Հին Հունաստա

ն

Հին Հունաստանը (հունարեն՝ Αρχαία Ελλάδα) ընդգրկել է Էգեյան ծովն իր կզիներով, թերակղզու հարավային մասը և Փոքր Ասիայի արևմտյան ափը։ Երկիրը բաժանվել է երեք գլխավոր մասի՝ հյուսիսային, միջին, որոնք կոչվել են Հելլադա, և հարավային, որ կոչվել է նաև Պելոպոնես։

Այս մասերից յուրաքանչյուրն իր հերթին ունեցել է իր աշխարհագրական ստորաբաժանումները:

Հյուսիսային Հունաստանը բաժանվել է երկու մասի, որոնցից մեկը կոչվել է Թեսալիա, մյուսը՝ Էպեյրոս։ Միջին Հունաստանը բաղկացած էր մի շարք շրջաններից, որոնց մեջ նշանավոր են եղել Ատտիկան և Բեովտիան, իսկ Հարավային Հունաստանը՝ մի քանի մասերից, որոնց մեջ նշանավոր են եղել Արգոլիսը, Լակոնիան (Սպարտա մայրաքաղաքով), Արկադիան և այլն։

Նրանց հայրենիքը համարվում է Բալկանյան թերակղզին, Կրետե կղզին և Փոքր Ասիան: Հույների առաջին քաղաքակրթությունը կոչվել է Մինոսյան: Դա կապված է Մինոս արքայի անվան հետ:

Կրետե կղզում Ք.ա 3-րդ հազարամյակի վերջում առաջացան քաղաք պետություններ , որոնցից են Կնոսոսը և Մալիան: Կնոսոսը ուներ հսկա մեծ տարածք և 300 սենյակ, Կրետայինները ունեին նաև գաղութներ` Ռուդոսում, Կիկլադյան կղզիներում նաև Փոքր Ասիական Միլեթում:

Հույների հայրենիքը

Եղել է հայտնի առասպել Թեսևսի և Արիադնայի մասին:

Կրետայի արքա Մինոսին ենթարկում է նաև Աթենքը:

Այսպիսով Կրետեյի արքան ուներ , և աշխարհիկ իշխանություն, և աստվածապետական իշխանություն: Այդ իշխանությունը կոչվում էր թեո կրատական ` աստվածապետական իշխանություն:

Կրետեն անկում է ապրում սանտորինի հրաբխի պատճառով:

Հին պալատ

Առաջին հունալեզու ցեղերը եղել են աքքայացիները , որոնք եկել են Հունաստան Փոքր Ասիայից Քա. 17-16 րդ դարերում: Աքքայացիները գրավել են նաև Կրետեն: Նրանք ևս ստեղծեցին պետություններ, որոնցից ամենահզորը Միկենքն է, որից էլ առաջացավ Միկենյան աշխարհը: Կային նաև այլք Պիլոսը,Տիրինթոսը , Օրքոմները…: Տիրինթոսի պարսպի որոշ քարերը 12 տոննա էին:

Միկենյան աշխարհ

Միկենյան աշխարհի գլուխ կանգնած էր արքան, որը կոչվում էր Վանական, իսկ գյուղապետերը կոչվում էին Բասիլեցներ:

Զարգանում էին արհեստները: Ստեղծվում էին գունազարդ բաժակներ, որոնց անվանում էին ամֆորաներ:

Ամֆորաներ

Ոսկուց բաժակ, որը հարգի էր Հին Հունաստանում

Տրոյական պատերազմ

Հոմերոսը գրել է Իլլիական և Ոդիսական, որտեղ նկարագրել է Աքքայացիների պատերազմը Տրոյացիների դեմ: Դրանք 13-րդ դարի Փոքր Ասիայի արևմուտքում ծավալված պատերազմներն էին: Միկենյան աշխարհը սկսեց թուլանալ, թուլացավ նաև Հունաստանը: Միկենացիները սկսեցին գնալ Սիրիա, Պաղեստին, Եգիպտոս և Փոքր Ասիա:

Միկենյան աշխարհի կործանումից հետո սկսվում է Հոմերոսյան շրջանը, որը տևում է 300 տարի:9-րդ դարից հին Հույների քաղաքները կոչվում էին պոլիսներ, իսկ գյուղերը` կոմեր: Բնակչությունը կոչվում էր դեմոս, իսկ ժողովուրդը` դրանք ազատ մարդիկ էին: Այդ ժամանակաշրջանում առաջ էր գնում սպորտը, մարզական խաղերը: Հրապարակները կոչվում էին գօմնասիաներ և պալեստրաներ: Առաջին օլիմպիական խաղը տեղի է ունեցել Քա.776 թվականին Օլիմպիա լեռան շրջանում Զևսի տաճարի հարևանությամբ:

Հոմերոսյան շրջան

Տիրան բառը նշանակում է բացարձակ` միանձնյա կառավարում: Աթենքի հայտնի տիրաններից է եղել Պիսիատրասը, իսկ կորենթոսում հայտնի է եղել Պելիանդրոսը:

Տիրանիա

Քա.8-րդ դարում Աթենքում կառավարում էին բասիլևսները: Վերջին արքան Աթենքում եղել է` Կոդրոսը, հետո ստեղծվեց նոր կառավարման համակարգ, որը ղեկավարում էր արքոնտ պաշտոնյան: Սկզբում ցմահ էր հետո տաս տարով, իսկ ավելի ուշ մեկ տարով: Աթենքի ժողովրդական ժողովը կոչվում էր Էկլեսիա:

Հայտնի արքոնտ Դրակոնը դրեց իր օրենքը, բացի նրանից արքոնտ Սոլոնը նույնպես դրեց օրենքներ, բայց գույքային և հասարակությունը բաժանեց չորս գույքային խմբերի:

Աթենք Սպարտա

Հունաստանի տարածքը բնակեցված է եղել դեռևս հին քարի դարի ժամանակաշրջանում: Բնակչությունը զբաղվել է պարզ հողագործությամբ և անասնապահությամբ, վարել նստակյաց կյանք: Բրոնզե գործիքների օգտագործումը նպաստել է արտադրողական ուժերի զարգացմանը: Զարգացել է գյուղատնտեսությունը, արհեստները, մշակույթը, շինարարությունը: Երկաթե դարը մեծ ազդեցություն ունեցավ տնտեսության, արհեստների զարգացման վրա: Լայն տարածում գտավ ստրկատիրական աշխատանքի շահագործումը:

Պատմական ակնարկ

Զարգացման վաղ փուլերում հին հունական դիցաբանական կերպարները հրեշակերպ էին և տգեղ, այսինքն՝ դիցաբանությանը հատուկ էր քթոնականությունը։ Աստիճանաբար ձևավորվում է օլիմպոսյան դիցաբանությունը, որն առավելապես զարգանում է մ.թ.ա. 2-րդ հազարամյակում։ Աստվածներից յուրաքանչյուրը օժտված է խիստ որոշակի ֆունկցիաներով և ենթարկվում է գլխավոր աստծուն։ Օլիմպոսյան դիցաբանությանը հատուկ է խիստ արտահայտված մարդակերպությունը։ Երևան են գալիս նաև հերոսների մասին առասպելները։

Մշակույթը

Հետագայում աստվածները զրկվում են մարդակերպ որակներից և պատկերվում են ավելի վերացական։ Դիցաբանության զարգացմանը զուգընթաց ձևավորվում է հունական կրոնը՝ ամրացված պաշտամունքների և ծեսերի համակարգով։ Պաշտամունքը հիմնականում հանգում էր զոհաբերությունների և աղոթքների, որոնք որպես կանոն կատարվում էին այս կամ այն աստվածությանը նվիրված տաճարում։

Հունաստանի ճարտարապետների և քանդակագործների ստեղծագործությունները դարեր շարունակ ամենատարբեր ժողովուրդների համար դարձել են գեղեցկության, ներդաշնակության, բարձր ճաշակի չափանիշ։ Հունական արվեստը ձեռք է բերել մարդկայնության խոր գծեր։ Բուն հունական արվեստը սկզբնավորվել է Միկենյան մշակույթի ընդերքում։ Այս արվեստների ժառանգական կապը նկատելի է նկարազարդ խեցեգործության և ճարտարապետության մեջ։ Հին հունական արվեստը ժամանակագրական առումով ստորաբաժանվում է հոմերոսյան, արխաիկայի, դասական և հելլենիզմի։

Ճարտարապետությունը և կերպարվեստը

Այս արվեստների ժառանգական կապը նկատելի է նկարազարդ խեցեգործության և ճարտարապետության մեջ։ Հին հունական արվեստը ժամանակագրական առումով ստորաբաժանվում է հոմերոսյան, արխաիկայի, դասական և հելլենիզմի։

Հոմերոսյան դարաշրջանում (մ.թ.ա. 11-9-րդ դդ.) տարածում է գտել նկարազարդ խեցեգործությունը։ Ստեղծվել են կենցաղային անոթներ և որպես մահարձան ծառայող դիպիլոնյան սափորներ։ Զարդապատկերները աչքի են ընկնում հստակ ռիթմաշարով, արտահայտիչ գծանկարով։ Այս ոճով ստեղծվել են նաև թրծակավե արձանիկներ և քանդակազարդ անոթներ։

Արխաիկ դարաշրջանը (մ.թ.ա. 8-6-րդ դդ.) բնորոշվում է պոլիսների կազմավորմամբ, քաղաքների ստեղծումով։ Քաղաքաշինական կառուցվածքի հիմնական տարրերն են սրբավայրը (ակրոպոլիս) և առևտրա-հասարակական կենտրոնը (ագոռա), որոնց շուրջը տեղավորվում էին բնակելի թաղամասերը: Առաջնակարգ տեղ էին գրավում տաճարները. աստվածների բնակարանը` ներսում կանգնեցված արձանով: Սկզբում կառուցվել են փայտից, սկսած մ.թ.ա. 6-րդ դարից` կրաքարից, հետագայում ավելի հաճախ` մարմարից: Քարի կիրառմանը անցնելու հետ ստեղծվեցին օրդերների (կրող սյուների) տիպեր. դորիական օրդերով (կոպիտ էին` նման տղամարդու մարմի) են կառուցված Հերայի, Ապոլլոնի, Արտեմիսի տաճարները: Հոնիական օրդերը ստեղծվել է Փոքր Ասիայի հունական քաղաներում:

Այս օրդերն իր նրբաճաշակ խոյակով, սլացիկ համամասնություններով տարբերվում էր դորիականից: Այն կիրառվել է հսկայական և բազմասյուն դիպտերոսներում: Կորընթական օրդերները նման էին հոնիականին, բուսական մոտիվներ են: Քարարձանները մարմնավորել են մարտնչող աստվածներին և հերոսներին: Այս շրձանում ստեղծվել են մերկ տղամարդկանց (կուրոս) և երկարազգեստ կանանց (կորա) կերտվածքներ: Կուրոսներում ամբողջական կերպով արտացոլվել են մարդու ֆիզիկական կատարելության մասին արխաիկայի գեղագիտական պատկերացումները, պոլիսի պաշտպանի քաջարի կերպարը... Անշարժ մարմնաձևերին հաղորդվել են շարժման պայմանական նախանշաններ:

Քանդակագործները դիմախաղը` այսպես կոչված արխաիկ ժպիտը, քիչ են կիրառել: Այս շրջանում վերջնականապես ձևավորվել են հին հունական սափորների տարատեսակները` ամֆորա, կրատեր, կիլիկ, հիդրիա... 7-րդ դարի վերջից - 6-րդ դարը սափորանկարչությունում արմատանում է սևափայլ ոճը:

(մ.թ.ա. 5-4-րդ դարեր) կազմավորվեց կանոնավոր հատակագծման համակարգը: Հաղթահարելով արխաիկայի ոճաձևային պայմանականությունը, ստեղծել են իրականությանը ավելի մոտ կերպարներ, կատարյալ ձևով վերապատկերել մարդկային մարմինն ու նրա շարժումը: Այս շրջանին բնորոշ <խիստ ոճը> հստակորեն կիրառվել է հատկապես սափորանկարճության մեջ: Կարմրափայլ տեխնիկայով աշխատող վարպետները ստեղծել են թե' դիցաբանական, թե' կենցաղային թեմաներով սափորներ:

Դասական դարաշրջանում

Մ.թ.ա. 5-րդ կեսին դասական արվեստը իր բարձրագույն ծաղկմանն է հասել: Գլխավոր քաղաքական և գեղարվեստական կենտրոն է դարձել Աթենքը: Հույն - Պարսկական պատերազմի ժամանակ պարսիկների ավերած Ակրոպոլիսում սկսում են կառուցել նոր տաճարներ: Այդ թվում և Պարթենոնը` ողջ տոնական կերպարում մարմնավորելով հույն-պարսկական պատերազմում տարած հաղթանակի փառքը: Մ.թ.ա. 4-րդ դարի սկզբից` հունական դեմոկրատիայի ճգնաժամի շրջանում մեծ ուշադրություն է դարձվել արդեն ոչ թե պաշտամունքային շենքերին, այլ անհատի կենցաղային պահանջների հետ կապված կառույցներին` գիմնազիաներին, թատրոններին... Այս ժամանակաշրջանում առաջացել է մեմորիալ նշանակության կառույցներին միջոցով անհատի հավերժացման միտումը: Վերելք է ապրել դիմաքանդակը:

(մ.թ.ա. 4-րդ դարից առաջին դար) բնորոշվում է հունական մշակույթի փոխազդեցությամբ` Ալեքսանդր Մակեդոնացու տիրապետության մեջ մտնող երկրների ժողովուրդների մշակույթի հետ: Աթենքը դադարում է գեղարվեստական կյանքի գլխավոր կենտրոն լինելուց: Աննախադեպ թափ է ստանում շինարարությունը: Ներդաշնակ մարդ- քաղաքացու իդեալի փոխարեն մեծարվել են տիրակալները, ստեղծվել աստվածների վիթխարի կերպարներ: Հունաստանը Հռոմի կողմից նվաճվելուց հետո հելլենիստական արվեստը զարգացել է նվաճողների մշակույթի ոլորտում` այն հարստացրել իր բազմադարյան ավանդույթներով, սակայն ավելի ու ավելի կորցնելով ինքնուրույն բնույթը:

Հելլենիստական դարաշրջանը

Պատրաստեց` ՂԱՐԻԲՅԱՆ ՍԻՐԱՆՈԻՇԸ