›r. Nitel araflt›rmalarda veri çözümlemesi döngüseldir, yani araflt›r-mac› elde etti¤i verileri inceleyip baflka veriler toplamaya karar verebilir. Araflt›r-mac›n›n kendi yorumlar› ve eylemleri de çözümlemenin bir parças› haline gelir,bu nedenle nitel araflt›rmalarda araflt›rmac›n›n kendisi de araflt›rmada bir kat›l›m-c› haline gelir.

Süreç, zaman içinde meydana gelen hareket ve de¤iflimi ifade eder (Dey,2003:39). Süreçlerin betimlenmesi; de¤iflimin, çevresel koflullar›n, eylemlerin vede¤iflime neden olan mekanizmalar›n ifade edilmesi anlam›na gelir. Nitelikselaraflt›rmalarda dura¤an, sabit bir betimleme yerine süreçleri, yani incelenen ol-gular›n zaman içindeki de¤iflimini aktarabilen dinamik bir betimleme yap›lmas›gerekir (Dey, 2003:39). Süreçlere odaklanan bir araflt›rmac›, dikkatini ba¤lamdanve niyetten çok eylem ve eylemin sonucu aras›ndaki iliflkiye verir. Süreçler ince-lenirken eyleme neden olan bireysel veya toplumsal koflullar kadar maddi koflul-lar da dikkate al›n›r. Örne¤in Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birli¤i’nin çözüle-rek Ba¤›ms›z Devletler Toplulu¤u olmas›nda ideolojilerin veya etnik ayr›l›klar›noldu¤u kadar nükleer silahlar›n çoklu¤u ve g›da k›tl›¤› da etkili olmufltur (Dey,2003:40).


Anlamlar ba¤lama ba¤l›d›r, farkl› gözlemciler taraf›ndan farkl› flekillerde ifade edilebilir-ler. Niteliksel araflt›rmalarda kat›l›mc›lara bir eylemin ne anlam ifade etti¤ini, kendilerinibu eylemde bulunmaya neyin motive etti¤ini sorabiliriz. Bununla birlikte do¤ru anlamaulafl›labilmesi için sadece kat›l›mc›lar›n ifadelerinin de¤il, eylemin gerçekleflti¤i ba¤lam›nve sürecin de incelenmesi gerekir.

Sistematik ÇözümlemeSistematik çözümleme, verilerin incelenmesi, s›n›fland›r›lmas›, aralar›ndaki benzer-lik ve farkl›l›klar›n ortaya konmas› ve böylece verileri okuyuculara anlaml› k›lacakbelirli temalar›n ve desenlerin ortaya konmas› sürecidir. Sistematik çözümlemeyidaha kolay anlamak için bu sürecin iki aflamas›n›, s›n›fland›rma ve iliflkilendirme(ba¤lant› kurma) aflamalar›n› k›saca inceleyelim.

S›n›fland›rmaYorumlamak, eylemi sadece aktörün gözünden anlatmak de¤il, okuyuculara daanlaml› gelecek flekilde ifade etmektir. Bu nedenle araflt›rmac›n›n verilerden an-laml› bir yoruma ulaflabilmesi için verilerin anlafl›labilir bir flekilde tercüme edile-bilece¤i kavramsal bir çerçeve gelifltirilmesi gerekir.

S›n›fland›rma süreci, verilerin çözümlenebilecek kategoriler haline getirilme-sidir. Bu süreç bir yap-boz yapmaya benzetilebilir. Yap-bozu bozman›n, yani par-çalar›na ay›rman›n tek amac›, parçalar› birlefltirecek yeni bir yol bulmakt›r. Bu par-çalar› bir araya getirmek için de her parçan›n di¤er parçayla iliflkisi incelenir. Ta-mamlanm›fl bir yap-boz ise bir bütün olarak araflt›rman›n sonucunu ifade etmekte-dir. Bu nedenle niteliksel veri çözümlemesinde araflt›rmac›, bir bütün hâlinde elin-de bulunan verileri kavramsal olarak anlaml› olan parçalara bölecek, daha sonrabu parçalar› birbirileriyle olan iliflkilerini gösterecek flekilde yeniden iliflkilendire-cek ve birlefltirecektir. Böylece inceledi¤i olguyu bir bütün olarak ortaya koyarkenbu olguyu meydana getiren toplumsal gerçeklikleri ve bunlar›n birbirleriyle olaniliflkilerini de göstermifl olacakt›r. Veriler s›n›fland›r›lmazlarsa, araflt›rmac› neyi çö-zümledi¤inin fark›nda olmayacakt›r. Bununla birlikte verilerin s›n›fland›r›lmas› çö-zümlemeden önceki bir aflama de¤ildir, çözümleme sürecinin bir parças›d›r. Di¤erbir deyiflle s›n›fland›rma, yorumlar›m›z›n ve aç›klamalar›m›z›n üzerinde temellene-ce¤i kavramsal zemini oluflturur. Yap-boz örne¤ine dönecek olursak bir yap-boz-daki parçalar› önce köfleler, mavi parçalar, yeflil parçalar gibi kategorilere ay›r›r›z;bu kategoriler benzer özelliklere sahip olan parçalar› bir araya getirmemize yard›meden araçlard›r. Sonuçta bütün mavi parçalar birleflti¤inde gökyüzünü, bütün yeflilparçalar birleflti¤inde orman› oluflturacakt›r. Böylece parçalar› ifade etmek için kul-land›¤›m›z kategoriler (mavi, yeflil vb.) remin bütününü ifade ederken kullanabile-ce¤imiz yeni kategorilere (gökyüzü, orman) ulaflmam›z› sa¤layacakt›r (Dey,2003:41).

Diyelim ki göçle ilgili bir çal›flma yap›yoruz ve elimizde 50 derinlemesine gö-rüflmenin dökümü var. Bu görüflmeleri cinsiyet ve yafl gibi baz› de¤iflkenlere göres›n›fland›rmak kolayd›r ama göç nedenlerini ya da göç sonras› karfl›lafl›lan sorun-lar› s›n›fland›rmak daha zor olacakt›r çünkü görüflmelerde ayr›nt›l› cevaplar olsa dabelirtilmifl olan nedenler bizim yapaca¤›m›z s›n›fland›rmada kullanaca¤›m›z kav-ramlarla ifade edilmemifl olabilir. Araflt›rmac›, bütün görüflmeleri dikkatle okuduk-tan sonra hiçbir görüflmenin d›flar›da kalmamas›n› sa¤layacak flekilde kavramlaroluflturmal›d›r. Kategoriler oluflturulduktan sonra bunlar birbirleri ile birlefltirilebi-

1956. Ünite - Sosyolo j ik Araflt › rmalarda Ver i Çözümlemesi ve Bulgular ›n Yorumlamas›S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



S›n›fland›rma, verileriparçalara bölme ve yenidenbir araya getirme sürecidirve çözümleme içinkavramsal bir temel sa¤lar.

lir ya da alt kategorilere ayr›labilirler. Örne¤in araflt›rmac›, görüflmelerde belirtilengöç nedenlerini önce ekonomik, kültürel, demografik gibi kategorilere bölebilir,daha sonra demografik nedenleri “evlenme, boflanma, ölüm” gibi alt kategorilerebölebilir. Bu kategoriler araflt›rmac›n›n yapaca¤› yorum ve aç›klamalara temeloluflturaca¤› için kategoriler aras›ndaki s›n›rlar iyi belirlenmeli ve araflt›rman›namac›na uygun olmal›d›r. Örne¤in bir kat›l›mc› boflanma nedeniyle göç etmifl ola-bilir. Bu durumda kat›l›mc› bofland›¤› için masraflar› artm›fl, daha yüksek gelirli birifl bulabilece¤ini düflündü¤ü bir yere göç etmifl olabilece¤i gibi, boflanm›fl kad›nla-r›n babalar›n›n evinde yaflamas› gerekti¤i normunu içeren bir kültürden geldi¤iiçin babas›n›n evine geri dönmek için de boflanm›fl olabilir.

Nitel araflt›rma yürüten araflt›rmac›lar, ellerindeki verileri araflt›rman›n bafl›ndabelirlenen kavramlarla aç›klamak ve flemalara oturtmak yerine kavramlar› veri çö-zümlemesi s›ras›nda rafine eder ve kavram›n kapsayabilece¤i çeflitli biçimlere uy-maya çal›fl›r (Bryman, 1988:68). S›n›fland›rma nötr, yans›z bir süreç olamaz çünküher zaman bir amaca yöneliktir (Dey, 2003:46). Araflt›rmac›n›n bir eylemi nas›l s›-n›fland›raca¤›n›, araflt›rman›n amac› do¤rultusunda belirlemesi gerekir.

S›n›fland›rma süreci, veri ay›klama sürecini de içerir. Alan çal›flmas›ndan elde edilen veyaz›ya geçirilmifl çal›flma sonuçlar›n›n ve alan çal›flmas› s›ras›nda tutulan gözlem notlar›-n›n araflt›rma sorusuna, araflt›rmac›n›n kuramsal yaklafl›m›na, veri toplamak için kullan›-lan sorulara ve örnekleme göre s›n›fland›r›l›p yeniden düzenlenmesi, ilgili olmayan veri-nin elenmesini sa¤lar. Veri ay›klama sürecinde araflt›rma sorusunun kapsam› ay›klamak›stas›na göre daralt›larak, do¤rudan konuyla ilgili veriler dikkate al›n›r (Marvasti, 2003).Örne¤in, aile içi fliddete maruz kalan kad›nlar efllerine nas›l tepki verirler? Böyle bir ay›k-lama k›stas› fliddetin türleri nedeniyle yüzlerce sayfal›k, aralar›nda çok farkl› tepkilerinbulundu¤u veri y›¤›n› ile karfl› karfl›ya kalmam›za neden olur. E¤er fliddeti fiziksel fliddet-le s›n›rland›r›rsak o zaman efli taraf›ndan fliddetin di¤er türlerine maruz kalan kad›nlar-dan elde edilen veriler ay›klanm›fl olur. Veri ay›klama hiçbir zaman k›stas d›fl› kalan veri-lerin bir daha kullan›lmayaca¤› anlam›na gelmez. Farkl› bir çal›flma için di¤er verilerin dedâhil edilerek yeni bir ay›klama süreciyle yeni bir çal›flmada kullan›lmas› sa¤lan›r.

‹liflkilendirme Nitel araflt›rmalarda betimleme ve s›n›fland›rma süreçleri son derece önemli ol-makla birlikte amaç de¤il araçt›rlar. Bu iki sürecin amac›, çözümlemenin kendisi-dir. Bu çözümleme, verilerin parçalara ayr›ld›ktan sonra bir araya getirilmesini içe-rir. Bir binan›n tu¤lalardan oluflmas› gibi nitel çözümlemeler de kavramlardan olu-flur. Tu¤lalar›n bir araya getirilmesi ile bina meydana geldi¤i gibi bu kavramlar ara-s›ndaki iliflkilerin aç›klanmas› da çözümlemeyi meydana getirir. S›n›fland›rma ya-p›ld›¤›nda araflt›rmac›, kavramlar aras›ndaki ba¤›ms›z iliflkileri anlamak için bir ze-mine sahip olur çünkü çeflitli aç›lardan birbirlerine benzer verileri bir araya getir-mifltir. ‹liflkilendirme sürecinde ise bu parçalar›n birbirlerine ne derece benzedi¤iya da hangi nedenle s›n›fland›r›ld›¤› de¤il, birbirleriyle nas›l bir etkileflim içinde ol-duklar› önemlidir (Dey, 2003:48).

Veriler s›n›fland›r›ld›ktan sonra veri parçalar› aras›ndaki düzenlilikleri ve farkl›-l›klar› inceleyebilir ve çeflitli desenleri ortaya koyabiliriz. Örne¤in ekonomik ne-denlerle ve kültürel nedenlerle göç etmifl olan baz› kat›l›mc›lar›n göç ettikten son-ra benzer sorunlarla karfl›laflt›klar›n›, buna karfl›l›k demografik nedenlerle göçedenlerin karfl›laflt›klar› sorunlar›n daha farkl› oldu¤unu görebiliriz. Bu flekilde, ve-rilerimizde baz› desenler oldu¤unu ortaya koymufl oluruz. Buna dayanarak göç et-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



me nedeni ile göçten sonra karfl›lafl›lan sorunlar aras›nda bir iliflki kurmufl oluruzve elimizdeki verileri karfl›laflt›r›p inceleyerek bu desene, bu iliflkiye uyup uyma-d›klar›n› inceleriz.

Bu aflamada verilerin kategorileri aras›ndaki iliflkileri göstermek için grafikler-den, tablolardan ve flekillerden yararlan›l›r. Araflt›rmac›, verilerde baz› özelliklerlene s›kl›kla karfl›lafl›ld›¤›n› inceleyerek bu iliflkileri çapraz tablolarla gösterebilir. Ör-ne¤in örneklemdeki kad›nlar›n daha çok kültürel nedenlerle, erkeklerin ise eko-nomik nedenlerle göç etti¤ini fark ettiysek, kad›nlarla erkeklerin göç nedenlerinigösteren bir çapraz tabloda, göç nedeni ile cinsiyet aras›ndaki iliflkiyi gösterebili-riz. Bu tip bir çözümlemeyle verilerimizi sorgulam›fl ve kategorilerimiz, yani s›n›f-land›rma sürecinde oluflturdu¤umuz s›n›flar aras›ndaki iliflkileri göstermifl oluruz(Dey, 2003:49). Di¤er bir deyiflle, betimsel çözümlemeden farkl› olarak sistematikçözümleme aflamas›nda veriler görsellefltirilir, böylece ortaya ç›kan kavramlar›n vetemalar›n birbirileri ile iliflkileri belirginlefltirilmeye çal›fl›l›r (Miles ve Huberman,1994:11).

Nitel bir araflt›rmada elde edilen verilerin sunulmas›nda en önemli sorun, veri-lerin çok uzun metinler oluflturabilmesidir. Binlerce sayfal›k görüflme ve gözlemnotu dökümleri okuyucuya sunulabilir, ancak okuyucunun bu veriler aras›ndakiiliflkileri görmesinin daha kolay bir yolu, bu verilerin sundu¤u kavramlar ve veri-lerdeki temalar aras›ndaki iliflkileri gösterecek matrisler, grafikler, tablolar ya da fle-killer kullanmakt›r. Bu gibi görsel araçlar, organize edilmifl bilgiyi, ilk bak›flta gö-rülebilecek kompakt bir flekilde bir araya getirir. Bu sürecin kendisi de çözümle-menin bir parças›d›r çünkü bir tablo oluflturmak, tabloda hangi hücreye hangi kav-ram›n, hangi verinin hangi biçimde konaca¤›na karar vermek analitik etkinlikler-dir (Miles ve Huberman, 1994:11).

