‹‹Ճանաչենք հին ու նոր Երևանը››

• Երևան քաղաքի պատմության թանգարանԵրևան քաղաքի պատմության թանգարանըհիմնադրվել է 1931 թվականին: Սկզբում կոչվել էԿոմունալ թանգարան, իսկ 1936 թվականինվերանվանվել է Երևան քաղաքի պատմությանթանգարան: Թանգարանը հիմնադրման պահինզբաղեցրել է Երևանի հրշեջ վարչության շենքի2-րդ հարկի սենյակներից մեկը: 1936թ. թանգարանը տեղափոխվել է Կապույտ մզկիթ(Գյոյ-ջամի), որտեղ գործել է մոտ 60 տարի: 1994-1997թթ. թանգարանը գտնվել է նախկինՀռիփսիմյան իգական գիմնազիայի շենքում, իսկ1997-2005թթ.` Շահումյանի անվան թիվ 1 միջնակարգ դպրոցի մասնաշենքում: 2005թ. թանգարանը հաստատվել է Երևանիքաղաքապետարանի նորակառույց շենքում: Թանգարանում պահպանվում է ավելի քան89700 առարկա, որոնք ներկայացնում ենմայրաքաղաքի՝ հնագույն ժամանակներիցմինչև մեր օրերն ընդգրկող նյութական և հոգևորմշակույթը։Թանգարանում պահպանվում ենհնագիտական, ազգագրական, դրամագիտական, կերպարվեստի, գրավորաղբյուրների, լուսանկարների և այլհավաքածուներ, որոնք ներկայացնում ենմայրաքաղաքի անցյալն ու ներկանֈԹանգարանում գործում է գիտացուցադրականերեք բաժին, որոնցում աշխատակիցներըհաստատությունն ստեղծելու պահից ի վերհավաքել, ուսումնասիրել և ցուցադրել ենԵրևանի պատմությունը լուսաբանողառարկաներըֈ

• Թանգարանին կից գործում է գիտականխորհուրդ, որի անդամներն են եղել ժամանակիխոշորագույն մտավորականներն ուարվեստագետները՝ ճարտարապետներԱլ.Թամանյանը, Թ. Թորոմանյանը, Ն. Բունիաթյանը, Մ. Մազմանյանը, նկարիչներՄ. Սարյանը, Գ. Գյուրջյանը, Տարագրոսը, քանդակագործԱ. Սարգսյանը, գիտնականներՍտ. Լիսիցյանը, Ե. Շահազիզը, Ս. Բարխուդարյանը, Բ. Առաքելյանը, Թ. Հակոբյանը և ուրիշներ: Երևանիտարածքումմարդնապրել է դեռևս հնագույնժամանակներիցֈ Հրազդան գետի քաղցրահամջուրը, մեղմ ու տաք կլիման բարենպաստպայմաններ են ստեղծել զարգացման համար, որի վառ ապացույցն են Երևանյան քարայրիցհայտնաբերվածավելի քան 100 հազար տարվապատմություն ունեցող գործիքները։Մ. թ. ա. 4-3-րդ հազարամյակներով է թվագրվումԱռաջավորԱսիայի հնագույն ու հայտնիպարսպապատ բնակավայրերից մեկը` Շենգավիթ բնակատեղինֈ Թանգարանումպահպանվում են զարդանախշերով ևարձանիկներովպաշտամունքայինպեղվածօջախներ, երկգույն` սև և կարմիր փայլեցվածխեցեանոթներ, աղորիքներ, հացահատիկայինբույսերի մնացորդներֈ

• Երևանը Հայաստանի 12-րդմայրաքաղաքն էֈ Հիմնադրել է ԱրգիշտիԱռաջին արքան մ. թ. ա. 782թ. և կոչելէրեբունի, որի հնչյունափոխությունից էլառաջացել է Երևան անունըֈԹանգարանում պահվողորմնանկարները, սեպագիրարձանագրությունները և բազմաթիվ այլառարկաներ խոսուն վկան են քաղաքիհնագույն անցյալիֈ Հնագիտականհավաքածուի մեջ առանձնանում ենԿարմիր բլրից հայտնաբերված գարեջրիխեցեղեն անոթները, որոնք վկայումեն, որ դեռևս մ. թ. ա. 7-րդ դարում հայերըգարեջուր են ըմպել, ինչն ավելի ուշհաստատում է հույն պատմիչՔսենոփոնըֈ Մ. թ. ա. 1-ինհազարամյակով է թվագրվում Կարմիրբերդի բնակավայրը, որտեղից պեղված էհարուստ հնագիտական հավաքածու` բրոնզե գոտիներ, խեցեղեն, քարեկուռքեր, նետասլաքներ, դանակներ, զարդեր և այլնֈ Քաղաքի հելլենիստականմշակույթը ներկայացնում են Ավան-Առինջից պեղված առարկաներըֈ

