PAMBUNGAD NA PANALANGIN
PAMBUNGAD NA PANALANGIN
ENERGIZERAGADOO DANCE
FOOD FOR THOUGHT
Ang Panitikan ng ating mga Katutubong Pilipino bago dumating ang
mga dayuhan
ANO ANG PANITIKAN?
Ang panitikan ay kapatid na babae ng kasaysayan. Ang panitikan,
tulad ng kasaysayan, ay nagtataglay ng mga ulat ukol sa mga naganap
sa isang lahi at mga naisip na dakila at marangal ng lahing ito.
Samantalang ang kasaysayan ay tukuyan at naglalarawan ng hubad na
katotohanan, ang panitikan ay nagagayakan ng magagarang damit ng
pagpapahayag at nakukulayan ng malikhaing guni-guni ng mga akda.
Wika nga ni Long, ang panitikan ay mga naisulat na tala ng
pinakamabuting kaisipan at damdamin ng tao.
Ayon kay Dr. Jose Villa Panganiban
ANG PANITIKAN ay ang magandang pag-aaral na pansemantika ng
salitang panitikan. Ang salitang panitikan aniya, ay binubuo ng
pang na unlapi, ng salitang ugat at ng an na hulapi. Nagiging pan-
ang pang- kung inuunlapi sa salitang nagsisimula sa mga titik na t,
d, l, r, at s, karaniwang ding kinakaltas ang titik na t kung
saklaw ng tuntuning nabanggit.
SARILING PANITIKAN BAGO DUMATING ANG MGA KASTILAAng ating mga
ninuno ay may sarili ng panitikan bago pa man dumating sina
Magallanes sa Pilipinas. Nagtataglay ang panitikang ito ng
kasaysayan ng ating lahi mga kuwentong bayan, alamat, epiko,
kantahing bayan, karunungang-bayan: salawikan, kasabihan, bugtong,
palaisipan, at iba pa.
ANG PANITIKANG PILIPINO:
Ang panitikang Pilipino ay katulad din ng panitikan ng alinmang
bansa sa daigdig na sumasaklaw sa pasalita o pasulat na
nagpapahayag ng mga damdaming ukol sa mga gawi at kaugaliang
panlipunan, paraan ng pamumuhay, kaisipang pampulitika, at mga
kapaniwalaang panrelihiyon, ang kanilang mga adhikain, ang kanilang
mga pangarap mula pa sa bukangliwayway ng kanilang mga kabihasnan
hanggang sa kasalukuyan.
DALAWANG URI NG PANITIKANNasusulat Pagsasaling-bibig
PAGSASALING-DILA
NASUSULAT
Pagsunog sa ating matatandang panitikan sa Pilipinas
Ngunit ang di nasunog ay ang mga kantahing bayan, mga bugtong,
mga salawikain, at kasabihan, at iba pa, sapagkat ang mga itoy
nagpasalin-salin sa bibig ng mga tao.
MGA UNANG TAO SA PILIPINAS
ANG MGA ITAAng mga negtritong kilala sa tawag na ita, ayta, o
agtas ay siyang mga unang nanirahan sa ating mga pulo. Sila ay
abalang lagi sa paghahanap ng iakabubuhay sa tulong ng pana at
buslo. Palipat-lipat sila ng tirahan kayat di sila nagkapanahon sa
sining nang lampas sa mga bulong at kasabihan.
ANG MGA INDONESNakarating sa Pilipinas may 8,000 taon na. Nang
sumapit sila ritoy may malalaking pangangatawan, maitim na balat,
makapal na labi, malaking ilong at pangahan. May kabihasnan silang
higit sa mga Negrito. -may pamahalaan -Nagsusuot ng damit
-nagluluto ng pagkain -nagsasaing sa tukil -marunong magpanginas ng
apoy. Mayroon silang alamat at mga epiko, mga pamahiin at mga
bulong na pangmahiya.
ANG MGA Intsik na manggugusiTinawag na mga mangugusi ang mga
intsik na lahing Hakka na nagbuhat sa Fukien (Tsina) sapagkat
kanilang inilagay sa gusi ang bangkay ng isang magulang o nunong
namatay at ibinabaon doon din sa kanilang kalooban. Ang salita
nating gusi ay galing sa kanila. Sumapit sila rito mula noong 300
hanggang 800 A.D. Nanirahan sila sa pulo ng Batangas at Babuyanes,
sa hilagang tabing-dagat ng luson, sa Tayabas, Sorsogon, Silangang
Mindanaw at Selebes, Samar, Marinduque. Timog Mindoro, mga pulo ng
Kalamyanes at Palawan hanggang Borneo
ANG MGA BUMBAYAy nakarating sa Pilipinas noong ika-12 dantaon.
Ang unang sapit ng mga Bumbay ay nanggaling sa Borneo at silay
nagdala ng pananampalatayang Budismo, Epiko at Mahika. Ang
Ikalawang sapit ay nanggaling sa Java at Borneo din noong ika-13 na
siglo, nagdala sila ng pananampalatayang Bramanistiko at panitikang
epiko, awiting bayan at liriko. Marami ding mga salitang Bumbay o
Hindu na bahagi na ng wikang Pilipino. Ang mga itoy, guro, bansa,
mukha, likha, hukom, dukha at iba pa.
ANG MGA arabe at persyanoDumating ang mga Arabe sa Pilipinas
noong 890 A.D. hanggang ika- 12 siglo, ngunit ang nagdala ng
pananampalatayang Muslim ay ang tinatawang na Hadramaut Sayyid mga
misyonerong Arabe na nanggaling sa Malaysia at dumating sa
Pilipinas noong ika 16-siglo. Kasama nila ang maraming
mangangalakal na Arabe at Persiyano, silay nanirahan sa Mindanao at
Sulu. Nagdala rin sila ng mga Epiko, Kuwentong Bayan, Dula at
Alamat.
ANG MGA malayTatlong pangkat ng mga Malay ang nakarating sa
Pilipinas 1. (kumulang humigit sa 200 taon bago namatay si Kristo
at 100 taon pagkamatay ni Kristo.) Ang mga Malay na itoy nagdala ng
kanilang pananampalatayang pagano at mga awiting pangrelihiyon.
Silay nangagtira sa kabundukan ng Luzon at sila ang mga ninuno ng
mga Igorot, Bontok at Tinguianes. 2. (200 hanggang 1300 taon
pagkamatay ni Kristo.) mga ninuno ng mga Tagalog, Bisaya, Ilokano
at mga iba pa. Silay may dalang wika, alpabeto (alibata), awiting
bayan, kuwentong bayan, mga alamat at mga karunungang bayan. Ang
mga ito bagamat mga tubong Malaysia ay kung saan-saan nanggaling na
mga kalapit bansa gaya ng Borneo, Malacca at Indonesya at pagdating
sa Pilipinas ay kumalat sila sa ibat ibang lalawigan ng Luzon at
Visayas. Sila ang nagdala ng Baranggay.3. (1300 hanggang 1500
dantaon) ito ang ikatlong sapit na dumating sa ating bansa at sila
ay nagkaanak at ang mga ito ay ang mga Maranaw at Muslim.
GALING SA TATLONG URING ITO ANG MGA MALAY ANG ATING MGA
PANITIKAN BAGO DUMATING ANG MGA KASTILA
ANG MGA malayAng mga alamat ng Kombodya (Indo-Tsina) ay may mga
katangiang matatagpuan sa matandang tradisyon at talaalamatan ng
Palawan at Mindoro at sa mga ilang pulo sa Sula. May mga alamat sa
Sulu na bumabanggit sa bayaning Orang-Dampuan, bayaning Siamese
noong uanag panahon. Katulad ng mga silabaryo sa peninsula ng
Indo-Tsina ang matandang alpabeto ng mga taga-Palawan at Mindoro
kahit na alam nating itoy galling sa mga Indo-Malay ng Sumatra at
Borneo.
ANG MGA madyapahitAng Imperyo ng Madjapahit na ang pinaka sentro
ay Java sa Indonesya ay naging napakamakapangyarihan at maraming
mga kalapit bansa ang nasakop. Kabilang dito ay Indo-Tsina,
Cambodia, Siam, Anam, Tonkin at Pilipinas. Kayat ang Pilipinas ay
nagkaroon ng impluwensiya ng mga bansang nabanggit lalo na sa
panitikan. Ang mga kuwentong bayan ng Cebu, Panay, Negros at
Palawan ay katulad ng mga kuwentong bayan ng mga nabanggit na mga
bansa.
ANG MGA intsikAng mga Intsik ay nakarating sa Pilipinas sa
pagitan ng ikatlo hanggang ikawalong siglo. Ang mga Intsik ay
nagdala ng kanilang wika- kayat mahigit sa 600 salitang Intsik ay
bahagi na ng wikang Pilipino. Ang mga salitang gusi, susi, mangkok,
talyasi, kawali, kawa, bakya, tingi, Ingkong, Impo, bayaw, inso,
kuya, diko, sangko at mga iba pa ay nanggaling sa Intsik. Ang ilang
kaugaliang sosyal ay galing din sa kanila. Ang Pilipinas ay nasakop
ng mga Intsik noong taong 1405 hanggang 1417 noong panahon ni
Yonglo.
ANG MGA malaccaSinakop ng kahariang Malacca, na mula sa Borneo,
ang mga pulo sa timog natin hanggang Luson sa palibot ng mga
dagatna tulad ng Lanaw, Bumbon, (Taal) at Bai (Laguna). Nagpalagap
ng Mahometanismo ang pinuno ng kahariang ito. Karaniwan nang
bigkasin ng mga taga-Batanggas ang salitang Al-la eh! o Ala naman!
Al-la, isusumbong kita!
ANG MATATANDANG PANITIKAN NG MGA PILIPINO
Kuwentong-bayan
Mayaman ang ating mga ninuno sa mga kuwentong bayi ng binubuo ng
mga kuwento sa buhay. Ang kuwentong pinagmulan ng mga lahi,
kauna-unahang lalaki at babae sa daigdig, ang kuwento tungkol sa
buwan at sa araw at iba pa ay nagpasalin-salin sa bibig ng mga tao.
Hindi pinagsasawaan ang mga kuwentong-baying pamana sa atin ng
ating mga ninuno.
1. Ang Pinagmulan ng Lahi (Bisaya)2. Si Malakas at si Maganda
(Tagalog)3. Naging Sultan si Pilandok (Maranaw)4. Ang Batik ng
Buwan (Bisya)
Epiko
Kung nais nating mabakas ang kasaysayan may kaugnayan sa
kalinangan ng ating lahi at nais nating matagpuang muli ang ating
mga sarili ay napapanahon na upang pagbalikan ang ating mga
epiko.May mga ilang siglo bago dumating ang mga Kstila sa Pilipinas
ay may marami nang kalipunan ng panulat ang mga Pilipino. Ayon kay
Padre Chirino, isang manananaysay na Heswita, ang lahat ng
tag-islang Pilipinas ay mahilig sa pagbabasa at pagsulat maging
babae o lalaki.
Mga Epiko ng mga Ipugaw: a. Ang Hudhudb. Ang AlimAng Daragan ng
mga Muslim:a. Ang Darangan b. Illad at Odysseyk. Ang Bantugan d.Ang
Daramoke-a-Babaye. Ang Indarapatra at Sulaymang. Ang Bidasari
Mga Epikong Bisaya: a. Ang Maragtasb. Ang Harayak. Ang Lagdad.
Ang Hinilawode. Ang Hari sa BukidAng Epiko ng mga Tagalog:a. Ang
Kumintangb. Ang Mandukit at Dikyaw
Ang Epiko ng mga Bikol: a. Ang IbalonAng Epiko ng mga Iloko:a.
Ang Biag ni Lam-angAng iba pang Epikong Pilipino:a. Ang Dagoy at
Sudsud (Tagbanwa)b. Ang Parang Sabir (Sulu)k. Ang Kabunian
(Bagobo)d. Ang Kabunyian at ang Bedian (Ibaloy)e. Ang Ulagingan at
Selch (Manobo)
Alamat
Ang ating kalinangan at kabihasnan ay malinaw na nasasalamin sa
mga alamat. Karamihan sa mga alamat ay hindi nasusulat at kung
nasusulat may nito na lamang mga huling panahon. Ang mga itoy
nagpasalin-salin lamang sa bibig ng mga magulang at mga anak, ng
mga nuno at mga apo. Ang isang alamat, sa bawat pagkakasalin sa
bawat bibig na pagdaanan ay nagkakaroon ng kaunting pagbabago
subalit karaniwang nagdaragdag ng kariktan at kagandahan sa
salaysay subalit naroon din ang diwa at kasaysayan ng alamat.
Ang kapaligirang nag-aangkin ng alamat ay maliwanag na nababakas
sa hibla ng mga pangyayari hindi lamang sa ngalan ng mga pook at
mga tauhan kundi sa mga tagpo na napapaloob sa alamat. Dahil diyay
parang nagkaroon ng tatak ang bawat alamat bagay na ipinakikilala
ng pinagmulan o pinanggalingan.Ang uring ito ng matandang panitikan
ay oamanang pangkalinangang hindi maililibing ng panahon kalian
man.
Ang Alamat sa Pampanga: a. Bakit Maliwanag ang Araw kaysa sa
BuwanAng Alamat sa Bikol:a. Alamat ng Bulkang MayonAng Alamat sa
Bisaya:a. Alamat ng Bundok Kanlaon
Mga Lumang Tula
Mababakas sa mga unang kantahing-bayan ang ating kalinangan at
kabihasnan. Sa mga damdamin at diwang nakapaloob sa mga ito ay
maaaninag natin ang mga gawi at kaugalian ng ating mga ninuno. May
ibat ibang uri tayo ng kantahing bayan.
Ang mga Unang Kantahing Bayan: a. Ang Oyayi o Pagheleb. Sa
Kabukirank. Ang Soliranind. Ang Talindaw e. Ang Maluwayg. Ang
Kumintang o Tagumpayh. Ang Kundimang. Ang Dalit
Karunungang Bayan
Kasama sa kabang-yaman ng karunungan bayan ng ating matatanda
bago dumating ang mga Kastila ay ang alawikain, sawikain, bugtong,
palaisipan, at kasabihan.
1. Ang mga Salawikain o Sawikain: Ayon kay Lope K. Santos ang
salawikain ay isa sa mga karunungang napag-aralan ng tao hindi sa
mga kasulatan at aklat na limbag kundi sa mga aklat ng karanasang
nababasa sa bibig ng matatanda. Ito ang salitang nakaugalian na at
lalong angkop na namang ipamagat sa mga kasabihang man-manahang
hiyas ng wika, simulat batas ng mga kaugalian, at patnubay ng
kabutihang asal, na pasalin-salin sa bibig ng madla. Karaniwang
patalinghaga ang salawikain at sa talinghaga kung iisiping mabuti
ay ay may ibig sabihin o kahulugang nakatago. Ang salawikain ay
karaniwang nasusulat nang may sukat at tugma kaya masarap
pakinggan. Ang mga ito ay bukal na mapagkukunan ng magagandang aral
sa buhay.
Halimbawa:1. Pag ang tubig ay magalaw ang ilog ay mababaw.2. ang
magtanim ng hangin bagyo ang aanihin.3. Mahirap nang mauna ang damo
kaysa palay.4. Anot magpapayong ka pa kung ang ulay nakaraan na?ang
sakit ng kalingkingan damdamin ng buomg katawan.5. Habang maigsi
ang kumot magtiis kang mamaluktot.6. Aanhin pa ng Damo kung patay
na ang kabayo.
2. Ang Bugtong: Angbugtong,pahulaan, opatuturanay
isangpangungusapotanongna may doble o nakatagong kahulugan na
nilulutas bilang isangpalaisipan(tinatawag dingpalaisipanang
bugtong).[1]May dalawang uri ang bugtong: mgatalinghagaoenigma,
bagaman tinatawag ding enigma ang bugtong, mga suliraning
ipinapahayag sa isang metapora o ma-alegoryangwikana
nangangailangan ng katalinuhan at maingat na pagninilay-nilay para
sa kalutasan, at mga palaisipan (o konumdrum), mga tanong na umaasa
sa dulot ng patudyong gamit sa tanong o sa
sagot.SapanitikangPilipino, nilalarawan nito ang pag-uugali,
kaisipan, pang-araw-araw na buhay at katutubong paligid ng mga
Pilipino. Bilang isang maiklingtula, madalas itong nagiging isang
palaisipan sa tuwing naglalaro ang mga bata..
1. Sa araw ay bubong, sa gabi ay dahon: banig2. Maikling
landasin, di maubos lakarin: Anino3. Kung kalian mo pinatay, saka
pa humaba ang buhay: kandila4. Isang butil ng palay, sakot ang
buong buhay: Ilaw5. Nakayuko ang reyna, di nalaglag ang korona:
bayabas6. Isang Prinsesa nakaupo sa tasa: kasoy7. Heto si kaka,
buka-bukaka: gunting8. Dalawang batong itim, malayo ang nararating:
mata9. Isa ang pasukan, tatlo ang labasan: kamiseta10. Butot balat
lumilipad: saranggola
2. Ang Palaisipan: Angpalaisipanay isang suliranin o uri
ngbugtong(enigma) na sinusubok angkatalinuhanng lumulutas nito. Sa
karaniwang palaisipan, inaasahan na lutasin ang palaisipan sa
pamamagitan ng pagsama-sama ng mga piraso sa isanglohikalna paraan
para mabuo ang solusyon. Kadalasang nililikha ang mga palaisipan
bilang isang uri nglibangan, ngunit maaari rin namang magmula ito
sa seryosongmatematikalat lohistikal na suliranin sa mga ganitong
kaso, ang kanilang matagumpay na pagkalutas ay isang mahalagang
ambag sapagsaliksiksa matematika
a. Sa paglakad ng isang mangangaso sa kagubatan ay nakakita siya
ng isang puno ng bayabas na hitik na hitik sa bunga. Nais niyang
kumuha ng bunga nito ngunit ang punoay binabantayan ng matapang na
at mabangis na matsing.Tanong: Paano nakakuha ng bayabas ang
mangangaso na hindi siya sinaktan ng mga matsing?Sagot: Pinagalit
niya ang matsing at dahil sa walang maibalibag sa kanya. Itoy
nagsipitas ng mga bayabas at siyang inihagis sa kanya. Salu siya ng
salo sa bawat bayabas at ang mga itoy naging kanyang lahat.
2. Ang mga Panunudyo: Patula ang pagkakabuo ng mga panudyo. Ito
ay mga bigkasin maging ang mga bata at matatanda. Narito ang mga
halimbawa ng mga panudyo o pamangalan: a. Pedro Penduko b. Bata,
batutaMatakaw ng tuyo nagsuot sa lunggaNang ayaw maligo hinabol ng
palaka kinuskos ng gugo.
a. Bata batuta b. Tawa ng tawapanu ka ginaw? Ibig mag-asawa.
k. May dumi sa ulo d. Isa, dalawa, tatloikakasal sa linggo ang
tatay mong kalbo.
e. Tiririt ng ibontiririt ng mayakaya lingon ng lingonhanap ay
asawa.
2. Ang Tugmang Walang Diwa: Itoy mga patulang may tugma ngunit
walang diwa at ang nagbibigay halaga rito ay ang nakatutuwang tunog
na napaglalaruan ng dila o ng kapilyuhan at paglalaro sa salita.1.
Hala, ulan, pantay kawayan Hala takbo, bayo, pantay kabayo!2.
Kililing, kililing, kililingnamatay si Tandang Gustingsaan
ililibingsa puno ng saging 3. Akoy nakahiga sa kamang malambot,ako
ay kinagat ng isa pong surotako ay nabigla at tuloy
nautotkaawa-awang surot, namatay sa angot.
2. Ang mga Kasabihan: Ang mga kasabihan ay naiiba sa salawikain
sa dahilang itoy hindi gumagamit ng mga talinhaga. Payak ang
kahulugan. Ang kilos, ugali, at gawi ng isang tao ay masasalamin sa
mga kasabi9han. Naisalin sa atin ng ating mga ninuno ang mga
kasabihang sumusunod: 1. Utos na sa pusa, utos pa sa daga2. Malakas
ang loob, mahina ang tuhod. 3. Tulak ng bibig, kabig ng dibdib.4.
Kasama sa gayak, di kasama sa lakad5. Ubus-ubos biyaya, bukas
nakatunganga.
2. Ang mga Unang Tula: kabilang sa mga unang tula ang mga
nabanggit nang salawikain, bugtong, at kasabihan. May mga
palaisipan ding nasusulat na patula. Ang mga kantahing bayan ay
pawing patula. Tayong mga Pilipino ay ipinaghele sa tula ng mga
ninuno. Maaaninag natin sa mga halimbawa na mayaman sa damdamin
pilosopiya at haraya ang mga ito. Ang mga unang tulang nabanggit ay
dating sa wikang Arabe o Malay subalit napasalin sa ibat ibang wika
ng mga pulo sa pag-uulit-sabi ng mga Matatanda sa kanilang mga
Inaanak.
2. Ang mga Unang Dula: Nang dunamting ang mga Kstila sa
Pilipinas, inabutan na nilang ang mga Pilipino ay may sariling
dula. Itot itinatanghal sa liwasang bayan o sa malawak na looban.
Sa isang damuhan sa tahanan ng maharlika, kung minsay sa tabing
ilog o dagat ay sa katutubong temple o dalanginan. Ang karaniwang
pinapaksa nila ng dula ay ukol sa pag-ibig, sa pakikidigma, sa
alamat, ukol sa mga anito, o Diyos nial, parangal sa mga ala-ala ng
mga yumao at sa pagbubunyi sa mandirigmang nagtagumpay sa
labanan.
Mga Uri ng Matatandang Dula:1. Ang Wayang Orang (Bisaya)2. Ang
Embayoka at Sayatan (Muslim)3. Ang mga Bulong
VIDEO PANITIKAN
WAKAS