YorumlamaBetimleme, nitel araflt›rmalarda temel olsa da veriler betimlemenin ötesindeki çö-zümleme yollar›yla anlafl›lmaya çal›fl›l›r. Betimlenen veriler s›n›fland›r›larak küçükparçalara ayr›l›r, bu parçalar aras›nda nas›l bir karfl›l›kl› iliflki oldu¤u incelenir, böy-lece veriler hakk›nda yeni bir kavramsallaflt›rma yap›labilir. Nitel veri çözümleme-si betimleme, s›n›fland›rma ve veri parçalar›n› aralar›ndaki iliflkiler üzerinden bir-lefltirme sürecini içerir (Dey, 2003: 31). Ancak bütün bu aflamalar, yorumlaman›nmümkün olmas›n› sa¤lama amac›na yöneliktir. Yorumlama, nitel veri çözümleme-sinin son aflamas›d›r ve betimsel ve sistematik çözümleme ile organize edilmiflolan verilerin araflt›rmac› taraf›ndan yorumlanmas›n› içerir. Di¤er bir deyiflle betim-sel çözümleme aflamas›nda s›n›fland›r›lm›fl ve birbirinden ayr›lm›fl olan veriler, yo-rumlama aflamas›nda yeniden bir araya getirilir. Yorumlama sürecinde bu veri par-çalar› aras›ndaki iliflkiler, verilerin temalar› ve desenleri, araflt›rmac›n›n kendi yo-rumlar›n› da içerecek flekilde ortaya konur. Böylece veriler yorumlan›rken veriler-deki desenler, ortak e¤ilimler ortaya konarak ilk anda görülmeyen, ayr›nt›lardagizli olan anlam ortaya konmufl olur (Kümbeto¤lu, 2005:154).

Nitel araflt›rmalarda araflt›rmac›lar veri toplama sürecinin bir parças› olduklar›için, incelenen konuyla ilgili düflünceleri ve yorumlar› önemlidir. Araflt›rmac›n›nkendisi olguyu yak›ndan gözlemlemifl, belki bir k›sm›n› kendisi de deneyimlemifl-tir. Bu nedenle araflt›rmac› olgunun anlam› hakk›nda de¤erli yorumlar yapabilecekdurumdad›r. Yorumlama aflamas›, araflt›rmac›n›n kendi yorumlar›n› iletti¤i, dahaetkin bir rol üstlendi¤i, kat›l›mc› ve öznel yönünü ön plana ç›kard›¤› aflamad›r (Y›l-d›r›m ve fiimflek, 2008:222-238). Daha önceki aflamalarda verilerini sunan, katego-


rileri ay›ran ve bu kategoriler aras›ndaki iliflkileri ortaya koyan araflt›rmac›, yorum-lama aflamas›nda flimdiye dek ortaya koydu¤u bu veri ve iliflkilerin ne anlama gel-di¤ini yorumlar. Di¤er bir deyiflle bu aflamada araflt›rmac›, elde etti¤i verilerden ç›-kard›¤› sonuçlar› sunar, bu sonuçlar› nas›l gördü¤ünü ifade eder ve araflt›rma prob-leminde sormufl oldu¤u soruya bir yan›t vermeye çal›fl›r. Bununla birlikte, bu afla-mada araflt›rman›n yapaca¤› yorumlar, sunulan verilerle uyumlu olmal› ve bu veri-ler taraf›ndan desteklenmelidir.

Nitel araflt›rmalarda elde edilen verilerin onaylanmas›, di¤er bir deyiflle verilerin zamanzaman kat›l›mc›n›n kendisi zaman zaman üçüncü kaynaklar taraf›ndan teyit edilmesi,araflt›rman›n güvenirli¤i ve geçerli¤i aç›s›ndan önemli bir noktad›r. Bu konuyla ilgili bilgi-ler de yorumlama sürecinin bir parças›d›r, yorumlama sürecinde ortaya konmufl olan kav-ram, tema ve iliflkiler yorumlan›p karfl›laflt›r›ld›¤› gibi onaylan›r da (Y›ld›r›m ve fiimflek,2008:223).

Nitel Verilerde Kodlama Veri çözümlemesi, nicel ve nitel araflt›rmalarda farkl›l›k gösterir. Bununla birliktenicel ve nitel araflt›rmalarda verilerin çözümlemeden önce haz›rlanmas›, k›smenbirbirine benzer süreçlerle gerçeklefltirilir. Her iki yöntemde de çözümleme yap›-labilmesi için verilerin kodlanmas› söz konusudur ancak nicel araflt›rmalarda veri-lere say›sal kodlar atan›rken nitel araflt›rmalarda kodlar kavramlardan ya da tema-lardan oluflur. Sistematik çözümlemede gerçeklefltirilen s›n›fland›rma sürecinin,verilerin çözümlenebilecek kategoriler haline getirilmesi oldu¤unu belirtmifltik. Ni-cel araflt›rmalarda kategoriler araflt›rman›n bafl›nda oluflturulurken nitel araflt›rma-larda veriler topland›ktan sonra oluflturulur. Nitel verilerin incelenerek analitik ka-tegoriler oluflturulmas› sürecine kodlama ad› verilir. Di¤er bir deyiflle kodlama, s›-n›fland›rmay› mümkün k›lan bir eylemdir.


Betimselçözümleme

Sistematikçözümleme

Yorumlama

• Araflt›rmada elde edilen verilerin kendileri ön plandad›r.• Bu nedenle s›kl›kla kat›l›mc›lar›n kendi ifadelerinde do¤rudan al›nt› yap›l›r.• Gözlemlenen ortamda neler olup bitti¤ini ortaya koymaya çal›fl›r.• “Ne” sorusuna yan›t verir.

• Verilerin kategorileri ve bulunan temalar ön plandad›r.• Veriler s›n›fland›r›larak parçalara ayr›l›r.• Verilerin içinde do¤rudan görülmeyen temalar ortaya konur.• Verilerin kategorileri ve temalar aras›ndaki iliflkiler ortaya konur.• “Neden” ve “Nas›l” sorular›na yan›t verir.

• Anlam ön plandad›r.• Araflt›rmac›n›n, elde edilen verileri, temalar› ve bunlar aras›ndaki iliflkileri kendi ba¤lamlar› içinde yorumlamas›n› içerir.• “Gözlemlenenler ne anlama geliyor” sorusuna yan›t verir.

fiekil 6.1

Niteliksel veriçözümlemesindekiaflamalar›nkarfl›laflt›r›lmas›

Kaynak: Y›ld›r›m vefiimflek (2008),sf.220-222’ye veDey (2003) sf.40-49’adayan›larakoluflturulmufltur.

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Nitel araflt›rmalarda araflt›rmac›, verilerini inceleyerek anlaml› bölümlere ay›r›rve her bölüme, ifade etti¤i anlama ba¤l› olarak bir isim, di¤er bir deyiflle bir kodverir. Kodlanacak olan veri bölümleri sözcük olabildi¤i gibi cümleler ya da parag-raflar da olabilir (Y›ld›r›m ve fiimflek, 2008:228). Her kod, bir veri grubunu s›n›flan-d›rmak için uygulanan, birbirine benzer olan, benzer anlamlar tafl›yan örnekleri biraraya toplayan bir semboldür. Kodlama yap›lmad›¤› takdirde araflt›rmac› uzun me-tinler içinde kaybolacakt›r. Kodlama, metin içinde belirli veri bölümlerini bulmay›kolaylaflt›r›r.

Kodlaman›n gerçeklefltirilebilmesi için araflt›rmac›n›n verileri birkaç defa dik-katle okumas›, verileri anlaml› parçalara ay›rmas› ve ortaya koydu¤u kodlar üze-rinde tekrar tekrar çal›flmas› gerekir (Kümbeto¤lu, 2005:155; Y›ld›r›m ve fiimflek2008:229). Araflt›rmac›, verileri bu flekilde haz›rlad›ktan sonra kodlamaya bafllar.Nitel araflt›rmalarda kodlama bilgisayar programlar› ile yap›labilece¤i gibi araflt›r-mac›, kodlamay› kendisi de yapabilir. “WordPerfect” gibi baz› bilgisayar program-lar› nitel verileri kodlamay› kolaylaflt›rmaktad›r. Araflt›rmac›, kodlamay› kendisi ya-pacaksa genellikle sayfalar›n sa¤ ya da sol taraf›ndaki boflluklara iflaretler koyarakmetindeki belirli bölümleri kodlar.

Nicel veriler say›larla ifade edilirken nitel veriler anlamla, temalarla ve kavramlarla ifadeedilirler. Bu anlam, araflt›rmac›n›n örnekleminde yer alanlar›n olgu ve olaylara yükledik-leri anlamd›r. Bu anlam› kat›l›mc›lar, eylemleri ve ifadeleri ile araflt›rmac›ya iletiler, arafl-t›rmac› da bunlar› metinlere ve görüntülere aktar›r. Nitel araflt›rmalarda da say›lar kulla-n›l›r, bununla birlikte nicel araflt›rmalarda oldu¤u gibi her sorunun cevap kategorilerinebir rakam atanmaz. Rakamlar, anlaml› kavramsallaflt›rmalara dayan›r (Dey,2003:30). Ve-riler s›n›fland›r›ld›ktan sonra belirli veri bölümlerine birer isim, kavram ya da etiket atan-mas› sürecine kodlama ad› verilir. Kodlama sürecinde araflt›rmac›n›n belirli veri gruplar›-na atad›¤› kodlar, veri çözümlemesinin ileriki aflamalar›nda de¤ifltirilebilir, baz› kodlariptal edilebilir ya da yeni kodlar eklenebilir.

Kodlaman›n ne derece ayr›nt›l› olaca¤›, kaç kod kullan›laca¤› ya da kodla-man›n cümle düzeyinde mi, paragraf düzeyinde mi yoksa fark› bir düzeyde miyap›laca¤› araflt›rman›n amac›na göre de¤iflir. Kodlama bazen bir kelime, bazende bir cümle düzeyinde olabilir, kodlama biriminin ne olaca¤›, araflt›rmac›n›nyapmak istedi¤i çözümlemenin yap›s›na göre de¤ifliklik gösterebilir (Y›ld›r›m vefiimflek, 2008:233). Araflt›rmac›, kodlama yapmak için verileri incelerken araflt›r-ma probleminde sordu¤u soruya cevap verecek özellikler arar. Araflt›rmac›n›nverileri okurken onlar› nas›l s›n›fland›r›p kodlayaca¤› konusunda kendisine yolgösteren, araflt›rma probleminin kendisidir. Araflt›rma problemine dayanarakaraflt›rmac›, kodlanmas› gereken parçalar› bulur, adland›r›r veya etiketlendirir.Burada en önemli nokta, araflt›rmac›n›n inceledi¤i veri bölümünde ne gördü¤ü-dür. Farkl› araflt›rma problemleri olan iki araflt›rmada araflt›rmac›lara ayn› veriyisunarsak bu verileri farkl› kodlayacaklard›r çünkü araflt›rma problemleri farkl›oldu¤u için arad›klar› fley birbirinden farkl›d›r. Araflt›rmac›, bulgular›n› yorum-larken bu sonuçlara nas›l vard›¤›n› da aç›klayaca¤› için kodlama yaparken veri-lere ba¤l› kalmas›, verileri maniple etmemesi önemlidir. Örne¤in; kad›nlarla ço-cuklar› aras›ndaki etkileflimi inceleyen bir araflt›rmada bir araflt›rmac› gözlemnotlar›n› kodluyor olsun. Gözlemledi¤i durum, bir kad›n›n çocu¤una ba¤›rmas›


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Nitel araflt›rmalardakodlama sürecinde ortayaç›kan kodlar›n,veriçözümlemesinin ilerikiaflamalar›nda de¤ifltirilmesimümkündür.

ise bu durumu afl›r› soyutlamadan, veriye uygun flekilde, örne¤in “ba¤›rma” ola-rak kodlamal›, “sözlü fliddet” gibi kodlar kullanmamal›d›r. Araflt›rmac› yorumla-ma aflamas›nda bu veriyi bu flekilde yorumlayabilir ama kodlar gözlenen duru-mu ifade eden daha somut ifadeler olmal›d›r (Foss ve Waters, 2003:189).

Nitel araflt›rmalarda kodlama süreci ile daha ayr›nt›l› bilgi ve örnekler için Ali Y›ld›r›m veHasan fiimflek’in “Sosyal Bilimlerde Nitel Araflt›rma Yöntemleri” adl› kitab›ndan (Ankara:Seçkin Yay›nlar›, 2008) yararlanabilirsiniz.

Görüflme dökümlerinin nitel veri hâline gelmesi, yani çözümlenebilecek bir ha-le gelmeleri, araflt›rmac›n›n araflt›rma problemine ve araflt›rman›n amaçlar›na ba¤-l› olarak bu metinlerdeki belirli davran›fl, olgu, anlam, iliflki, eylem, durum, anlam,iliflki, koflul, ortam ve müdahalelerin kodlanmas› ile gerçeklefltirilir (Kümbeto¤lu,2005:157). Afla¤›da iki kodlama örne¤ine yer verilmifltir.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



Örnek-6.9: Annelerle çocuklar› aras›ndaki etkileflimle ilgili bir çal›flmada gözlem

notlar›n›n kodlanmas›na örnek

Anne eve geldi¤inde çocuklar salondaki masada ders çal›fl›yorlard›. Anne

elindeki torbalar› mutfa¤a b›rakt›ktan sonra salona geldi ve çocuklara

“ben üzerimi de¤ifltirirken siz de kitaplar›n›z› kald›r›n, masay›

haz›rlayaca¤›m” dedi.

Anne üzerini de¤ifltirmeye gitti¤inde büyük çocuk masadaki kitap ve

defterleri toplamaya bafllad›. Küçük çocuk ise ablas›na ba¤›rarak “masay›

toplama, ödevim daha bitmedi” dedi. Ablas› da kardefline ba¤›rarak

“annem topla dedi, bana k›zacak” dedi. Küçük çocuk ba¤›rarak

“ödevimi bitirmezsem de ö¤retmen k›zacak” dedi. Gürültü nedeniyle

anne salona geldi ve k›zarak “neden ba¤›r›yorsunuz, neden hâlâ masa

toplanmam›fl, toplay›n çabuk” dedi. Küçük çocuk a¤lamakl› bir sesle

“ama ablam benim kitaplar›m› defterlerimi zorla al›yor, daha ödevim

bitmedi” dedi. Anne küçük çocu¤a “ödevini sehpada yap” dedi. Küçük

çocuk “sehpada yapamam, sehpa çok küçük” dedi ve a¤lamaya bafllad›. Bu

s›rada büyük çocuk kendi defter ve kitaplar›n› alarak salondan ç›kt›. Anne

küçük çocu¤un yan›na geldi, saç›n› okflad›, yana¤›n› öptü ve sakin bir sesle

“tamam, sen ödevini bitirene kadar beklerim ama çabuk ol,

masay› kurmam laz›m” dedi.

yönlendirme

bilgilendirme

endifle

k›zg›nl›k

yönlendirme

itiraz

yönlendirme

telafi

yönlendirme

bilgilendirme

Farkl› niteliksel araflt›rmalar farkl› veri çözümlemesi süreçlerini içerebilir. Nitelikselaraflt›rmalar içerik çözümlemesi, öykü çözümlemesi, konuflma çözümlemesi ve söylem çö-zümlemesi yoluyla çözümlenebilirler. ‹çerik çözümlemesi metin içindeki çözümleme bi-rimlerinin sistematik olarak say›lmas› ve s›n›fland›r›lmas›ndan oluflur. Öykü çözümleme-si, hangi öykülerin nas›l anlat›ld›¤›n› anlamaya çal›fl›r. Konuflma çözümlemesi, gündelikkonuflmalarda insanlar›n sosyal gerçekli¤i ve düzeni nas›l oluflturdu¤unu anlamaya çal›-fl›r. Söylem çözümlemesi farkl› disiplinler taraf›ndan farkl› biçimlerde tan›mlanmaya veuygulanmaya çal›fl›lmakla birlikte en genel anlam›yla sosyal gerçekli¤in tan›mlay›c›s› veyarat›c›s› olarak söylem ve dilin çözümlenmesidir (Marvasti, 2003: 107).

Nicel ve nitel araflt›rmalarda verilerin çözümlenmesi süreçleri ne flekilde farkl›lafl›r?


Örnek-6.10: ‹fl yaflam› ile ilgili bir araflt›rmada, görüflme dökümleri üzerinde

iflyerinde yaflanan sorunlar› saptamaya yönelik bir kodlama

Görüflme dökümlerinde kodlama örne¤i Kod

Kat›l›mc› 1 “…Arkadafl demek istemiyorum. Bir fley oluyor mesela,

tuvalete gidiyorsun geliyorsun, kaç dakika olacak. Ama bir

sorun olunca flef gelince diyor ki: “‹flte Ahmet tuvalete gitti

o s›rada olmufltur, ben bilmiyorum” diyor. Yani o zaman

olmufl olmas› gerekmez, ama kendini hakl› ç›karmak için

sana yükleniyor. Ya da mesela flefe yalakal›k yapmak

için senin dedikodunu yap›yor falan, öyle fleyler…”

‹fl arkadafllar›n›n

tutumu

Kat›l›mc› 2 “Mesela benim tezgâh›n tam arkas›nda klima var. Her yer

ayn› derece olsun diye o klima sürekli çal›fl›yor, herkes için

iyi ama benim belim tutuluyor, s›rt›m tutuluyor sürekli.

Söyledim kaç kere müdürlü¤e ama yerini de¤ifltirmiyorlar,

seni kaale alm›yorlar”

Fiziksel koflullar

Hiyerarfli

Kat›l›mc› 3 “Sürekli ayakta durmak. Oturarak da yapabilirim bu ifli

ama ayakta yap›yoruz. Öbür türlü daha rahat olurdu”Fiziksel koflullar

Kat›l›mc› 4 “Bizim isteklerimizi dikkate alm›yorlar. Mesela bir fley

söylüyorsun, bir öneri yap›yorsun, dinliyor ama bir fley

ç›km›yor arkas›ndan. Ama flef söylese onun dedi¤ini bir

flekilde yaparlar mesela, olabilecek bir fleyse.

Hiyerarfli

Kat›l›mc› 5 “Selam vermiyor mesela. Mesela flef veriyor ama

müdür geçti¤i zaman gözgöze geliyorsun, adam bir

merhaba demiyor, bir selam vermiyor”

‹letiflim kopuklu¤u

Hiyerarfli

Kat›l›mc› 6 “Kimse seni umursam›yor ki. Mesela çocuk hastayken

vardiya de¤ifltirmek istedim, yerine birini bul de¤ifltirelim

dediler, kimseyi bulamad›m. Kimsenin umurunda

de¤il, halbuki yar›n senin de bafl›na gelir, kimse demiyor

yar›n benim de bafl›ma gelir, yard›mc› olay›m demiyor”

‹fl arkadafllar›n›n

tutumu

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



3

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



BULGULARIN SUNUMU VE ARAfiTIRMARAPORUNUN YAZILMASI

Rapor Yaz›m› Öncesi Dikkate Al›nmas› Gereken ÖgelerHer araflt›rma bir soruya yan›t verir. Her araflt›rma raporu da elde edilen cevab›nbelirli kurallar çerçevesinde okuyucuya sunulmas›d›r. Araflt›rma raporu yazmadanönce dikkate al›nmas› gereken unsurlar flunlard›r: (Lin, 1976: 357-360).

1. Okuyucu kitlesi: Araflt›rma raporlar› farkl› okuyucu kitlelerini hedef al›r.Okuyucu kitlesini oluflturan temel gruplar, akademisyenler, kurumlarda çal›flanalan uzmanlar›, uygulay›c›lar ve hizmet verenler, sosyal politika ya da strateji ge-lifltirenler ve araflt›rmaya destek veren kurumlard›r. Akademisyenlerin bir araflt›rmaraporundan beklentisi bilimsel bilgiye katk›da bulunmas›d›r. Bu nedenle akade-misyenlere sunulacak olan raporlar›n özgün, bulgulara dayanan ve bilimsel yaz›mkurallar›na kesin biçimde uyularak yaz›lm›fl olmas› gerekir. Kurumlarda çal›flanalan uzmanlar›n›n amac› belirli sorunlar›n çözümleri için oluflturulacak politika-larda bilimsel bilgi ve yöntemlerden yararlanmakt›r. Bu kifliler alanlar›ndaki gelifl-melerden haberdard›r. Bu okuyucu kitlesini hedef alan raporlar›nda araflt›rma bul-gular›n›n sorunlar›n çözümünde nas›l kullan›labilece¤i gösterilmelidir. Uygulay›c›-lar ve hizmet verenlerin amac› sunduklar› hizmetler s›ras›nda kullanabilecekleribilgiyi edinmektir. Bu nedenle ifllerini yaparken kendilerine yol gösterecek ya daistedikleri sonuca ulaflmalar›na yard›mc› olacak nitelikteki bilgilere ihtiyaç duyar-lar. Sosyal çal›flmac›lar, ö¤retmenler, hemflireler vb. meslek gruplar› bu tür okuyu-cu kitlesini oluflturur. Sosyal politika ya da strateji gelifltirenler, mevcut politikalarya da uygulamalar›n iyilefltirmesine yönelik tavsiyeler veya alternatif çözümlerle il-gilenirler. Bu nedenle sunulacak araflt›rma raporlar›nda, politikalarla ilgili sorunla-r›n çözümlerine dair tavsiyelere a¤›rl›k verilmeli ve akademik dil en az düzeydekullan›lmal›d›r. Araflt›rmalara destek veren sponsor kurumlar, destek verdikleriaraflt›rma önerisinde yer alan araflt›rma sürecin tam olarak yerine getirilmesi vebulgular›n araflt›rma önerisindeki amaçlar› desteklemesiyle ilgilenirler. Bu nedenlesponsor kurumlara sunulacak araflt›rma raporlar›nda teknik detaylara a¤›rl›k veril-melidir. Bu bölümde anlat›lacak araflt›rma raporu yaz›m› kurallar›n›n da hedefokuyucu kitlesi akademisyenlerdir.

2. Araflt›rmac›n›n amac›: Araflt›rmac›lar farkl› nedenlerden dolay› rapor ya-zarlar. Bu nedenlerden birincisi mevcut kuramlar›n ve kavramlar›n do¤rulanmas›ya da geniflletilmesine yönelik bilgilendirmedir. Burada en önemli nokta araflt›rma-n›n var olan kuram veya kavramalara yeni eklemeler yap›labilmesidir. ‹kinci ne-den, eski kuramlar›n ve kavramlar›n reddedilerek yerine alternatiflerin önerilmesi-dir. Üçüncü neden, uygulay›c›lar› ya da kamuoyuna yönelik uygulanabilir, pratikbilgiler vermektir. Araflt›rmac›n›n rapor yaz›m›ndaki amac›, raporun yaz› dilini veraporda yer verilecek olan detaylar› etkiler.

3. Araflt›rma raporunun format›: Araflt›rma raporunun format›, raporda uy-gulanacak yaz›m kurallar›d›r. Örne¤in, sayfa kenarlar›nda b›rak›lacak boflluk, ya-z›m için hangi yaz› karakterinin kullan›laca¤›, karakter büyüklü¤ü, sat›r aral›¤›, içe-ri¤in nas›l düzenlenece¤i, kaynakça gösterme kurallar› ve kaynakça yaz›m türleri,araflt›rma raporunun nerede yay›nlanaca¤› ya da sunulaca¤› ile ilgilidir ve araflt›r-ma raporunun format›n› belirler. Bir kitapta bölüm yazarken kullan›lan format, bi-limsel dergi ya da gazetede yay›nlanacak yaz›n›n format›ndan farkl›l›k gösterir.


4. Yaz›m tarz›: Yaz›m tarz› araflt›rma raporlar›nda kullan›lacak cümlelerindilbilgisi yap›s›yla ilgilidir. Günümüzde araflt›rmac›lar›n tercih etti¤i yaz›m tarz› ki-flisel olmayan aktif cümlelerdir. Örnek olarak “A olay› ile ilgili olarak B sonucunaulaflt›m” ya da “A olay› ile ilgili olarak B sonucuna ulafl›l›r” yerine “Veriler A olay›-n›n B sonucuna ulafl›laca¤›n› önermektedir” tarz› yaz›m› verebiliriz. Rapor yaz›m›s›ras›nda net ve kolay anlafl›labilir cümleleri tercih ediniz. ‹kili anlamlar içeren ke-limelerden kaç›n›n›z.

5. Araflt›rma raporunun içerik düzenlemesi: Bu ünitede ele al›nan raporiçeri¤i düzenlemesi özgün araflt›rma raporlar› için geçerlidir. Özgün araflt›rma ra-porlar›n›n içeri¤i flu s›ray› takip eder: Bafll›k, Özet, Girifl, Yöntem, Bulgular, Tart›fl-ma ve Sonuç, Notlar, Kaynakça ve Ekler. ‹çerik bafll›klar›n›n aç›klamas›n› takipeden bölümde bulabilirsiniz.

6. Etik sorumluluk: Bir araflt›rmac›n›n üç temel etik sorumlulu¤u vard›r. Bun-lardan birincisi araflt›rmas›na katk›da bulunan yan›tlay›c›lara, ikincisi bilgilerin der-lenmesi s›ras›nda çal›flmalar›ndan yararland›¤› di¤er araflt›rmac›lara ve üçüncüsüde okuyucu kitlesine karfl› etik sorumluluktur. Alan araflt›rmalar›ndaki en temel il-ke “Buldu¤un gibi b›rak” ilkesidir. Bu ilkenin anlam›, alan araflt›rmas› s›ras›nda si-ze bilgi sa¤layan kiflilerin, araflt›rma tamamland›ktan sonra yasal ya da özel neden-lerden dolay› zarar görmemeleridir. Bu nedenle, bilgi toplama s›ras›nda yan›tlay›-c›lara ait isim, telefon numaras›, adres gibi kiflisel bilgiler hiç kimseye verilmez.Araflt›rmac›n›n araflt›rmada elde etti¤i kiflisel bilgileri de içeren ham verileri befl y›lsüreyle koruduktan sonra imha etmesi gerekir. Özgün araflt›rmalar›n ham verileri-ni befl y›l süreyle saklama nedeni, araflt›rmaya destek veren kurumun ya da arafl-t›rma raporunun bas›lmak üzere gönderildi¤i bilimsel derginin araflt›rman›n dayan-d›¤› ham verileri isteme hakk›n›n bulunmas›d›r. Böyle bir durumda yan›tlay›c›lar›nisim, adres, telefon numaras› gibi kiflisel bilgilerini ç›kararak ham veri gönderilir.Bu veriler ya meta analiz için ya da araflt›rma sonuçlar›n›n do¤rulu¤unu kontroletmek için kullan›l›r.

“Buldu¤un gibi b›rak” ilkesi hangi aç›dan önemlidir?

“Meta analiz” nedir? Araflt›r›n›z.

Araflt›rmac›n›n etik sorumluluk tafl›d›¤› ikinci grup, araflt›rma raporunda yeralan bilgilerin derlenmesi s›ras›nda çal›flmalar›ndan yararland›¤› di¤er araflt›rmala-ra karfl›d›r. Bir baflka araflt›rmac›n›n özgün düflüncesini ya da çal›flmas›n›, o kifliyeat›fta bulunmadan al›nt›lamak bilgi h›rs›zl›¤›d›r. Bir baflka araflt›rmada yer alan ya-zara ait özgün düflünceler ister do¤rudan kelime kelime al›ns›n ister yazar o dü-flünceyi kendi kelimeleriyle ifade etsin, mutlaka bu düflüncenin yer ald›¤› çal›flma-ya ve çal›flmac›ya at›fta bulunulmal›d›r. Bu durumun tek istisnas› “genel bilgiler-dir”. Konuyla ilgili kaynaklarda yer alan ve at›f gösterilmeden verilmifl, do¤ruluk-lar› genel kan›ca desteklenen bilgiler, “genel bilgiler” olarak kabul edilir (Cuba,2002: 197). Örne¤in, “Dünya yuvarlakt›r” cümlesi genel bir bilgidir. Bu konuyla il-gili her kitapta ayn› bilgi at›fta bulunulmadan verilir. At›fta bulunma kurallar› vekaynakça gösterme ile ilgili detayl› bilgiyi ‘Rapor Yaz›m›: ‹çerik Düzenleme ve Ve-rilerin Sunumu’ bölümünde yer alan ‘Kaynakça’ maddesinde bulabilirsiniz.

Araflt›rmac›n›n etik sorumluluk tafl›d›¤› üçüncü grup, okuyucu kitlesidir. Arafl-t›rmac›, raporunda yer alan tüm araflt›rma sürecinin “do¤ru” olarak okuyucuya su-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



4

S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



5

nulmas›ndan ve araflt›rma bulgular› üzerinde “tahrifat” yapmamaktan sorumludur.Di¤er bir deyiflle, araflt›rma sürecinde yapmad›¤›n›z bir ifllemi ya da ham veridenelde etmedi¤iniz bir sonucu araflt›rma raporunuza dahil etmeyiniz.

Rapor Yaz›m›: ‹çerik Düzenleme ve Verilerin SunumuOkuyucu kitlesi akademisyenler olan özgün araflt›rma raporlar›n›n içerik düzenle-mesi ve veri sunumu genellikle standart bir formata sahiptir. Bir araflt›rma raporu-nun içeri¤i flu k›s›mlardan oluflur: Bafll›k, Özet, Girifl, Yöntem, Bulgular, Tart›flmave Sonuç, Notlar (iste¤e ba¤l›), Kaynakça, Ekler (iste¤e ba¤l›).

1. Bafll›k: ‹yi bir bafll›k az say›da kelimeyle raporun konusunu okuyucuya an-latabilmelidir. Sayg›n bilimsel dergilerde bafll›k için konulan kelime say›s› s›n›r› 12-15 kelime aras›nda de¤iflmektedir. Afla¤›da sunulan örnekler sayg›n bilimsel dergi-lerde yay›nlanm›fl makale bafll›klar›n›n ünite yazar› taraf›ndan Türkçeye tercümeedilmesiyle oluflmufltur.

Örnek 6.11: Makale Bafll›klar›“Hayvan Haklar› ve Feminist Kuram” (Donovan, 1990)“Özürlülük Politikalar› ve Feminizm: Uyumsuzluk mu? Sentez mi?” (Lloyd, 2001)“Eviçi fiiddet ve ‹stihdam: Niteliksel Bir Çal›flma” (Swanberg & Logan, 2005)Verilen örneklerden makalelerin konusu ve çal›flma türü hakk›nda kolayl›kla

bilgi sahibi olabiliriz. “Hayvan Haklar› ve Feminist Kuram” bafll›¤›ndan makale ko-nusunun hayvan haklar›n›n dayand›¤› temel kavramlar›n feminist kuram›n ataerkil-lik çözümlemesi aras›nda olumlu ya da olumsuz bir iliflki üzerine kuramsal bir tar-t›flma okumaya haz›rland›¤›m›z› söyleyebiliriz. Benzer biçimde “Özürlülük Politi-kalar› ve Feminizm: Uyumsuzluk mu? Sentez mi?” makale bafll›¤›, bir önceki örnek-te görüldü¤ü gibi iki farkl› kuram›n uyumunu hedefleyen çal›flmalara yönelik elefl-tirel bak›fl aç›s›ndan yaz›lm›fl kuramsal bir tart›flma oldu¤u konusunda bizi bilgilen-dirir. “Aile ‹çi fiiddet ve ‹stihdam: Niteliksel Bir Çal›flma”, di¤er örneklerden farkl›olarak bize eflleri taraf›ndan fliddet gören kad›nlar›n çal›flma yaflam›yla ilgili, özgünalan araflt›rmas›na dayanan bir makale okumaya haz›rland›¤›m›z› belirtir. Nitelikselyöntem kullan›ld›¤›n›n belirtilmesi, konuyla ilgili olarak “Niçin” ve “Nas›l” sorula-r›n›n yan›tlar›n› alaca¤›m›z› anlat›r.

2. Özet: Çal›flma özetinin 100-250 kelime aras›nda verildi¤i paragraft›r. Özetiçinde yer almas› gereken bilgiler çal›flman›n niceliksel, niteliksel ya da teorik birtart›flma olup olmad›¤›na göre de¤iflir. Ancak çal›flma türü ne olursa olsun özetinilk cümlesi mutlaka çal›flman›n amac›n› belirtmelidir.

Örnek 6.12: Niceliksel Çal›flma Özeti“Prostat Kanseri Teflhisi Konmufl Erkekler Aras›nda Tamamlay›c›/Alter-

natif T›p Kullan›m›: Kullan›m Yayg›nl›¤› ve ÖzellikleriAmaçlar: Ontario’da (Kanada) prostat kanseri teflhisi konmufl erkeklerden rast-

gele örneklemle seçilenler aras›nda tamamlay›c›/alternatif t›p (TAT) kullan›m›n›nyayg›nl›¤›n› ve kullan›c›lar›n, kullanmayanlardan farkl›l›¤›n› saptamak.

Yöntemler: Rastgele örneklemle belirlenen 696 prostat kanseri teflhisi konmuflerke¤e anket formu postaland›.

Bulgular: En son yan›t dönüfl oran› %78.8 dir. Yaklafl›k üçte biri (%29.8) TATkulland›klar›n› belirtmifllerdir...(Di¤er önemli araflt›rma bulgular›n›n sunu-mu)...TAT kullan›c›lar›n› kullanmayanlardan ay›ran üç özellik belirir. Hastal›¤› da-ha ileri derecede olan, TAT’›n etkisine inanan ama olas› olumsuz etkileriyle ilgilen-


meyenler ayn› zamanda daha yüksek olas›l›kla TAT kullan›c›lar›yd›. TAT kullan›m›e¤itim, gelir ve co¤rafi yerleflimle iliflkilendirilemedi.

Sonuçlar: Veriler TAT kullan›m›n›n art›k nüfusun özel bir kesimi olan oldukçaiyi e¤itimli ve yüksek hane geliri olan kiflilere özgü bir durum olmad›¤›n› öneri-yor...(Di¤er önemli sonuçlar›n sunumu)...Bulgular›m›z ürologlar›n tüm hastalar›naTAT kullan›mlar›yla ilgili soru sormalar›n›n gereklili¤ini ortaya koyuyor” (Boon vd,2003: 849; Çev. O.B.Çetin).

Örnek 6.10’da verilen özet Sa¤l›k Bilimleriyle ilgili bir dergiden al›nm›flt›r. Ancak, Sos-yal Bilimlerle ilgili dergilerde de Amaçlar, Yöntemler, Bulgular ve Sonuçlar bafll›klar›verilmeden, benzer formatta özgün araflt›rma özeti kullan›l›r. Bu örne¤in seçilme ne-deni özet cümlelerin niceliksel araflt›rma özeti çözümlemesi için kolayl›k sa¤lay›c› ni-telikte olmas›d›r.

Örnek 6.13: Niteliksel Çal›flma Özeti“fiiddetle Sevmek: Aflk ve fiiddeti Uzlaflt›ran StratejilerBu araflt›rma dayak yiyen kad›nlarla sald›rgan eflleri aras›ndaki aflk ve fliddeti uz-

laflt›ran stratejileri tan›mlar ve çözümler. Veriler, amaca yönelik örneklem kullan›la-rak seçilen 14 çiftten elde edildi ve araflt›rma fenomenolojik gelene¤e göre olufltu-ruldu. Bulgular biri aflk ve fliddetin ortak ifllevselli¤ini temsil eden, di¤eri ise ikisi ara-s›nda tamamen bir bölünme yaratan iki çeflit uzlaflmay› ortaya ç›kard›. Bu bulgulariki önemli sonuca iflaret etmektedir: (a) bir fliddet ortam›nda dahi çiftler aras›nda ge-nellikle sevgi mevcuttur ve (b) dayak yiyen kad›nlar ve eflleri genellikle aflk ve flid-det aras›ndaki ba¤lant›ya benzer anlamlar yükler veya her ikisini birbirinden ay›ranayn› stratejileri kullan›rlar” (Borochowitz & Eisikovits, 2002: 476; Çev. O.B.Çetin).

3. Girifl: Bir araflt›rma raporu girifli iki amaca hizmet eder: Özgün araflt›rman›nait oldu¤u disiplindeki yerini belirlemek ve bir soruya yan›t vermek. Amaçlarlaba¤lant›l› olarak Girifl bölümünde yer almas› gereken unsurlar flunlard›r: (a) arafl-t›rma problemi, (b) araflt›rma konusuyla ilgili daha önce yap›lm›fl çal›flmalar (c)araflt›rman›n s›n›rl›l›klar›. Araflt›rma problemi, girifl bölümünün ilk paragraf›nda yeralmal›d›r. Okuyucu araflt›rman›n problemini (hangi soruya yan›t verdi¤ini) ilk pa-ragrafta ö¤renebilmelidir. Araflt›rma konusuyla ilgili di¤er çal›flma sonuçlar›n›n yada iddialar›n›n verilmesi, özgün araflt›rman›n disiplin içindeki yerini ve bilimsel bil-giye yapaca¤› katk›y› da aç›¤a ç›kar›r. Araflt›rman›n s›n›rl›l›klar›n›n Girifl bölümün-de belirtilmesi iki amaca hizmet eder: (1) araflt›rman›n çerçevesini belirleyerek ya-p›lacak olan elefltirilerin bu çerçeve içinde de¤erlendirilmesi gerekti¤ini vurgularve (2) araflt›rma çerçevesi d›fl›nda kalan ama problemin farkl› yönlerini ele almakisteyen baflka araflt›rmalara yol gösterir.

4. Yöntem: Hem niceliksel hem de niteliksel araflt›rma raporlar›nda yer alanyöntem bölümü genel olarak araflt›rman›n geçerlilik ve güvenirlili¤i ile ilgili bilgi-leri ve çal›flma türünü (örne¤in bir hipotez testi mi yoksa bir hipotez oluflturma yö-nelik bir çal›flma m› oldu¤unu) içerir. Bu nedenle, niceliksel yöntemin kullan›ld›¤›çal›flmalar›n raporlanmas› s›ras›nda yöntem bölümünde örneklem ile ilgili detayl›bilgi (örneklemin büyüklü¤ü, ne tür bir evrenden seçildi¤i, neden bu büyüklü¤üntercih edildi¤i ve nas›l belirlendi¤i), araflt›rman›n yap›ld›¤› alan, araflt›rma sorular›düzenlenirken kullan›lan ve bir dizi cümleden oluflan ölçüm çizelgesi, bu çizelge-nin kimlerden al›nd›¤›, hangi amaçla neyi ölçmek için kullan›laca¤›, ölçüm çizel-genin güvenirlili¤i (hem al›nt› yap›lan kiflinin çal›flmas›nda hem de bu çal›flma için-deki güvenirlili¤i), araflt›rman›n nas›l düzenlendi¤i, al›nacak olan istatistikler hak-


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



k›nda bilgi verilir. Örneklemin cinsiyet, yafl, e¤itim durumu gibi genel sosyo-de-mografik özelliklere ait frekans da¤›l›m›n›n yöntem bölümünde verilmesi, bulgulark›sm›nda iliflkilere ve di¤er de¤iflkenlerin betimlenmesine daha fazla yer açaca¤›n-dan zorunluluk olmamakla birlikte, tercih edilen bir uygulamad›r.

Niteliksel yönetimin kullan›ld›¤› araflt›rma raporlar›n›n yöntem k›sm› Chenail’e(1995) göre tan›mlama, aç›klama, yorumlama becerileriyle övünen araflt›rmac›lar›nokuyucuyu belirsizlik içinde b›rakt›¤› gerekçesiyle en çok elefltiri ald›¤› noktay› olufl-turur. Aç›kl›k ilkesi ad›n› verdi¤i ilkeyle araflt›rmac›n›n tüm becerilerini, araflt›rmadaüstlendi¤i rolü ve veri toplama sürecini aç›klarken okuyucuya karfl› dürüst davran-mak için kullanmas› gerekti¤ini, okuyucu ile araflt›rmac› aras›ndaki güven ba¤›n›naraflt›rman›n geçerlilik ve güvenilirli¤inden daha önemli oldu¤unu vurgular. Bununyan›nda niceliksel yöntemi kullanan bir araflt›rman›n raporunda yer almas› gerekenher unsur niteliksel yöntemin kullan›ld›¤› araflt›rma raporlar›nda da yer al›r.

5. Bulgular: Niceliksel ve niteliksel araflt›rma bulgular›n›n sunumu farkl› an-lamlar ifade eder. Örne¤in niteliksel araflt›rmada kuram, yöntem, çözümleme vebulgular›n sunumu bütünlük oluflturur ama niceliksel yöntemde bulgular›n sunu-mu, verilerle kuramsal çerçeve ba¤lant›s›n›n sa¤land›¤› noktad›r. Aradaki farkl›l›kflu flekilde de ifade edilebilir: ∫ütün, parçalar›n toplam›ndan daha farkl› bir yap›d›r(niteliksel araflt›rma), parçalar›n toplam› bütünü oluflturur (niceliksel araflt›rma).Bu nedenle, niceliksel araflt›rmada kuram, yöntem ve verileri birbirine ba¤layannokta verilerin sunuldu¤u bulgular bölümüdür.

Niceliksel Verinin Sunumu: Niceliksel verinin sunumunda üç aflama takipedilir: Veri tablolar›n›n haz›rlanmas›, verinin düzenlenmesi ve paragraflar›n düzen-lenmesi. Tablolar›n›n haz›rlanmas›nda dikkat edilecek noktalar ise mümkün ol-du¤u kadar az say›da tabloda çok say›da verinin sunulmas›, tablolar›n kolayl›klaokunabilir ve anlafl›labilir olmas›, yöntem k›sm› yaz›l›rken örneklemin özellikleriy-le ilgili verilen istatistiklerin bulgular k›sm›nda tablo ve yaz› olarak tekrarlanmama-s›d›r. Örnekleme ait yöntem k›sm›nda verilen istatistikler d›fl›nda kalan özelliklerve hipotez testinde kullan›lacak de¤iflkenlerin betimlenmesini gösteren istatistiklertek bir tablo halinde okuyucuya sunulabilir. Çok say›da de¤iflkenin tek tablo ha-linde sunumu hem sayfa s›n›r› olan raporda yer kazanmak hem de okuyucuya me-tin d›fl›nda karfl›laflt›rma yapabilece¤i bilgileri toplu halde göstermek aç›s›ndanönemlidir. Veri tablolar› farkl› formatlarda haz›rlan›r. Tablo format›n› (tabloda yeralacak istatistikler, s›ralama, matematiksel k›saltmalarla sunumu), kaynakça forma-t›nda oldu¤u gibi raporun yer alaca¤› kitap ya da derginin tercihi belirler. Bu ne-denle çok say›da kaynakça yaz›m format› oldu¤u gibi çok say›da tablo format› dabulunmaktad›r. Rapor yaz›m aflamas›n›n bafl›nda kaynakça yaz›m› ve tablo forma-t› ile bilginin dergi ya da kitab›n “yaz›m kurallar›” bölümünden edinilerek rapor ya-z›m› s›ras›nda uygulanmas› araflt›rmac›y› daha sonra yaflanacak baz› s›k›nt›lardanve ek ifllerden kurtar›r.

Verilerin düzenlenmesinde genellikle önce örneklemin yöntem bölümünde ve-rilenler d›fl›nda kalan sosyo-demografik özelliklerinin ve araflt›rmada yer alan di-¤er de¤iflkenlerin betimlenmesi yer al›r. Daha sonra, sosyo-demografik de¤iflken-lerle di¤er de¤iflkenler aras›nda ve hipotezleri test etmek için seçilen de¤iflkenleraras›nda iliflkiyi gösteren istatistiklere yer verilir.

Niceliksel araflt›rmalarda bulgular bölümü, araflt›rma bulgular›n› kurama ba¤la-yan en önemli bölüm, paragraf içeri¤inin düzenlenmesi ise ba¤lant›n›n ortayakondu¤u aland›r. Her paragraf›n düzenlenmesinde genellikle takip edilen uygula-ma flöyledir:


• ‹statistiksel bulgunun kelimelerle ifadesini içeren girifl cümlesi ve paranteziçinde verilen formülle say›sal olarak gösterilmesi; örnek: “Yan›tlay›c›lar›nyafllar›yla, Do¤a’n›n Dengesi yaklafl›m›n› benimsemeleri aras›nda olumsuzyönde anlaml› bir iliflki gözlenmifltir (r = -0,135, p=0,020, α(=0.05, n=300).

• Örneklem üzerinden bulgunun e¤ilim olarak aç›klanmas›; örnek: “Dahagenç yafltaki yan›tlay›c›lar, Do¤a’n›n Dengesi yaklafl›m›n› daha fazla benim-semektedir.”