• Միջնադարյան Երևանում գործումէին Պողոս-Պետրոս (5-րդդ.), Կաթողիկե Սբ. Աստվածածին(13-րդ դ.), Սբ. Հովհաննես (17-րդդ.), Սբ. Սարգիս (17-րդ դ.) և այլեկեղեցիներֈ Թանգարանայինառարկաներից մեծհետաքրքրություն եններկայացնում տառաձուլական ևտպագրական մեքենաները` նույնքան հետաքրքրաշարժպատմությամբ. Մխիթարյանները19-րդ դարում Վիեննայում հիմնելեն տպարան և առանձինգրաձուլարան, որտեղ ձուլվել ենհայերեն, լատիներեն և այլլեզուների նոր տառատեսակներֈԱյստեղ կարելի էր շարել ևտպագրել 50 լեզվովգրականություն։ Մկրտիչ Ա. Խրիմյանը` ԽրիմյանՀայրիկը, տառաձուլական մեքենանձեռք է բերելՄխիթարյաններից, օգտագործելՎարագա վանքի տպարանումֈԱվելի ուշ այն տեղափոխվել էէջմիածին, իսկ խորհրդայինտարիներին օգտագործվել Երևանիթիվ 1 տպարանում։

• Խորհրդային գաղափարախոսականմեքենանամեն ինչ արել է, որպեսզիհին Երեւանի մասին հիշողություններչպահպանվեն: Չկան ժամանակներիշուքը կրող փողոցներ, ճարտարապետական հուշարձաններև, ամենակարևորը' անուններ, որկապված են այդ կառույցների հետ: Եւդաարվում էր համայն հայությանհամար միանգամայն նորմայրաքաղաք ստեղծելուհավակնությամբ: Իսկ մինչ այդ, Երևանը նեղ, ծուռումուռ ու փոշոտփողոցներով, իրար գլխի լցվածշուկաներով ու խանութներովբնակավայր էր, որը դժվար էր նույնիսկքաղաքանվանել: Համենայնդեպս, այսպես էր ներկայացվում:

• Որպեսզի հին Երևանի մասինպատմող ոչ մի բան չլիներ, նրապատմությունը հաճախ ջնջվում էր: Պողոս-Պետրոս եկեղեցին քանդելուցհետո նրա տեղում կառուցվեց Մոսկվակինոթատրոնը, Գեթսեմանի մատուռիտեղում' Օպերայի շենքը, Մլերգերեզմանատան ու մատուռի տեղում' Պանթեոնը:

Պողոս-Պետրոս եկեղեցի• Վերջին վեց տարիներին Երեւանում սկսվածքաղաքաշինական գործընթացը կրկին սկսեցոչնչացնել մայրաքաղաքիպատմամշակութային շերտերը:

• «Պատմամշակութային ժառանգությանգիտահետազոտական կենտրոնի» բաժնիվարիչ ՄարիետաԳասպարյաննայսպես էբացատրում. «Յուրաքանչյուր քաղաք քաղաք էայնքանով, որքանով մի քանի մշակութայինշերտ ունի, որոնք քաղաքաշինորենհամադրված են: Դա հետաքրքիր է եւտուրիստների համար, ովքեր գալիս ենԵրեւանումտեսնելու այն, ինչ չկա իրենց մոտ: Այսօր տուրիստները Երեւան են գալիս ուասում՝ դուք էս ինչ եք քանդում, ինչ եքփոխարենը կառուցում»:

• ՃարտարապետՆարեկ Սարգսյանըքաղաքաշինական հարցերում ավելիարմատական մոտեցումների կողմնակից է: «Թեեւ քաղաքին մշակութային տարբերշերտերանհրաժեշտ են, բայց այդ շերտերիպահպանության մեջ ծայրահեղություններիմեջ չպետք է ընկնել: Քաղաքը կենդանիօրգանիզմ է, եւ նրանից ժամանակառժամանակպետք է հեռացնելկենսագործունեությանըխանգարող մասերը»,-ասում է Երեւանի նախկին գլխավորճարտարապետՆարեկ Սարգսյանը:

Գեթսեմանի մատուռ

Ալեքսանդր Թամանյան• Որպես կանոնավոր հատակագիծ ունեցող

քաղաք' Երեւանը ձեւավորվել է 20-րդդարի սկզբում ճարտարապետԱլեքսանդրԹամանյանի ու նրա դպրոցիշնորհիվ: Թամանյանական նորճարտարապետությունը նույնպեսհակասության մեջ է մտել հինսկզբունքների հետ, սակայն այսօր այդհակասությունը համարվում էբնական, քանի որ լուծումները ճաշակովեն գտնված: Թամանյանը կարողացավհամադրել ազգային եւ մոդեռնիստականճարտարապետության սկզբունքները:

• Ճարտարապետ Լևոն Վարդանյանըանթույլատրելի է համարումմիջամտությունը Թամանյանի նախագծովկառուցված շենքերին. «Մենք պետք էգուրգուրանքով վերաբերվեինքԹամանյանի ու նրա դպրոցիճարտարապետությանը, բայցմասնավորը հասավ ու ավերեց: Կարապիլճի դիմաց հրաշալի ձեղնահարկերովկառույցներ ունեինք: Բայցձեղնահարկերի մասին օրենք չունենք: Էդպատճառով էլ ով հասավ, խեղաթյուրեցձեղնահարկը: Եվ, ընդհանրապես, ամբողջ Երեւանումհին շենքերի վրա մեկ կամ մի քանի հարկբարձրացնում են, եւ այդ նորը հնիճարտարապետության հետ ոչ մի կապչունի»,-ասում է Լ. Վարդանյանը:

• Մլեր գերեզմանատուն ու մատուռ

• Ս. Շահումյանի անվանհրապարակը Երեւանիքաղաքաշինական դեմքիխորհրդանշականհամապատկեր է' խորհրդային ոչ վաղ անցյալ(Ս. Շահումյանի արձանը) , նորանկախհանրապետության ներկա(«Կոնգրես հյուրանոցը») , անկանխատեսելիպատկերով ապագա(քանդված «Սեւան» հյուրանոցը): Այս փոքրիկհատվածը մայրաքաղաքիմիակ բեկորն է, ուր կողք-կողքի կանգուն են 19-րդ, 20-րդ դարի խորհրդային եւետխորհրդային շրջանիկառույցները: Ուր որ էկհայտնվի 21 դարիշինությունը:

• Եթե խորհրդային կառավարությունըեկեղեցու տեղում գաղափարականշահերից ելնելով որեւէ կոմունիստառաջնորդի արձան էր կանգնեցնում , ապա մեր ժամանակներումդրդապատճառները զուտ ֆինանսականեն' կառուցվում է այնպիսի շինություն, որը եկամտաբեր է, իսկպատմամշակութային հուշարձաններըոչ միայն որեւէ եկամուտ չեն բերում, այլ, տեղակայված լինելով քաղաքիկենտրոնում, «խանգարում» ենքաղաքաշինական գործընթացին: Վերջերս քանդվեց եւս մեկ պատմականշենք' «Սպայի տունը»: Իսկ շենքըկառուցվել էր 1842 թվականին, ուներ ոչմիայն ճարտարապետական, այլեւպատմական արժեք:

• Հուշարձանների պահպանությանգործակալության Երեւանի տարածքայինբաժնի պետ Կարո Այվազյանըվստահեցնում է, որ քանդված շենքընույնությամբ կվերականգնվի.