• Literatürde yer alan bulgularla karfl›laflt›r›lmas›• Sonuç cümlesi ve takip eden paragrafa ba¤lanmas›• Paragraf içeri¤ini gösteren bu kal›b›n bulgular bölümünün sonuna kadar

tekrarlanmas›Niteliksel Verinin Sunumu: Bu bölümde araflt›rmac›lar›n niteliksel araflt›rma-

lardan elde ettikleri verinin sunumunda karfl›laflt›klar› sorunlar için flematik ve uy-gulanabilir Chenail’in (1995) önerileri anlat›lacakt›r. Niteliksel verilerin sunumun-da dikkat edilmesi gereken noktalar flunlard›r: Aç›kl›k, Verinin ön plana ç›kar›lma-s›, Parçalar›n birlefltirilmesi, Veri sunumu stratejileri.

Aç›kl›k ilkesi yöntem, veri toplama ve kodlamayla ilgili detaylarda okuyucuyakarfl› samimi ve aç›k olunmas›n› gerektirir. Niteliksel yöntem yaz›m› için bir önce-ki bölümü gözden geçiriniz.

Verinin ön plana ç›kar›lmas› mümkün oldu¤u kadar çok örne¤in, bulgular›nsunumunda yer almas›d›r. Ancak, yaz›lacak araflt›rma raporu, makale, sunum vs.sayfa ve kelime s›n›rl›l›¤› nedeniyle verinin tüm zenginli¤i, derinli¤i ve özgünlü-¤üyle yans›t›lmas›na imkân vermez. Bu nedenle her çal›flmada “tek nokta” kural›uygulan›r. Örne¤in; çal›flman›zda kiflileraras› iletiflimi inceliyorsan›z bu iletifliminbir noktas›n› ele al›n ve mümkün oldu¤u kadar çok örnekle bu iletiflimin noktas›-n›n farkl› yönlerini yans›tmaya çal›fl›n. Bulgular k›sm›nda mümkün oldu¤u kadarçok verinin temsil edilmesinin ikinci yolu, veri ay›klama s›ras›nda merkezi e¤ilim-ler, yol gösterici frekans tablolar›, e¤ilim aral›klar› gibi s›n›fland›rmalar yapmakt›r.Bu durumda her kategoriyi en fazla bir ya da iki örnekle destekleyebilirsiniz ya dakonuflmalar› özetlemek zorunda kal›rs›n›z. Bu durum veriyi ön plana ç›karmaz.Yaln›zca veri hakk›nda genel bir bilgi verilmifl olur.

Parçalar›n birlefltirilmesi bulgular k›sm›nda anlataca¤›n›z öyküyü oluflturur.Her öykünün bir konusu ve yaz›m dili vard›r. Her öykü bir mekânda geçer (karak-terlerin yaflad›¤› mekân, araflt›rman›n yap›ld›¤› mekân vs.). Her öyküde karakter-ler, karakterlerin kendi öyküleri ve olaylara tepkileri vard›r. Her öykünün bir ritmi,bir ak›fl› vard›r. Bulgular k›sm›nda niteliksel verinin sunumunda afla¤›da verilen s›-ralamay› takip edebilirsiniz.

• Bölüm bafll›¤›• Bulgunun sunumu• Bulguyla ilgili ilk örne¤in takdimi• Bulguyla ilgili ilk örne¤in görsel olarak sunumu (konuflmalar›n do¤rudan

al›nt›lanmas›)• ‹lk örnekle ilgili yorum• Bulguyla ilgili ikinci örne¤e geçifl• ‹kinci örne¤in görsel olarak sunumu• ‹kinci örnekle ilgili yorum• Bulguyla ilgili sonraki örne¤e geçifl ve aflaman›n tekrar›• Bölümün kapan›fl›


Veri sunumu stratejileri flunlard›r: Do¤al sunum, basitten karmafl›¤a, ilk bulgu-son bulgu, niteliksel bilgi, kurama yönelik, öykü mant›¤›, en önemliden önemsize,dramatik sunum, düzensiz sunum. Do¤al sunum çal›fl›lan olay›n do¤al süreçlerinitakip ederek sunulmas›d›r. Olay›n gerçekleflmesindeki aflamalar çal›flmada ayn› s›-ray› takip eder. Basitten karmafl›¤a do¤ru sunumda en basit örnekten bafllayaraken karmafl›k örne¤e do¤ru bir s›ralama kullan›l›r. Bu strateji okuyucuya sunumudaha iyi takip edebilme imkan› sa¤lar. ‹lk bulgu-son bulgu stratejisi araflt›rmac›n›nçal›flma boyunca yaflad›¤› kiflisel maceran›n yans›t›lmas› gibidir. Önce hangi bulguelde edildi, sonra ne oldu biçiminde sunulan veri, hem araflt›rmac›n›n hem de arafl-t›rmada yer alanlar›n öyküsünü anlat›r. Niteliksel bilgi sunumu stratejisi nicelikselbilginin sunumunda izlenen stratejiye benzer. Veri merkezi e¤ilimler, aral›klar, kü-meler ve frekanslar halinde sunulur. Kurama yönelik sunum stratejisinde araflt›r-mac›n›n kuramsal bak›fl›na ya da farkl› kuramlarda olgunun de¤erlendirilmesinegöre veriler düzenlenir. Öykü mant›¤›n›n kullan›ld›¤› veri sunumunda araflt›rmac›,verilerin düzenlenmesini bir öykü temas› oluflturacak flekilde yapar. Veriler öykü-yü anlat›r. En önemliden önemsize veri sunumunda en önemli bulgular en bafltaverilir, daha sonra detaylar s›ralan›r. Dramatik sunum stratejisi en önemlidenönemsize do¤ru yap›lan s›ralaman›n tam tersidir. Sürprizler ve öngörülemeyen ke-flifler en sona saklan›r. Düzensiz sunum stratejisinde ise belli bir düzen takip edil-meden veri rastgele s›raland›¤› için araflt›rmac› neden böyle bir s›ralama takip etti-¤ini aç›klayamaz (Chenail, 1995).

Nitel araflt›rma raporlar›nda dikkat edilmesi gereken ilkelerNitel araflt›rmalarda araflt›rma raporlar›n›n akla yatk›n, bireylerin deneyimlerine uygun,inand›r›c› ve okunulur bir flekilde yaz›lmas› ve bulgular›n önemi okuyuculara belirtilmelidir(Cropley, 2002). Bu ilkelere k›saca de¤inmek gerekirse (Y›ld›r›m ve fiimflek, 2008:241-2):

• Akla yatk›nl›k: Bilimsel bilgi birikimsel oldu¤u için her araflt›rma, bu konuda yap›l-m›fl önceki araflt›rmalardan oluflan literatür içinde anlaml› olmal›d›r. Di¤er bir deyifl-le araflt›rma bulgular›, önceki araflt›rmalar›n bulgular› ile iliflkilendirilmelidir. Biraraflt›rma, kendisinden önceki araflt›rmalardan çok daha farkl› bulgular elde edebilir,ya da sonuçlar farkl› flekilde yorumlanabilir, bununla birlikte araflt›rmac› bulgular›-n›n önceki çal›flmalarla uyuflan ve uyuflmayan yönlerini göstermelidir.

• Bireylerin deneyimlerine uygunluk: Nitel araflt›rmalarda amaç kat›l›mc›lar›n ba-k›fl aç›s›n› yans›tmak oldu¤u için araflt›rma raporu, kat›l›mc›lar aç›s›ndan da an-laml› bulunmal›d›r.

• ‹nand›r›c›l›k: Araflt›rmac›, raporda araflt›rma sürecinin aflamalar›n›, her aflamadahangi eylemlerde bulundu¤unu, verilerini nas›l toplad›¤›n› belirtti¤i gibi, sonuçlarahangi yollarla ulaflt›¤›n› da belirtmelidir. Böylece okuyucular bu sonuçlara araflt›rma-c›n›n kendi öznel e¤ilimleri nedeniyle de¤il, verilerle iliflkili olarak ulaflt›¤› konusun-da ikna olurlar.

• Önem: Bilimsel bilginin birikimsel do¤as›, her araflt›rmay› kendisinden önceki arafl-t›rmalara oldu¤u kadar kendisinden sonra yap›lacak araflt›rmalara da ba¤lar. Araflt›r-ma raporunda araflt›rmac›, bulgular›na dayanarak daha sonra yap›lacak araflt›rmala-ra iliflkin ç›kar›mlarda bulunmaya dikkat etmeli, araflt›rmas›n›n önemini ve literatüreyapt›¤› katk›y› belirtmelidir.

• Okunurluk: Araflt›rma raporu aç›k, ak›c› ve okunakl› bir dille yaz›lmal›d›r. Araflt›r-mac› bulgular›n› ifade ederken mümkün oldu¤unca okuyucu kitlesi taraf›ndan üzerin-de uzlafl›lm›fl ortak kavramlar kullanmal›, afl›r› teknik ya da bilimsel ifadeler kullan-maktan kaç›n›lmal›d›r.


S O R U

D ‹ K K A T

SIRA S ‹ZDE

DÜfiÜNEL ‹M

SIRA S ‹ZDE

S O R U

DÜfiÜNEL ‹M

D ‹ K K A T




K ‹ T A P



6. Tart›flma ve Sonuç: Araflt›rma raporunun tart›flma bölümü iki amaca hizmeteder: (1) Girifl bölümünde sorulan sorular›n yan›tlar› verilir. (2) Çal›flman›n alanlailgili gelecekte yap›lacak çal›flmalar üzerine olas› etkilerini anlat›r. Bu nedenlearaflt›rma raporlar›n›n tart›flma ve sonuç bölümünde hipotezler ve verilerin hipo-tezleri ne derece destekledi¤i, araflt›rma bulgular›n›n kuramsal aç›dan önemi vearaflt›rma raporunun gelecek araflt›rmalara hangi yönden katk›s›n›n olaca¤› (alter-natif bir yöntem, bir çözümlemeye yeni de¤iflkenlerin eklenmesi vs.) mutlaka be-lirtilmedir (Cuba, 2002:116-118).

7. Notlar: Araflt›rma raporu içinde metin bütünlü¤ünü bozmamak için verile-meyen ama okuyucuyu bilgilendirmeye yönelik k›sa aç›klamalar metin içinde bu-lunmas› gereken yerler numaraland›r›larak ya her sayfan›n sonunda dipnot olarakya da metin bittikten sonra notlar bafll›¤› alt›nda toplu halde verilir. Notlar araflt›r-mac›n›n iste¤ine ba¤l› olarak verilir. Her araflt›rma raporunda notlar›n yer almas›zorunlu de¤ildir.

8. Kaynakça: Metin içinde bir düflünce ya da çal›flmaya at›fta bulunulan yaza-r›n ve çal›flman›n okuyucular taraf›ndan kolayl›kla ulafl›labilecek flekilde tan›t›lma-s›d›r. At›fta bulunma ise araflt›rma raporunun yaz›lmas› s›ras›nda yararlan›lan çal›fl-malar›n ve yazarlar›n›n okuyucuya tan›t›lmas›d›r. Konuyla ilgili di¤er kitaplarda daat›fs›z olarak yer alan ‘genel bilgiler’ d›fl›nda, bir baflka yazar›n özgün düflünce veçal›flmalar›ndan yararlan›ld›¤› durumda;

(a) 1-3 cümle aras›ndaki ve yazar›n özgün kelimelerinin kullan›ld›¤› al›nt›lar “ ”iflareti için yaz›ld›ktan sonra metin içinde yazar›n soyad›, çal›flman›n bas›m y›l› ve ça-l›flman›n hangi sayfas›nda/sayfalar› aras›nda yer ald›¤› gösterilerek at›fta bulunulur.

Örnek 6.14 Küresel ›s›nma “dünya çap›nda genel s›cakl›¤›n artmas›” olaraktan›mlanmaktad›r (Hotunluo¤lu, 2007:109). Çift t›rnak içinde yer alan kelimelerdo¤rudan yazar›n çal›flmas›nda kullan›lan kelimelerdir. Bu nedenle t›rnak içindeverilmifltir.

(b) Bir paragrafa kadar olan ve yazar›n özgün kelimelerinin kullan›ld›¤› al›nt›-lar “ ” iflareti içinde yaz›ld›ktan sonra, yaz› karakterinin ölçüsü ve sat›r aral›¤› kü-çültülerek ve metin ortalanarak verilir. Yazar›n soyad›, çal›flman›n bas›m y›l› veal›nt›n›n yap›ld›¤› sayfa numaras›n› içeren at›f format› ya al›nt›n›n bafllamas›ndanönceki cümle sonunda ya da al›nt› bittikten sonra t›rnak iflareti bitiminin hemen d›-fl›nda ve parantez içinde verilir.

Örnek 6.15 Verilecek olan örnek yazar›n kulland›¤› kelimeler de¤ifltirilmedenverildi¤i ve 3 cümleyi geçti¤i için çift t›rnak içinde, daha küçük yaz› karakteri öl-çüsünde, sat›r aral›¤› ve metin ortalanarak verilecektir. T›rnak içindeki üç noktaiflareti, al›nt› öncesi özgün metin içinde önceleyen cümleler oldu¤unu belirtir.

“...kiflilerin çal›flma, sa¤l›k, e¤itim gibi temel haklar›ndan yararlanamamalar›, yurt-

tafl olman›n getirdi¤i siyasal haklardan haberdar bile olamadan, yoksun kalmalar›,

toplumda gelir adaletsizli¤i ve uçurumunu art›ran bir etken olmas›n›n yan› s›ra ki-

flinin kendisini d›fllanm›fl, çaresiz, topluma aidiyet duygular›n›n zay›flad›¤› bir sü-

rece neden olarak toplumsal kutuplaflmalar› art›ran bir rol oynamaktad›r.” (Aç›ka-

l›n, 2007, s.61)

(c) Baflka bir yazara ait düflünce, yorum, tan›m, aç›klama ya da gruplamalar,araflt›rma raporunda tamamen farkl› kelimelerle ifade edilse ve farkl› gruplamalar


yap›lsa bile mutlaka di¤er yazar›n çal›flmas›na at›fta bulunulmal›d›r. Çünkü buradaifade farkl›l›¤› olsa bile düflünce, yorum ya da tan›m bir baflkas›na ait olaca¤›ndanat›fta bulunulmas› gerekir. Konuyla ilgili daha fazla materyal okudukça hangi bil-gilerin genel, hangilerinin yazara ait oldu¤u konusunda fikir edinebileceksiniz.Pratik bir uygulama olarak, raporunuzda verdi¤iniz bilgi size ait olmad›¤› halde ge-nel bilgilere girip girmedi¤ini ö¤renmek istiyorsan›z o konuyla ilgili önemli kay-naklar› araflt›r›n. Önemli say›lan en az üç kaynakta ayn› bilgi farkl› kelimelerle veat›fta bulunulmadan veriliyorsa bu bilgiyi siz de farkl› kelimelerle ve metin içindeat›fta bulunmadan verebilirsiniz. Ancak, genel bilgiye ulaflt›¤›n›z kaynaklar› dakaynakçada göstermeniz gerekmektedir.

Kaynakça yaz›m format› materyalin türüne ve nereden al›nd›¤›na göre de¤iflir.Örne¤in derleme bir kitapta yer alan bir makalenin kaynakça yaz›m›, akademik birderginin yazarlardan istedi¤i kaynakça format›ndan farkl›l›k gösterir. Kaynakçadaat›fta bulunulan çal›flma, bir kitapta yer al›yorsa, yazar ad›, bas›m y›l›, çal›flman›nad›, hangi flehirde ve hangi yay›nevi taraf›ndan bas›ld›¤› verilir. E¤er çal›flma birdergide yer al›yorsa, yazar›n soyad›, bas›m y›l›, çal›flman›n ad›, derginin ad›, çal›fl-man›n yer ald›¤› cilt ve say›, çal›flman›n dergi içinde bafllang›ç ve bitifl sayfa say›-lar› verilir.

Örnek 6.16 Kitap Tufan, ‹. (2002). Antik Ça¤dan Günümüze Yafll›l›k. ‹stanbul: Ayk›r› Yay.

Örnek 6.17 Dergide yay›nlanan makaleKasapo¤lu, A. (2001). Sosyal Sorunlar ve Sa¤l›k. Toplumbilim, S.13,ss.23-38.

Örnek 6.18 ‹nternetAdalet Hizmetlerinde Etkinlik Özel ‹htisas Komisyonu Raporu (2000). DPT. vii,

89 s. DPT.2506 - Ö‹K.526), (http://ekutup.dpt.gov.tr/adalethi/oik526.pdf).9. Ekler: Okuyucunun araflt›rma raporunu daha iyi takip edebilmesine yard›m

etmek için raporun sonuna eklenecek materyaldir. Örne¤in soru formu ya da me-tin içinde verilmeyen tablolar s›n›fland›r›larak ve numaraland›r›larak rapora ekle-nir. Ekler k›sm› araflt›rma raporlar› için zorunlu bir bölüm de¤ildir. ‹ste¤e ba¤l› ola-rak kullan›l›r.



Nicel veri çözümlemesi ve yorumlamas› süreçle-

rini özetlemek.

Niceliksel veri çözümlemesinde tek de¤iflkenle-rin betimlenmesinde nominal ve ordinal ölçekkullanan de¤iflkenler için frekans da¤›l›m› ve yüz-de tablolar›, aral›k ve oran ölçe¤i kullanan de¤ifl-kenler için merkezi e¤ilim ve de¤iflkenlik (da¤›-l›m) ölçümleri kullan›l›r. En çok kullan›lan mer-kezi e¤ilim ölçümü aritmetik ortalama, da¤›l›mölçümü ise standart sapmad›r. ‹ki de¤iflken ara-s›nda iliflkinin varl›¤›n› ispat için kullan›lan ista-tistikler ise nominal ve ordinal ölçek için Kay Ka-re’dir. ‹liflkinin yönü ve fliddeti, lambda, tau, gam-ma ve somer’s d istatistikleri kullan›l›r. Aral›k veoran ölçe¤indeki de¤iflkenler aras›nda iliflki olupolmad›¤›, iliflkinin yönü ve fliddeti korelasyonlabelirlenir.

Nitel veri çözümlemesi ve yorumlamas› süreçleri-

ni özetlemek.

Niteliksel veri çözümlemesi ve yorumlamas›,araflt›rmac›n›n seçti¤i kuram ve çözümleme türü-ne göre de¤iflir. Nitel veri çözümlemesi, olgular›düflünme, gözlemleme, de¤erlendirme ve veritoplama aflamalar›ndan oluflan tekrarl› ve ilerle-meci bir süreçtir. Nitel araflt›rmalarda veri çözüm-lemesi; betimsel çözümleme, sistematik çözüm-leme ve yorumlama aflamalar›ndan oluflur. Busüreçlerle araflt›rmac› alandan elde etti¤i verileris›n›fland›r›r, parçalara ay›r›r, verilerini ifade ede-cek kavramlar ve temalar oluflturur, bu kavram-lar ve temalar aras›ndaki iliflkileri ortaya koyar vebu iliflkileri yorumlar.

Nicel ve nitel verilerin çözümlenmesinin temel

özelliklerini karfl›laflt›rmak.

Niceliksel ve niteliksel araflt›rmalar›n veri çö-zümleme süreçleri baz› aç›lardan benzerlik, ba-z› aç›lardan farkl›l›k gösterir. Benzer yönleri herikisinde de verilerin çözümlenmeden önce ha-z›rlanmas› ve kodlanmas›d›r. Bununla birlikte,nicel araflt›rmalarda araflt›rmac› nesneldir, verile-re say›sal kodlar atar, bu say›lar› istatistiksel çö-zümlemeye tabi tutar ve bulgular›n› yorumlar.Nitel araflt›rmalarda ise araflt›rmac›n›n kendisi dehem veri toplama hem de veri çözümleme sü-

reçlerinin bir parças›d›r. Araflt›rmac› tarafl› olma-makla birlikte tamamen nesnel de de¤ildir. Nitelaraflt›rmalarda verilere say›sal kodlar atanmaz,kod olarak kelimeler, kavramlar kullan›l›r. Kaçkod kullan›laca¤›na, hangi kodlar›n atanaca¤›naaraflt›rman›n amaçlar› do¤rultusunda araflt›rma-c›n›n kendisi karar verir. Hem inceledi¤i olguyuyak›ndan gözlemledi¤i hem de gözlemledi¤i ey-lem ve durumlar›n anlam›n› ortaya koymay›amaçlad›¤› için nicel araflt›rmalar›n aksine nitelaraflt›rmalarda araflt›rmac›n›n kat›l›mc› ve öznelyönü bulgular›n yorumlanmas› sürecinde ön pla-na ç›kar.

Özgün bir araflt›rma raporu yaz›l›rken dikkate

al›nmas› gereken ögeleri s›ralamak.

Araflt›rma raporu yaz›l›rken okuyucu kitlesi, arafl-t›rmac›n›n amac›, araflt›rma raporunun format›,yaz›m tarz›, araflt›rma raporunun içerik düzenle-mesi ve araflt›rmac›n›n etik sorumluluklar› dikka-te al›nmal›d›r.

Özgün bir araflt›rma raporu yazarken izlenecek

aflamalar› s›ralamak.

Özgün bir araflt›rma raporunda yer almas› gere-ken bölümler, bafll›k, özet, girifl, yöntem, bulgu-lar, tart›flma ve sonuç, notlar, kaynakça ve eklerolarak s›ralanabilir. Rapor yaz›l›rken bu aflamalartakip edilmelidir.

Özet

1NA M A Ç

2NA M A Ç

3NA M A Ç

4NA M A Ç

5NA M A Ç


1. Frekans ve yüzde da¤›l›m› afla¤›dakilerden hangisiiçin kullan›l›r?

a. Nominal ve/veya ordinal ölçekte olan tek de¤ifl-kenlerin betimlenmesinde

b. Nominal ve/veya ordinal ölçekte olan iki de¤ifl-ken aras›nda iliflki arand›¤›nda

c. Aral›k ve/veya Oran ölçekte olan tek de¤iflken-lerin betimlenmesinde

d. Aral›k ve/veya Oran ölçekte olan iki de¤iflkenaras›nda iliflki arand›¤›nda

e. Ba¤›ms›z de¤iflkenin ba¤›ml› de¤iflken üzerindeanlaml› bir fark yaratt›¤› durumlarda

2. Afla¤›dakilerden hangisi niceliksel veri çözümleme-sinin özelliklerinden biridir?

a. Dilin kullan›m›na bakarak toplumsal gerçeklikhakk›nda bilgi edinilmesi

b. Kat›l›mc›lar›n eylemlerinin içinde gerçekleflti¤iba¤lam›n özelliklerinin incelenmesi

c. Kat›l›mc›lar› eylemlerinin kendilerine ne ifadeetti¤inin ortaya konmas›

d. Kat›l›mc›lardan elde edilen bilgilerin yorum-lanmas›

e. Kelimelerin say›lara-say›lar›n iflleme-ifllem sonu-cunun kelimelere dönüfltürülmesi

3. Aral›k ölçe¤indeki iki de¤iflken aras›ndaki iliflkininyönü ve fliddetini bulmak için kullan›lan istatistik afla¤›-dakilerden hangisidir?

a. Gammab. Korelasyonc. Kay Kared. Taue. Mod

4. Afla¤›dakilerden hangisi niteliksel çözümlemede ve-rilerin s›n›fland›r›lmas›, yeniden düzenlenmesi ve ge-reksiz olanlar›n elenmesi sürecine verilen add›r?

a. Görsel sunumb. Sonuç ç›karmac. ‹çerik çözümlemed. Veri ay›klamae. Söylem analizi

5. Niteliksel araflt›rmalarda veri çözümleme sürecininaflamalar› afla¤›daki fl›klardan hangisinde do¤ru s›rala-ma ile verilmifltir?

a. Betimleme-sistematik çözümleme- yorumlama b. Betimleme-s›n›fland›rma-sistematik çözümlemec. S›n›fland›rma-betimleme-yorumlamad. Betimleme-s›n›fland›rma-yorumlamae. Yorumlama-sistematik çözümleme-betimleme

6. Kodlama ile ilgili olarak afla¤›da verilen bilgilerdenhangisi do¤rudur?

a. Nicel araflt›rmalarda kodlama yap›l›rken nitelaraflt›rmalarda yap›lmaz

b. Nitel araflt›rmalarda araflt›rmay› kodlamay› ken-disi elle yapabildi¤i gibi, bilgisayar programlar›arac›l›¤›yla da yapabilir.

c. Nitel çal›flmalarda kodlama, derinlemesine gö-rüflme gibi sesli kay›tlar›n yaz›larak metinsel ve-riler haline getirilmesine verilen isimdir.

d. Nitel araflt›rmalarda metinsel verilerde kodlamasadece cümle düzeyinde yap›l›r.

e. Nitel araflt›rmalarda kodlama, verilerin bir ke-re okunmas›n› içeren, k›sa süren ve basit birsüreçtir.

7. Afla¤›dakilerden hangisinin araflt›rma raporunun gi-rifl k›sm›nda yer almas› gerekmez?

a. Araflt›rma problemib. Literatür taramas›c. Örneklem bilgisid. Araflt›rman›n s›n›rl›l›klar›e. Araflt›rman›n sonucu

8. Afla¤›daki ifadelerden hangisi aç›kl›k ilkesini tan›m-lamaktad›r?

a. Araflt›rma süreciyle ilgili okuyucuya karfl› dürüstolunmas›

b. Araflt›rman›n her türlü okuyucuya aç›lmas›c. Araflt›rmada aç›k uçlu sorular sorulmas›d. Araflt›rman›n aç›k alanda yap›lmas›e. Araflt›rma raporunda sayfa kenar›nda b›rak›lma-

s› gereken aç›kl›k



9. Afla¤›dakilerden hangisi niceliksel verinin sunumun-da dikkat edilmesi gereken noktalardan biri de¤ildir?

a. Tablolar›n haz›rlanmas›b. Verilerin düzenlenmesic. Paragraflar›n düzenlenmesid. Literatür taramas›n›n Özet k›sm›nda verilmesie. Örneklemde verilen istatistiklerin yeniden bul-

gular k›sm›nda sunulmamas›

10. Metin içinde okuyucuya yararlan›lan kaynaklar›ntan›t›lmas›na ne ad verilir?

a. At›fta bulunmab. Kaynakça yaz›m›c. Tan›t›m yaz›s›d. Araflt›rma format›e. Etik sorumluluk

Afla¤›daki metin, Uluslararas› Çal›flma Örgütü’nün (ILO)Türkiye Temsilcili¤inin internet sayfas›ndan al›nm›flt›r.Metinde tipik bir nicel araflt›rma olan Hane Halk› ‹flgü-cü Anketi’nin sonuçlar›ndan baz›lar› aktar›lmaktad›r:

Türkiye’de Çocuk ‹flçili¤i Sorunu

“Çocuk iflçili¤i sorunu geliflmekte olan her ülke için ol-du¤u gibi, Türkiye için de önem tafl›yan bir konudur.Sorun; nüfus, e¤itim düzeyi, ekonomik geliflim ve sos-yal kalk›nma kavramlar›yla do¤rudan ilgilidir. ILO kat-k›s›yla D‹E taraf›ndan gerçeklefltirilen Ekim 1999 Çocuk‹flgücü Anketi temel göstergelerine bak›ld›¤›nda63,416,000 olarak tahmin edilen Türkiye nüfusunun %25.4’ünü (16,088,000 kifli) 6-17 yafl grubu insanlar olufl-turmaktad›r. Türkiye genelinde 6-17 yafl grubu aras›ndabulunan 16,088,000 çocu¤un içerisinde ekonomik faali-yette bulunanlar›n oran› %10.2 (1,635,000 kifli) olaraktahmin edilmifltir. Ekonomik bir faaliyette bulunan ço-cuklar›n % 61.8’ini erkekler, % 38.2’sini ise k›zlar olufl-turmaktad›r. Ekim 1999 Çocuk ‹flgücü Anketi sonuçlar›-na göre 6-17 yafl grubu çocuklar›n okula devam du-rumlar› incelendi¤inde % 78,8’lik bir devam oran› kar-fl›m›za ç›kmaktad›r. Çal›flma nedenlerine bak›ld›¤›ndaçocuklar›n a¤›rl›kl› olarak hane halk› gelirine katk›dabulunmak amac›yla çal›flt›klar› görülmekte (% 38.4), bu-nu hane halk›n›n ekonomik faaliyetine yard›mc› olmakiçin çal›flma durumu izlemektedir (% 19.7).Ekim 1999 Çocuk ‹flgücü Anketi sonuçlar›, Ekim 1994Çocuk ‹flgücü Anketi sonuçlar› ile karfl›laflt›r›ld›¤›nda1992-1999 y›llar› süresince ILO IPEC program›n›n hedefkitlesini oluflturan 6-14 yafl grubunda istihdam edilençocuklar›n oran›nda önemli bir azal›fl oldu¤u dikkatçekmektedir. Ekim 1994 Çocuk ‹flgücü Anketi sonuçla-r›na göre 6-14 yafl grubundaki çocuklar›n % 8.5’i eko-nomik bir faaliyette çal›flmakta iken Ekim 1999’da buoran % 4.2’ye düflmüfltür.Türkiye; k›rsal yerleflimden kentsel yerleflime ve tar›m-sal ekonomiden sanayi ekonomisine geçifl süreci yafla-maktad›r. Bafll›ca kent merkezlerine göç trendi, sosyaldestek a¤›n›n yetersizli¤i veya kent yaflam›na uyum sa¤-layamama ile birleflti¤inde, çocuk iflçili¤i daha fazlagündeme gelmekte, özellikle ailenin gelir düzeyini art-t›rmak amac›yla sokaklarda ve marjinal sektörlerde ça-l›flan çocuklar›n say›s› belirgin bir flekilde artmaktad›r”

Kaynak: http://www.ilo.org/public/turkish/region/eur-pro/ankara/areas/child.htm

Yaflam›n ‹çinden

”

“


1. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tek De¤iflkenin Betimlen-mesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

2. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Nicel Veri Çözümleme veYorumlama Süreci” konusunu yeniden gözdengeçiriniz.

3. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹ki De¤iflken Aras›ndaki‹liflkinin Varl›¤›n›, Yönünün ve fiiddetini Göste-ren ‹statistikler ve Yorumlanmas›” konusunuyeniden gözden geçiriniz.

4. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Niteliksel Verilerin Çözüm-lenmesi ve Yorumlanmas›” konusunu yenidengözden geçiriniz.

5. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Niteliksel Verilerin Çözüm-lenmesi ve Yorumlanmas›” konusunu yenidengözden geçiriniz.

6. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Niteliksel Verilerin Çözüm-lenmesi ve Yorumlanmas›” konusunu yenidengözden geçiriniz.

7. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bulgular›n Sunumu ve Arafl-t›rma Raporunun Yaz›lmas›” konusunu yenidengözden geçiriniz.

8. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bulgular›n Sunumu ve Arafl-t›rma Raporunun Yaz›lmas›” konusunu yenidengözden geçiriniz.

9. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bulgular›n Sunumu ve Arafl-t›rma Raporunun Yaz›lmas›” konusunu yenidengözden geçiriniz.

10. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bulgular›n Sunumu ve Arafl-t›rma Raporunun Yaz›lmas›” konusunu yenidengözden geçiriniz.

S›ra Sizde 1

Aral›k ve oran ölçeklerinde al›nan frekans da¤›l›m› yo-rumlanmaya çal›fl›ld›¤›nda araflt›rmac› nas›l bir sorunlakarfl›laflabilir? Miktar ölçen aral›k ve oran ölçeklerinde-ki de¤iflkenlerde kategori say›s› çok fazla olaca¤›ndananlaml› frekans da¤›l›m› elde etme imkan› yoktur. Bunedenle, genel olarak verinin da¤›l›m›n› gösteren vedört ifllemle elde edilen istatistikler kullan›l›r.

S›ra Sizde 2

Araflt›rmalarda neden istatistik kullan›l›r? Düflününüz.Araflt›rmalarda istatistik kullanman›n en önemli nedeniaraflt›rma problemin verilecek olan cevab›n say›larladesteklenmesidir. Toplumsal araflt›rmalarda istatistikkullan›m›n›n kuramsal temelini pozitivizm oluflturur.Detayl› bilgi için kitab›n›zda pozitivizmle ilgili bölümüyeniden okuyunuz.

S›ra Sizde 3

Nicel ve nitel araflt›rmalarda verilerin çözümlenmesi sü-reçleri ne flekilde farkl›lafl›r? Veri çözümlenmesi süreç-leri aç›s›ndan niceliksel ve niteliksel araflt›rmalar›n far-k›, nicel araflt›rmalarda araflt›rmac›n›n nesnel olmas›,verileri istatistiksel olarak çözümlemesi ve bulgular› sa-y›sal olarak ifade etmesi, buna karfl›l›k nitel araflt›rma-larda araflt›rmac›n›n kendisinin de veri toplama ve veriçözümleme süreçlerinin bir parças› olmas›, verileri, in-celedi¤i olgunun anlam›n› ortaya ç›karacak flekilde çö-zümlemesi ve say›lara indirgemeden ifade etmesidir.

S›ra Sizde 4

“Buldu¤un gibi b›rak” ilkesi hangi aç›dan önemlidir?Buldu¤un gibi b›rak ilkesi, araflt›rmaya bilgi sa¤layankiflilerin araflt›rma tamamland›ktan sonra kiflisel bilgile-rinin araflt›rmac› taraf›ndan titizlikle korunarak araflt›r-mayla ilgili olmayan kiflilerin eline geçmesini önlemekve böylece araflt›rmaya kat›lanlar›n zarar görmemesinisa¤lamakt›r. Bu nedenle bilgi kayna¤›, araflt›rmayla ilgi-si olmayan kiflilere aç›klanmaz.

S›ra Sizde 5

“Meta analiz” nedir? Araflt›r›n›z. Meta analiz, bulgular›bütünlefltirmek amac›yla önceden yap›lm›fl olan çok sa-y›da çözümlemenin istatistiksel olarak analiz edilmesive sentezlenmesidir.

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› S›ra Size Yan›t Anahtar›


Aç›kal›n, N. (2007). Enformal Sektör ve Yoksulluk: Kent-sel ‹flgücü Pazar› Üzerine Etkileri, ‹stanbul ve Gazi-antep Örnekleri. Sosyo Ekonomi. C.3, S.6, ss.43-62.

Boon, H., Westlake, K., Steward, M., Gray, R., Fleshner,N., Gavin, A., Brown, J.B., Goel, V. (2003). Use ofComplementary/Alternatif Medicine By Men Diag-nosed With Prostate Cancer: Prevalence And Cha-racteristics. Urology. 62(5): 849-853.

Borochowitz, D.Y., Eisikovits, Z. (2002). To Love Vio-lently: Strategies for Reconciling Love and Violence.Violence Against Women. 8(4):476-494.

Bryman, Alan (1988) Quantity and Quality in SocialResearch. London: Unwin Hyman Ltd.Denzin,1978:33

Büyüköztürk, fi. (2002). Sosyal Bilimler ‹çin Veri Ana-lizi Elkitab›. Ankara: PegemA Yay›nc›l›k

Chenail, R.J. (1995). Presenting Qualitative Data. TheQualitative Report. 2(3). http://www.nova.edu/ssss/QR/QR2-3/presenting.html.Eriflim tarihi: 7.03.2009.

Cuba, L. (2002). A Short Guide to Writing About So-cial Science. 4.ed. London, New York: Longman.

Denzin, K. (1978) The Research Act. New York:McGraw-Hill., içinde: Dey, I. (2003) Qualitative Da-ta Analysis: A User Friendly Guiede for Social Scien-tists. Routledge.

Dey, I. (2003) Qualitative Data Analysis: A User Fri-endly Guiede for Social Scientists. Routledge.

Donovan, J. (1990). Animal Rights and Feminist Theory(Çev. Hayvan Haklar› ve Feminist Kuram), Signs.15(2):350-375.

Elifson, K. (1982). Fundamentals of Social Statistics.Reading, Mass: Addison-Wesley.

Foss, S. K. ve J. C. Waters. (2007) Destination Disser-tation: A Traveler’s Guide to a Done Dissertati-on. Rowman & Littlefield.

Hotunluo¤lu, H. & Tekeli, R. (2007). Karbon VergisininEkonomik Analiz ve Etkileri: Karbon VergisininEmisyon Azalt›c› Etkisi Var M›?. Sosyo Ekonomi.C.3, S.6. ss.107-126.

Kümbeto¤lu, B. (2005). Sosyolojide ve AntropolojideNiteliksel Yöntem ve Araflt›rma. ‹stanbul: Ba¤-lam Yay›nc›l›k.

Lin, N. (1976). Foundations of Social Research. NewYork: McGraw-Hill.

Lloyd, M. (2001). The Politics of Disability and Femi-nism: Discord or Synthesis?. (Çev. Özürlülük Politi-kalar› ve Feminizm: Uyumsuzluk mu? Sentez mi?).Sociology. 35(3):715-728.

Marvasti, A. (2003). Qualitative Research in Socio-logy: An Introduction. London: Sage Publication.

Miles, M. B. ve A.M. Huberman (1994) Qualitativedata analysis: an expanded sourcebook. SagePublications.

Seidel, J. V. (1998). Qualitative Data Analysis.http://www.engin.umich.edu/teaching/crltengin/engineering-education-research-resouces/seidel-qualitative-data-analysis.pdf

Swanberg, J.E. & Logan, T.K. (2005). Domestic Violen-ce and Employment: A Qualitative Study. (Çev. Evi-çi fiiddet ve ‹stihdam: Niteliksel Bir Çal›flma). Jour-nal of Occupational Health Psychology. 1(3):3-17.

Thorne, S. (2000). “Data analysis in qualitative rese-arch”. Evidence Based Nursing. Cilt:3. Sf.68-70.

Wolcott, H.F. (1994). Transforming qualitative data:Description, analysis, and interpretation. SagePublications.

Y›ld›r›m, A. ve fiimflek, H. (2005). Sosyal BilimlerdeNitel Araflt›rma Yöntemleri. Ankara: Seçkin Ya-y›nc›l›k.


217Sözlük

AAç›k uçlu soru: Sadece soru cümlesinden oluflan, cevab›n

nas›l verilece¤i konusunda kat›l›mc›ya hiçbir alternatif

sunulmayan biçimsel soru türü.

Aç›klay›c› araflt›rma: Araflt›rma konusunu oluflturan olgula-

ra iliflkin çeflitli de¤iflkenler aras›nda nedensel iliflkiler

bulmaya ve sosyal olgular› bu nedensellik üzerinden

aç›klamaya çal›flan araflt›rma türü.

Amaçsal örneklem seçim tekni¤i: Araflt›rmac›n›n, evreni

temsil etti¤ini, evrenin tipik bir örne¤i oldu¤unu düflün-

dü¤ü bir alt grubu örneklem olarak seçti¤i örnekleme

tekni¤i.

Anket formu (soru ka¤›d›): Anketlerde sorulacak sorular›n

ve cevap kategorilerinin yaz›l› oldu¤u form.

Anket: K›sa sürede genifl bir örneklemden yüzeysel veriler

elde etmek için kullan›lan, önceden haz›rlanm›fl sorula-

r›n kat›l›mc›lara postayla ya da internet üzerinden gön-

derilmesi veya telefonla ya da yüz yüze sorulmas›n› içe-

ren bir veri toplama tekni¤i.

Arac› de¤iflken: Ba¤›ml› ve ba¤›ms›z de¤iflken aras›ndaki

iliflkinin kurulmas›n› sa¤layan de¤iflken.

Araçsallaflt›rma: De¤iflkenleri ölçecek sorular›n sorulup uy-

gun cevap kategorilerinin belirlenmesi ifllemi

Araflt›rma evreni: Araflt›rma probleminin cevaplanmas›yla

ilgili olan bütün insanlar›n oluflturdu¤u grup.

At›f: Araflt›rma raporunun yaz›lmas› s›ras›nda yararlan›lan dü-

flünce ve bulgular›n yer ald›¤› çal›flmalar›n ve bu çal›fl-

malar›n yazarlar›n›n okuyucuya tan›t›lmas› amac›yla me-

tin içinde kaynak gösterilmesi.

Ayd›nlanma: 18 yüzy›lda Bat› Avrupa’da ortaya ç›kan ve bi-

lim ve ak›l yoluyla insanl›¤›n gelifliminin ve ilerlemesi-

nin daha iyiye do¤ru olaca¤› inanc›n› tafl›yan bir düflün-

ce sistemi.

BBa¤›ml› de¤iflken: Ba¤›ms›z de¤iflkene tepki olarak de¤ifl-

ti¤i gözlenen, neden-sonuç iliflkisinde sonuç olan de-

¤iflkendir.

Ba¤›ms›z de¤iflken: Ba¤›ml› de¤iflkeni etkileyen, neden-so-

nuç iliflkisinde neden durumundaki de¤iflken.

Basit tesadüfi (rastlant›sal) örneklem seçim tekni¤i: Her

birimin örnekleme girme flans›n›n di¤er birimlerle eflit

oldu¤u, bir örnekleme çerçevesinin oluflturuldu¤u ve

örnekleme unsurlar›n›n bu listeden tamamen tesadüfi

yollarla seçildi¤i örnekleme tekni¤i.

Betimleyici (betimsel) araflt›rma: Araflt›rma konusu hak-

k›nda genel bir bak›fl aç›s› kazanmak, belirli bir durumu

kendi do¤al ortam› içinde saptamak ve sistematik olarak

betimlemek amac›yla yap›lan, nicel veya nitel veri top-

lama tekniklerinin kullan›labilece¤i araflt›rma türü.

Bilgi sorusu: Bireylerin belirli konularda ne düzeyde bilgiye

sahip oldu¤unu ö¤renmeye yönelik soru türü.

Bilim: Do¤al ve toplumsal dünyada olgular ve olgular aras›

iliflkilerin sistematik olarak incelenmesi faaliyeti.

Boylamsal araflt›rma: Araflt›rma konusunun zaman içindeki

geliflimini ele alan ve en az iki kere ölçüm yap›lmas›n›

içeren araflt›rma türü.

DDavran›fl sorusu: Bireylerin hangi davran›fllar›, hangi s›kl›k-

ta ve ne flekilde gösterdiklerini ö¤renmeye yönelik soru

türü.

De¤iflken: Varl›klara göre farkl› de¤erler alabilen özellik ya

da durum.

Deney grubu: Deneylerde ba¤›ms›z de¤iflkene tabi tutulacak

olan grup.

Deney: De¤iflkenler aras›ndaki iliflkilerin önceden belirlenen

hipotezlerin s›nanmas› amac›yla kontrollü bir ortamda

incelenmesi.

Derinlemesine görüflme (Yap›land›r›lmam›fl görüflme,

etnografik görüflme): Araflt›rma problemine iliflkin yü-

zeysel bilgilerden çok, kiflilerin düflünce, görüfl ve dene-

yimleriyle ilgili bilgi toplanmak istendi¤inde kullan›lan,

az say›da insanla görüflülerek kat›l›mc›lar›n deneyimleri,

görüflleri, düflünceleri, inançlar› hakk›nda çok detayl›

bilgi elde edilmeye çal›fl›lan görüflme tekni¤i.

Do¤rudan iliflki: Ba¤›ms›z de¤iflkenin ba¤›ml› de¤iflkeni do¤-

rudan etkiledi¤i iliflki türü.

Dolayl› iliflki: Ba¤›ms›z de¤iflkenin ba¤›ml› de¤iflkeni do¤ru-

dan de¤il, arac› de¤iflkenler arac›l›¤›yla etkiledi¤i iliflki

türü.

EE¤ilim (zaman serisi) araflt›rmas›: Araflt›rma evreninden

seçilen farkl› örneklem gruplar›ndan belirli zaman ara-

l›klar›yla veri toplanmas›n› içeren, belirli bir araflt›rma

evreninde zaman içinde meydana gelen de¤iflimleri in-

celeyen boylamsal araflt›rma türü.

Elefltirel Söylem Analizi: Metinde aç›kça belirtilen anlam›n

içinde gizli olan veya ilk anda ima edilen anlamlar›n

ötesindeki anlamlar›n ortaya ç›kar›lmaya çal›fl›lmas›.

Sözlük


GGeçerlik: Ölçme arac›n›n konusuna uygun olup olmad›¤›n›,

gerçekten ölçülmek istenen fleyi ölçüp ölçmedi¤ini gös-

teren ölçüt.

Gömülü teori yöntemi: Toplumsal araflt›rmalar› önceden

belirlenmifl teoriler üzerinde temellendirme bask›s›na

karfl› bir tepki olarak gelifltirilmifl olan, veri toplama ve

veri analizi süreçlerinin ayn› anda iflledi¤i yöntem.

Güdümlü örneklem seçim tekni¤i: Araflt›rmac›n›n, araflt›r-

ma evreni içinde araflt›rma probleminin en tipik biçimde

gözlenebilece¤i alt grubu örneklem olarak seçti¤i örnek-

leme tekni¤i.

Güven duyulabilirlik (trustworhiness): Nitel araflt›rmalar-

da do¤rulu¤u aç›klamak için kullan›lan ve araflt›rmalar›n

de¤erlendirme ölçütleri olan inan›l›rl›k, aktar›labilirlik,

güvenilirlik/istinat ve do¤rulanabilirlik ölçütlerinden olu-

flan bütün.

Güvenirlik: Bir ölçme arac›n›n ayr› ayr› ölçümlerde benzer,

kararl› sonuçlar elde etme yetene¤i, araflt›rma tekrarlan-

d›¤›nda benzer bulgular›n elde edilme derecesi.

‹‹ntihal: Baflka bir ya da birkaç yazara ait düflünce, bulgu ve-

ya verilerin, farkl› bir flekilde ifade edilse bile referans

verilmeden, kaynak gösterilmeden kullan›lmas›, eser

h›rs›zl›¤›.

‹fllemsellefltirme: Kavramlar›n ölçülebilir de¤iflkenler, göz-

lemlenebilir sosyal etkinlikler hâline getirilmesi süreci.

KKapal› uçlu soru: Kat›l›mc›ya alternatif cevaplar›n sunuldu¤u

ve içlerinden birini seçmesinin istendi¤i biçimsel soru

türü.

Karfl›laflt›rmal› araflt›rma: Sosyal bilimlerde farkl› ülkelerin

ya da kültürlerin belirli özellikler, benzerlikler ya da fark-

l›l›klar aç›s›ndan karfl›laflt›r›lmas›n› amaçlayan araflt›rma-

lara verilen genel ad.

Karfl›laflt›rmal› tarihsel araflt›rma: Bütün toplumlarda var

olan temel özelliklerin neler oldu¤u, büyük toplumsal

dönüflümlerin ne flekilde gerçekleflti¤i gibi sorulara yan›t

arayan, sistematik karfl›laflt›rma yolu ile genifl çapl› so-

nuçlar› olan toplumsal olgular›n zaman içindeki geliflim-

lerini analiz eden araflt›rma türü.

Karfl›l›kl› de¤iflen iliflki: ‹ki ya da daha çok de¤iflkenin be-

lirli bir yönde birlikte, ayn› zamanda de¤iflti¤i iliflki türü.

Kavram: Ortak bir fleylere sahip oldu¤unu düflündü¤ümüz

bir dizi davran›fl, tutum ve özelli¤in soyut özeti, kendile-

rine belirli bir anlam atanm›fl olan terimler.

Kavramsallaflt›rma: Bir yap›y› alarak ona kuramsal, teorik

bir tan›m verme, onu soyutlama ve rafine etme ifllemi

Kesitsel araflt›rma: Bir olgunun ya da örneklemin zamanda

belirli bir noktadaki halini, yani bir kesitini halini göz-

lemlemeyi içeren araflt›rma türü.

Keflfedici araflt›rma: Araflt›rmac›n›n fazla bilgi sahibi olmad›-

¤› konular› inceledi¤i ya da araflt›rma konusunun görece

yeni oldu¤u durumlarda yap›lan, daha sonra ayn› konu-

da daha sistemli bir araflt›rma yapmak için gerekli ön bil-

gilerin toplanmas› amac›na yönelik araflt›rma türü.

Kodlama flemas›: Yaz›l› materyallerin analizinde kullan›lan,

metinde aranan niteliklerin kod kategorileri olarak yer

ald›¤› flema.

Kohort araflt›rmas›: Belirli bir süre içinde benzer bir yaflam

deneyimini paylaflan insan gruplar›n›n (kohortlar›n) bir

bütün olarak zaman içinde gösterdikleri de¤iflimin ince-

lenmesini içeren boylamsal araflt›rma türüdür.

Kohort: Belirli bir dönem içinde belirli bir özelli¤e sahip olan

veya benzer bir deneyimi paylaflm›fl olan kiflilerin olufl-

turdu¤u grup.

Kontrol grubu: Deneylerde ba¤›ms›z de¤iflkene tabi tutul-

mayan, kendisine hiçbir flekilde müdahale edilmeyen

grup.

Kota örneklem seçim tekni¤i: Önce örnekleme girecek

olanlar›n sahip olmas› gereken özelliklerin saptand›¤›,

sonra her özelli¤e sahip kaç kiflinin seçilece¤ine iliflkin

kotalar›n oluflturuldu¤u ve bu kota say›s› kadar birimin

gelifligüzel örneklem seçim tekni¤iyle seçildi¤i örnekle-

me tekni¤i.

Kuram (teori): Toplumsal gerçekli¤i anlafl›l›r hale getiren,

olgular› ve olgular aras›nda karmafl›k gibi görünen top-

lumsal iliflkileri sistematik olarak anlamam›z› sa¤layan

kavramlar ve önermeler bütünü.

LLiteratür taramas›: Belirli bir konuda önceden yap›lm›fl ça-

l›flmalarda elde edilmifl bilgilerin incelenmesi, önemli

noktalar›n›n gözden geçirilmesi ve özetlenmesi.

NNaturalizm (Do¤ac›l›k): Ayd›nlanma düflüncesi taraf›ndan,

bilimsel yönteme vurgu yaparak, neden ve sonuç ard›-

fl›kl›¤›n›n, do¤ay› ve toplumsal dünyay› tamamen aç›kla-

yabilece¤i düflüncesi.

Nedensel iliflki: Bir de¤iflkende belirli bir yönde meydana

gelen bir de¤iflikli¤in, di¤er de¤iflkende de belirli bir

yönde de¤ifliklik meydana gelmesine neden oldu¤u ilifl-

ki türü.

219Sözlük

Nicel araflt›rma: Önceden oluflturulmufl olan hipotezleri s›-

namak amac›yla genifl çapl› örneklemlerden nicel veriler

toplayan, bu veriler arac›l›¤›yla toplumsal olgu ve olay-

lar aras›ndaki neden sonuç iliflkilerini ortaya koyarak

toplumsal düzenin kanunlar›n› keflfetmeyi amaçlayan,

verilerini istatistiksel olarak çözümleyerek araflt›rma hi-

potezlerini s›nayan, nesnellik, genellenebilirlik ve güve-

nirlik sa¤lamaya çal›flan araflt›rmalar.

Nitel araflt›rma: Toplumsal eylemin arkas›ndaki nedenleri

anlamaya ve yorumlamaya çal›flan, toplumsal olgular› ve

sosyal aktörlerin anlaml› eylemlerini kendi do¤al ba¤-

lamlar› içinde ve yaflayanlar›n kendi bak›fl aç›lar›ndan in-

celeyen, inceledikleri konuyu ayr›nt›l› ve derin bir flekil-

de anlamaya çal›flan, araflt›rmac›lar›n araflt›rma problemi

ve veri toplama konusunda esnek olduklar›, genelleme

ve tahmin amac› tafl›mayan araflt›rmalar.

O-ÖOdak grup görüflmesi: Araflt›rmac› taraf›ndan belirli kriterle-

re göre seçilerek, önceden belirlenmifl bir konuyu tart›fl-

mak üzere bir araya gelmifl olan yaklafl›k 6-12 kiflilik bir

grup insanla, nitel bir anlay›flla yap›lan görüflme.

Olgusal soru: Yafl, cinsiyet, medeni hal, gelir gibi bireylerin

kiflisel ve sosyal özelliklerini ö¤renmeye yönelik soru

türü.

Örnek olay incelemesi (vaka çal›flmas›): Bir sosyal olgu-

nun kendi ba¤lam› içinde, çeflitli veri toplama teknikle-

riyle bilgi toplanarak olay ya da olguyla iliflkili bütün de-

¤iflkenlerin karfl›l›kl› etkilefliminin incelendi¤i araflt›rma

deseni.

Örneklem aral›¤›: Örneklemdeki birim say›s›n›n evrendeki

birim say›s›na oran›.

Örneklem çerçevesi: Araflt›rma evrenindeki herkesin ad›n›n

yer ald›¤› liste.

Örneklem seçimi (örnekleme): Veri toplamak üzere evren-

den bir alt küme seçilmesi, örnekleme hangi birimlerin

al›naca¤›n›n, kimlerden veri toplanaca¤›n›n belirlenmesi

ifllemi.

Örneklem: Araflt›rma evreninin özelliklerine sahip olan ve

kendilerinden veri toplamak üzere araflt›rma evreninden

belirli tekniklerle seçilen grup.

Örnekleme hatas›: Tam say›m yap›lmas› hâlinde bulunacak

gerçek de¤erle örneklemde elde edilen de¤er aras›nda-

ki fark.

PPanel araflt›rmas›: Araflt›rman›n tekrarland›¤› her seferinde

ayn› örneklemden veri toplanan boylamsal araflt›rma

türü.

Paradigma: Belli bir bilimsel alanda rekabet eden teoriler

aras›nda mukayeseli aç›klama üstünlü¤üne sahip oldu-

¤una inan›lan, bilimsel araflt›rmac›lar›n ço¤unlu¤u tara-

f›ndan kabul gören ve araflt›rmac›lara genel bir teorik

çerçeve ve bak›fl aç›s› sunan modele-yaklafl›m.

Pilot çal›flma: Anket formunun örneklemden çok daha kü-

çük bir grup üzerinde, sorular›n anlafl›l›p anlafl›lmad›¤›-

n›, istenen özellikleri ölçüp ölçmedi¤ini, anket formun-

da düzeltilmesi gereken hatalar olup olmad›¤›n› görmek

için yap›lan ön çal›flma.

Pozitivizm: Tek gerçek ve do¤ru bilginin bilimsel bilgi oldu-

¤u ve bilimin sadece duyu organlar› ile alg›lanan göz-

lemlenebilir varl›klar ile ilgilendi¤i iddialar›n› tafl›yan, ol-

gular aras›ndaki iliflkileri ifade eden genelgeçer yasalara

ulaflmaya çal›flan ve ampirizmi temel alan ve genel ola-

rak Ayd›nlanma düflüncesi gelene¤ini yans›tan bilim an-

lay›fl›.

SSistematik hata: Ölçüm sürecini sürekli olarak ayn› yönde

etkileyen, kaynaklar yeterince denetlenmedi¤i için mey-

dana gelen, her ölçümde tekrarlanan ve ölçümün geçer-

li¤ini etkileyen ölçüm hatas›.

Sondaj sorusu: Belirsiz bir yan›t›n netlefltirilmesi, eksik bir

yan›t›n tamamlanmas› veya konuyla ilgili bir yan›t elde

etmek için sorulan, kiflinin davran›fllar›n›n veya tutumla-

r›n›n arkas›ndaki nedenleri ortaya ç›karmaya çal›flan so-

ru türü.

Sosyal aktör: Sosyal eylemde bulunan, bilinçleri ve di¤er in-

san ve gruplarla kurduklar› etkileflim arac›l›¤›yla sosyal

dünyay› infla eden ve de¤ifltiren birey ya da gruplar.

Sözlü Tarih Görüflmesi: ‹nsanlar›n yaflamlar› hakk›nda bi-

yografik verilerin topland›¤›, yaflam öyküsü görüflmesin-

den farkl› olarak yaflam›n tamam›n› de¤il, araflt›rma ko-

nusunu oluflturan olgunun tarihsel s›n›rlar› içinde kalan

süreyi kapsayan görüflme türü.

Survey (Tarama): Araflt›rma evrenini temsil edecek bir ör-

nekleme sahip olan, verilerin standart bir veri toplama

arac› ile ve sistemli bir flekilde topland›¤› ve istatistiksel

olarak analiz edildi¤i araflt›rma deseni.


TTabakal› (katmanl›) örneklem seçim tekni¤i: Araflt›rma

evreninin belirli tabakalara bölündü¤ü, sonra her taba-

kadan birim seçmek için basit tesadüfi ya da sistema-

tik örneklem seçim tekni¤inin kullan›ld›¤› örnekleme

tekni¤i.

Tam say›m: Araflt›rma evreninin tamam›ndan veri toplanan

araflt›rma türü.

Tesadüfi hata: Tesadüfi olarak ölçmeden ölçmeye de¤iflen,

denetlenmesi olanaks›z olan sadece baz› cevaplar›n etki-

lendi¤i ve ölçümün güvenirli¤ini etkileyen ölçüm hatas›.

Tutum ve görüfl sorusu: Bireylerin belirli konulardaki dü-

flüncelerini, tutumlar›n›, inançlar›n› ve niyetlerini ö¤ren-

meye yönelik soru türü.

VVarsay›m: fiekil ve ifade aç›s›ndan hipoteze benzeyen ancak

hipotezlerin aksine, s›nanmak için oluflturulmayan, ön-

ceki araflt›rmalar taraf›ndan ortaya konan bulgulara da-

yan›larak oluflturulan, do¤ru oldu¤u kabul edilen yarg›

ve genellemeler.

YYap›land›r›lmam›fl gözlem: Daha çok keflfedici ve betimle-

yici araflt›rmalarda kullan›lan, gözlem çizelgesi gibi stan-

dart bir veri toplama arac›n›n kullan›lmad›¤› gözlem türü.

Yap›land›r›lm›fl (sistematik, denetimli) gözlem: Araflt›r-

mac›n›n belirlenmifl bir tak›m kural ve prosedürler çer-

çevesinde kat›l›mc›larla etkileflime girmeden veri topla-

d›¤› gözlem tekni¤i.

Yap›land›r›lm›fl görüflme: Araflt›rmac›n›n standart bir gö-

rüflme formunu izleyerek görüflmecilere önceden belir-

lenmifl sorular› yüz yüze sordu¤u görüflme türüdür.

Yap›land›r›lm›fl gözlem: Araflt›rmac›n›n gözlemini standart-

laflt›r›lm›fl veri toplama arac›nda (gözlem çizelgesi) belir-

tilmifl olan kural ve prosedürlere göre ve bunlarla s›n›r-

land›r›lm›fl bir flekilde yapt›¤› gözlem türü.

Yar› deney: Deneylerin laboratuvar ortam›nda yap›lmad›¤›,

d›fl faktörlerin tamamen kontrol edilmedi¤i, ama hipotez

s›namay› amaçlayan, geçerli¤i de¤erlendirilen ve genel-

leme amac› tafl›yan çal›flma.

Yaflam Öyküsü Görüflmesi: Araflt›rmac›n›n görüflmeciye

mümkün oldu¤unca az müdahale ederek yaflam öykü-

sünü, kat›l›mc›n›n yaflad›¤› hayat›, bu hayattan hat›r›nda

kalanlar›, hayat› hakk›nda di¤er insanlar›n bilmesini iste-

di¤i fleyleri yaflayan›n kendi tercih etti¤i s›ralamada ve

kendi tercih etti¤i sözlerle anlatmas›n› sa¤lad›¤› görüflme

türü.

Yöntem: Geçerli ve güvenilir bilgiye nas›l ulafl›laca¤›n›, olgu

ve olaylar›n nas›l ele al›naca¤›n›, hangi araflt›rma teknik-

lerinin kullan›laca¤›n› ve gözlem, deney ve test yoluyla

elde edilen verilerin ne flekilde çözümlenece¤ini ve yo-

rumlanaca¤›n› belirleyen bilimsel kurallar bütünü.