Սպայի տունը• «Պաշտոնապես հայտնում եմ, որշինարարությունից հետոայդ շենքը կամիր տեղում, կամ մեկ այլ տարածքումկվերակառուցվի, սակայն պարզ է՝ այլֆունկցիոնալ նշանակությամբ: Իսկհասարակության դժգոհությունըհուշարձանների քանդման վերաբերյալարդարացի է, բայց մինչեւ 2004թ.-ըկատարվածի համար: Քանի որ 2004թ.-ինԿառավարության կողմից արդենհաստատվել է Երեւան քաղաքիպատմության եւ մշակույթիհուշարձանների պահպանությանպետական ցուցակը, այդ հուշարձաններնայլեւս պետության խնամքի տակ ենառնված եւ եթե նույնիսկ այս պահինքանդվում են, հետոանպայմանկվերականգնվեն»,-ասում է Կ. Այվազյանը:

• 2000-2004թթ.-ին, երբ շինարարական բումըսկսվել էր, որեւէ հաստատությունիրավասու չի եղել միջամտելհուշարձանների քանդմանգործընթացին, որովհետեւ չկարկառավարության կողմից հաստատվածԵրեւանի հուշարձաններիպահպանության նոր ցուցակը: Դա միժամանակահատված էր, երբ Երեւանիքաղաքապետարանն իրականացնում էրքաղաքաշինական մի քանի ծավալունծրագրեր, մասնավորապես Հյուսիսայինպողոտայի կառուցումը: Միայն այսհատվածում 5-ից ավելիպատմամշակութային հուշարձան էքանդվել:

Գաբրիել գաբրիելյանի տունը• «Պատմամշակութային ժառանգությանգիտահետազոտական կենտրոնի» բաժնիվարիչ Մարիետա Գասպարյանը հիշում էայս հարցում նախկին գլխավորճարտարապետ Նարեկ Սարգսյանիվերաբերմունքը. «Հյուսիսային պողոտայիգլխավոր ճարտարապետը շատ հաճախ էրզարմանում, թե ինչպես այս կամ այնհուշարձան-շենքը քանդվեց: Պարզվում է' ինքը տեղյակ չի եղել այդ մասին: Աբովյան1/4 հասցեում գտնվող ԳաբրիելԳաբրիելյանի տունը քանդելու լուրըստանալուց հետո ասաց՝ վայ, ես ուզում էի՝դա մնա: Իսկ հետո առանց ամաչելուհայտարարեցին, թե այդ շենքը իրենք չենքանդել, այլ քանդել են բոմժերը»: ՆարեկՍարգսյանը հուշարձաններիպահպանության մեկ այլ տարբերակ էառաջարկում. «Հուշարձան-շենքերիպահպանությունը քաղաքի համար լավ է, բայց եթե քաղաքաշինական ավելիկարեւոր խնդիր է լուծվում, ապաայդշենքերը պետք է տեղափոխել: ՆերկայիսԱլավերդյան փողոցի գրեթե բոլոր հինշենքերը տեղափոխված, այդտեղ կրկինկառուցված են, ո՞վ է դրա մասին հիմահիշում»,-ասում է նա:

• Երեւան քաղաքի հուշարձաններիպահպանությանպետական ցուցակումարձանագրված է 975 հուշարձան: 2004թ.-ից գոյություն ունի հուշարձաններիտեղափոխմանպետական ծրագիր, ուտեղափոխման ենթակա 14 հուշարձաններիցուցակ:

• «Այդ ցուցակը կազմել են մի կողմիցՀուշարձաններիպահպանությանգործակալությունը, մյուս կողմից՝քաղաքապետարանը: Վերջինսայսգործընթացի մեջ խառնվելու որեւէիրավասություն չուներ: Քաղաքապետարանըչի կարող մասնագիտորեն գնահատել, թե որշենքը հուշարձան համարվի, որը՝ ոչ: Բացիայդ, նա ինչպե՞ս կարող է հանդես գալհուշարձաններիպահպանության օգտին, եթեխնդրի հակառակ կողմում է՝ կառուցապատողէ: Դրա համար էլ թելադրում էր իր կարծիքը: Եթե հողի վրա հարմար մի գնորդ արդենաչքունի, ուրեմնպետք չի, որ էդ տարածքումգտնվող շենքը մտնի հուշարձաններիցուցակ»,-ասում է ՄարիետաԳասպարյանը: Տեղափոխվելիք հուշարձաններիտեղն արդենընտրված է: Դրանք «կհամախմբվեն» Արամ-Բուզանդ-Կողբացիփողոցների միջեւ' «ՍիլՊլազայի» ետնամասում ընկածտարածքում: Հուշարձանային գոտու ստեղծումը մի կողմիցփրկում է կառույցները վերահասոչնչացումից, մյուս կողմից զրկում էհուշարձաններին իրենց հատուկ պատմականմիջավայրում գոյատեւելուհնարավորությունից:

• «Այդ տարածքում վաղ, թեուշ, սրճարաններ ու սննդի օբյեկտներեն գոյանալու, թող գոնեհուշարձաններ լինեն: Եթե նույնիսկժամանակի քննությունը չի բռնի, թողհետո սերունդները քանդեն»,-գտնումէ ճարտարապետ ԼեւոնՎարդանյանը:

• Իսկ կառուցվող նոր շենքերի մասինՄարիետաԳասպարյանն ասում է. «Հաջորդ սերունդները կվերաբերվենայս նոր շենքերին այնպես, ինչպեսժամանակակից ճարտարապետներնեն վերաբերվումնախորդներին, այսինքն' նույնհաջողությամբ կքանդեն: Դանշանակում է, որ երբեք ոչ միպատմական շերտ չենք ունենա, մենքուղղակի չենք հասցնի շերտունենալ, որովհետեւ բոլորը ջնջումենք»:

• Հին ու նոր Երեւանների բախմանկետում կանգնած է ժամանակակիցմի քանի սերունդ: Եվ ցանկացածմշակութային ժառանգությանճակատագիր գրվում է ոչ միայնքաղաքաշինական ծրագրերով, այլսերնդի, կոնկրետ մարդուհոգեբանությամբ ումտածելակերպով:

• «Այդ տարածքում վաղ, թեուշ, սրճարաններ ու սննդի օբյեկտներեն գոյանալու, թող գոնեհուշարձաններ լինեն: Եթե նույնիսկժամանակի քննությունը չի բռնի, թողհետո սերունդները քանդեն»,-գտնումէ ճարտարապետ ԼեւոնՎարդանյանը:

• Իսկ կառուցվող նոր շենքերի մասինՄարիետաԳասպարյանն ասում է. «Հաջորդ սերունդները կվերաբերվենայս նոր շենքերին այնպես, ինչպեսժամանակակից ճարտարապետներնեն վերաբերվումնախորդներին, այսինքն' նույնհաջողությամբ կքանդեն: Դանշանակում է, որ երբեք ոչ միպատմական շերտ չենք ունենա, մենքուղղակի չենք հասցնի շերտունենալ, որովհետեւ բոլորը ջնջումենք»:

• Հին ու նոր Երեւանների բախմանկետում կանգնած է ժամանակակիցմի քանի սերունդ: Եվ ցանկացածմշակութային ժառանգությանճակատագիր գրվում է ոչ միայնքաղաքաշինական ծրագրերով, այլսերնդի, կոնկրետ մարդուհոգեբանությամբ ումտածելակերպով:

• «Ժամանակակից հասարակությունընեոլիբերալ հասարակություն է: Նակոն ֆլիկտի մեջ է նախորդ՝խորհրդային գաղափարախոսությանհետ, որ ը թելադրում էր այդդարաշրջանում ապրողյուրաքանչյուր մարդու կենսակերպը: Իսկ այդ մարդն այսօր' նորհասարակարգիպայմաններում, հայտարարում է, որայլեւս ես ինքս կձեւավորեմ իմկենսակերպը, իմ փողոցը, իմթաղամասը եւ հետո, այդ նույնմոտեցմամբ, կողքինիս կենսակերպը: Դա է պատճառը, որ նախորդդարաշրջանի ճարտարապետությաննկատմամբ վերաբերմունքըթշնամական է»,- ասում էարվեստաբան Ռուբեն Արեւշատյանը:

• Ճակատագրի բերումով նոր Երեւանըկառուցողները նրանքեն, ովքեր, կամա թե ակամա, ժխտումեն հինը: Ովքեր ժամանակներիբերումով ստացել են տնտեսական ուհոգեբանական ազատություն եւազատվում են այն ամենից, ինչըհիշեցնում է հին ժամանակները: