Tytuł oryginału:Working with Children of Alcoholics. The Practitioner’s Handbook ISBN 0-7619-0756-4 (cloth: alk. paper)ISBN 0-7619-0757-2 (pbk.: alk. paper) Tłumaczenie:Agnieszka MarciniakTłumaczenie na podstawie umowy Państwowej Agencji RozwiązywaniaProblemów Alkoholowych z wydawnictwem SAGE Publications, INC. Projekt okładki:Cezary Puchniarz Redakcja i korekta:Barbara Gruszka Przygotowanie do druku i druk:ARW A. Grzegorczykwww.grzeg.com.pl Copyright © 1998 by Sage Publications, Inc.Copyright © 2017 by Państwowa Agencja Rozwiązywania ProblemówAlkoholowych ISBN 978-83-88075-24-7ebook ISBN 978-83-88075-31-5pdf ISBN 978-83-88075-35-3 Zadanie finansowane ze środków Narodowego Programu Zdrowia na lata2016-2020 EGZEMPLARZ BEZPŁATNY

Podziękowania

Chcielibyśmy podziękować i wyrazić uznaniedla naszej asystentki, Karen Flynn,

za jej ważny wkład w powstanie niniejszejksiążki.

Jej przenikliwe i błyskotliwe komentarzeusprawniły pisanie i podniosły wartość

samej publikacji.

Spis treści

1. RODZINA − PERSPEKTYWA SYSTEMOWASystemy rodzinne − podstawowe założenia i koncepcje

Wzajemne powiązaniaWłaściwości szczególneZałożenia perspektywy systemowej rodzinyWspółzależność w rodzinie

Koncepcje systemów rodzinnychGranice rodzinneZmiany w rodzinie

Przyglądając się bliżejCzym jest funkcjonowanie rodziny?Zadanie określania tożsamości rodzinyZadania ustalania rodzinnych granicUtrzymywanie fizycznego otoczenia rodzinyPodtrzymywanie klimatu emocjonalnego rodziny

Rozwój rodziny a stresSpojrzenie poza rodzinęPodsumowanie

2. ALKOHOLIZM W STANACH ZJEDNOCZONYCH −PERSPEKTYWA SOCJO-HISTORYCZNA

Historia spożywania i nadużywania alkoholu orazrównoległe czynniki socjologiczneSpożywanie i nadużywanie alkoholu we współczesnejkulturze amerykańskiej − kto pije i dlaczego?Dlaczego Amerykanie piją?Dlaczego Amerykanie mają „problemy z alkoholem”?

Normy towarzyszące spożywaniu alkoholuAmbiwalentne postawy społeczeństwa wobeckonsumpcji alkoholu

Podsumowanie

3. ŻYĆ I PRZEŻYĆ W DOMU Z ALKOHOLEMAlkoholizm jako choroba rodzinyRozwój tożsamości i role pozwalające na przetrwaniew rodzinach alkoholowych

BohaterKozioł ofiarnyZagubione dzieckoMaskotka

Porady dla opiekunów i terapeutówPomaganie bohaterom rodzinnymPomaganie kozłom ofiarnymPomaganie zagubionym dzieciomPomaganie maskotkom

Nadzieja dla dzieci z rodzin alkoholowych

4. PRZYSTOSOWANIE PSYCHICZNE DZIECI Z RODZINALKOHOLOWYCH

Psychologiczne pole bitwyRozwój mechanizmu zaprzeczania

Profil psychologiczny rodzin alkoholowychUrazy emocjonalne

GniewLęk i niepokójPoczucie winySmutek i depresjaDezorientacjaWstyd i izolacjaŻal

Funkcjonowanie psychiczneCzynniki wpływające na rozwój psychiczny

Dzieci z rodzin alkoholowych odporne na urazypsychiczne

SamoocenaCentrum kontroliProblemy w relacjach interpersonalnych

Porady dla opiekunów i terapeutów

5. ZAGROŻENIA ROZWOJOWE I BEHAWIORALNEA. Zdrowie i bezpieczeństwoFAS (alkoholowy zespół płodowy)Zaburzenia psychosomatyczneZaburzenia kompulsywne

Zaburzenia odżywianiaDzieci z osobowością typu A i pracoholizm

Przemoc fizyczna i molestowanie seksualneDzieci z rodzin alkoholowych pozostawione bez opieki(z kluczem na szyi)Porady dla opiekunów i terapeutów

Kiedy konsultować się u innych specjalistów?Jak wzmacniać walory dziecka?

Jak wprowadzać programy uczące samodzielności?Jak pomóc łagodzić stres?

B. Problemy z nauką i zachowaniemOjcowie alkoholicy a postępy dzieci w nauceMatki alkoholiczki a postępy dzieci w naucePłeć dziecka a wyniki w nauceUbóstwo a wyniki w naucePrzyczyny słabych ocenZaburzenia rozwoju i zachowaniaSamobójstwaPorady dla opiekunów i terapeutów

Spójrz poza zewnętrzne objawyZapewnij dodatkową uwagęWzmacniaj właściwe zachowaniaWspieraj rodziców

6. ROZPOZNAWANIE DZIECI Z RODZINALKOHOLOWYCH

Etap przedszkolnyPotrzeba wczesnej identyfikacjiPrzeszkody na drodze do wczesnej identyfikacjiMonitorowanie codziennych czynności

Trudności z zasypianiemNawyki związane z czynnościami fizjologicznymiNawyki związane z jedzeniemPrzyjmowanie zmian w otoczeniuOpóźnienia rozwojowe

Obserwacja zabawyZabawa w teatrEtapy zabawyPodtrzymywanie uwagi i nadaktywność

Nagłe zmiany podczas zabawyOcena przystosowania emocjonalnego

Dzieci o zmiennym usposobieniuWybuchy złościZachowania regresywneLęk separacyjnyPrzywiązanie podszyte niepewnością

Obserwacja rodzicówMetody wychowawczeWiedza o rozwoju dziecka i postawy wychowawczeRodzicielska obojętnośćPrzemoc i zaniedbanie ze strony rodziców

Porady dla opiekunów i terapeutówJak radzić sobie z zaprzeczaniem?Walidacja stwierdzeń dzieci w wieku przedszkolnym

Identyfikacja dzieci z rodzin alkoholowych w wiekuszkolnym i nastoletnimPrzeszkody na drodze do identyfikacji starszych dzieci

Istotność identyfikacjiRozpoznawanie na podstawie obserwacji profesjonalisty

Orientacje behawioralna i psychologicznaPoszukiwanie skrajnościPotrzeba równowagiOstrożność wobec poczynionych obserwacji

Rozpoznawanie na podstawie standardowych procedurTest CASTAnkiety i wywiadyAutoidentyfikacjaProces autoidentyfikacjiKwestie prawne

7. PROGRAMY I STRATEGIE TERAPEUTYCZNE DLADZIECI Z RODZIN ALKOHOLOWYCH

Skuteczne programy przeznaczone dla dzieci z rodzinalkoholowychProgramy psychoedukacyjne

System szkolnyEdukacja wyższego stopniaOśrodki terapeutyczne

Ustalanie celów programówAlkoholizm jest chorobąKażdy odczuwa bólDzieci nie są samePrzyczyna, kontrola, leczenieTroska o siebieIdentyfikacja i wyrażanie emocjiRozmowy o piciu rodzicówWysokie ryzyko uzależnieniaSystemy wsparciaSamodzielne rozwiązywanie problemów

Porady dla opiekunów i terapeutówW obronie i w imieniu dzieciRealizacja programów edukacyjnych na tematalkoholu

Strategie terapeutyczne dla dzieci z rodzin alkoholowychTerapeutyczna wartość gier i zabaw

Zabawa w teatrEtapy zabawyZabawa w wyobraźniGry pozbawione elementu rywalizacjiPsychodramy

Twórcze sposoby ekspresjiBiblioterapiaFilmy wideoPraca w grupachPorady dla opiekunów i terapeutów

Szerz wiedzęTraktuj dzieci indywidualniePomóż dzieciom odzyskać równowagęWyposaż dzieci w siłę i moc

8. MIĘDZYPOKOLENIOWE PRZEKAZYWANIEALKOHOLIZMU

Dynamika rodzinyRodzaje rodzinRytuały rodzinne

Drogi rozwojowe dzieci z rodzin alkoholowychNiemowlęctwoPierwsze krokiWczesne dzieciństwoPóźne dzieciństwoOkres dojrzewaniaDorosłość

Predyspozycje genetyczneBadania nad bliźniętamiBadania nad dziećmi adoptowanymiBadania fizjologiczne

GenogramyNowy początek

LITERATURA

NOTY O AUTORACH

1RODZINA

− perspektywa systemowa

Postrzeganie rodziny w optyce systemowej ułatwia namzrozumienie złożoności sytuacji rodzin alkoholowych, matakże znaczenie w kontekście pomocy udzielanej dzieciomzmagającym się z lękiem i kłopotami spowodowanymi przeznadużywających alkohol rodziców. Alkoholizm jestintegralnym i nieusuwalnym komponentem całej rodziny,a także rodzinnej sieci społecznych powiązań. Bywa, żealkoholizm postrzegany jest jako „cichy członek rodziny”,ponieważ generuje rodzinną dynamikę i wpływa na jejfunkcjonowanie. Wchodzi w interakcje i wywiera wpływ nakażdego członka rodziny.

Wspólnota rodzinna koncentruje się wokół zachowaniaalkoholika, przez co potrzeby dzieci często znajdują się nadrugim miejscu, a ich problemy tracą na wyrazistości.Kompleksowy program pomocy dzieciom z rodzin

alkoholowych musi uwzględniać nie tylko dziecko, lecz takżedziecięce środowisko, kontekst, system rodziny i jejotoczenie, a także szeroki system społeczno-ekonomiczno-kulturowy (Anderson, Sabatelli, 1993). Poświęcając uwagęzłożoności powyższych systemów, przygotowany do pomocyspecjalista może zidentyfikować zasoby i strategie potrzebnedo uwidocznienia specyficznych problemów dzieci. Będzierównież mógł ograniczyć dziecięcy ból i cierpienie, tak byotrzymały one potrzebną pomoc i mogły prowadzićszczęśliwsze oraz bardziej efektywne życie.

PRZYPADEK 1.Jack i Dorothy Smith, oboje po czterdziestce, pobrali się

dwadzieścia lat temu. W rodzinie Smithów rzadko otwarcieokazuje się uczucia, ale małżonkowie i trójka ich dzieci −Rick, Tracy i Eva − wiedzą, że członkowie rodziny kochają sięi im na sobie zależy. Dzieci są już dorosłe, a Jack i Dorothyplanowali spędzać ze sobą czas, ciesząc się swojąobecnością.

Praca Jacka zawsze była źródłem konfliktów z żoną orazdorosłymi już dziećmi. Dorothy miewała często poczucie, żewychowuje dzieci samotnie. Choć każde dziecko osiągnęłosukces, przyznali się jej, że nie wierzyli, że kiedykolwiek udaim się spełnić oczekiwania ojca. Czuli też wobec niego gniew,gdyż nie pozwolił im się do siebie zbliżyć.

Dorothy rozczarował brak zaangażowania Jacka w kwestiewychowywania dzieci i prowadzenia domu. Mąż obiecywał jej

też, że będzie brał udział w spotkaniach towarzyskich, ale niedotrzymywał słowa. Zajęcia i samopoczucie rodzinykoncentrowało się wokół jego nastrojów i kaprysów, a każdyczłonek rodziny zmieniał swoje plany, licząc na uwagę Jacka.Dzieci zorientowały się, że uda im się spędzić trochę czasuz ojcem, jeśli w sobotnie ranki pójdą do jego kancelarii.Bawiły się w pokoju przylegającym do biura taty. Dorothyukończyła nawet kurs asystentki prawnej i podjęła pracęw kancelarii męża, w nadziei na bycie choć przez momentw jego pobliżu. W rzadkich chwilach, gdy Jack próbowałaktywnie włączyć się w rodzinne zajęcia, czuł się odrzuconyprzez żonę − ona z kolei czuła, jakby wtargnął na jej teren.

Niedawno Jack, wciąż bardzo zaangażowany w praktykęprawniczą, wybrał się do lekarza ze względu na wynikające zestresu problemy zdrowotne. Lekarz zalecił długie weekendyi wakacje jako najlepsze lekarstwo na stres. Jack woził jednakwszędzie ze sobą dokumenty z pracy. Dorothy narzekała, żemąż pracuje w trakcie wycieczek. Nie chciała samotniezwiedzać muzeów, wiedząc, że Jack został popracowaćw hotelowym pokoju. Nawet podczas długich weekendóww górach Jack często dzwonił do współpracownikówz kancelarii w mieście.

Do tej pory, aby zrozumieć, co dzieje się w rodzinieSmithów − czy w jakiejkolwiek innej − socjologowiekoncentrowali się na poszczególnych jej członkach,zachowaniach rodzicielskich dorosłych i reakcjach dzieci nawychowanie. W ostatnich latach pełne zrozumienie Smithówi im podobnych umożliwiła systemowa perspektywa

funkcjonowania rodziny. Współczesna teoria systemurodzinnego pochodzi od ogólnej teorii systemów (GeneralTheory System), według której w świecie wszystkie obiekty sąze sobą wzajemnie powiązane (Whitchurch, Constantine,1993). Niniejszy rozdział przedstawia podstawowe koncepcjeperspektywy systemowej oraz bada ścisłe powiązania orazwspółzależności między najważniejszymi systemamispołecznymi i kulturowymi wpływającymi na kształt życia:rodziną, pracą, sąsiedztwem oraz szkołą (Gacic, 1986).W kolejnych rozdziałach zastosowanie podejściasystemowego w analizie sytuacji rodzin alkoholowych pozwoliczytelnikom na pełniejsze zrozumienie całej złożoności tejproblematyki. Model systemowy uwzględnia fakt, iżalkoholizm nie jest zjawiskiem odrębnym, a raczej integralniei nieusuwalnie związanym z funkcjonowaniem zarównosystemu rodzinnego, jak i systemów społecznych tworzącychjego „kontekst” (Gacic, 1986).

Systemy rodzinne − podstawowezałożenia i koncepcje

Wzajemne powiązaniaOgólna teoria systemów definiuje system jako zbiór

wzajemnie powiązanych ze sobą i środowiskiem elementów.W odniesieniu do rodziny elementy oznaczają nie tylkoposzczególnych jej członków, lecz również relacjei zależności między nimi. Przykładowa rodzina Smithówskłada się z więcej niż pięciu elementów. Uwzględnić należy

także relacje między małżonkami, Jackiem i Dorothy; międzykażdym z rodziców i każdym z dzieci, a także międzyrodzeństwem. W formie graficznej wykres rodziny Smithówskłada się z figur geometrycznych reprezentujących pięcioroczłonków rodziny oraz wielu krzyżujących się strzałekodpowiadających rodzinnym współzależnościom i relacjom(rysunek 1.1).

Rysunek 1.1. Struktura systemu rodzinnego Smithów

Właściwości szczególneCechy szczególne rodziny wyłaniają się w wyniku

interakcji i współzależności, co można zilustrowaćprzykładem ciasta. Wiele pojedynczych składników (mąka,jaja, cukier, kakao) łączy się i pod wpływem zmiantemperatury, działania energii i upływu czasu tworzą całośćo „charakterze ciasta” (rozumianą jako smak, konsystencjai atrakcyjność). Cechy wyłaniają się jedynie na poziomiesystemu rodzinnego jako funkcje dynamiki tego systemu,definiując np. poziom współpracy, wydajność i spójnośćdanej grupy. W obrębie rodziny poszczególne składniki

równać się będą jej indywidualnym członkom i ich cechom.Dynamikę interakcji i powiązań rodzinnych porównać możnado energii cieplnej. Czas pieczenia odpowiada rozwojowiw rodzinie, a wyłaniające się właściwości szczególnestanowią o wyjątkowości rodziny. Unikatowe cechy rodzinySmithów wynikają z wymieszania atrybutów jej członków.Jack jest zaabsorbowany pracą, Dorothy samotnai niezadowolona, dzieci gniewają się na ojca i pragną byćbliżej niego − wszystko to wraz z miłością i troską spajającąrodzinę tworzy jej specyficzny charakter i „smak”. Wrazz upływem czasu interakcje i współzależności wewnątrzrodziny wygenerują energię potrzebną do wzajemnegooddziaływania elementów rodziny na siebie. Wśródwyłaniających się cech szczególnych zauważymy być możekoncentrację rodziny na osobie Jacka i stopniowonarastające napięcia związane z jego zaabsorbowaniempracą.

Założenia perspektywy systemowej rodzinyPerspektywa systemowa rodziny opiera się na dwóch

podstawowych założeniach. Po pierwsze rodzinę należyrozumieć jako całość (Anderson, Sabatelli, 1993; Isaacson,1991; Whitchurch, Constantine, 1993). Rodzina jest czymświęcej niż sumą składników. Nie można zrozumieć jejfunkcjonowania analizując każdego z poszczególnychczłonków osobno. Zachowania członków rodziny zazębiająsię (Isaacson, 1991), toteż w analizie należy uwzględnićdynamikę interakcji między nimi, wzory oraz wyłaniające się

szczególne właściwości rodziny. Dla przykładu: możemydokładniej zrozumieć dynamikę wynikającą z niezadowoleniaDorothy z nieobecności męża w życiu rodzinnym, jeżeliweźmiemy pod uwagę fakt, że Jack czuje się odtrącony przypróbach bardziej aktywnego uczestnictwa. Takie wzorcezachowań prowadzić będą do dalszego wycofywania sięJacka i rosnącego niezadowolenia jego żony.

Z drugiej strony, przyjmuje się, że systemy rodzinnemają możliwość samoanalizy. Oznacza to, że rodziny mogąocenić sytuację, jeśli zrobią krok w tył i dokonają obserwacjitak, jak zrobiłby to ktoś z zewnątrz. Wzrośnie dzięki temusamoświadomość, łatwiej będzie wyznaczać cele i nastawićsię na ich realizację. Komunikacja między członkami rodzinypodnosi poziom autorefleksji jej członków.

Współzależność w rodzinieCzłonkowie rodziny są względem siebie współzależni,

a rodzinny system spaja sieć relacji. W rezultacie wzajemnewpływy uwidoczniają się w zachowaniach rodziców i dzieci −to, co dzieje się z jedną częścią systemu rodzinnego, wpływana wszystkie pozostałe elementy. Jednym z aspektówwspółzależności są wzory i stereotypy (Robinson, w druku).Z upływem czasu członkowie rodziny wykształcają w sobieokreślone zachowania, reakcje na działania pozostałych.Intensywne zaangażowanie Jacka Smitha w pracę zawodowąwpływa na żonę i dzieci, w których budzi się poczucieizolacji. Dorothy może zareagować na koncentrację męża nakarierze narzekaniem i próbami namawiania, by mniej

pracował. Obieg zamknie się, jeżeli Jack z kolei zareagujeripostą: „Chętniej spędzałbym czas w domu, gdybyś tyle nienarzekała”.

Wszyscy członkowie rodziny wywierają wpływ na siebienawzajem, ale nie w jednakowym stopniu. Każdy systemrodzinny zorganizowany jest względnie warstwowo; powstajehierarchia siły i możliwości oddziaływania. Żona i dzieciJacka mogą wprawdzie w pewnym zakresie wpłynąć na niegooraz zachęcać do udziału w życiu rodzinnym, ale ostatecznadecyzja należy do Jacka.

Koncepcje systemów rodzinnych

Granice rodzinneGranice społeczne definiują system rodzinny i stanowią

płaszczyznę styczną rodziny z innymi systemami. W obrębierodziny istnieją także granice wewnętrzne, wyznaczające np.podsystem rodzicielski lub małżeński. Na rysunku 1.2. liniewokół Jacka i Dorothy wytyczają podsystem małżeński, a tewokół Tracy, Evy i Ricka obramowują podsystemrodzeństwa. Granice wewnętrzne wyznaczają równieżsojusze i koalicje. Sojusz to podsystem oparty na określonymwspólnym interesie, niedotyczącym innych członków rodziny.Koalicja natomiast oznacza przymierze dwóch członkówrodziny przeciwko trzeciemu. W rodzinie Smithów Dorothyi dzieci tworzą prawdopodobnie koalicję przeciw Jackowi,jako że wyrażają dezaprobatę wobec zaangażowania ojcaw pracę kosztem uczestnictwa w życiu rodzinnym. (Na

rysunku 1.2. koalicję symbolizuje figura otaczająca Dorothy,Tracy, Evę i Ricka − bez Jacka).

Granica zewnętrzna ogranicza rodzinę do jej członków.W pewnym sensie Jacka można uznać za outsidera spozagranicy, zwłaszcza gdy dzieci i żona przekonani są, że tataspecjalnie się odsuwa. Zewnętrzna granica wytycza równieżmiejsce interakcji i wymiany informacji rodziny i otoczenia.Przykładowo sekrety rodzinne − uznawane za prywatneinformacje − nie wyjdą na ogół poza ramkę. Ciemna liniaotaczająca całą rodzinę Smithów na rysunku 1.2 sugeruje, żesolidna granica zewnętrzna nie pozwala prywatnymsprawom Smithów wyjść poza rodzinę.

Rysunek 1.2. Systemy i podsystemy rodziny Smithów

Zmiany w rodzinieSystemy rodzinne charakteryzuje również tendencja do

ulegania lub przeciwstawiania się zmianom. Podejściesystemowe postrzega zmianę w rodzinie jako wynik działaniacałego systemu opartego na wewnątrzrodzinnych procesachkontroli i sprzężenia zwrotnego (Anderson i Sabatelli, 1993).

Sprzężenie zwrotne w rodzinie zaczyna działać, gdy jakieśzakłócenie wymusza zmiany w strukturze lubfunkcjonowaniu rodziny. Informacja (zakłócenie, wezwaniedo zmiany) przepływa z jednego punktu w systemie doinnego, po czym wraca na początek obiegu (rysunek 1.3).Przykładowo w rodzinie Smithów, na przykład Tracy możeokazać większą potrzebę prywatności i poprosić o zgodę nazamykanie drzwi sypialni, nawet na klucz. Powiadomienieo żądaniu zmiany przesunie się wzdłuż linii interakcjiw całym systemie rodzinnym, a rodzice Tracy omówiąsytuację przed ewentualną zgodą na prośbę córki, podczasgdy jej brat, Rick, może wyrazić chęć uzyskania przywilejudla siebie lub też dokuczać siostrze z powodu jej potrzebyprywatności. Pętla sprzężenia zwrotnego zamknie sięw punkcie wyjścia, zmieniając lub nie stopień przyznanejprywatności dla Tracy. Członkowie rodziny mogą na przykładuszanować jej potrzeby pukając do drzwi i czekając nazaproszenie, bądź też z niechęcią do nowej zasady walićw drzwi, aż Tracy im otworzy.

Rysunek 1.3. Pętla sprzężenia zwrotnego

Sprzężenie zwrotne ujemne służy utrzymaniu równowagiw rodzinie, nie pozwala bowiem na nadmierne odchylenie od

przyjętych norm. Jest to powszechne zjawisko; rodzinytworzą i utrzymują określone wzorce interakcji. W rodzinieSmithów przykładem wzorca jest narzekanie Dorothy:„Gdybyś tylko częściej bywał w domu, nie narzekałabymtyle” oraz riposta Jacka: „Jak mógłbym chcieć częściej bywaćw domu, skoro cały czas narzekasz?”. Taka interakcjadoprowadzi najpewniej do stanu, kiedy Jack nadal za małoczasu spędzać będzie w domu, a Dorothy wciąż będzie z tegopowodu nieszczęśliwa.

Natomiast sprzężenie zwrotne dodatnie wywołuje zmianęw strukturze i funkcjonowaniu rodzinnego systemu.Sprzężenie zwrotne samo w sobie nie jest ani dodatnie, aniujemne. Jego jakość zależy od wpływu zmian na system.W naszym przykładzie zapewnienie Tracy większejprywatności może, ale nie musi, być dla rodziny korzystne,w zależności od stopnia osłabienia lub wzmocnieniafunkcjonowania rodziny, jakie przyniesie. Być możeprzyznanie córce prawa do większej prywatności wzmocni jejprzekonanie o tym, że rodzina ją szanuje i ceni. Zmniejszy sięzatem jej potrzeba domagania się szacunku przezmechanizmy obronne typu acting-out, a całościowo życierodzinne zyska na jakości. Z drugiej strony jednak, Tracymoże wykorzystać podwyższony poziom prywatnościi odseparować się od swej rodziny, a funkcjonowaniesystemu ucierpi. W obu przypadkach mamy do czynieniaz zamkniętą pętlą sprzężenia zwrotnego dodatniego,ponieważ w rodzinie zaszła zmiana.

Systemy rodzinne podlegają zmianom w dwóch formach:

pierwszego i drugiego rzędu. W przypadku zmian pierwszegorzędu członkowie rodziny modyfikują swe indywidualnezachowania. Nie ma pełnego obiegu sprzężenia zwrotnegododatniego, ponieważ struktura i funkcjonowanie rodzinypozostają w zasadzie takie same. Przykładowo, Dorothy i jejdorastający syn Rick mogą być skonfliktowani w sprawachuczestniczenia w obowiązkach domowych. Dorothy możeodnosić wrażenie, że Rick nie wywiązuje się dostateczniez tych obowiązków, a Jack z kolei może często poddawać siępokusie i uwalniać Ricka od kłopotów, obiecując, że „załatwisprawę z mamą”. Do „zmiany” dojdzie, jeżeli Dorothy zmusiRicka do uległości groźbą, np. zakazem korzystaniaz rodzinnego samochodu. W takim przypadku niezidentyfikowano ani nie podjęto działań względem źródłakonfliktu. Zmiana drugiego rzędu obejmuje przekształceniesystemu rodzinnego, na przykład przez reorganizacjęwzorców interakcyjnych. Gdyby relację Dorothy i Rickazanalizować w kontekście całej rodziny, można bywywnioskować, że konflikt między rodzicem a dzieckiemosłabi silniejszy podsystem małżeński i rodzicielski orazpowstanie spójnych wzorców rodzicielskich. Zmianypierwszego rzędu częściej charakteryzuje odwracalnośćzmian, podczas gdy te drugiego rzędu utrwalają się, z uwagina wzmocnienie struktury samego systemu (Anderson,Sabatelli, 1993).

Przyglądając się bliżej

Czym jest funkcjonowanie rodziny?Z perspektywy systemowej rodzina składa się z grupy

współzależnych od siebie osób, które łączą wspólneprzeżycia i więzi emocjonalne różnej intensywności orazstrategie zaspokajania potrzeb całej rodziny i jejposzczególnych członków (Anderson, Sabatelli, 1993). Naróżnych etapach okresu trwania rodziny potrzeby zmieniająsię, strategie także zatem muszą się zmieniać. W rodzinieSmithów kwestia większej prywatności u Tracy jest wyrazemnormalnej potrzeby rozwojowej: poszerzenia autonomii.Rodzina powinna zastanowić się, jak najlepiej zaspokoićpotrzeby Tracy.

Cele poszczególnych członków rodziny oraz grupy jakocałości możemy podzielić na dwie główne kategorie: (1)przetrwanie rodziny oraz (2) rozwój i wzrost jejposzczególnych członków (Anderson, Sabatelli, 1993).Rodzinom udaje się osiągnąć oba cele przez realizacjęczterech istotnych zadań: (1) określenie tożsamości, (2)ustalanie granic, (3) utrzymywanie otoczenia fizycznego oraz(4) podtrzymywanie klimatu emocjonalnego rodziny.Większość powyższych typowych zadań dotyczy wielu rodzin,choć strategie wyzyskiwane w celu ich realizacji różnią sięi odzwierciedlają wyjątkowość każdej rodziny.

Wskaźnikiem prawidłowego funkcjonowania rodziny jeststopień wypełniania powyższych czterech zadań, cozapewnia zarówno przetrwanie, jak i rozwój. Jeżeli rodzinaosiąga swoje cele, to „robi swoje” niezależnie od pozornychróżnic w osiąganiu celu w innych rodzinach. Rodzina

z dwojgiem rodziców i jednym dzieckiem oraz sporymidochodami wypracuje najprawdopodobniej zupełnie innestrategie zmierzające do zaspokojenia potrzeb jej członkówniż samotny rodzic z trójką dzieci o ograniczonych zasobach.Obie rodziny mogą jednak spełniać zadania jednakowodobrze.

Różne rodziny stosują odmienne strategie; w większoścido dobrego wykonywania zadań przyczyniają się określonezasady. Rodzinne zasady definiują zachowania dopuszczalnei niedopuszczalne, a także odzwierciedlają rodzinnątożsamość. Niektóre zasady dotyczą tylko konkretnych zadańrodzinnych: na przykład „wszyscy wypełniamy swojeobowiązki”, „negocjujemy, jak osiągnąć cele” albo „ma byćtak, jak mówi Mama”. Zasady mogą być jawne (tj. jasnowyrażane) lub domyślne (gdy nie wypowiada się ich na głos,ale wszyscy je znają). Z biegiem lat na zasady zaczynająwpływać metazasady, „zasady o zasadach”, które określająich zakres, decydują, które z nich są ważniejsze oraz jakie sąwyjątki. Jeżeli w rodzinie Smithów jest zasada: „w weekendynależy wracać do domu przed północą”, przykładowametazasada stanowi, że ojciec może opóźnić czas powrotu dodomu, jeśli poprosi się go we właściwym momenciei w określony sposób.

Zadanie określania tożsamości rodzinyOkreślanie tożsamości rodziny to zadanie podwójne:

chodzi o rozwój tożsamości rodziny oraz tożsamościposzczególnych jej członków. Z jednej strony tworzenie

tożsamości rodziny oznacza dla niej budowanie wyobrażeńna własny temat. Często dokonuje się to przez zmianyrozwojowe motywów odzwierciedlających wyjątkowycharakter rodziny, takich jak: wyznawane wartości,przynależność etniczna czy sposób komunikacji wewnątrzi na zewnątrz. Cechy te mogą wywodzić się z rodzinnejhistorii, wyznania lub pochodzenia etnicznego. Członkowierodziny wyrażają je, mówiąc na przykład: „Nasza rodzina jestbardzo zżyta/silna/religijna/niezorganizowana/tradycyjna”itd. Cechy rodziny Smithów mogą wypływać z tradycyjnegopodziału ról płciowych oraz wagi przywiązywanej do sukcesui bezpieczeństwa materialnego − na co wskazuje uporczywypęd Jacka do kariery oraz realizowanie obowiązkówdomowych i rodzinnych przez Dorothy.

Rodziny używają różnych motywacji, aby kierowaćrozwojem swej tożsamości. Członkowie rodziny wybierajązachowania, które pasują do ich przekonań, co prowadzi doutrwalenia motywów. Rick może na przykład akceptowaćrodzinne przekonania o wadze sukcesu i ciężkiej pracy,zachowując się w sposób zgodny z tradycyjną męskątożsamością płciową − przyjmowaniem roli żywiciela rodzinyi dorosłego, który osiąga materialny sukces.

Z drugiej strony zadanie kształtowania tożsamościrodziny obejmuje również socjalizację poszczególnychosobowości jej członków. Interakcje między członkamipomagają każdemu z nich dotrzeć do własnego „ja”. Wśródinterakcji znajdą się rodzicielskie komunikaty wyrażanew zwrotach skierowanych do dzieci, np. „Jesteś taki/taka

zdolna, uparta” itd. Podobne twierdzenia determinująwybory zachowań członków rodziny, którzy decydują się nazachowania pasujące do rodzinnych przekonań i oczekiwań.Tożsamości kształtują się i utrwalają. Oczekiwania rodzinySmithów wobec dzieci obejmują prawdopodobnie ichusamodzielnienie, toteż dzieci będą się najpewniejzachowywać w sposób autonomiczny. Dodatkowo przypisaneim zostaną role wspierające funkcjonowanie rodziny, cowpłynie na ich dojrzałą tożsamość. Eva, trzecie dzieckoSmithów, kształtowała swą tożsamość w okresie naukiw liceum. Zrobiła się nieposłuszna i zadziorna. Kumulowałai odgrywała rodzinne frustracje przez własny bunt, coodciągnęło uwagę rodziny od nieobecności ojca. Choćzachowanie Evy było tylko objawem problemów rodzinnych,wszyscy uważali ją w tym czasie za „trudne” dziecko,a dziewczyna rozwinęła swą tożsamość w atmosferzesprawiania kłopotów.

Zadania ustalania rodzinnych granicKolejna kategoria zadań rodzinnych przyczynia się do

trwałości rodziny jako całości oraz rozwoju jejposzczególnych członków. Granice rodzinne możemypodzielić na zewnętrzne oraz wewnętrzne. W zależności odtego, z jaką łatwością informacje przedostają się przez tegranice, jesteśmy w stanie określić poziom ich szczelności.Granicę sztywną symbolizuje gruba, ciemna linia bezżadnych przerw, podczas gdy przepuszczalną − linia cienkai przerywana, łatwa do przekroczenia. Ustanowienie granic

zewnętrznych decyduje o przynależności do rodziny, tj. ktodo niej należy (w tym niebiologiczni krewni), a kto znajdujesię poza nią. Takie granice określają również stosunekrodziny do systemów zewnętrznych, w szczególnościprzepływ informacji między nią a społecznością lokalną,kościołem czy szkołą.

Rysunek 1.4. Granice systemowe w rodzinie Smithów

Jak już wspomniano, rodzina Smithów bardzo rzadkodzieli się prywatnymi informacjami z osobami spoza jejkręgu, co oznacza raczej sztywne granice zewnętrzne. Dopewnego stopnia są one jednak przepuszczalne, patrzrysunek 1.4. Dwoje długoletnich przyjaciół rodziny, Robert

i Alisa, uznawanych jest za „część rodziny”, choć nie sąbiologicznie spokrewnieni. Kiedy dzieci mieszkały jeszczez rodzicami, wiedziały, że mama nie ma nic przeciwkoniezapowiedzianym wizytom kolegów i koleżanek, nawet naobiad. Kiedy zaś Jack poświęcał się karierze, Dorothy częstoopierała się na lokalnej społeczności i przyjaciołach, żebyzapewnić małym dzieciom opiekę i rozrywkę.

Rodziny ustanawiają także granice wewnętrzne,budowane wokół poszczególnych jej członków lubpodsystemów rodzinnych. Diada małżeńska − Jack i DorothySmith − lub podsystem rodzeństwa: Rick, Tracy i Eva, służąza przykłady przedstawione na rysunku 1.4. Granice regulująwewnątrzrodzinny przepływ informacji, co wpływa napoziom prywatności i autonomii, dostępnych dla członków.Przykładowo Dorothy i Jack przyznają dzieciom prawo doposiadania sekretów, a dzieci szanują rodzicielskie prawo doprywatności i intymności w stosunkach małżeńskich.

Utrzymywanie fizycznego otoczenia rodzinyKażda rodzina musi się również zmierzyć z zadaniem

zadbania o bezpośrednie otoczenie oraz zaspokojeniapotrzeb fizycznych rodziny i jej członków, tak aby podnieśćpoziom ich zdrowia i dobrego samopoczucia. Strategiewykorzystywane w tym celu przez rodzinę zależą oddostępności zasobów − czasu, pieniędzy i energii. Sposóbzaspokajania potrzeb fizycznych określa także postawarodziny wobec posiadanych zasobów, zwłaszcza u tychczłonków, którzy sprawują nad nimi kontrolę. W tradycyjnie

zorganizowanej rodzinie Smithów Jack był odpowiedzialny zadostarczanie i kontrolowanie środków finansowychprzeznaczanych na mieszkanie i życie. Dorothy natomiastzapewniała czas i energię konieczne do prowadzenia domui opieki nad małymi dziećmi.

Potrzeby materialne najbardziej efektywnie zaspokajająte rodziny, które charakteryzuje dobra organizacjai elastyczność, gotowość na zmiany oraz kreatywne myślenie.Rodziny ponad miarę zorganizowane w kwestii prowadzeniagospodarstwa nie będą gotowe na eksplorowanie nowychwariantów zaspokojenia potrzeb fizycznych, jak choćbyodejścia od tradycyjnych ról, jeśli lepiej przysłuży się torodzinnym interesom. Z drugiej strony ponadprzeciętnieniezorganizowanym rodzinom może brakować strategiizmierzających do zaspokojenia potrzeb; zdarza się zatem, żew lodówce brakuje jedzenia, a rachunki nie są opłacone naczas. W tak wyjątkowo słabo zorganizowanych rodzinachnormalna hierarchia autorytetów i odpowiedzialności bywaodwrócona; dzieci przejmują role dorosłych, troszcząc sięi pilnując, by potrzeby materialne rodziny zostałyzaspokojone. W rodzinie Smithów zdarzyło się przykładowo,że Jack często wyjeżdżał służbowo, a Dorothy zachorowała.Najstarszy syn, Rick, przejął „rodzicielską” rolęi odpowiedzialność za dwie młodsze siostry. Pilnował, byodrabiały lekcje i na czas kładły się do łóżka. Tymczasoweprzejęcie roli rodzica może służyć w rodzinie jako formaadaptacji do chwilowych okoliczności, lecz zasadniczoautorytet rodzicielski pozostaje po stronie rodzica lub

rodziców. Długotrwałe przejmowanie ról rodzicielskichzostanie szczegółowo omówione w kolejnych rozdziałach.

Podtrzymywanie klimatu emocjonalnego rodzinyDzięki podtrzymywaniu rodzinnego klimatu

emocjonalnego rośnie dobrostan jej członków. Budowana jestwzajemna bliskość, konflikty zostają zażegnane,a członkowie rozwijają się w przyjaznym środowisku. Jawniebądź domyślnie stosowane zasady funkcjonowania rodzinyzmieniają się w zależności od tego, jak każda rodzinapielęgnuje bliskość i siebie nawzajem. „Słuszność” lub„niesłuszność” zasad wynika jedynie z tego, w jakim stopniusłużą rodzinie w osiąganiu jedności, wzbogacaniuosobowości i zapewnianiu wsparcia. Smithowie nie wyrażająotwarcie swoich uczuć, ale wiedzą, że się kochają i mogą nasiebie liczyć w razie potrzeby. W innych rodzinach troskai bliskość komunikowane są przez jasne okazywanie uczuć,na przykład przytulanie i powtarzanie „kocham cię” przypożegnaniu czy na dobranoc. Oba rodzaje rodzin sąjednakowo zżyte i pełne troski, nawet jeśli wyrażają te cechyodmiennie.

Podtrzymywanie klimatu emocjonalnego rodziny oznaczatakże zarządzanie konfliktem. Każda rodzina posiada własnezasady i strategie reakcji na konflikt. Tam, gdzie przypodejmowaniua decyzji i podziale władzy uczestnicząwszyscy członkowie rodziny, promowane jest poczuciewartości i akceptacji. Udane podtrzymanie emocjonalnegoklimatu rodziny wspierają także takie strategie

rozwiązywania sporów, które nie negują, że konflikty sąrzeczą normalną oraz identyfikują prawdziwe obszarykonfliktowe, dopuszczają negocjacje i kompromisy. Wartozaakcentować, że żaden członek rodziny nie ma całkowitejkontroli nad całym systemem rodzinnym, ale niektórzy z nichmogą dysponować większym wpływem na funkcjonowaniesystemu − w tym na reakcje na konflikt i poziom otwartościna zmiany (Whitchurch i Constantine, 1993). W rodzinieSmithów nikt nie jest pozbawiony prawa lub możliwościwyrażenia opinii na sporny temat. Kiedy dzieci mieszkaływ domu, zarówno Dorothy, jak i młodzież prezentowali swojezdanie na temat pory powrotu do domu czy kieszonkowego.Ojciec i mąż Jack zastrzegł sobie jednak prawo dopodejmowania ostatecznych decyzji w tego typu sprawach.

Rozwój rodziny a stresStrategie i zasady służące realizacji czterech powyższych

zadań zmieniają się w czasie i różnią się od siebie w różnychrodzinach. Stres w rodzinie to zjawisko, które wymaga zmianlub reorganizacji systemu, co odzwierciedla rodzinnązdolność do adaptacji (Anderson i Sabatelli, 1993). Wszystkierodziny doświadczają stresu, przy czym rodziny dobrzefunkcjonujące radzą sobie z nim w sposób elastyczny(Isaacson, 1991). U Smithów zmiany rozwojowe wystąpiływraz z dorastaniem coraz bardziej niezależnych dzieci, któreostatecznie wyfrunęły z rodzinnego gniazda. Czynnikistresogenne wymusiły modyfikacje strategii i zasadstosowanych przez rodzinę do osiągnięcia celów. Rick, Tracy

i Eva po kolei stopniowo przyjmowali na siebie coraz więcejodpowiedzialności za życie rodziny i swoje, a rodziceprzyznawali im coraz większą autonomię.

Ogólnie rzecz biorąc, rodziny dążą do zachowaniarównowagi i stałości wykształconych schematówpostępowania, opierając się zmianom. Jednak gdy potrzebazmian osiąga punkt krytyczny i przeważa nad potrzebąstabilności, wskaźnikiem efektywności rodziny staje się jejreakcja na kryzys. Typowym przykładem zmiany rozwojowejjest kwestia równowagi kontroli rodziców i przyznawaniaautonomii dorastającym, nastoletnim dzieciom. Jakwspomniano wcześniej, Tracy Smith wyraziła potrzebęwiększej prywatności. Rodzice i rodzeństwo mieli okazjęodpowiedzieć w sposób, który uwzględniał potrzebę zmianyjako funkcję etapu rozwojowego dojrzewającej Tracy, a takżezmiany statusu Smithów na rodzinę z dorastającymi dziećmi.

Spojrzenie poza rodzinęPodobnie do podsystemów zintegrowanych z systemem

rodzinnym, także system rodziny mieści się w większym,nadrzędnym systemie kulturowym, zwanym nadsystemem.Jeżeli spojrzymy na rodzinę w kontekście nadsystemu,będziemy mieć możliwość zadania pytań o interakcje rodzinyze środowiskiem zewnętrznym oraz analizy wpływu tychżeinterakcji na funkcjonowanie rodziny. Łatwiej jest zrozumiećrodzinę znając jej pochodzenie etniczne czy rasowe, drzewogenealogiczne czy społeczność religijną.

System rodzinny od nadsystemu oddziela zewnętrzna

granica. Jeżeli jest ona sztywna, nie pozwala na wieleinterakcji z otoczeniem; bardziej przepuszczalne granicedozwalają na większą wolność stosunków między rodzinąa osobami z zewnątrz. W czasie szkolnych lat dzieci Jackbardzo angażował się w swoją prawniczą karierę. Dorothykorzystała z zasobów zewnętrznych szukając wsparcia przywychowaniu dzieci. Uczestniczyła w spotkaniach młodychmam z sąsiedztwa, które dzieliły się opieką nad dziećmi.Dzieci natomiast w czasie dzieciństwa i dorastaniaregularnie chodziły na kółko biblioteczne czy zajęciaw kościele. Często spędzały niedzielne popołudniaz dziadkami, dzięki czemu Dorothy miała trochę czasu dlasiebie, a Jack mógł nadrobić zaległości w kancelarii. RodzinaSmithów otoczona była wówczas zatem całkiemrozszczelnioną granicą. Jej członkowie − zwłaszcza Dorothyi dzieci − mieli dostęp do wartościowego wsparcia ze stronynadsystemu sąsiadów, przyjaciół, dalszej rodziny, kościołai lokalnej społeczności.

PodsumowanieW ciągu ostatnich dwudziestu lat specjaliści zajmujący

się rodziną coraz częściej wybierali perspektywę systemowąw pracy z rodzinami. Zainteresowanie podejściemsystemowym wiąże się z rosnącą tendencją dorozpracowywania rozwoju i zachowań ludzkich w kontekście:rodziny, społeczności, nadrzędnych wzorców społecznychczy norm kulturowych. Ta orientacja odzwierciedla filozofięgłoszącą, że jednostki nie żyją i nie rozwijają się w izolacji od

innych; przeciwnie, wchodzą z nimi w interakcje i podlegająich wpływom. To samo dotyczy rodziny. Pełne zrozumienie„działania” rodziny dążącej do przetrwania i zapewnieniadobrostanu jej członków możliwe jest jedynie dzięki analiziejej struktury i dynamiki, a także kontekstu, w jakimfunkcjonuje.

2ALKOHOLIZM

W STANACH ZJEDNOCZONYCH− perspektywa socjo-historyczna

Każde dziecko żyje i rozwija się w kontekście własnegosystemu rodzinnego. Podobnie każda rodzina żyje i zmieniasię w kontekście nadsystemu, nadrzędnej sieci wzorcówspołecznych naszej kultury. Zrozumienie rodzinnej dynamikimoże wspomóc pracę z dziećmi z rodzin alkoholowych.W większej skali natomiast zrozumienie takich rodzin ułatwispojrzenie na wartości, postawy i przekonania towarzyszącespożywaniu i nadużywaniu alkoholu.

Od zarania naszego narodu alkohol odgrywał w kulturzeamerykańskiej integralną rolę. Zarówno w przeszłości, jaki współcześnie picie alkoholu stanowi istotny elementobchodzenia świąt religijnych, świętowania narodzin,ślubów, wakacyjnego i week-endowego wypoczynku. Alkohol

jest w tych sytuacjach najczęściej postrzegany jako korzystnyspołecznie czynnik wzmacniający poczucie więzi i wspólnoty.Od początków kultury amerykańskiej uważano go również zazjawisko negatywne. Liczni Amerykanie nadużywali oraznadużywają alkoholu, co przynosi szkodę jednostkom,rodzinom i społeczeństwu.

Perspektywa socjo-historyczna konsumpcjii nadużywania alkoholu zakłada, że rozbieżności w jegospożyciu i wynikające z nich społeczne problemy powiązanesą z innymi cechami charakterystycznymi tegospołeczeństwa. Cechy społeczno-kulturowe zawsze wpływająna wzory konsumpcji i nadużywania alkoholu; ponieważżadne społeczeństwo nie jest niezmienne, wpływ ten możezmieniać się w czasie i uwidoczniać w różnorodnościzwyczajów picia alkoholu.

Socjologowie i antropologowie często badali kwestięspożycia alkoholu z perspektywy historycznej. Badaniaporównujące zachowania związane z piciem alkoholuw różnych kulturach wykazują, że czynniki kulturowenajsilniej determinują ewentualność wystąpienia alkoholizmupo spożyciu alkoholu (Levin, 1995). Wartości danej kulturyi jej postawa wobec nadmiernego picia determinująznaczenie takiego picia w danej kulturze, ponieważ jejczłonkowie internalizują społeczne wartości i założenia, cowpływa na praktykę picia alkoholu.

Aby zrozumieć, jak piją Amerykanie, musimy zrozumiećrelację między cechami charakterystycznymiamerykańskiego społeczeństwa oraz naszymi wzorcami

spożywania alkoholu. Cel niniejszego rozdziału jest dwojaki.Zaprezentowano przegląd tendencji w spożyciui nadużywaniu alkoholu w Stanach Zjednoczonych od czasówojców-założycieli. Odnotowano także współtowarzyszącepiciu postawy i wartości oraz przeanalizowano ewentualnezwiązki między nimi oraz stopniem użycia i nadużyciaalkoholu. Wartość takiej analizy polega na możliwościdalszego wysnuwania wniosków, związanych z przyczynąproblemów społecznych spowodowanych przez alkohol, coprowadzi do zapobiegania i kontroli takich zjawisk.

Konsumpcja i nadmierna konsumpcja alkoholuw Ameryce wynika z wielu okoliczności. Liczne czynnikispołeczne i indywidualne wpływają na spożycie alkoholu.Przegląd trendów historycznych pozwala wyciągnąć wniosek,iż czynniki środowiskowe determinują poziom spożyciaalkoholu w wysokim stopniu (Connors, Tarbox, 1985). Wśródprzykładów znajdą się federalne regulacje dotycząceprodukcji i sprzedaży alkoholu, a także oddziaływaniaspołeczne, czyli normy kulturowe sankcjonujące lubzabraniające spożycia czy nadużywania alkoholu. Ponadto,na spożycie alkoholu wpływają różnice indywidualne − cechywewnętrzne i jednostkowe, korelujące z różnorodnymiwzorcami picia alkoholu i jego nadmiernego spożywania.Osobowość, unikatowa konstytucja biochemiczna czygenetyczna, a także historia spożycia alkoholu w rodzinie,wszystkie te elementy oddziałują na wzorzec picia danejjednostki. (Biospołeczna perspektywa nadużywania alkoholuzostanie dokładniej omówiona w rozdziale 8 niniejszej

książki). Warto zauważyć, że ani czynniki środowiskowe, anicechy wewnętrzne nie przesądzają, jakim wzorcemindywidualnym kierować się będzie jednostka. Środowiskowraz z jednostkowym charakterem razem determinująraczej, do jakiego stopnia powyższe czynniki wpłyną nawzorce picia poszczególnych członków danej kultury.

Historia spożywania i nadużywaniaalkoholu oraz równoległe czynniki

socjologiczneKonsumpcja alkoholu była i pozostaje integralnym

elementem amerykańskiego stylu życia od samych narodzinnaszego społeczeństwa. Alkohol przywieźli do Amerykikoloniści, a osadnicy zaadaptowali europejską kulturę picia.O zwyczajach i postawach zachęcających do picia świadczypopularność miejskich barów i saloonów − centrówmiasteczkowej polityki, biznesu, handlu i przyjemności. Piwo,wino i mocne alkohole konsumowano tam często i w sporychilościach (Maisto, Galizio, Connors, 1991). Tam przebiegałożycie kolonistów, a dzięki pozytywnemu stosunkowi doalkoholu Amerykanie realizowali swoje fizyczne, społecznei psychologiczne potrzeby.

W czasach rewolucji amerykańskiej większośćAmerykanów spożywała napoje alkoholowe, uważając je zazdrowe i krzepiące. Nawet ultramoralni purytańscy pastorzyuważali alkohol za „dobry Boski podarek”. Pijaństwopotępiano, przy czym winnym okazywał się grzesznik, a nie

alkohol (Ray, Ksir, 1996).Niedługo po rewolucji zmieniło się jednak podejście do

alkoholu, który został przyczyną poważnych problemów.Także w dzisiejszej amerykańskiej kulturze pozostałaspuścizna ówczesnych czasów: alkohol postrzega się jakoźródło zła, szkodzące wszędzie, gdzie się pojawi. Naprzełomie XVIII i XIX wieku w społeczeństwie zrodził sięruch abstynencki, zakładający, że ludzie nie powinni w ogólepić mocnego alkoholu, a wino i piwo jedyniew umiarkowanych ilościach. Obywatele składali w tej intencjiuroczyste obietnice.

Koniec XIX wieku to czas początku zmian we wzorcachpicia Amerykanów, a także w społecznym postrzeganiupostaw i wartości związanych z piciem i nadużywaniemalkoholu. Wzrosło jego spożycie na osobę, w społeczeństwiedokonywała się urbanizacja i industrializacja, co bardziejuwidoczniło negatywne skutki pijaństwa. Wrazz pojawieniem się lodówek i konserw zwiększyła się liczbabrowarów. Fala imigrantów europejskich przybywającychwówczas do Stanów podtrzymywała wzrost spożycia piwa,powszechnie kojarzono ich również z pijackim zachowaniem.Im więcej spożywano wódki, tym bardziej picie zakłócałofunkcjonowanie społeczeństwa. Co za tym idzie, spadłaspołeczna tolerancja dla konsumpcji alkoholu, którą zaczętootwarcie krytykować.

Na przełomie wieków sprzeciw wobec picia przybrał nasile, a zwolennicy abstynencji nawoływali dopowstrzymywania picia alkoholu w każdej postaci.

Argumenty polityczne i zdrowotne łączono z protestanckimi(ewangelicznymi) postulatami klasy średniej; „dobre,uczciwe życie” uniemożliwiały grupy etniczne o niższychstandardach moralności. Salony i bary stały się głównymcelem działań ruchu abstynenckiego − obwiniano je za takiespołeczne patologie, jak złodziejstwo, prostytucja, hazardi korupcja polityczna. Narastała presja, aby całkowiciezakazać sprzedaży alkoholu. „Kapitanowie przemysłu”późnego XIX wieku – m.in. Rockefeller, Carnegie i Ford −stali na czele zwolenników całkowitej prohibicji, uważalibowiem, że niepijący pracownik to lepszy pracownik (Maistoi in., 1991). U progu I wojny światowej ruch antyalkoholowyuzyskał znaczne wsparcie finansowe, społeczne i polityczne.Poszczególne stany wprowadzały prohibicję już od 1850roku, całkowicie zakazując wszelkiej sprzedaży napojówalkoholowych. Do 1917 roku 64% populacji mieszkało na„trzeźwym” terytorium, a dwa lata później uchwalono prawopowszechnej prohibicji (Ray, Ksir, 1996).

Nigdy jednak wymuszona abstynencja nie cieszyła sięw Stanach Zjednoczonych takim poparciem, jak w niektórychkrajach muzułmańskich. Nie uwolniła również społeczeństwaod alkoholu, obywatele pili bowiem legalnie, spożywajączawierające alkohol leki − toniki i stymulanty. Nielegalnienatomiast można było pić w prywatnych klubachi spelunkach. Okazało się, że niełatwo będzie narzucićprohibicję licznej, łamiącej prawo grupie. W rzeczywistościna prohibicji najbardziej skorzystały, nie tylko finansowo,nielegalne organizacje przestępcze działające coraz

sprawniej. Alkohol stał się „zakazanym owocem” dodającymuroku gangsterom i przemytnikom. Opinia publicznaniepokoiła się, że rozpowszechniona pogarda wobec prawprohibicji tworzy poczucie bezradności prawa oraz osłabiaszacunek do prawa i porządku publicznego.

Choć prohibicja nie wyeliminowała picia alkoholucałkowicie, zdaje się, że zmniejszyła jej ogólny poziom.Spadła liczba przyjęć do szpitali spowodowanychalkoholizmem, a także zgonów związanych z alkoholem.Prawne ograniczenie sprzedaży alkoholu zmniejszyło jegodostępność i spożycie, co stanowi zaletę prohibicji. Za wadęnatomiast uznać możemy aktywizację przestępczościzorganizowanej, a także wysokie koszty jej zwalczania.W 1933 roku prohibicję oficjalnie zniesiono; raczej zewzględu na praktyczne aspekty gospodarcze i prawne niżjakąś znaczącą zmianę w postawach i przekonaniachdotyczących spożycia alkoholu (Ray, Ksir, 1996).

W kolejnych latach każdy stan wprowadził własneregulacje dotyczące sprzedaży i spożycia alkoholu.Większość z nich zezwalała przynajmniej na sprzedaż piwa,odwołując się do myślenia sprzed prohibicji − piwo byłobezpieczniejsze niż mocne alkohole. Sprzedaż i konsumpcjaalkoholu raptownie wzrosły w latach 1935−1945, kiedy tow przeliczeniu na osobę wróciły do poziomu sprzedprohibicji.

Po raz kolejny poziom spożycia alkoholu wzrastałstopniowo w latach 70. XX wieku. Wiele stanów obniżyłowówczas granicę legalnego spożycia alkoholu z 21 do 18 lub

19 lat. Zmiana związana była najprawdopodobniejz zaangażowaniem Stanów Zjednoczonych w wojnęw Wietnamie oraz stanowiskiem, że „jeżeli nasi chłopcy są natyle dorośli, by walczyć za nasz kraj, są też dość dorośli, bypić”. Znowu stopniowo zaczęło rosnąć spożycie alkoholuw przeliczeniu na jedną osobę. Zaniepokojenie związanez liczbą młodych ludzi umierających w wypadkachspowodowanych przez alkohol doprowadziło do tego, żeKongres upoważnił Ministerstwo Transportu do wycofaniafunduszy federalnych ze stanów pozwalających na picieosobom młodszym niż 21 lat. W rezultacie w 1988 roku jużwe wszystkich stanach legalną granicę wieku stanowiłoukończenie 21 lat.

Początek lat 80. przyniósł odwrotną tendencję. Corazwiększy nacisk na zdrowie oraz kultura fitness i zdrowegoodżywiania wywołały zmiany w postawach społecznychwobec picia i zwiększyły świadomość jego negatywnychkonsekwencji. Co więcej, ściślejsza kontrola federalnaograniczyła możliwości spożywania alkoholu i doprowadziłado niewielkiego spadku ilości spożywanych, w przeliczeniuna osobę (Maisto i in., 1991).

Spożywanie i nadużywanie alkoholu wewspółczesnej kulturze amerykańskiej −

kto pije i dlaczego?Od czasu zniesienia prohibicji w większości

amerykańskich subkultur picie stało się rzeczą normalną.

Większość Amerykanów pije według badań co najmniej razw roku (natomiast 10% populacji odpowiedzialne jest zapołowę całościowego spożycia rocznego).

Czynniki socjologiczne, takie jak płeć, wiek, miejscezamieszkania i status społeczno-ekonomiczny okazują siędogłębnie powiązane z praktyką picia alkoholu. Amerykaniepijący najwięcej to raczej mężczyźni − w każdym wieku − niżkobiety, a także raczej osoby młodsze niż w średnim wiekulub starsze. Do picia skłonni bardziej są również mieszkańcymiast niż wsi, niewierzący niż wierzący, single niżmałżonkowie. Osoby lepiej wykształcone i lepiej sytuowanepiją częściej niż słabiej wykształcone i biedniejsze. Natomiastczłonkowie naszej kultury, którzy najczęściej popadająw alkoholizm i nadużywają alkoholu, to mężczyźni w wiekuod 45 do 49 lat z klasy robotniczej; absolwenci szkołyśredniej, lecz nie uczelni wyższych, mieszkańcy dużych miasti kobiety oraz mężczyźni niezwiązani z żadną religią.

Profile socjologiczne osób nadużywających alkoholuw naszym społeczeństwie zaprezentowane powyżej oparto nastatystycznych uogólnieniach (Levin, 1995). Należyzauważyć, że uzależnienie od alkoholu dotyka wszystkichgrup społecznych. Możliwe, że grupy, w których stwierdzononiski odsetek alkoholików, nie doszacowują ich liczby, mająbowiem środki pozwalające na tuszowanie konsekwencjizachowań osób nadmiernie pijących alkohol. W dodatkucoraz więcej Amerykanów dołącza do coraz liczniejszej klasyśredniej, zacierają się różnice regionalne i zanikajątradycyjne role płciowe. Cechy takie jak płeć, miejsce

zamieszkania czy status społeczno-ekonomiczny nie stanowiąjuż rzetelnych wskaźników w kwestii spożycia czy nadużyciaalkoholu. Choć ogólne spożycie alkoholu utrzymuje sięgeneralnie na stałym poziomie, ostatnie badania wskazują,że picie alkoholu przez kobiety i mężczyzn po dwudziestceoraz kobiet w wieku od 35 do 40 lat rośnie (Levin, 1995).

Dlaczego Amerykanie piją?Amerykanie wykorzystują alkohol do różnych celów i na

rozmaite sposoby (Levin, 1995). Niektórzy piją, aby sięrozluźnić, swobodniej czuć się w towarzystwie, bądź też upićsię bez oglądania się na innych (Levin, 1995). Niezależnie odtego, czy taki akt spożywania alkoholu ma miejsce samotnie,czy w grupie, ma na celu indywidualną gratyfikację orazosobiste cele, toteż możemy go określić picieminstrumentalnym bądź utylitarnym.

Dla wielu osób alkohol niesie wartość symboliczną. Możestanowić źródło władzy − tak, jak sugeruje większość reklamnagminnie przedstawiających spożycie alkoholu jako elementstylu życia osób zamożnych i elitarnych. Dla jeszcze innychalkohol ważny jest w wymiarze religijnym, jako żesymbolizuje łączność z bóstwem.

Spożycie alkoholu służyć może również integracjispołecznej. Wspólne picie odbywa się w towarzystwiewznoszącym wzajemne toasty na imprezach i przyjęciach.W naszej kulturze picie integracyjne uważa się za środekwzmacniania poczucia identyfikacji i więzi z grupą, stąd teżjego społeczne usankcjonowanie.

Dlaczego Amerykanie mają „problemyz alkoholem”?

Nie istnieje uniwersalna i międzykulturowa, a takżeabsolutna linia rozgraniczająca spożycie i nadużyciealkoholu. Każde społeczeństwo ustanawia dla swoichczłonków normy sankcjonujące lub zabraniające określonychzachowań związanych z piciem. Granica między piciemakceptowanym a problematycznym tworzy się zatemw każdej kulturze zgodnie z jej wyjątkowymi wartościamii postawami wobec konsumpcji alkoholu. Tacy członkowiekultury, którzy nie pasują do jej norm względemakceptowalnego spożycia alkoholu, uznawani są za osobyz problemem alkoholowym lub alkoholików. Abydoprowadzić naszą socjo-historyczną analizę spożywaniai nadużywania alkoholu w amerykańskiej kulturze dodzisiejszych czasów, przyjrzyjmy się współczesnym normomtowarzyszącym naszemu piciu alkoholu. Ważnym jestrównież, by rozważyć czynniki, które mogą wpływać naczłonków naszej kultury i skłaniać ich do odejścia od normspołecznych.

Normy towarzyszące spożywaniu alkoholuJasne i konsekwentnie przestrzegane normy stanowią

formę wsparcia i kontroli społecznej. Wśród pierwszychwzajemnie od siebie zależnych społeczności StanówZjednoczonych każdy musiał sam odpowiadać za swojezachowanie i utrzymywać się z własnej pracy. Piciepodlegało zaś skutecznej kontroli ustrukturyzowanych

systemów społecznych, wyznaczających prawa i obowiązki(Ray, Ksir, 1996). Do dnia dzisiejszego niższe spożyciealkoholu wydaje się korelować z takimi początkami picia,które mają miejsce w ściśle kontrolowanych warunkach,gdzie umiarkowanie stanowi normę. Przykładowo, niewieluabstynentów, ale również alkoholików znaleźć można wśródamerykańskich Żydów. W ich kulturze pierwsze kontaktyz alkoholem mają miejsce zazwyczaj w gronie rodziny (cojest przykładem picia integracyjnego), przy specjalnychokazjach (gdy spożycie alkoholu wiąże się z symbolikąreligijną).

Ambiwalentne postawy społeczeństwa wobeckonsumpcji alkoholu

W naszej współczesnej kulturze brak jednak jasnychi konsekwentnych norm związanych z akceptowalnymischematami spożycia alkoholu. Tak jak i w wielu innychspołeczeństwach zachodnich, Ameryka doświadczagwałtownych społecznych zmian, a wytyczne dotycząceczynienia właściwego użytku z alkoholu rozmywają się.Członkowie naszej kultury otrzymują sprzeczne komunikatyw uznaniu, co jest piciem, a co już nadużyciem alkoholu;można zatem stwierdzić, że kultura ambiwalentnie traktujejego konsumpcję, co zmniejsza siłę oddziaływania zasadyumiarkowania w jego piciu.

Z prawnego punktu widzenia ambiwalencjęodzwierciedla różnorodność praw wykorzystywanych przezposzczególne stany do regulacji sprzedaży i spożycia

alkoholu. Nawet w granicach stanu poszczególne hrabstwaalbo zezwalają, albo zabraniają sprzedaży napojówalkoholowych. Co więcej, całą kulturę charakteryzujeambiwalentny stosunek do alkoholu. Jesteśmy świadomi, żejego spożycie może przynieść szkody, toteż próbowaliśmynawet wprowadzić prawną prohibicję. Z drugiej stronywspomagamy kwitnący przemysł alkoholowy, a napojereklamujemy w kuszący, efektowny sposób (Poley, Lea, Vibe,1979). Choć istnieją grupy nawołujące do zakazureklamowania piwa i wina w radiu i telewizji, inni twierdzą,że taki zakaz naruszałby prawo Amerykanów do wolnościsłowa (Ray, Ksir, 1996). Opinię publiczną także cechujeambiwalencja, skonkretyzowana w znanym powiedzeniu:„Każdy lubi się napić, nikt nie lubi pijanych” (Maisto i in.,1991). Czyż każdy z nas nie był kiedyś świadkiemodpuszczenia lub przynajmniej usprawiedliwiania zachowańuznawanych powszechnie za nie do przyjęcia, tylko dlatego,że ta osoba „wypiła o jednego drinka za dużo”?

Dwuznaczny stosunek do alkoholu uwidocznia się takżew modelach wykorzystywanych przez członkówspołeczeństwa, aby skonceptualizować i zrozumiećnadużywanie alkoholu przez Amerykanów. Wczesnepodejście moralizatorskie zakładało, że upijanie się wynikaze skazy charakteru, braku moralności i siły woli u danejjednostki. Wiele osób nadal wykorzystuje zręby tegomoralizatorskiego podejścia reagując na nadużyciaalkoholowe. Ci, którzy uważają nadużycie za słabość moralnąw walce z alkoholizmem, wykorzystują środki prawne i karne

oraz zwrot w stronę religii. Istota wyższa ma służyć jakopomoc i wsparcie (Poley i in., 1979).

Natomiast wielu członków współczesnego społeczeństwaamerykańskiego uważa alkoholizm za proces chorobowy,gdyż niszczy on zdrowie fizyczne i psychiczne oraz naruszajedność rodziny. Traktowanie nadużywania alkoholu jakw pełni zidentyfikowanego procesu fizycznego przesuwanacisk z moralności na aspekt medyczny picia.Społeczeństwo mierzące się z problemami spowodowanymiprzez alkohol zamiast podejścia moralizatorskiego czyrepresyjnego proponuje leczenie. W badaniuprzeprowadzonym pod koniec lat 80. Gallup wykazał, żeponad 90% Amerykanów uważa uzależnienie od alkoholu zachorobę. Taki pogląd został również powszechnie przyjętyprzez specjalistów ds. leczenia alkoholizmu orazstowarzyszeń Anonimowych Alkoholików.

Warto zastanowić się nad tym, jak medyczny czychorobowy model alkoholizmu odzwierciedla nastawieniespołeczeństwa do użycia czy nadużycia alkoholu. Nasuwa siętu filozoficzne pytanie: Czy, jeśli przyjmiemy, że osobyz problemem alkoholowym cierpią z powodu choroby,zwalnia ich to z odpowiedzialności za swoje zachowanie?Osoby sprzyjające takiej tezie odpowiedzą, że zachowaniezwiązane z nadużyciem alkoholu powodowane jest przezchorobę, a zatem nie powinno być karane. Z drugiej strony,zwolennicy moralizatorskiego podejścia obstają przy zdaniu,że nadużywanie alkohol to zachowanie wyuczone orazdobrowolne. Można się go „oduczyć”, zwłaszcza gdy

motywację alkoholika do leczenia stanowią negatywnekonsekwencje jego picia, w tym prawne (Maisto i in., 1991,Poley i in., 1979).

Jasnym jest, że normy społeczne w sporym stopniuwpływają na kontrolę zachowań grupowych i indywidualnychw naszej kulturze. Najsilniejszy wpływ wywierają wtedy, gdysą przejrzyste i konsekwentnie informują, jakie zachowanianależą do dopuszczalnych, a jakie nie. Ambiwalentne poglądyna spożywanie alkoholu występujące w naszymspołeczeństwie przyczyniają się do nadużywania alkoholuw tym sensie, że normy dwuznaczne podobne są normompermisywnym. W rezultacie częstość występowaniaproblematycznego picia czy alkoholizmu wzrasta.

Co za tym idzie, zinternalizowane normy społecznei mechanizmy kontroli kulturowej ograniczającenadużywanie alkoholu przez członków naszej kultury mogąsię wobec silniejszych wpływów załamać. Elementyśrodowiska socjokulturowego mogą przyczynić się doodchodzenia od norm usankcjonowanych zachowańzwiązanych z piciem.

Jakie elementy kultury amerykańskiej wystawiajączłonków społeczeństwa na podwyższone ryzykonadużywania alkoholu? Nasza kultura zbudowana została nazałożeniu indywidualistycznego podejścia do osiągnięći sukcesów. Jest to perspektywa rodem z filozofii graniccywilizacji i Dzikiego Zachodu: musisz wyruszyć, postawićsobie cel, osiągnąć go dzięki cnotom, determinacji i ciężkiejpracy. Współczesna wersja takiego podejścia głosi, iż każda

jednostka, która wystarczająco pragnie sukcesu i ciężkopracuje, zdoła go osiągnąć. Sukces jest w naszej kulturzemierzony najczęściej zgodnie z kryterium bogactwa, dóbrmaterialnych, prestiżu czy statusu.

Perspektywa indywidualistyczna nakłada ogromną presjęna członków naszej kultury. Każdy musi „stać się kimś lubczymś”, nawet kosztem własnego dobrostanu fizycznego czypsychologicznego. Presja rodzi niepokój; socjologowiewskazują, iż im wyższy poziom niepokoju i napięciaw społeczeństwie, tym więcej osób ma problemy z piciem,gdyż traktują alkohol jako środek odprężający psychicznie.Nasze społeczeństwo ceni sobie konsumpcjonizm,natychmiastową gratyfikację oraz bezbolesne, przyjemneżycie (Talashek, Geraca, Starr, 1994). Z łatwościąprzyzwalamy sobie na „wypicie drinka dla relaksu” podługim dniu, a w trakcie weekendu − aby odstresować się powyjątkowo trudnym tygodniu − na kilka drinków. Podobnepostawy mogą predysponować członków amerykańskiejkultury do niekontrolowanego picia i alkoholizmu. Występujezatem związek między wzorcami ostrego picia oraz wysokimpoziomem niepokoju doświadczanego przez wieluuczestników w naszej szybkiej, stresującej kulturze.W zasadzie wszystkie wskaźniki stresu, a za takie w naszejkulturze uznaje się bankructwa, rozwody, aborcje,katastrofy, bezrobocie i nieukończenie szkoły − w znaczącymstopniu okazują się powiązane ze zwyczajami rządzącymiostrym piciem oraz aresztowaniami osób pod wpływemalkoholu (Ray, Ksir, 1996).

Spora różnica między celami i ideałami danej kulturyoraz faktyczną umiejętnością ich realizowania wśród jejczłonków może przyczyniać się do alkoholizmu (Poley i in.,1979). Indywidualistyczne podejście do osiągnięć i sukcesunie bierze pod uwagę ograniczeń integralnej części naszejkultury, które stają na drodze „amerykańskiego snu” wielujednostek. Bariery społeczno-kulturowe również pozbawiająwielu Amerykanów szans i zasobów potrzebnych, byrealizować wspomniane cele i ideały. Mowa tuo dyskryminacji ze względu na rasę, płeć, klasę społecznączy orientację seksualną. Tam, gdzie ludzie nie są w staniesprostać wzorcom narodowego uznania, rodzi się frustracja,niepokój oraz poczucie winy. Wynikająca z nich depresjamoże prowadzić do dewaluacji własnej kultury, a co za tymidzie − jej norm. Cóż z tego, że ostre picie bywa potępiane?Dostępu do innych źródeł przyjemności i satysfakcji niż taniealkohole brak. Nadużywanie alkoholu staje się pasywnymsposobem ekspresji frustracji, a nawet wściekłości, a takżemetodą samoleczenia (Levin, 1995). Mówimy wówczaso piciu dla osiągnięcia ulgi lub piciu eskapistycznym; osobyżyjące w skrajnej biedzie używają alkoholu, by uciec odpoczucia bezsilności i przegranej.

PodsumowanieKonsumpcja alkoholu pozostaje ważnym elementem

naszej kultury, można ją być może nawet uznać za częśćtożsamości narodowej. Picie alkoholu stało się pośrednio lubbezpośrednio rzeczą zwyczajną zarówno dla dzieci, jak

i dorosłych. Praktycznie każdy nastolatek czy osoba dorosław Stanach Zjednoczonych ma w dzisiejszych czasach dostępdo alkoholu. Opinia publiczna wychodzi z założenia, że zewzględu na rozpowszechnienie alkoholu w obytym z nimspołeczeństwie możemy traktować jego konsumpcjębeztrosko (Poley i in., 1979). Odpowiedzialne korzystaniez korzyści, jakie przynosi alkohol (np. ciekawy smak i efektypsychologiczne) uważa się za jedno z zadań wyzwolonegospołeczeństwa. Spożycie i nadużywanie alkoholu stanowijednak problem społeczny, oddziałuje bowiem na znaczącąliczbę osób w wymiarze niepożądanym przez ogółspołeczeństwa.

Lata 80. XX wieku przyniosły wzrost zaniepokojeniakonsumpcją alkoholu; trend ten zdecydowanie utrzymuje sięnadal (Maisto i in., 1991). Zauważono wyraźną zbieżność: imwiększe spożycie alkoholu na osobę, tym poważniejszeproblemy związane z uzależnieniami, przestępczością orazwypadkami wynikającymi z tego spożycia. Koszty społeczno-ekonomiczne narosłe wskutek nadużywania alkoholu orazalkoholizmu wynoszą od 43 do 60 miliardów dolarów, w cowlicza się koszty przestoju produkcji, opieki zdrowotnej,wypadków motoryzacyjnych, pożarów oraz przestępstw. Towięcej niż całkowite szacowane koszty choróbnowotworowych i układu oddechowego, a także schorzeńendokrynologicznych, metabolicznych i o podłożużywieniowym (Maisto, Galizio, Carey, 1985). Rzecz jasnapowyższe liczby nie uwzględniają kwot trudniejszych dooszacowania: kosztów cierpienia ludzkiego wynikającego

z alkoholizmu.Wiele możemy jako kraj zyskać na lepszym zrozumieniu

procesów konsumpcji alkoholu i jego nadużywania. Wspólnaświadomość społeczna i zrozumienie dynamiki alkoholizmumogą stać się podstawą tak polityki, jak i działańpraktycznych. Profesjonaliści w omawianej dziedzinie musząw międzyczasie skoncentrować się na rozpoznawaniui pomaganiu dzieciom, które codziennie płacą za takie piciewysoką cenę − cierpią, żyjąc w rodzinach alkoholowych.

3ŻYĆ I PRZEŻYĆ

W DOMU Z ALKOHOLEM

PRZYPADEK 3.1Nasz mały drewniany domek pochłaniały płomienie.

Miałem pięć lat. Pamiętam, jak sparaliżowany strachemstałem i patrzyłem na ogromne, ryczące płomienie. Razemz młodszą siostrą trzęśliśmy się ze strachu, gdy sąsiedziw panice usiłowali ratować z szalejącego piekła domowewyposażenie. Ktoś powiedział, że wybuchła kuchenkagazowa. Kilka minut wcześniej byłem świadkiem płomienistrzelających po ścianach kuchni coraz wyżej i wyżej; matkadesperacko próbowała je ugasić i ostro wołała, żebymprzyniósł piasku. Pożar wymknął się jednak spod kontrolii trwał, póki budynek nie spalił się do cna. W wielu aspektachsymbolizował całe moje dzieciństwo. Nieprzewidywalność,wściekłość i chaos płonącego domu stanowiły preludiumnastępnych pięciu lat, kiedy mój ojciec coraz bardziej

pogrążał się w alkoholizm.Ojciec był człowiekiem pracowitym i zmyślnym. Udało mu

się sfinansować odbudowę domu na tej samej działce w ciągudwóch lat. Wspaniałe wspomnienia związane ze starymdomem spłonęły jednak tak samo, jak nasze rzeczy osobiste.Tata zaczął pić, początkowo poza domem. Potem chowałbutelki piwa i wódki w różnych swoich skrytkach, aż wreszciepił otwarcie przy nas, mimo gorzkich protestów matki. Niewracał też na noc do domu, wybierając pijaństwo.

W soboty i niedziele czekaliśmy z siostrą przed kinem,a wokół nas przygasały światła, pustoszały chodniki i ulice.Mimo przejęcia, które jako dziesięcioletni chłopiecodczuwałem widząc na wielkim ekranie Jamesa Deanai Marylin Monroe, moje najgorsze obawy stawały się prawdą.Tata po raz kolejny zapomniał o nas. Musieliśmy trzy milewracać sami w ciemnościach, czasem odwoziła nas policja.Wolałem iść, bo bałem się i wstydziłem jazdy radiowozem.Zawsze miałem poczucie, jakbym zrobił coś złego. Niechciałem też, by sąsiedzi czy przyjaciele zobaczyli, jakpolicjanci podjeżdżają pod dom. Takie noce powtarzały sięwielokrotnie, co zmusiło mnie do przyjęcia roli opiekunamłodszej siostry. Bywało, że płakała, a ja musiałemwstrzymywać własne łzy i przekonywać ją, że mam wszystkopod kontrolą. Bałem się i złościłem na zimne, ciemne i pusteulice. Poczucie osamotnienia wyrażałem przez gniew,maskujący głębsze przekonanie o krzywdzie i odrzuceniu.

Przekonywaliśmy się nawzajem, że następna sobotabędzie inna, bo pojedziemy do miasta zrobić jak zawsze

zakupy. Zanim jednak zdążyliśmy poprzymierzać rzeczyw sklepach czy wybrać potrzebne produkty, tata już sięzataczał i bełkotał. Tak bardzo wstydziłem się spojrzeńsprzedawczyń i innych kupujących, że chciałem zapaść siępod ziemię. W restauracjach ojciec zawstydzał nas głośnym,bezczelnym zachowaniem. Obrażał kelnerów, przewracałszklanki i brudził płaszcz ryżem w potrawce. Zażenowanytakim zachowaniem bałem się, że z jego powodu nikt mnienie polubi. Wydawać by się mogło, że butelka jest dla niegoważniejsza od własnej rodziny. Moje poczucie wartościspadało na łeb na szyję. Doszedłem do wniosku, że skoroojciec nie pamiętał, że ma mnie odebrać z kina, nie jestemnajprawdopodobniej nikim ważnym. Stałem się nieśmiałyi wycofany, a czułem się bardzo samotny. Wszystkie uczuciagromadziłem w sobie, nigdy nikomu nic nie mówiąc o swychuczuciach.

Małżeństwo moich rodziców układało się coraz gorzej.Kłócili się zażarcie, dochodziło też do agresywnychrękoczynów. Stanąłem wtedy w centrum rodziny, którawymknęła się spod kontroli. Dążąc do stabilizacji, pełniłemrolę sędziego w kłótniach trwających godzinami. Miałem tylkonadzieję − i modliłem się − że nie zabiją się nawzajem, aninie zranią. Dom był prawdziwym arsenałem; noże kuchenne,naczynia, patelnie, bibeloty, lustra i obrazy, szczotki dowłosów, a nawet meble fruwały po pokojach, ciskane,chwytane, rzucane i popychane podczas cotygodniowychawantur. Przyzwyczaiłem się, że muszę stać między groźnąpięścią płonącego gniewem ojca a uniesionym ramieniem

matki. Próbowałem ukrywać rodzinne kłótnie przed sąsiadami− zamykałem drzwi i okna, zaciągałem zasłony. Kruchefigurki i inne łatwo tłukące się przedmioty usuwałemz zasięgu rąk, a obrazki ze ścian zdejmowałem, żeby nie stałysię ofiarą wojny domowej.

Co tydzień po kłótniach rozpoczynałem nowy rytuał:zamiatanie szkła, plastiku i potłuczonych naczyń. W świecie,którego nie rozumieliśmy, musieliśmy wraz z siostrąprzetrwać, jak tylko potrafiliśmy najlepiej. Dom stał się polembitwy, a my − jeńcami. Pełniłem też rolę dyrektora całegocyrku; jako ochroniarz, mediator, sędzia i rodzinny bohaterrządziłem sceną. Nie byłem w stanie powstrzymać przemocy,ale kontrolowałem scenariusz wydarzeń tak, by nie widzielinas sąsiedzi i by nikt nie trafił do szpitala czy więzienia.Żaden dziesięciolatek sam by nie wybrał takiej roli; jazrobiłem to z przymusu i konieczności, bo chciałemprzetrwać.

Także w dorosłym życiu pozostałem dyrektorem cyrku,choć nie mieszkałem już w rodzinnym chaosie. Po wielulatach obserwacji rodziców, którzy tracili nad sobą kontrolę,zacząłem nerwowo unikać wszelkich sytuacji utraty kontrolitakże przez innych. Bardzo wcześnie nauczyłem się stalerozdawać karty. Potrzeba kontrolowania wszystkiegoi wszystkich stała się moją obsesją. Albo było po mojemu,albo wcale. Jednak umiejętności przetrwania, które ocaliłymnie jako dziecko, nie przydawały się już dorosłemu.Sprawiały mi wiele problemów w relacjach interpersonalnychw pracy, w domu i towarzystwie. Rolę dyrektora cyrku

przeniosłem do firmy; popadłem w pracoholizm. Praca, którazapewniała mi poczucie wartości, stała się moim życiem.Przez lata ciężkiej pracy nad sobą w grupach Al-Anon i DDAudało mi się zyskać wgląd we własne uczucia i poglądy.Zdałem sobie sprawę, że nie muszę iść dalej niszczącą mniedrogą alkoholowego dzieciństwa. Wykorzystującdoświadczenia z przeszłości jako pole do transformacjii wyciągnięcia wniosków, zacząłem zmieniać swoje życiew pozytywny, konstruktywny sposób. A jako leczące siędziecko alkoholika odkryłem − poprzez intensywnąintrospekcję i wielki wysiłek − że życie może nieść całkiemsporo radości i dać satysfakcję.

Bryan Robinson Wielu polityków, pisarzy, artystów i kabareciarzy (jak Bill

Clinton, Carol Burnett, Jonathan Winters, Chuck Norrisi Suzanne Somers) jest dziećmi z rodzin alkoholowych.Dorosłe dzieci z rodzin alkoholowych (DDA) odkrywają, żepowtarzają te same destrukcyjne wzorce zachowań, któretowarzyszyły im w dzieciństwie. Około 40 do 50% z nichtakże zostaje alkoholikami. Inni nabawiają się zaburzeńodżywiania lub cierpią na pracoholizm, tak jak Bryan.Jednym z powodów takiej sytuacji jest fakt, że nie wiedzą, jakpowinna wyglądać zdrowa rodzina. Nie znają normalności.Ze względu na nieszczęśliwe dzieciństwo tworzą nierealneoczekiwania względem funkcjonowania rodziny. Wydaje imsię, że życie będzie wyglądać jak bajka, a gdy to marzenie sięnie spełnia, czują gorycz porażki.

Dziecięce wizje Bryana dotyczące idealnej rodzinypochodziły z seriali telewizyjnych, takich jak „Leave It toBeaver” czy „Father Knows Best”. Marzył o pięknym domuw cichej, obsadzonej drzewami alejce, podobnym do tegorodziny Cleaversów czy Andersonów. Spokoju i ciszy nienaruszały krzyki, wszyscy też uśmiechali się zamiast krzywić.Żyli zatem długo i szczęśliwie… Nie trzeba chybawspominać, że nierealistyczne oczekiwania są w dorosłymżyciu źródłem kłopotów dla każdego, kto pragnie rodzinyidealnej.

Historia Bryana udowadnia, że nie tylko pijący rodziccierpi z powodu alkoholizmu. Dzieci to niewinnei niewidoczne ofiary, a ich stan pogarsza się powolii metodycznie każdego dnia spędzanego w uzależnionejrodzinie. Im dłużej trwa choroba, tym mocniejszy jej naciskna ofiarę i tym trudniejszy, i bardziej czasochłonny, procesterapeutyczny. Przez całe lata wysiłek terapeutówkoncentrował się wyłącznie na rodzicu uzależnionym orazmałżonku. Obecnie natomiast profesjonaliści uznają, że całysystem rodzinny dotknięty jest chorobą, a wszyscyczłonkowie rodziny potrzebują terapii. Dzieci rodzicówuzależnionych pozostają natomiast najbardziejzaniedbywanymi członkami rodziny, gdy chodzi o diagnozęoraz leczenie.

Współuzależnienie charakterystyczne dla rodzinalkoholowych zakłóca wysiłki dziecka zmierzającego dousamodzielnienia się od rodziców i osiągnięcia dojrzałościoraz indywidualnego charakteru. Im szybciej profesjonalni

opiekunowie rozpoznają problem oraz zainterweniują, tymłatwiej usunąć negatywne konsekwencje tej sytuacji. Abyinterwencja była skuteczna, terapeuci muszą w pełnizrozumieć aspekt rodzinny problemu alkoholizmu.

Alkoholizm jako choroba rodzinyAlkoholizm jest chorobą, która na każdego członka

rodziny wpływa w niszczący sposób. Potraktowanie jednostkirodzinnej jako systemu ułatwia wyjaśnienie koncepcjiuzależnienia jako choroby rodzinnej. Przyjmijmy, że chcemydowiedzieć się, jak działa system sercowo-naczyniowy(Flake-Hobson, Robinson, Skeen, 1983). Moglibyśmy udaćsię do laboratorium medycznego i zlokalizować w ciele serceoraz naczynia krwionośne, a następnie ostrożnie dokonaćsekcji i badań. W ten sposób nauczylibyśmy się podstawstruktury systemu krwionośnego, odkrywając, że serce macztery komory i określoną liczbę zastawek. Niewiedzielibyśmy jednak nadal, jak te komory i zastawkifunkcjonują, gdyż nie widzieliśmy serca w akcji. Tylkoanalizując system krwionośny podczas pracy, w żywejosobie, zobaczylibyśmy, jak komory i zastawki pompują krewdo każdego zakątka organizmu. Nie wiemy na przykład, codzieje się z sercem biegacza, póki nie zaobserwujemy relacjiukładu sercowo-naczyniowego z całym organizmem. Dziękiholistycznemu podejściu dowiadujemy się, że podczas biegumięśnie w ciele potrzebują więcej tlenu niż w staniespoczynku, a serce bije szybciej tłocząc tlen. Innymi słowy,cały organizm reaguje na stan biegu, dostosowując się.

To samo odnosi się do rodziny alkoholowej. Żadnego jejczłonka nie możemy rozpatrywać w oderwaniu od innych,a pojedynczy element dynamiki rodziny nie będziezrozumiały w izolacji od całości. Zachowanie jednego członkarodziny wpłynie na wszystkich pozostałych. Przyzachodzących zmianach, rodzina próbująca zachowaćrównowagę będzie musiała poprzesuwać elementy strukturyrodziny i/lub zmienić postępowanie. W rodzinachalkoholowych drastyczne zachowania uzależnionegowprowadzają w codziennym życiu zakłócenia i grożąchaosem czy utratą równowagi. Inni członkowie rodzinymuszą wówczas przyjąć na siebie nowe funkcje, abyprzepracować zmiany i utrzymać funkcjonowanie systemurodzinnego.

Alkoholizm nie atakuje znienacka, jak atak serca. Skradasię raczej powoli i po cichu, aż wreszcie zostaje przezrodzinę odkryty i − miejmy nadzieję − rozpoznanyi uleczony. Do tego czasu jednak zdąży wywrzeć piętno nakażdym członku rodziny (Bowles, 1968, s. 1062).

Ilustracją powyższego jest historia Janet. Kontynuującswoje alkoholowe wyskoki, zmusiła innych członków rodzinydo przejęcia jej obowiązków, co pomogło utrzymać rodzinęrazem. Janet nie pojawia się w pracy, pranie nie jestzrobione, a posiłki przygotowane. Mąż, Sam, zaczął kłaśćżonę do łóżka, jeżeli zasnęła w salonie. Dzwonił też do szefaJanet z wymówką o grypie i sprzątał bałagan z poprzedniejnocy, zanim dzieci wstały do szkoły. Gdy wybiegał spóźnionydo pracy, przykazywał jeszcze najstarszemu Jamey’owi, by

dał mamie się wyspać i był dobrym chłopcem − przygotowałśniadanie, a siostrę wyprawił do szkoły.

Picie mamy nie ustawało, a dziesięcioletni Jamey gotowałwszystkie posiłki, robił pranie i w zasadzie wychowywałmłodszą siostrę, podczas gdy tata zajmował się mamą. Całysystem rodzinny ewoluował, żeby zrekompensowaćniestabilność wprowadzaną przez jej alkoholizm. Strukturarodziny zmieniła się o tyle, że teraz to Jamey przejmował rolęrodzica. Także sposób funkcjonowania rodziny uległ zmianie,ponieważ wszyscy tak organizowali sobie życie, żebyodpuścić mamie jak najwięcej. Integralną częściąalkoholizmu jest zaprzeczenie, ale członkowie rodziny niewiedzą, że choroba żarłocznie pożera ich rodzinę od środka.Każdy kryje mamę w obawie odkrycia rodzinnego sekretui nie jest w stanie rozpoznać choroby.

Wraz z postępem alkoholizmu cała rodzina choruje corazbardziej. Wszystko zaczyna obracać się wokół uzależnionegorodzica. Jego zachowanie dyktuje interakcjewewnątrzrodzinne i zewnętrzne innych członków rodziny.Każdy z nich adaptuje się do zachowań alkoholika rozwijająctakie postępowanie, które wymaga jak najmniejszej ilościstresu osobistego, a także napięcia w rodzinie.Funkcjonowanie wszystkich członków rodziny ewoluuje tak,by nadrobić szkody wywołane przez podstępną chorobę.

Alkoholizm rodzicielski jest tajemnicą zarówno w samejrodzinie, jak i na zewnątrz, dzieci jak partnerzy uczestnicząw zaprzeczaniu, że jeden z rodziców pije. Dzieciomalkoholików udaje się przeżyć dzięki ukrywaniu

rodzicielskich problemów, udawaniu, że wszystko jestw porządku, i niedopuszczaniu do wyjścia prawdy na jaw(Knight, 1993). To w reakcji na alkoholową chorobęczłonkowie rodziny odgrywają konkretne role równoważącezachowania alkoholika, dzięki czemu do pewnego stopniazachowują równowagę w rodzinie i pozwalają jej przetrwać.

Rozwój tożsamości i role pozwalające naprzetrwanie w rodzinach alkoholowych

Jednym z istotnych zadań rodziny jest wspomaganierozwijania tożsamości, obejmujące zarówno kształtowaniesię tożsamości rodzinnej, jak i indywidualnej tożsamościposzczególnych jej członków. Najczęściej odkrywamyrodzinną tożsamość zadając każdemu jej członkowi pytanieo to, jaka według nich jest ich rodzina, Odpowiedziuwidoczniają myślenie rodziny o sobie samej i jej wyjątkowecechy, a także motywy rodzinne, czyli rodzaje relacjinawiązywanych przez członków rodziny ze sobą nawzajemi z otoczeniem. Ponieważ system rodziny alkoholowej zawszeorganizuje się wokół zachowań i żądań osoby pijącej,tożsamość rodziny również opiera się na alkoholizmie.Sekrety rodzinne stanowią w niej centralny motyw. Jako żetakie rodziny ogromnie koncentrują się na własnejprywatności, wokół nich tworzy się często sztywnazewnętrzna granica, oddzielająca interakcje z osobamiz zewnątrz. Taka bariera może na przykład dzielić bliskąrodzinę (rodziców i dzieci) od dalszej (dziadków, cioteki wujów, kuzynów i kuzynki). Nie dość, że sztywna granica

zapobiega kontaktom z członkami dalszej rodziny blokującmożliwość wspólnego spędzania czasu, to także ukrywai przeciwdziała wydostaniu się na jaw informacjio alkoholizmie w rodzinie. Dzieciom nie wolno zapraszać dodomu przyjaciół, a rodzice niechętnie będą się angażowaliw zajęcia pozalekcyjne czy aktywności społeczności lokalnej.Z uwagi na powyższe okoliczności, dziecko z rodzinyalkoholowej nie będzie się czuło komfortowo szczerzeodpowiadając na pytanie: „Jaka jest twoja rodzina”?W myślach użyje prawdopodobnie słów takich jak „szalona,dezorientująca, samotna, straszna, smutna”, a one wszystkieodzwierciedlają charakterystyczne cechy tożsamości rodzinalkoholowych.

Drugim elementem zadania tożsamościowego jestrozwijanie się osobnych tożsamości poszczególnychczłonków rodziny. Dzięki interakcjom z rodzicamii rodzeństwem dzieci uczą się siebie, tego kim są oraz jakiebywają w relacjach z innymi. Rodzice „mówią” dzieciom, kimmogłyby być i kim są teraz przez wyrażanie oczekiwańi spostrzeżeń. Niezależność staje się na przykład częściąindywidualnej tożsamości dziecka, które usłyszy w rodzinie„Będziesz musiał sam o siebie zadbać”. Podobnie, dzieckouzna się samo za kompetentne, jeśli otrzyma komunikat„Możesz osiągnąć wszystko, co sobie postanowisz” bądźrozwinie niepewność siebie, słysząc „Co się z tobą dzieje?Nigdy nie potrafisz nic zrobić!”. W rodzinie alkoholowejkomunikaty wysyłane dzieciom przez rodziców często sądwuznaczne i niespójne. Rodzic może jednocześnie popijać

i strofować dziecko po to, by odwrócić uwagę od własnegozachowania, co bardzo negatywnie wpływa na rozwójdziecięcej tożsamości. Z drugiej strony, kiedy rodzic jesttrzeźwy, odczuwa winę, skruchę i miłość, co popycha go dopozytywnych i afirmujących interakcji z dzieckiem. Rozwójindywidualnej tożsamości na podstawie doświadczeńnabywanych w rodzinie może zatem stanowić dla dzieciz rodzin alkoholowych bardzo mylący i niełatwy proces.Wiele dzieci wkracza w okres dorosłości bez jasnego obrazusamych siebie.

Rodziny uczestniczą również w rozwoju tożsamościdzieci przyznając im role, które wspierają funkcjonowaniegrupy. Każde dziecko − po prostu po to, by przetrwać −przyjmuje na siebie odpowiednią rolę lub kombinację ról.W dzieciństwie spełniają one swoje zadanie, alew późniejszych latach określają osobowość dziecka i wrazz dorastaniem zaczynają stanowić je krępować (patrz tabela3.1). Każda z ról, choć odmienna, służy temu samemu celowi:ukryć chorobę alkoholową. Nawet rodzicom trudno jązidentyfikować, tak skutecznie uwagę odwracają roleodgrywane przez członków rodziny. Prócz tego role chroniątakże rodziców i dzieci przed prawdziwymi problemami orazmaskowanymi uczuciami. Mama pije i domowe wzorceulegają zakłóceniu, dzieci jednak z łatwością wchodząw przeznaczone im role, a rodzina trwa dalej, pozorniezachowując jedność. Taki zamknięty bieg służy jako wspólnysystem ochronny, pozwalający rodzinom na dalszefunkcjonowanie oraz zapewniający każdemu członkowi

swoiste bezpieczeństwo i stabilność. Chorobę maskuje sięzaś cały czas.

Tabela 3.1. Role pozwalające na przetrwanie i postawy dzieci z rodzinalkoholowych

Dom Szkoła Praca Rola społecznaBohater (dzieckoodpowiedzialne)

Gwiazdaklasy

Pracoholik „Dobry chłopak”,„dobradziewczynka”

Kozioł ofiarny (dzieckozbuntowane)

Uczeńproblemowy

Sprawcakłopotów

Wyrzutekspołeczeństwa

Zagubione dziecko(dostosowujące się dookoliczności)

Samotnikklasowy

Samotnik Pustelnik

Maskotka Klasowyklaun

Dowcipniś Komik na scenie

Źródło: Praca własna według Wegscheider (1976) i Black (1982). Aktorem przychodzącym „z pomocą” alkoholikowi jest

w rodzinie alkoholowej małżonek, rodzic lub dzieckoalkoholika. W miarę postępu choroby Janet coraz bardziejbędzie uzależniać się od Sama, który jest w tej relacjipomocnikiem. Obowiązki i odpowiedzialność osobyuzależnionej przeniesione zostają na pomocnika, który ma zazadanie odpowiedzialnie podtrzymywać system rodzinny.Pomocnik niweluje zagrożenia − błędy spowodowane piciemosoby uzależnionej i sprawia, że na pierwszy rzut okawszystko wygląda normalnie. Sam kładł przykładowo Janetdo łóżka, jeżeli urwał jej się film; sprzątał po niej, okłamałszefa i nakazał dzieciom, żeby przejęły matczyne obowiązki.Chronił żonę i kompensował jej utratę kontroli nad sobą,

jednocześnie pozwalając na dalsze trwanie w chorobie. Stądteż rodzica niepijącego określa się często słowemwspółuzależniony.

Rola pomocnika związana jest z rodzinnym zadaniemutrzymania fizycznego otoczenia rodziny. Kiedy dynamikęrodzinną zdominuje alkohol, trudno podtrzymać właściwąrutynę codziennych zadań typu regulowanie rachunków,pranie i przygotowywanie posiłków. Rodzina, która staje sięwybitnie zdezorganizowana lub nawet chaotyczna, nie możezagwarantować przewidywalności czy stałości w kwestiachzarządzania finansami, rozkładem dnia czy posiłków. Każdyczłonek rodziny stara się przetrzymać jeszcze jeden dzień.Jeden z nich często w takiej sytuacji przyjmuje rolępomocnika oraz podwójne obowiązki, aby przywrócićporządek i normalności w domu choć w niewielkim stopniu.Rodzic niepijący może funkcjonować nieproporcjonalnie,żeby zaspokoić fizyczne potrzeby członków rodzinyzaniedbywane przez rodzica pijącego. Często to dziecko −zwłaszcza najstarsze − przyjmuje tę rolę, co prowadzi doodwrócenia hierarchii rodzic−dziecko. Mały pomocnik uczysię obsługiwać pralkę, wyprawia młodsze rodzeństwo doszkoły, tłumaczy się przez telefon z nieopłaconychrachunków czy podgrzewa zupę na śniadanie. W każdejrodzinie może zdarzyć się konieczność tymczasowegozwiększenia liczby typowych obowiązków dzieci w razienieprzewidzianych okoliczności. Jednakże gdy taki wzorzecstaje się normą, zachodzi parentyfikacja − dziecko przyjmujerolę rodzica. Zwykła hierarchia autorytetu

i odpowiedzialności w rodzinie ulega odwróceniu, a dzieciprzejmują dorosłe role i obowiązki dla zaspokojeniarodzinnych potrzeb fizycznych i emocjonalnych (Chase,1998). Takie dzieci cechuje również silne poczucieodpowiedzialności za stan zdrowia i ducha rodzica-alkoholika. W dalszych etapach rozwoju, kiedy to przychodzidla dziecka czas na zdrowe usamodzielnianie się, rozwijaniepoczucia odrębności i autonomii, dorosłe dzieci mająogromne trudności z wyzwoleniem się z intensywnychrelacji.

BohaterW każdej rodzinie alkoholowej znajdzie się bohater.

Zwykle jest nim najstarsze dziecko czujące sięodpowiedzialne za cierpienia rodziny. Robi, co się tylko da,aby poprawić ten stan rzeczy. Bywa, że rola bohaterarodzinnego pokrywa się z postawą głównego pomocnika.Dziesięcioletni bohaterowie zachowują się zbyt dojrzale, jakna swój wiek, zdeterminowani udowodnić światu, że w domunie dzieje się nic złego. Ich zadaniem jest radzić sobie takdobrze, by zmylić obserwatorów zewnętrznych, co dajerodzinie poczucie własnej wartości. Jednak za fasadą siłykryje się silne poczucie nieadekwatności i niskiej samooceny.W rodzinie Janet to Jamey’owi blisko już do przyjęcia etykietybohatera rodzinnego.

W szkole bohaterowie wyróżniają się w nauce, sporcielub obu tych dziedzinach. Dorosłym często wydaje się, żew cudowny sposób bohaterów nie dotyka alkoholizm − ze

względu na sprawiane wrażenie odpornych,niepotrzebujących terapii dzieci. Pozornie udaje im sięwszystko. Niczym najbardziej uważne i rozsądne,najmądrzejsze i najpopularniejsze dzieci w szkole zawszeprzestrzegają zasad i przynoszą zadania domowe na czas.Spełniają też funkcje liderów samorządu szkolnego czy kółekpozalekcyjnych. Bohater zostaje przewodniczącym szkolnejrady, gwiazdą drużyny piłkarskiej czy królową balu. Naszespołeczeństwo wysoko ceni sobie osiągnięcia i rywalizację,toteż rodzinni bohaterowie otrzymują nagrody za osiąganeponadprzeciętne wyniki, a ich potrzeby pozostająnierozpoznane. Nie oznacza to jednak, że wszystkiekompetentne i osiągające sukcesy dzieci pochodzą z rodzinalkoholowych. Cechami charakterystycznymi, których należywypatrywać, będą raczej nadmiernie rozwinięte ambicje,przesadzone poczucie odpowiedzialności, perfekcjonizm.Bohaterowie stanowią kolejny przykład dzieci przedwcześniewydoroślałych. Nie wiedzą, czym jest zabawa i relaks; stająsię małymi poważnymi dorosłymi. Problemy zarezerwowanezwykle dla dorosłych wypełniają dziecinne myśli (np.zastanawiam się, czy z mamą wszystko w porządku, kiedyjestem w szkole). Dzieci z rodzin alkoholowych nurtujeproblem picia i dobrostanu rodzica, podczas gdy rówieśnicybawią się i cieszą beztroskim światem dzieciństwa.

Nina − jedna z dwóch sióstr uczestniczących w zajęciachgrupy terapeutycznej dla dzieci z rodzin alkoholowych −zajmowała się całym domem, gdyż ich matka była aktywnąalkoholiczką. Nina przygotowywała śniadanie dla siebie

i młodszej siostry, a także wyruszała z nią do szkoły, odkądtylko sięgała pamięcią. Ponieważ własne potrzebypoświęcała na rzecz sześcioletniej siostry, trudno było jejskorzystać z zalet terapii. Podczas zajęć grupowychsiostrzyczka kurczowo się jej trzymała, przez co Ninawiększość czasu spędzała pełniąc rolę rodzica i chroniącmałą. Podczas zabawy strofowała ją i poprawiała,komentując: „Zachowujesz się głupio”, „Źle się bawisz, nieidź tędy!”. Miała siostrę cały czas na oku, nie wahając sięskarcić nawet za niewielkie przewinienia, typu wzięciedwóch ciastek zamiast jednego podczas przerwy naprzekąskę. Uważała, że zachowanie porządku jest jejobowiązkiem, więc nie mogła się rozluźnić, bawić czy cieszyćteatrzykiem kukiełkowym. Nina bezustannie wszystkokontrolowała. Gdy inne dziecko pochwaliło raz rysuneksiostry, Nina gniewnie sarknęła: „Nie wyśmiewaj się z jejobrazka!”. Tamte dziecko zareagowało zagniewaniem, czułosię dotknięte i skonsternowane. Nina jednak chroniła tylkosiostrę przed tym, co sama wzięła za krytykę. Bardzo dużoenergii wydatkowała na kontrolę i próby zmiany zachowaniasiostry. Wyjaśniła raz, że nie bawi się ani śmieje w domu,gdyż „lepiej nie bawić się przy alkoholiku. Moja mama, jakpomyśli, że się z niej śmiejesz, urwie ci głowę”.

Rodzinni bohaterowie dorastają i wkraczają na rynekpracy, gdzie napotykają ogromne trudności w odgrywaniuswej roli. Często pracują ponad miarę, równie powszechniestają się pracoholikami. Odnoszą spore sukcesy na wybranejdrodze zawodowej i wspinają się po szczeblach kariery

bardzo szybko. Płacą jednak wysoką cenę za nadmiernepoczucie odpowiedzialności i ambicje. Zawieszają bowiem nakołku własne uczucia i potrzeby, skoncentrowani obsesyjniena kontrolowaniu i sterowaniu osobami oraz wydarzeniamiwokół. W życiu prywatnym trudno im nawiązać intymnerelacje, w których mogliby wyrazić swoje uczucia. Nie sązdolni do rozpoznawania oraz komunikowania emocji, toteżtrudno im zaufać innym. Bohaterowie mają niewielu, jeżeliw ogóle mają, przyjaciół, a potrzebę więzi z otoczeniemrealizują angażowaniem się głęboko w pracę. Biją zatemgłową w nieistniejący mur, próbując zmienić innych czy teżopanować wymykające się spod kontroli okoliczności. Niemają prawdziwego dzieciństwa, stąd jako dorośli nabierajązgryźliwego, zgorzkniałego charakteru. W sytuacjachnieprzewidzianych i spontanicznych reagują paniką, żyjąw ciągłym napięciu, a także są surowi i uparci.

Kozioł ofiarnyHarley stał się kozłem ofiarnym, to jest rodzinnym celem

frustracji i sposobem rozładowywania problemów. Nie byłzupełnie w stanie dotrzymać kroku rodzinnemu bohaterowi,toteż uznał, że nie będzie się ze starszym dzieckiem ścigał.Jako wcielenie rodzinnych frustracji zaczął sprawiać kłopoty,co odciąga uwagę od rodziny jako takiej. Kozły ofiarnezwykle sygnalizują wewnętrzny ból pakując się w kłopotyw domu czy szkole. Poprzez wagary, nieplanowane ciąże czynadużywanie substancji niedozwolonych wyrażają gniew,który jest wynikiem transformacji bólu i strachu. Kozły

ofiarne często wdają się w bójki i wchodzą w konfliktz prawem, używają narkotyków lub uciekają z domu. Harleytakże staje się problematycznym punktem skupieniarozładowując rodzinne cierpienie.

W grupie społecznej kozioł ofiarny bywa najczęściejnajkrnąbrniejszym dzieckiem, którego nauczyciel niezapomina − jednak o ile bohaterów rodzinnych pamięta sięza pozytywne cechy, o tyle kozłów ofiarnych za sprawioneproblemy.

Kozły ofiarne są dla rodziców ostatecznymsprawdzianem cierpliwości. Jedenastoletni Harley nie mógłwytrzymać na miejscu nawet pięciu minut podczasgrupowych zajęć terapeutycznych dla dzieci z rodzinalkoholowych. Popychał i roztrącał dzieci tak, jakby chciałsię na różne sposoby popisać. W domu Harleya nie mawewnętrznych drzwi − ojciec zdjął je z zawiasów, żeby dziecinie mogły ukrywać się w pokojach. Chłopiec opowiedział, żeojciec bez przerwy bije go, popycha i wrzeszczy. W pewienbożonarodzeniowy ranek ojciec w pijackim szale wygoniłHarleya z domu kijem. Dziecko bez butów i koszuli pobiegłopo śniegu do domu sąsiadów, żeby przeczekać furię ojca.„Nigdy nie możemy się w domu wyspać”, narzekał Harley.„Tata wraca o trzeciej rano i wszystkich nas budzi, wyciągaz łóżek i każe oglądać świeżo naprawiony samochód alboinne ustrojstwa”. Chłopiec był w stanie wyrazić słowamigniew i lęk przed ojcem alkoholikiem, ujawniał je takżemalując rękoma po papierze. Na co dzień maska psotnikaHarleya, którą widzi większość otoczenia, skrywa takie

uczucia. Po pewnym okresie terapii odkryto, że Harleykamufluje pod gniewem bardzo dużą wrażliwość.

W pracy kozłom ofiarnym nigdy nie udaje się zrobićwszystkiego, jak trzeba. Regularnie ponoszą porażki z uwagina skłonności autodestrukcyjne. Zamiast stosować się dofirmowych zasad, wybierają drogę na skróty, co naraża ichna niełaskę szefostwa. Ze względu na niemożnośćwspółpracy z innymi, wdają się w nieproduktywne sporyz kolegami. Także alkohol i narkotyki mogą przyczyniać siędo ich zawodowych porażek.

W życiu towarzyskim natomiast kozły ofiarne przeżywajątrudności z dopasowaniem się. Niełatwo im funkcjonowaćw sytuacjach społecznych, co w przypadkunieakceptowanych przez otoczenie zachowań prowadzi dodezaprobaty. Wskutek braku umiejętności społecznych stająsię wyrzutkami, choć na zewnątrz wydawać mogą się jedyniedziwakami. W głębi duszy natomiast kozły ofiarne sąsamotne, zranione, zagniewane i pełne lęku.

Zagubione dzieckoSześcioletnia Sheila już została rodzinnym zagubionym

dzieckiem. Zawsze trzymała się na uboczu rodzinnych kłótni,bawiąc się lalką przycupnięta w kącie bądź śniąc na jawiei leżąc na łóżku w dzień. Zawsze na dalszym planie, Sheilanigdy nie sprawiała rodzinie najmniejszych problemów.Odizolowała się od rodziny, wybierając własny światpoczucia krzywdy i samotności.

Dzieci zagubione to często dzieci przeciętne, które nie

potrafią znaleźć sobie miejsca w rodzinie czy szkole, a jakodorośli także w pracy zawodowej czy w ogóle na świecie. Sąto dzieci niedostrzegane, o których się zapomina i któretrudno dostrzec. Nauczycielom niełatwo sobie przypomniećo takich uczniach, nie przyciągają bowiem uwagi aniw dobrym, ani w złym sensie − nie są ani nieposłuszne, aniprzedsiębiorcze. Sheila spędzała czas na obrzeżach klasyi nie nawiązywała relacji przyjacielskich czy koleżeńskich.Wszyscy zostawiali ją w spokoju i nie dostrzegali, zarównorodzice, jak i system edukacyjny czy całe społeczeństwo.

Dziesięć lat później szesnastoletnia Sheila wydawała sięw grupie terapeutycznej dzieci z rodzin alkoholowychosamotniona. Spędzała możliwie jak najwięcej czasusamotnie. Gdy rozmawialiśmy o odczuciach towarzyszącychpiciu rodziców, Sheila słuchała uważnie, zachowywałajednak spokój i nie odezwała się ani słowem. Gdy nadeszłajej kolej, powiedziała, że złości ją, gdy mama pije. Choćwyraziła złość słowami, nie było gniewu w jej głosie; miałatrudności z wyrażaniem uczuć. Werbalizacja gniewu Sheilibyła pozbawiona emocji ukrytych tak głęboko, że nie byław stanie do nich dotrzeć. Opowiedziała też historię o tym, jakkiedyś pijana matka zniszczyła jej rakietę tenisową. Ojciecwpadł w furię, gdy zobaczył rakietę w milionie kawałeczków− wydał bowiem na nią sporo pieniędzy w nadziei nawyciągnięcie córki ze skorupy izolacji. Matka Sheilizaprzeczyła wszelkim oskarżeniom, obwiniając córkę. Ojcieczaś w końcu uwierzył jej wersji i ukarał dziecko nie tylko zazniszczenie sprzętu, ale i za kłamstwo. Dobre chęci i zakup

rakiety przyniosły skutki odwrotne do zamierzonych. Sheilawycofała się jeszcze bardziej. Tak zagubione dzieci radząsobie z uczuciami: zamykają je pod kluczem na tyle głęboko,że nie mogą ich odzyskać. Niekiedy obracają gniewprzeciwko sobie samym, wyrządzając sobie krzywdę przezpróby samobójcze lub narkotyki.

W pracy dorosłe zagubione dzieci nie integrują się;zawsze zaglądają tylko do środka, same będąc na zewnątrz.Niewiele mówią i wolą pracować niezależnie. Mogą miećtrudności przy pracy zespołowej. Zawsze wykonują poleceniaz góry, robiąc niewiele hałasu. Współpracownicy zwyklezostawiają je w spokoju i zapominają włączać do grupowychaktywności. Pracodawcy zaś pomijają je przy podwyżkachi awansach.

W trakcie wydarzeń towarzyskich dzieci zagubionepodpierają ściany, a czas wolny spędzają z dala od dużychgrup osób. Nawiązują kilka przyjaźni, wchodzą w niewieledługofalowych związków. Preferują aktywności samodzielnelub wykonywane w niewielkich grupkach. Na zewnątrz sąnieśmiałe i wycofane, natomiast w środku odczuwająsamotność, krzywdę i nieadekwatność.

MaskotkaDziewięcioletni Jack stanowił rodzinną maskotkę.

Poprzez żarciki, przymilania i wygłupy potrafił odwrócićuwagę otoczenia od problemu rodziny i przenieść ją nasiebie. Jego rola polegała na rozluźnianiu atmosferyi zabawianiu rodziny humorem i dowcipami. Jowialny

charakter Jacka był zdecydowanie maską skrywającąprzeciwne emocje: lęk i smutek zrodzone z dręczeniasłownego i fizycznego, jakich codziennie dopuszczał sięojciec alkoholik.

Maskotki to najczęściej dzieci najmłodsze i rodzinnepupilki. W poważnych sytuacjach reagują lekko, próbującutrzymać radosny nastrój. Każdy ma być zadowolony,a niczego nie trzeba brać na poważnie. Do maskoteknajprawdopodobniej najtrudniej dotrzeć ze względu nanieprzebyty mur śmiechu. Jack był klasowym klownemgotowym zrobić wszystko, by rozśmieszyć innych i znaleźćsię w centrum uwagi. Nie stwarzał poważnych problemów,ale niepijąca matka określiła go słowem „nieznośny”.Błaznowanie Jacka czasami przeszkadzało innym, toteżmama bez przerwy uciszała go mówiąc „uspokój się”,„opanuj się” czy „nie ma się z czego śmiać”.

Pewnego wieczoru podczas zajęć terapeutycznych grupydzieci z rodzin alkoholowych Jack ze śmiechem opowiadał,jak to kiedyś, gdy był małym dzieckiem, ojciec alkoholikrzucił nim o ścianę. Choć złamał wtedy nogę, Jack chichotałcały czas, opowiadając tę historię i kolejną, o tym, jak ojciecnarobił mu wstydu przy kolegach − którzy także wyśmiewalisię z pijaka. Potrafił rozmawiać o swych ciężkich przejściachtylko udając, że nic się nie bał i nic go nie poruszyło.Prowadzący spotkanie terapeuta zwrócił się do Jacka,twierdząc, że ciśnięcie o ścianę musiało być niezwykleprzerażającym, bolesnym przeżyciem, a większość ludzi nieuznałaby takiego zdarzenia za powód do śmiechu. Zapytany,

czy śmiał się, kiedy to się wydarzyło, Jack zszarzał na twarzyi wyszeptał cicho: „Nie, płakałem”. Pracujący z dziećmiterapeuci i nauczyciele muszą zdawać sobie sprawę, żeklasowy błazen śmieje się i pajacuje tylko powierzchownie,a w środku płacze.

W życiu zawodowym maskotki uważa się zadowcipnisiów i firmowych kawalarzy. Każdy chętnie spędzaz nimi czas ze względu na ciągłe rozśmieszanie, ale nikt niebierze ich na poważnie. Pracodawcy mogą wręcz traktowaćich nieufnie. Przełożony Jacka może się zastanawiać, czytraktuje on swe obowiązki poważnie i czy powierzyć mumożliwość podejmowania ważnych decyzji lub noweobowiązki. Bywa, że rodzinne maskotki zamieniają sweżyciowe role w sukcesy. Carol Burnett i Jonathan Winterspochodzący z rodzin alkoholowych zostali gwiazdamikomedii, estrady i show biznesu, i dowcipkując doszli dosławy oraz fortuny.

W towarzystwie maskotki skupiają wokół siebiewielbicieli i wnoszą życie w każde spotkanie. Jakkabareciarze zawsze mają w zanadrzu żarty i anegdotki,gotowi zabawiać innych. Pod fasadą śmiechu skrywają sięjednak trudności w opanowywaniu stresu. Maskotki czująsmutek, niepewność, strach i samotność. Rola dworskiegobłazna nie pozwala im również nawiązać poważnych,długoterminowych związków. Namiastką intymności częstostaje się dla nich uzależnienie od substancji chemicznych.

Porady dla opiekunów i terapeutów

Cztery role obliczone na przetrwanie w alkoholowejrodzinie nazywa się często „fałszywymi tożsamościami”(Wood, 1982, 1987). Stanowią nieświadome dziecięce próbyodreagowania faktu, iż rodzice nie realizują wychowawczejroli. Dzieci próbują również ukryć i ochronić ważne aspektywłasnego wnętrza. Fałszywe tożsamości charakteryzujewyższość (bohater), agresja (kozioł ofiarny), wycofanie(dziecko zagubione) oraz dowcip (maskotka). Wszystkie sązdecydowanym przeciwieństwem i zaprzeczeniemprawdziwych, stłumionych uczuć i cech: wrażliwości,pragnień, naruszonego poczucia własnej wartości. Rolegrane przez dzieci z rodzin alkoholowych stają się integralnączęścią ich osobowości oraz barierą na drodze dowyzdrowienia. Jak na ironię, ostateczne cele ról są ze sobąsprzeczne: role są środkiem pozwalającym dzieciomprzetrwać w świecie choroby alkoholowej, ale i kamuflująchorobę przed osobami, które może mogłyby profesjonalniepomóc.

Dzieci te skrywają zgryzotę po mistrzowsku. Ekspertkai terapeutka Claudia Black podaje, że dzieci z rodzinalkoholowych bardzo szybko przyswajają sobie trzyniepisane zasady: „Nie mów, nie ufaj, nie czuj”. Pewienczternastoletni chłopak powiedział mi: „Kiedy ojczym wracado domu pijany, ignoruję wszelkie jego słowa. A jeśli matkakaże mi się położyć do łóżka, słucham jej”. Jego siostrapotwierdziła: „W ogóle mnie to nie obchodzi, mam gogdzieś”. „Jeśli kiedykowiek choć mnie dotknie, dołożę mu” −oznajmił młodszy brat.

Mechanizmy obronne silne są nawet u dziecipoddających się terapii w grupach dzieci z rodzinalkoholowych. Krzywda i ból skryte są na tyle głęboko, żetrudno do nich dotrzeć samym dzieciom oraz terapeutom,którzy nie mogą pokonać wysokich barier. Profesjonaliściczęsto stają wobec gniewu, niepokornej postawy, obojętnościbądź też śmiechu i dowcipów, które skrywają jątrzące sięrany. Jednak z chwilą zidentyfikowania odgrywanej roliterapeuta może pomóc dziecku odrzucić fałszywą tożsamośćblokującą ścieżkę do wyleczenia i pomóc mu stawić czołoswemu prawdziwemu „ja”.

Pomaganie bohaterom rodzinnymWypatruj dzieci nadmiernie kompetentnychfunkcjonujących najprawdopodobniej na najwyższychobrotach. Upewnij się, że ci potencjalni rodzinnibohaterowie otrzymują tyle uwagi, co inne dzieci, tymostatnim być może łatwiej okazywać potrzeby i prosićo pomoc. Wartościowy i realistyczny cel terapii topomoc bohaterom rodzinnym w znalezieniu równowagimiędzy pracą a zabawą.Nalegaj, by dzieci nie poświęcały własnychpotencjalnych przyjemności i korzyści płynących z zajęć,doświadczeń czy interakcji, pod pretekstemprzedkładania potrzeb innych nad swoje.Stawiaj przed dziećmi zadania odpowiadające ichetapom rozwojowym, ale pomóż im nauczyć się nieprzesadzać ze zobowiązaniami. Unikaj niezwykle

wysokich wymagań lub obarczania dzieciodpowiedzialnością dorosłych, nawet jeśli chętnieakceptują podobne obowiązki.Uświadom je, że w porządku jest relaksować się i nic nierobić. Zapewnij też, że nie zawsze muszą starać sięzadowolić innych; własna przyjemność też jest ważna,choćby oznaczała nicnierobienie.Dowartościowuj dzieci nie za to, co robią, a za to, kimsą. Okazuj bezwarunkowe wsparcie dla nich jakojednostek zamiast chwalenia za to, co zrobiły lubstworzyły. Daj im do zrozumienia, że akceptujesz jeniezależnie od tego, czy odniosą sukces, czy poniosąporażkę. Uprzytomnij im także, że są wyjątkowe bezwzględu na to, czy akurat wykazują się czymśkonkretnym; okazuj uznanie i szacunek.Naucz je elastyczności proponując od czasu do czasuzajęcia spontaniczne i wymyślone na poczekaniu.Zachęcaj je do rozpoznawania swych prawdziwychuczuć i okazywania ich w rozmowach czy w formieartystycznej.Zapewnij wsparcie w chwilach podejmowania ważnychi trudnych decyzji bez udziału rodziców, na przykładwyboru sposobu spędzania czasu po szkole, zaproszeniaokreślonej sympatii na bal albo wyboru zawodu.Wspólnie z nimi ciesz się z sukcesów i osiągnięć, dającjednocześnie sygnał, że porażkę również możnazaakceptować, a dziecko nie musi być zawsze i wewszystkim doskonałe.

Zapewnij oparcie, jeżeli doświadczą niepowodzenia czyrozczarowania. Pomóż im zrozumieć i zaakceptowaćfakt, że porażki są częścią życia.Zadbaj, by dzieci miewały okazję do zabawy, odprężeniai radości w gronie rówieśników, niż by spędzały czasangażując się w dorosłe czynności wśród dorosłych.Niech śmiech, chichoty i wygłupy staną się częściącodzienności dzięki wplataniu w zajęcia śmiesznychhistoryjek i okazji do śmiechu. Dzieci z rodzinalkoholowych tracą dzieciństwo przez to, że czują silnypopęd do osiągania sukcesu i zadowalania innych. Choćmogłoby się na podstawie ich zachowania wydawaćinaczej, dzieci − rodzinni bohaterowie − potrzebujądorosłego wsparcia i nadzoru. Dzięki przeznaczaniuczęści czasu na zabawy, naukę, marzenia i cieszenie siędzieciństwem stworzą solidne podstawy dorosłości.Jeżeli otrzymają szansę, by być dziećmi, w dorosłymżyciu będą zdrowsi i stabilniejsi, a także mniej skłonnido żalu za tym, co utracili.

Pomaganie kozłom ofiarnymTraktuj zachowanie kozła ofiarnego jak wołanieo pomoc, nie zaś zagrożenie wymierzone bezpośrednioprzeciw tobie.Unikaj jakże częstego spisywania kozła ofiarnego nastraty. Właśnie takie dzieci bywają najmniej lubianespośród wszystkich czterech ról − ich agresywne,niezgodne z prawem lub zagrażające innym zachowania

często budzą u dorosłych lęk i gniew. Praca z nimipochłania też najwięcej energii.Przeanalizuj własne uczucia wobec kozła ofiarnego.Pozwól sobie na stwierdzenie, że trudno ci go lubić,jeżeli tak się czujesz. Terapeuci nie mają w obowiązkulubić wszystkich dzieci tak samo. Muszą jednakzapewniać wszystkim sprawiedliwe traktowanie i pomocw zaspokojeniu potrzeb.Jeżeli jesteś negatywnie nastawiony do kozła ofiarnego,zmień swoje postępowanie na odwrotne. Czasami zewzględu na własny gniew lub strach zamiastpozytywnego wywierasz, swymi słowami i czynami,negatywny wpływ. Istnieje szansa, że zmiana w tobiewywoła zmianę na lepsze także w koźle ofiarnym.Uczciwie identyfikuj swoje uczucia. Terapeutom bywaszczególnie trudno przyznać się, że dziecko wywołujegniew. Zaprzeczanie prawdziwym uczuciom prowadzitylko do wzmocnienia dysfunkcyjnego systemuzaprzeczania w rodzinie alkoholowej.Przekaż dzieciom swe odczucia. Jeżeli robią coś, cowywołuje twoją złość, delikatnie je o tym poinformuj −mówiąc jednak, że gniewa cię konkretne zachowanie,a nie one same. Dzięki zastosowaniu takiej strategiipokazujesz kozłom ofiarnym jednocześnie kilka kwestii:(1) Uczysz, że nie muszą negować swych prawdziwychuczuć, choćby musiały to robić w domu. (2) Uczysz, żeemocje można wyrażać słownie i w konstruktywnysposób, a niekoniecznie czynnie i w sposób krzywdzący

innych. (3) Dajesz przykład dojrzałego radzenia sobiez trudnymi emocjami i ukierunkowywania uczuć.Unikaj zbytniej surowości i srogiego karania, spróbujporozumieć się z prawdziwym dzieckiem pod maskąkozła ofiarnego.Upewnij się, że kozioł ofiarny zna granicedopuszczalnych zachowań. Jasno wyjaśnij imobowiązujące zasady i zwyczaje. Rozsądnei przewidywalne, choć czasem elastyczne, regułyi ograniczenia są ważne, gdy chcemy pomóc dzieciomkontrolować własne zachowanie.Zastosuj pozytywne podejście komunikując dzieciom,jakich zachowań od nich oczekujesz i dlaczego, zamiastmówienia, czego nie powinny robić. Dziecku, którebiega po domu, należy powiedzieć „Zwolnij i zacznijchodzić. Możesz przewrócić się i skaleczyć”. Dziękitemu dziecko wie zarówno, co robić, jak i z jakiegopowodu. Sam zakaz „Nie biegaj po domu!”, podkreślanegatywną informację i nie podpowiada, jak należy sięzachować.Pochwal kozła ofiarnego nawet za najmniej znaczącepozytywne zachowania: przyniesienie odrobionych pracdomowych, spełnienie jednej prośby, skupienie na lekcjichoćby na pięć minut. Takie dzieci potrzebują bardzodużo pozytywnego wzmocnienia poprawnych zachowań,ponieważ większość informacji zwrotnych od dorosłychto słowa krytyki.Wyznaczaj kozłom ofiarnym role przywódcze wtedy, gdy

na pewno osiągną sukces. Pochwal za dobrze wykonanąpracę. Często dzieci mają ukryte zdolności przywódcze,które tylko czekają na odkrycie.Pomagaj dzieciom identyfikować i wyrażać emocje naróżne sposoby: w działaniach twórczych, aktorstwie lubdyskusjach grupowych.Zachęcaj je do właściwego wyładowywaniai ukierunkowywania emocji. Możesz im na przykładpokazać, że w porządku jest rozładować gniew gniotącglinę, kopiąc pień drzewa lub waląc w worektreningowy. Nie wolno jednak wyżywać się na innymdziecku lub na dorosłym.Zapewnij dziecku indywidualne wsparcie wolontariusza,rodzica lub doradcy. Zarówno ty, jak i dzieckopotrzebujecie od czasu do czasu odpocząć od siebienawzajem.Zachęć kozły ofiarne do uczestnictwa w treningachsportowych, najlepiej w dyscyplinie wymagającejpodporządkowania się regułom. Dzięki temu silneemocje zostaną wyładowane i trafi się okazjarozwinięcia zdrowych relacji społecznych i umiejętnościinterpersonalnych czy liderskich.Pomóż także innym dzieciom zrozumieć kozła ofiarnego,tyle ile można, szanując jednocześnie ich własne prawai emocje. Nie powinny być zmuszane do interakcjiz kozłem ofiarnym, jeżeli tego nie chcą.

Pomaganie zagubionym dzieciom

Daj zagubionym dzieciom poczucie przynależności dogrupy, upewniając się, że pełnią w klasie ważną funkcjęi należą do społeczności.Wykorzystuj okazje integrujące zagubione dzieckow szerszej grupie. Nie naciskaj i nie zmuszaj donadmiernej socjalizacji, wszystkie dzieci potrzebująbowiem trochę samotności.Zachęcaj je do zajęć, które wymagają interakcjispołecznych, jak zbiorowe rozwiązywanie problemów,tworzenie kolaży, malowanie na murach, planowanieklasowej sztuki. Nie zachęcaj do zajęć samotniczych −snucia marzeń i czytania w kącie klasy.Zaprezentuj na tablicy ogłoszeń prace plastyczne,opowiadania i inne interesujące eksponaty, abywzmocnić pewność siebie i poczucie własnej wartościdziecka.Podbuduj samoświadomość zagubionego dzieckachwaląc je za wyrażanie konstruktywnych pomysłówi opinii.Pomóż dziecku identyfikować i wyrażać uczuciaw bezpieczny sposób; niech maluje, rzeźbi w drewnie,bawi się kukiełkami, dyktuje historyjki, gra i śpiewa czyw inny sposób zajmuje się sztuką.Zajęcia wymagające rozwiązywania problemów opatrzprośbą o pomoc w znalezieniu rozwiązania tak, bydziecko czuło się komfortowo. Wiele zagubionych dzieciukrywa wśród licznych tajemnic także wysoki poziominteligencji, a rodzice nie zdają sobie sprawy z ich

potencjału.Przygotuj socjogram (patrz rozdział 6), aby dowiedziećsię, z kim zagubione dziecko najchętniej współpracujew grupie, kto wywierałby na nie pozytywny wpływ.Wyznacz ustalonej parze dzieci zadanie lub projektwymagające współdziałania.Notuj, ile razy nawiązałeś z dzieckiem kontakti pochwaliłeś je w ciągu dnia. Dzięki codziennympodsumowaniom będziesz na bieżąco wiedzieć, jak ciidzie i jakie postępy czyni dziecko.

Pomaganie maskotkomOfiaruj maskotce dużo osobistej uwagi, poznaj się z niąosobiście.Daj jej do zrozumienia, że jej prawdziwa, wewnętrznatożsamość jest w porządku, a ludzie będą ją lubić nawet,jeżeli nie będzie opowiadać dowcipów.Pomóż maskotkom otworzyć się dzięki zdobyciu ichzaufania. Choć mogą wydawać się trzpiotowate,potrzebują wiele wsparcia, by odrzucić maskę i odkryćprawdziwą twarz.Wykorzystaj technikę opowiadania historii, byzakomunikować dziecku, że prawdziwe uczucia możnaakceptować. Wymyślona opowieść o dziecku, którezawsze śmieje się na zewnątrz, ale płacze w środku,może przekazać maskotce komunikat w sposóbniebudzący strachu.Kukiełki możesz wyzyskać do zademonstrowania

zachowania klowna lub opisu smutku skrywanegow głębi jego serca. Pozwól dziecku także użyć kukiełeki odegrać podobną rolę.Wzmacniaj poprzez powtarzanie właściwych reakcji narozmaite wydarzenia i emocje. Wskazuj, że śmiejemy sięz zabawnych incydentów, ale płaczemy, gdy zdarzy sięcoś smutnego; gdy ktoś nas krzywdzi, gniewamy się itp.Jeżeli dziecko śmieje się, gdy komuś coś się stało, opiszsytuację za dziecko, wyrażając uczucia rzeczowymtonem głosu: „To nie było śmieszne, kiedy John sięprzewrócił. Bardzo się potłukł i bolała go zranionanoga”.Starsze dzieci niech prowadzą codzienny lubcotygodniowy dzienniczek. Zapewnij je, że nikt pozatobą go nie przeczyta oraz że w każdej chwili mogąz tobą o nim porozmawiać.

Nadzieja dla dzieci z rodzin alkoholowychAlkohol, jako rozpowszechnione w naszym

społeczeństwie zjawisko, stanowi jedno z najpoważniejszychzagrożeń zdrowia i funkcjonowania społeczeństwa. Dlaprofesjonalistów alkoholicy i ich małżonkowie znajdowali sięzwykle w centrum uwagi, podczas gdy dzieciom niepoświęcano jej wiele. Problemów w rodzinie, w którejwystępuje uzależnienie od środków odurzających, nie da sięrozwiązać proponując terapię jedynie rodzicom.W większości przypadków gdzieś obok jest także cierpiącerozpaczliwie i cichutko dziecko. Dzieci są niewidzialnymi

ofiarami szalejącego alkoholizmu. Jednymz najpopularniejszych mitów na temat tej choroby jestprzekonanie, że gdy alkoholik przestaje pić, wszystko wracado normalności. Tata przestaje nadużywać alkoholu, godzisię z mamą, a dzieci dostosowują się automatycznie; zacznądostawać lepsze oceny w szkole i dogadywać sięz nauczycielami czy kolegami. Wszyscy będą żyli długoi szczęśliwie. Taki scenariusz to rzeczywiście jedynie mit.Systemy rodzin alkoholowych rozwinęły własne, głębokoutrwalone sposoby funkcjonowania umożliwiająceprzetrwanie. Usunięcie z rodziny alkoholu nie powodujeautomatycznie, że jej członkowie zyskują świadomośći umiejętność korzystania z alternatywnych metod działania.Takie rodziny wykształcały strategie systemu rodzinyalkoholowej przez dłuższy czas, więc potrzebują go równieżsporo, by nauczyć się funkcjonować jako rodzinyniealkoholowe.

Miliony dzieci żyjących w rodzinach uzależnionych −nawet, jeśli trwa to krótko − może wpaść w pułapkę tzw.nieskończonej pętli autodestrukcyjnych wzorców zachowań(Wood, 1987). Przykładowo, wiele dzieci uczy sięprzejmować kontrolę nad wszystkim wokół, by zapobieccałkowitemu rozkładowi rzeczywistości, gdy rodzic pije. Jakna ironię, taki kamuflaż przynosi chaotycznym rodzinomswoiste poczucie przewidywalności. Dzieci z rodzinalkoholowych wiedzą też, jakich emocji mogą sięspodziewać, co ratuje je w obliczu choroby alkoholowej.

Choć wyżej opisane role przynoszą dzieciom chwilową

ulgę, nadchodzi moment, kiedy dezaktualizują się − zwyklew chwili wkroczenia w dorosłość. Nie przynoszą już takichkorzyści, jak wcześniej, a wręcz szkodzą dzieciomalkoholików. Ich dysfunkcjonalny charakter objawia sięszczególnie wyraźnie. Dorośli bohaterowie zatracają sięw pracy, przeżywając trudności w bliskich relacjachz innymi. Kozły ofiarne wplątują się w kłopoty i zostająnielubianymi przez nikogo społecznymi wyrzutkami.Zagubione dzieci prowadzą pustelniczy tryb życia, odsuwającsię od ludzi i wycofując z sytuacji towarzyskich. Maskotki zaśuważa się za dowcipnisiów i nie bierze na poważnie. Wieledzieci z rodzin alkoholowych odgrywa więcej niż jedną rolę −osobowość niektórych z nich może zdominować mieszankadwóch, trzech, a nawet czterech masek.

Po wieloletnim, doprowadzonym do perfekcji odgrywaniurozmaitych ról, dzieciom z rodzin alkoholowych trudno jestodrzucić to, co stało się nieodłączną częścią ich tożsamości.Jako dorośli muszą stawić czoło dezorientacji i bólowiwynikającym z zachowań, które nie spełniają już swej dawnejpodstawowej funkcji − zapewnienia przetrwania.Przeniesione w dorosłość, owe role przyczyniają się dożyciowych porażek dzieci z rodzin alkoholowych. Niepokóji konsternację dzieci z rodzin alkoholowych próbują ukoićalkoholem, innymi środkami uzależniającymi, pracą,jedzeniem, seksem czy innymi zachowaniamikompulsywnymi (patrz rozdział 5).

Najlepiej, jeśli dorosłe osoby interweniują jeszczew dzieciństwie, zanim wzorce zachowań przesadnie się

usztywnią. Nadzieję na przełamanie wzorów pokładać możnaw terapeutach, którzy codziennie stykają się z dziećmiz rodzin alkoholowych. Publiczne zrozumienie faktu, iżalkoholizm jest chorobą dotykającą całe rodziny, daprofesjonalistom możliwość przyjścia dzieciom z rodzinalkoholowych z pomocą w ramach istniejących systemów,z wykorzystaniem już dostępnych narzędzi i środków.Niezależnie od tego, czy terapeuci zajmują się zawodowowyprowadzaniem alkoholików z choroby, ponosząodpowiedzialność wobec ogromnej grupy dzieci z rodzinalkoholowych, zwykle zaniedbywanych, choć bardzowrażliwych. Dzięki zrozumieniu choroby i jej wpływu nadzieci, nauczyciele, doradcy, dyrektorzy szkół, pracownicysocjalni i inni profesjonaliści mogą przyczynić się do powrotudzieci do normalności.

4PRZYSTOSOWANIE

PSYCHICZNEDZIECI Z RODZINALKOHOLOWYCH

PRZYPADEK 4.1Kiedy szykowałem się do pójścia do łóżka, mama kazała

mi położyć się na narzucie, żeby nie musiała ranowszystkiego ścielić. Zrobiłem, jak kazała, ale kiedy tatawszedł rano do mojego pokoju, zdenerwował się, że niespałem pod kołdrą. Opowiedziałem mu o prośbie mamy, aleona skłamała, gdy ją o to zapytał. Zaprzeczyła całkowicie, żeo czymkolwiek mi wspominała. Bała się, co zrobi i powie tata.Cóż, nic nie powiedział, bo jej uwierzył. Ale mnie sprałpaskiem − i teraz nie wiem, kogo mam słuchać.

Rex, 11 lat

Mama kupiła mi za 600 dolarów zestaw perkusyjny.

Pewnego wieczoru babcia upiła się i pocięła bębny nożem,choć były zupełnie nowiutkie. Oczywiście mama wściekła się,i ja też. Mówiłem jej, że to wina babci, ale babcia zaprzeczyła,zwalając winę na mnie. Mama uwierzyła jej i ukarała mnie zacoś, czego nie zrobiłem. Nienawidzę za to babki, i ojca zresztąteż, coraz bardziej. Zaczyna przypominać swoją pieprzonążonę, a mnie zostawił na pastwę losu i tych dwóch… Możesobie zabrać i wsadzić w dupę wszystkie swoje prezenty,a zwłaszcza jeepa. Chciałbym w ogóle się nie urodzić.

Rick, 16 lat Matka upijała się notorycznie i biła mnie, odkąd tylko

skończyłam cztery lata. Okładając mnie powtarzała: „Jesteśgrzeczną, małą dziewczynką”. Jak miałam w to wierzyć?Pamiętam, jak kiedyś siedziała na sofie, klinując mnie międzystopami i popychając mocno na stolik. Cały czas mówiłajedno, a robiła drugie. Pamiętam, jak wtedy sobie myślałam:„Jak to możliwe, że to mi robisz, skoro myślisz, że jestemgrzeczną dziewczynką?”

Deidre, 21 lat Zdrada, podstęp, kłamstwa i sprzeczne komunikaty − te

słowa, choć brzmią, jak wyjęte żywcem z powieścisensacyjnej o Jamesie Bondzie, opisują niestety znaczniemniej atrakcyjną rzeczywistość. To rodzaje interakcjizachodzących między rodzicami alkoholikami a ich dziećmi.

Przypadki opisane powyżej to autentyczne przykładysprzecznych komunikatów otrzymywanych przez dzieci.W poprzednim rozdziale opisaliśmy, jak dzieci z rodzinalkoholowych uczą się odgrywania ról, które pozwalają imprzetrwać i reagować na chorobę alkoholową. W niniejszymrozdziale zajmiemy się zaś emocjami leżącymi głębiej niżfałszywe tożsamości i przeanalizujemy wpływ alkoholizmu narozwój psychiczny dzieci z rodzin alkoholowych. Wszystkiedzieci doświadczają strachu, gniewu, niepewności,zakłopotania czy wstydu. Natomiast w przypadku dzieciz rodzin alkoholowych wszystkie te emocje przeżywane sączęściej, głębiej i intensywniej niż u większości dzieci. Ichuczucia, osobowości i zachowania kształtowane są bardziejprzez alkoholizm niż jakikolwiek inny czynnik (badaniaNational Institute on Alcohol Abuse and Alcoholism, 1981).Picie rodziców staje się głównym motorem napędowym życiadzieci, ponieważ wszystko się wokół niego obraca. Życiez rodzicem alkoholikiem − co nie powinno nas dziwić − możepoważnie zaszkodzić psychologicznemu rozwojowi dziecka.

Życie dzieci z rodzin alkoholowych przyrównać można dolosu poranionych psychicznie weteranów wojennych. Zespółstresu pourazowego (PTSD) występuje, gdy powracającyz wojny weterani mają trudności w przystosowaniu się docywilnego życia. Tak, jak żołnierze doświadczający stresu napolu walki, tak i napięcie dzieci z rodzin alkoholowychwykracza poza normalne ludzkie doświadczenia. Objawyidentyczne jak w PTSD towarzyszą im także w dorosłymżyciu aż do chwili, w której szukają pomocy i rozumieją, że

ich dzieciństwo nie było normalne i zdrowe.

Psychologiczne pole bitwy„Biegłem na linii ogniaPróbując wygładzić to, co powiedziane,Próbując zdobyć medal,Próbując dostać rykoszetem w głowę.Myślałem, że mam obowiązek błagać i przepraszać −Wszystko znosiłem w dzieciństwie,Ale nie zniosę ani odrobiny więcej,Bo wpadłem w krzyżowy ogieńWaszej potajemnej wojny.”

David Wilcox, Covert War (Potajemna Wojna).® 1991, Irving Music, Inc. oraz Midnight Ocean Bonfire Music (BMI).

Wszelkie prawa zastrzeżone. Międzynarodowe prawa autorskie chronione. W trakcie dorastania każde dziecko musi siłować się

z procesem przystosowania psychicznego. W rodzinachalkoholowych jednak wszelkie przeciwności życiacodziennego okazują się trudniejsze niż gdzie indziej,zgodnie ze słowami powyższej ballady. Na przykład obecnośćkonfliktu rodzinnego obciąża niewiarygodnie silnympsychologicznym stresem i napięciem jej członków. Częstospotykaną metaforą życia w domu alkoholika jestpsychologiczne pole bitwy, na którym w walce o przetrwaniekażdy − mężczyzna, kobieta i dziecko − walczy sam zasiebie. Dzieci muszą zwykle wybierać rodzica, za którymstaną. Bywa też, że walka toczy się między dorosłymia dziećmi, a rany zadawane są często i powszechnie. Ross

zarzucał matce, że zawsze staje po stronie pijącego męża,choćby i wiedziała, że nie ma on racji. Postrzegał takiezachowanie jak zdradę i wyznaczał w sercu linię frontuprzebiegającą między nim a rodzicami. Zdystansował się odobydwojga rodziców, wycofując za mury gniewu. Inne dzieciżaliły się, że rodzice traktowali ich jak powierników,wykorzystując w rozgrywkach między sobą.

Każdy, kto żyje w rodzinie alkoholowej, odczuwa wpływalkoholizmu. Nie jest więc niczym niezwykłym pretensjawielu dzieci alkoholików, że z rodzicem niepijącym trudniejsię mieszka niż z pijącym. Pewnego dnia dziesięcioletniCarlos przerwał dyskusję podczas spotkania terapeutycznegodzieci z rodzin alkoholowych. „Chcę się czegoś dowiedzieć”,powiedział stanowczo. „Dlaczego moja matka jest takadokuczliwa? Zawsze czegoś się czepia i próbuje zacząćkłótnię, a przecież nawet nie pije”.

„Czy to brzmi dla was znajomo?” − zapytano resztędzieci, które potwierdziły. Carlos odczuł ulgę dowiadując się,że nie jest sam. Rozmowa o nieznośnym współuzależnionymrodzicu pomogła dzieciom zrozumieć jeszcze jeden elementchoroby.

Współuzależnieni rodzice reagują irytacją z powoduzmęczenia ciągłą walką. Potrafią przyznać w rozmowie, żeczują z powodu zachowań pijącego małżonka niepokój,nerwowość i napięcie. Mimowolnie przenoszą te emocje nadzieci, ponieważ własne rozdrażnienie przyczynia się dowybuchu złości na dziecko pod najdrobniejszym pretekstem.Wśród żon alkoholików powszechnie występuje także silna

depresja, toteż dzieci często żyją z dwojgiem dysfunkcyjnychrodziców − jedno z nich nie sprawuje rodzicielskiej opieki zewzględu na nadużywanie alkoholu, a drugie nie możezapewnić bufora psychologicznego z powodu objawówdepresji (Wilson, Oxford, 1978). Niektórzy rodzice ukrywająswoje stargane nerwy przed dziećmi, wypierając chorobęi zajmując się wyłącznie potrzebami dziecka. Ostatecznieprowadzi to do wybuchów irytacji i złości, których dzieci nierozumieją (Wilson, Orford, 1978). Fakt, że niepijący rodzicnie potrafi zapewnić psychologicznego bufora międzydzieckiem a drugim rodzicem, pijącym, niesie ważneimplikacje dla rozwoju psychospołecznego dzieciw rodzinach alkoholowych. Rodzina podzielona i taka,w której dzieciom brak bliskiej relacji z co najmniej jednymrodzicem, to czynnik wysoce przyczyniający się doproblemów dziecka z przystosowaniem się − znaczniebardziej niż alkoholizm (Braithwaite, Devine, 1993).Interwencje w rodzinach alkoholowych kierowane są zwykleprzeciw zachowaniom pijącego alkoholika oraz/lub kuochronie dziecka przed szkodliwymi konsekwencjami tychzachowań. Ważnym jest jednak także, by profesjonalniopiekunowie wiedzieli, że interwencje mogą koncentrowaćsię na wzmacnianiu potencjału i zasobów rodzicaniepijącego, który będzie w stanie efektywnie zadbaćo siebie, a w dalszej perspektywie także zapewnić dzieciomlepszą opiekę rodzicielską.

Współuzależnieni rodzice desperacko walcząo utrzymanie pozorów normalności i chcą, aby wszystko

funkcjonowało tak jak kiedyś. Tak się na tym koncentrują, żenawet najmniejsze odejście od normy wyprowadza ichz równowagi. Wobec dzieci przejawiają pozorną postawęobojętności, wyrażaną słowami „Rób co chcesz, ale nieprzeszkadzaj mi”. Cała ich uwaga skupia się na alkoholiku,toteż dzieci czują się zaniedbane, niechciane, niekochanei niegodne miłości. „Chciałem tylko dowiedzieć się, cozrobiłem nie tak” − mawiał Carlos.

Rodzice współuzależnieni gotowi są posunąć sięekstremalnie daleko, nawet rozpocząć wojnę psychologiczną,aby utrzymać w rodzinie spokój. Czasem odrzucają swojenajważniejsze wartości, kłamią i poświęcają szczęściedziecka. W innych sytuacjach, jak w przypadku Reksa,kłamią, aby uniknąć gniewu współmałżonka, choćby narażałoto dziecko. Z kolei − jak w rodzinie Ricka − alkoholicyrównież potrafią kłamać raniąc najbliższych. W bardziejzaawansowanych stadiach choroby alkoholicy mogądoświadczać blackoutów − zaburzeń pamięci, urwanegofilmu z czasu, gdy są pijani. Takich wspomnień nie sąw stanie już odzyskać, toteż mogą być autentycznieprzekonani o własnej niewinności.

Rozwój mechanizmu zaprzeczaniaPodtrzymywanie klimatu emocjonalnego rodziny to jedno

z jej czterech najważniejszych zadań. Aby je zrealizować,rodzina powinna rozwinąć strategie rozwiązywaniakonfliktów, nieodłącznie towarzyszących wspólnemu życiu.Rodziny alkoholowe są jednak bardziej skłonne wdrażać

strategie zmierzające do unikania konfliktów niżw produktywnym sensie stawiać im czoło i szukaćrozwiązania.

Zaprzeczenie stanowi najczęściej używany w rodzinachalkoholowych środek zarządzania konfliktem. Rodzinyformułują jawne bądź niejawne zasady regulującedopuszczalne reakcje na waśnie. Najpowszechniej spotykanazasada brzmi najprawdopodobniej: „nie wygadaj się”.Szukając złagodzenia problemów rodzinnych osobywspółuzależnione udają, że wszystko jest w porządku oraznalegają, by dzieci również postrzegały sytuację w tensposób. Zatem gdy dzieci próbują złamać wyżej wspomnianyzakaz „gadania” i uczciwie porozmawiać o problemachzwiązanych z alkoholem, ich postrzeganie rzeczywistości jestpodważane. Rodzic współuzależniony przekonuje dziecko, że„twój ojciec nie jest alkoholikiem, choruje na depresję” lub„matka wcale tak dużo nie pije”.

Zaprzeczanie alkoholizmowi w obrębie rodziny obejmujetakże stosowanie strategii kozła ofiarnego. Sprzeczkidotyczące alkoholu spychane są na margines, a uwagaprzemieszcza się z alkoholika na problematyczne zachowanieinnego członka rodziny − zwykle dziecka, któremuprzypisano rolę ofiarnego kozła. W rezultacie zmniejsza sięchwilowo rodzinne napięcie i niepokój dotyczącyalkoholizmu. Ostatecznie jednak związany z nim stresi konflikty eskalują ponownie, a proces projekcji trzebapowtórzyć.

Ironią losu jest fakt, iż choć negacja problemu pomaga

rodzinom radzić sobie z bólem, umożliwia także dalszetrwanie choroby. Współuzależnieni rodzice zaprzeczajątemu, co dzieci widzą na własne oczy, a to je dezorientujei prowadzi do braku zaufania dla własnego osądu. Dziecizaczynają wypierać podejrzenia i marginalizować swojeuczucia. „Skoro mama tak mówi, chyba nie jest jeszcze takźle, jak myślałem”. Dzieci powszechnie dzielą sobieosobowość pijącego rodzica na „dobrą” i „złą” połowę,bagatelizując wagę własnych emocji wiążących się z jegopiciem. Jeszcze przed ukończeniem dziewięciu lat wieledzieci z rodzin alkoholowych rutynowo umniejsza własnespostrzeżenia, wątpiąc jednocześnie w słowa osóbz zewnątrz próbujących przekonać je o problemiealkoholowym rodzica. Zaprzeczają i kłamią także w relacjachz rówieśnikami, ponieważ chcą ukryć bolesną rzeczywistość,w jakiej zmuszone są żyć.

„Są zawstydzone sekretem podtrzymywanym przezrodzinę, który izoluje je od otoczenia; odczuwają gniewi poczucie winy; uczą się zaprzeczania istnieniu problemui własnym związanym z nim uczuciom; odczuwają silnepoczucie lojalności, które czyni z jakiegokolwiekujawnienia sekretu zdradę; mają wrażenie bezsilności.”

(Deutsch, 1982, s. 96). Dzieci uczą także mechanizmu zaprzeczania swe młodsze

rodzeństwo lub innych członków rodziny. W grupieterapeutycznej często spotykaną taktyką starszych dzieci jest

deprecjonowanie wypowiedzi młodszego rodzeństwa. Dzieciw wieku powyżej dziesięciu lat mogą nieustannie krytykowaćmłodszego brata czy siostrę za złamanie zasadyo „niewygadywaniu”, nawet, jeżeli rodzinne tajemnicezostają wyjawione w grupie złożonej wyłącznie z dzieciz rodzin alkoholowych, gdzie zapewnioną mają pełnąprywatność. Młodsza siostra jedenastoletniego Mallory’egoszczerze opowiadała o swych najskrytszych uczuciachzwiązanych z rodziną. Chłopiec wielokrotnie próbował jąuciszyć za pomocą niewerbalnych wskazówek − unosił brwi,rzucał gniewne spojrzenia. Gdy to nie pomogło, próbowałsłownych ostrzeżeń i reprymendy, a wreszcie posunął się dogróźb fizycznych. Rozwój mechanizmu zaprzeczaniatowarzyszącego alkoholizmowi powoduje, żez psychologicznego punktu widzenia rodziny alkoholowewykształcają w sobie odmienne cechy niż rodziny zdrowe.Sytuacja, w której dziecko dorasta w rodzinie stosującejzaprzeczanie konfliktom wywołanym przez alkoholizm,wywiera na nie długotrwały negatywny wpływ. Dzieci ucząsię, że spory są normalną częścią życia rodzinnego tylkowtedy, gdy rodzina radzi sobie z nimi bez zaprzeczania −nawet, jeśli pojawiają się rany, z czasem się goją.Tymczasem w przypadku negacji i spychania konfliktu nabok dzieci zaczynają myśleć, że należy go unikać za wszelkącenę, gdyż jest tak mroczny i niebezpieczny. Wtedy ranyemocjonalne jątrzą się. W rodzinach, które pozwalająwszystkim członkom pracować nad konfliktem w sposóbsprawiedliwy i produktywny, członkowie nabierają poczucia

własnej wartości i czują akceptację. Natomiast jeżelirzeczywistość ulega wypaczeniu na oczach dziecka po to, bychronić rodzinę przez związanym z alkoholizmemcierpieniem, zasiewane są ziarna nieadekwatnościi zwątpienia. Dzieci z rodzin alkoholowych stosują lekcjez dzieciństwa także w dorosłym życiu. Jeżeli ich rodzinąrządzi zaprzeczanie, niosą w dorosłość przekonanie, żekonflikt to nic normalnego czy rozwiązywalnego, a także, żesame sobie z nim nie poradzą. Konfliktów należy zatemunikać za wszelką cenę − nawet życia w kłamstwie.

Profil psychologiczny rodzin alkoholowychBadania przeprowadzane wśród rodzin z problemem

uzależnienia od substancji chemicznych wykazały obecnośćspecyficznych wzorców interakcji, odróżniających je odrodzin zdrowych. Już od jakiegoś czasu wiemy, że obecnośćrodzica-alkoholika poważnie zakłóca rodzinne relacje,a zatem także szkodzi procesom rozwojowym dzieci(Braithwaite, Devine, 1993). Autorytety naukowe są zgodne,że w rodzinach alkoholowych występuje więcej konfliktówi dysfunkcji niż w zdrowych (Moos, Billings, 1982). Ostatniebadania dotyczące rodzin alkoholowych koncentrują się nakonkretnych mechanizmach przyczyniających się donegatywnego związku między alkoholizmem dorosłegoa problemami behawioralnymi czy emocjonalnymi dzieci.Udowodniono częstsze występowanie problemówmałżeńskich; rodziny rozpadają się i są mniej szczęśliwe(Schulsinger, Knop, Goodwin, Teasdale, Mikkeisen, 1986).

W rodzinach, gdzie mężczyzna uzależnia się od alkoholu,częściej pojawiają się konflikty małżeńskie. Matkipowszechniej zapadają w nich na depresję, a całe rodziny niecieszą się wsparciem otoczenia i funkcjonują słabo (Tubman,1993). Rodziny alkoholowe charakteryzuje brak spójnościi dezorganizacja, brak chęci rozwoju intelektualnegoi kontaktu z kulturą, ustawiczne konflikty (Clair, Genest,1987). Częstość problemów emocjonalnych w rodzinachalkoholowych wynika z kłótni między rodzicami,zaniedbywania dzieci i zaabsorbowania całej rodzinynieodpowiedzialnymi wybrykami alkoholika (Venugopal,1985). Dzieci z rodzin alkoholowych wychowują sięw bardziej zaburzonych rodzinach, cechujących się wysokąliczbą sprzeczek, wyższym wskaźnikiem rozwodów orazprzedwczesnych zgonów rodziców czy rodzeństwa (Black,Bucky, Wilder-Padilla, 1986).

Margaret Cork zbadała w 1969 roku 115 dzieci z rodzinalkoholowych w wieku od 10 do 16 lat. Jej przełomoweopracowanie stwierdza, iż w większości rodzin brakowałosolidarności, za to aż za dużo było w nich zamętu. Żadennastolatek nie określił swej rodziny słowem „normalna”w rozmowie z badaczką. Relacje między rodzeństwemcharakteryzowało znaczne napięcie, ciągłe walki i kłótnieidentyczne z waśniami rodziców, co prowadziło dopostępujących emocjonalnych problemów u wszystkichczłonków rodziny. Cork uznała także, że głębokozakorzeniona agresja i uczucie frustracji wzbudzałyu starszych dzieci z rodzin alkoholowych bardzo oczywistą

potrzebę dominacji nad młodszym rodzeństwem. Badaniewykazało też wykraczającą poza normy skłonność doniezgody oraz izolacji występującą u braci i sióstr w każdymwieku. Zamiast ciepła i miłości, rodzeństwo okazywało sobiesilną niechęć i wrogość.

W porównaniu do ojców niepijących, alkoholicy częściejstosują w procesie wychowawczym ośmieszanie, odrzucenie,szorstkość i lekceważenie (Udayakumar, Mohan, Shariff,Sekar, Eswari, 1984). Jakościowe badanie dynamiczneprzeprowadzone na parach ojciec alkoholik − syn pokazało,jak dzieci wyrażają negatywne opinie na temat pijącychojców (Seilhamer, Jacob, Dunn, 1993). Jeden z chłopcówujawnił, że ojciec „zachowuje się dziwnie i straszy rodzinę,a na mnie wrzeszczy, gdy tylko się ruszę”. Także podejściematek alkoholiczek cechuje mniejsza akceptacja, częstszeodrzucenie dzieci, surowsza dyscyplina lub większanadopiekuńczość niż te wykazywane przez matki niepijące.Alkoholiczki mają tendencję do zachowań konfliktowych(Krauthamer, 1979).

Alkoholizm negatywnie wpływa na zachowaniarodzicielskie poprzez wymuszanie wzajemnych transakcjidokonywanych przez dzieci i rodzica (Pelham, Lang, 1993).Rodzic nadużywający alkoholu będzie najprawdopodobniejw skrzywiony sposób postrzegał zachowania dzieci.Zachowanie normalne dla danego etapu rozwojowegodziecka zinterpretuje jako naumyślne sprzeciwianie się.Doprowadzi to do zastosowania nieefektywnych,niewłaściwych strategii wychowawczych. Natomiast

w reakcji na rodzicielskie kary dzieci wypracują zachowaniaodbiegające od normy. Poziom złości rodzica, a takżespożycia alkoholu wzrośnie wskutek nietypowegozachowania dziecka. Obie strony uczestniczą zatemw pewnego rodzaju uzależnieniu, co odzwierciedlaskomplikowane interakcje umiejętności wychowawczychi interpersonalnych, rodzinnych źródeł stresu i zachowaniadziecka. W domach zdominowanych przez alkoholizm takieinterakcje prowadzą do dysfunkcji rodzinnych (Pelham,Lang, 1993).

Urazy emocjonalneDorastanie w rodzinie alkoholowej przeważnie wyrządza

dzieciom emocjonalne, a czasem także i fizyczne krzywdy.Niezależnie od motywów dorosłych wpływ wywierany nadzieci jest taki sam; zachowanie dorosłych wywołuje u nichpowódź silnych emocji sięgających od buntu po rezygnację.Uczucia, doświadczane stale w okresie dzieciństwai przenoszone w dorosłość, zakłócają możliwość nawiązaniazdrowych relacji z przyjaciółmi, małżonkami czy innymiukochanymi osobami.

GniewDzieci najczęściej reagują na rodzicielski alkoholizm

gniewem. Gdy już nauczą się, że otwarte wyrażanie złościjest zakazane, często przykrywają maską fałszywychuśmiechów gniew żywiony w ukryciu. Jego częściowoomówione przyczyny bywają różnorakie: zdrada, sprzeczne

komunikaty, złamane obietnice czy brak poparciaokazywanego dziecku podczas kłótni. Częstym źródłemgniewu jest także niszczenie osobistych przedmiotów dzieci,które permanentnie opowiadają terapeutom, że czują się,jakby nic do nich nie należało. Przedmioty − takie jak bębnyRicka − są w domu pełnym przemocy potencjalnym celemnarażonym na zdewastowanie.

Dziesięcioletni Carlos opowiedział, jak ojciec upił siękiedyś i zdemolował dom, niszcząc między innymi ukochanąkolekcję kaset magnetofonowych syna, zbieranych odmiesięcy. Carlos poczuł tak intensywny gniew, że w szkolezaczął walić w metalowy znak ostrzegawczy, aż złamał palec.Dzieci odczuwają złość także wtedy, gdy alkoholik wrzeszczylub bije innych członków rodziny. Aby wyrazić gniew,używają zwykle słów takich, jak „szaleństwo” i „nienawiść”,choć pod spodem kryją się warstwy smutku i poczuciakrzywdy.

Lęk i niepokójDzieci z rodzin alkoholowych to dzieci, które lękają się

i boją tego, co dzieje się w domu. Życie w rodzinachz problemem uzależnienia od substancji chemicznychzmienia się jak na huśtawce, co wywołuje niepokój.Nieufność i strach stają się typowymi reakcjami dzieci nanieprzewidziane okoliczności. Poczucie nadchodzącejkatastrofy staje się niewidzialnym towarzyszem tych dzieci,wraz z przemocą psychologiczną i fizyczną, a czasem takżeseksualną. Jane opowiadała:

Ciągle żyłam w przestrachu, że ojciec znów się upije. Zakażdym razem było coraz gorzej. Umiałam rozpoznaćpewne zapowiedzi i oznaki − czasem mówił, że czuje siębardzo szczęśliwy. Wtedy wiedziałam, że zaraz sięzacznie, bo ojciec wcale nie był szczęśliwym człowiekiem.Kiedy nagle kończył czytać gazetę albo zakładał pewnączerwoną kamizelkę, wiedziałam, że zaraz zacznie znowu. Większość dzieci z rodzin alkoholowych widuje rodziców

tracących kontrolę nad sobą i stosujących przemoc. Wielebyło − więcej niż raz − policzkowanych, bitych,szturchanych. Dzieci mogą lękać się, że mama zaśniez zapalonym papierosem i spali dom, albo że conocne kłótniedoprowadzą do urazów fizycznych. Boją się też, że koledzyzorientują się, co się dzieje; ich relacje z rówieśnikamiw wysokim stopniu opierają się na niepewności, niepokojui braku zaufania (Cork, 1969). Dzieci z rodzin alkoholowychczęściej generalizują swój niepokój i rozwijają bezpodstawnelęki bez uzasadnionych podstaw (Haberman, 1966).

Poczucie winyDzieci z rodzin alkoholowych nagminnie obwiniają się za

spowodowanie alkoholizmu rodzica. Nie wiedząc, że mają doczynienia z chorobą, czują się winne i odpowiedzialne zapicie dorosłego oraz wierzą, że mogą namówić go dorzucenia picia. Trina opowiadała:

Myślałam, że jeśli choć spróbuję odciążyć trochę mamę,przestanie pić. Myślałam, że jeśli wysilę się bardzieji posprzątam pokój, dostanę dobre oceny i będę pomagaćw domu, ułatwię jej życie. Ale nie − nic się nie zmieniło.

Smutek i depresjaUczucie, które dzieci nazywają smutkiem, a dorośli

depresją, to zwyczajna reakcja emocjonalna na nadużywaniealkoholu przez rodzica i wynikające z niego konflikty (Clair,Genest, 1987; Moos, Billings, 1982). Alkoholizm rodzicaprowadzi do rozbicia rodziny, wobec czego dzieci dystansująsię zarówno fizycznie (dzieci zagubione), jaki psychologicznie (maskotki) i/lub społecznie (dziecizbuntowane). Ich strategie obliczone na przetrwanie służązatem odłączeniu od głównego źródła wsparcia i pomocywychowawczej, jakim jest w naszym społeczeństwie rodzina.W rezultacie, brak bezpieczeństwa psychicznego możeu dzieci z rodzin alkoholowych prowadzić do depresji(Braithwaite, Devine, 1993). Częściej niż rówieśnicy z rodzinniealkoholowych, opisują one swoje dzieciństwo jakonieszczęśliwe, a warunki domowe jako chaotyczne (Callan,Jackson, 1986; Schulsinger i in., 1986). Dwukrotnie częściejniż dzieci ze zdrowych rodzin zapadają też na depresję,przenosząc ją jak niechciane dziedzictwo także w dorosłość(Black i in., 1986). Pewne pocieszenie stanowi fakt, że dzieciz rodzin alkoholików poddających się leczeniu rzadziejcierpią na depresję niż te z rodzin alkoholikównieprzechodzących terapii (Moos, Bilings, 1982). Gdy rodzice

otrzymają pomoc, sytuacja w domu może się poprawić, alezarówno dzieci leczących, jak i nieleczących się alkoholikówpotrzebują własnych programów terapeutycznych. Powinnyotrzymać pomoc w zakresie zmian wprowadzanych przezrodziców i nawarstwionych wewnętrznie niewyrażonychemocji.

DezorientacjaMała Molly była ożywioną dziewięciolatką. Aż

podskoczyła z radości, gdy mama zawołała ją szerokorozwierając ramiona: „Chodź, kochanie, daj buziaka!Mamusia bardzo cię kocha!”. Zamiast spodziewanegobezpieczeństwa i ciepła matczynych objęć, Molly dostałamocny policzek i szyderczą reprymendę: „Jesteś niegrzecznądziewczynką!”. Molly poczuła w oddechu matki zapachalkoholu, znów została oszukana. Dopiero gdy skończyła 14lat, mogła położyć kres udawanym zaproszeniom matkikończącym się biciem. Sama uderzyła ją w głowę najmocniej,jak się dało. Nigdy potem nie została już zbita.

W piekle dezorientacji dzieci z rodzin alkoholowychwciągają podstawowe cechy alkoholizmu − niestabilnośći nieprzewidywalność rodziców. Alkoholicy notorycznieulegają wahaniom nastroju, a w alkoholowym ciągu łamiąobietnice. Ich dzieci bardzo wcześnie dowiadują się, o cochodziło w historii Dr. Jekylla i Mr. Hyde’a. Okazuje się, żemają co najmniej trójkę różnych rodziców: tego niepijącego,alkoholika trzeźwego i alkoholika pijanego. Czasami, gdyobydwoje rodziców piją, dzieci muszą lawirować między

wieloma różnymi osobowościami. Sytuacja przypominapołożenie schizofrenika − wahania nastroju rodziców sąnieprzewidywalne, a ich oczekiwania niespójne. Dziecistąpają po cienkim lodzie, próbując zgadnąć, czego rodzicesobie życzą. Jest to bardzo trudne zadanie, zwłaszcza dladzieci w wieku przedszkolnym, które właśnie zaczęłyodróżniać dobro od zła. Potrzebują jasnych komunikatów,żeby uwierzyć w siebie i podejmować ryzyko kontaktówspołecznych, okazywania uczuć i dzielenia się nimi. Dzieciomstarszym jest równie trudno, nauczyły się już bowiemw sposób konkretny myśleć o świecie oraz zrozumiały, żeelementy rzeczywistości można kategoryzowaći porządkować. W szkole istnieją reguły dobrego i złegozachowania, prawo rozróżnia czyny właściwe i niewłaściwe,a moralność − kategorie dobra i zła. W domu jednak nie majasnych i przejrzystych zasad, brakuje porządku i reguł.Jeżeli jakieś zostaną jednak ustalone, będą podlegaćcodziennym zmianom, a dzieci muszą domyślać się, co robić,tkwiąc w niepewności. Życie dzieci z rodzin alkoholowychjest zatem wielokrotnie bardziej złożone niż ich rówieśnikówz niealkoholowych rodzin, ponieważ dorastająw niepewności, czym jest „normalność” i jak należypostępować w rozmaitych sytuacjach.

W badaniu Margaret Cork (1969) 94% nastolatkówuznało niekonsekwencję rodziców za najważniejszy problemwypływający z alkoholizmu. Także współuzależnieni rodzicewysyłają sprzeczne, niespójne komunikaty. Dzieci natomiastczują dezorientację i gniew wobec rodziców, którzy je

zdradzają i oszukują.

Wstyd i izolacjaRoger zawsze narzekał na spotkaniach grupowych, że

inne dzieci śmieją się z jego pijanego ojca. Odczuwał bardzomocne zawstydzenie. Lęk przed wstydem powoduje, że dzieciz rodzin alkoholowych izolują się od rówieśników w okresie,kiedy inni zawiązują i utrwalają przyjacielskie relacje (Cork,1969). Ograniczeniu podlega wolność spotykania sięz przyjaciółmi i odwzajemniania ich przyjaźni (Wilson,Orford, 1978). Możliwość sformowania normalnych relacjijest także mniejsza, ponieważ dzieci starają się ukryćalkoholizm rodziców. Nie przyprowadzą kolegów do domuw przestrachu przed możliwym zawstydzającymniekontrolowanym zachowaniem pijącego rodzica. Ojciec-alkoholik Maca wyrzucił jego kolegów z domu. Matka Pattinatomiast flirtowała po pijanemu z nastoletnimi chłopakamicórki. Candace stwierdziła, że nie lubi, gdy tato zjawia się naszkolnych przedstawieniach, bo kiedyś zawstydził jąprzychodząc pijany. Zachwiał się i przewrócił u wyjściaz klasy, na oczach wszystkich kolegów i koleżanek córki,którzy zareagowali chichotami i głupimi dowcipami. TerazCandace jest tak nieśmiała i wycofana, że zamiast mówićszepcze. Deidre była wyśmiewana przez rówieśnikóww szkole:

Picie ojca przynosiło mi wielki wstyd. Tata zachowywał sięjak szaleniec. Dzieciaki w szkole wyśmiewały się ze mnie,

mówiąc: „Daj mi trochę tego, co pije twój tata”. Dlategonie chciałam, żeby ktokolwiek odwiedzał mnie w domu.Cała ta sytuacja miała na mnie paskudny wpływ.Mieszkanie z nim było torturą. Całymi nocami nie sypiał,tylko gadał do siebie i wybuchał śmiechem − jakby opętałgo demon. Kiedy Deidre opuściła wreszcie dom i trafiła pod opiekę

dziadków, zabrała poczucie zawstydzenia ze sobą. Pamiętam, że w szkole kłamałam w odpowiedzi napytania dzieciaków i nauczycieli o to, z kim mieszkam.Mówiłam, że z mamą, tatą i małym braciszkiem.Wstydziłam się mieszkania z dziadkami, bo chciałabymmieć normalną rodzinę jak wszyscy. Pamiętam, żekłamałam wielokrotnie. W odpowiedzi na wstyd i zażenowanie dzieci zwykle

wycofują się w głąb siebie i izolują od rówieśników. Znaczniewiększą uwagę przywiązują do własnych myśli niż do tego,co dzieje się wokół (Fine, Yudin, Holmes, Heinemann, 1976).Wiele z nich obudowuje się murem, aby chronić się przedrodzicem alkoholikiem. Emocje trafiają do swoistejzamrażarki albo sejfu zamkniętego na cztery spusty.Niektóre dzieci otwierają sejf dopiero w wieku 30 czy 40 lat.Inne, niestety, nigdy tego nie zrobią.

Żal

– To, że pochodzę z rodziny alkoholowej sprawia, żepragnę być zupełnie inna niż moi rodzice – powiedziałaDeidre.Chciałabym mieć rodzinę, ponieważ nigdy nie miałamswojej. Nigdy nie uważałam się za część żadnej rodziny,a własnej pragnę ponad wszystko. Sądzę, że nie byłoby todla mnie tak ważne, gdybym otrzymała szansę namieszkanie z rodzicami w normalnym domu. Żal jest reakcją emocjonalną doświadczaną przez

większość dzieci z rodzin alkoholowych w rozmaitymstopniu. Odzywa się w nich tęsknota za normalnymrodzinnym życiem, a także za utraconym doświadczeniemmagicznego, radosnego i beztroskiego dzieciństwa. Utratarodzica na rzecz alkoholu jest dla dziecka ogromną traumą,porównywalną do straty ukochanej osoby przez śmierć lubrozwód (Black, 1987). Dzieci z rodzin alkoholowychdoświadczają uczucia straty na różnych poziomach i bezprzerwy w okresie, w którym rozwija się ich poczuciewłasnej tożsamości i wartości. Przez proces żałobyprzechodzą zwykle w pełni dopiero w okresie dojrzewania,co tylko zwiększa nastoletni zamęt w ich głowach. ZdaniemPriesta (1985) nastolatki czują się zdezorientowane, gdyodczuwają żal z powodu utraty rodzica, który jest w zasadzieobecny fizycznie. Emocje związane z żalem wydają się niemieć dla nastolatka podstaw, a kwestia straty pozostajenierozwiązana.

Funkcjonowanie psychiczneKonsekwencją stresów i napięć związanych

z dorastaniem w rodzinie alkoholowej są liczne dziecięceproblemy. Wiele z nich otrzymuje emocjonalne ciosypozostawiające trwałe ślady, toteż przez życie idą kulejąci przeżywając trudności z powodu upośledzenia różnychfunkcji psychicznych. Charakteryzuje je nie tylko niskasamoocena, ale także poczucie braku kontroli nad własnymżyciem, niewielkie umiejętności, by stawić czoło trudnymsytuacjom oraz kłopoty w relacjach interpersonalnych.

Czynniki wpływające na rozwój psychicznyPowyższe kwestie świadczą o raczej ponurych

perspektywach życiowych malujących się przed dzieciz rodzin alkoholowych. Zanim omówimy ich funkcjonowaniepsychiczne, należy dodać, że nie wszystkie pasują doopisanego wzorca − niektóre dzieci nie poddają sięniszczącemu wpływowi choroby. Badania naukowe wskazują,iż negatywny wpływ na rozwój psychiczny wywierająrozmaite czynniki, działające osobno lub jednocześnie.Zalicza się do nich płeć dziecka (Werner, 1986), płećpijącego rodzica (Steinhausen, Gobel, Nestler, 1984;Werner, 1986), wiek dziecka (Werner, 1986),socjoekonomiczny status rodziny oraz picie jednego bądźobojga rodziców (Parker, Harford, 1987), kolor skóry(Ackerman, 1987), kolejność, w jakiej dziecko przyszło naświat (Keltner, McIntyre, Gee, 1986), czynnikikonstytucjonalne (Tabakoff i in., 1988), czynniki łagodzące,

np. obecność innych ludzi lub instytucji mających pomócdziecku (Ackerman, 1987) oraz ewentualna terapiazdrowiejącego alkoholika (Callan, Jackson, 1986; Moos,Billings, 1982).

Literatura psychiatryczna zwraca uwagę na trendkorelujący zaburzenia zachowania u dzieci z alkoholizmemojca, a zaburzenia emocjonalne z alkoholizmem matki.W przypadku, gdy piją obydwoje rodzice, oba rodzajezaburzeń występują z jednakową częstością (Steinhauseni in., 1984). W tym ostatnim przypadku dzieci cierpiąz powodu poważniejszych zaburzeń i wyższego poziomuagresji niż takie, które dorastają w domu z jednymalkoholikiem lub zdrowymi rodzicami (McKenna, Pickens,1983). Relacje rodzinne polepszają się, jeżeli rodzic alkoholikpodda się terapii. Dzieci leczących się alkoholików zgłaszałynawet podobne opinie dotyczące poziomu szczęściai jedności rodziny, co ich rówieśnicy z domów, gdzie się niepije (Callan, Jackson, 1986). Oceniały swe życia jakoszczęśliwsze niż dzieci z rodzin, w których ojcowie nadal pili.Zdrowie i funkcjonowanie psychiczne dzieci z rodzinleczących się alkoholików również przypomina sytuacjędzieci z domów niealkoholowych (Moos, Billings, 1982).

Z drugiej strony jednak w badaniach prowadzonych narodzinach, gdzie terapia się nie powiodła i alkoholikponownie zaczął pić, rodzice opisywali mniejszą rodzinnąjedność i skłonność do wyrażania uczuć. Dzieci niezachęcano tam do niezależności i osiągania sukcesów,a sfery moralno-religijna, intelektualno-kulturalna czy

rekreacyjno-sportowa nie liczyły się tak bardzo, jakw domach niealkoholowych (Moos, Billings, 1982). Dzieciz takich rodzin częściej zapadały na depresję i lęki, a takżeprzejawiały więcej problemów ze zdrowiem fizycznymi psychicznym.

Najwyższe ryzyko powstania problemów związanychz alkoholem wypływa z kombinacji pochodzenia z rodzinyo niskim statusie społeczno-ekonomicznym oraz posiadaniadwojga rodziców-alkoholików (Parker, Harford, 1987).Znaczenie w procesie przystosowania ma także kolejność,w jakiej dzieci przychodzą na świat. Naukowcy twierdzą, żedzieci średnie i najmłodsze częściej cierpią z powoduproblemów psychologicznych wynikających z życiaw rodzinie alkoholowej. Najstarsze dzieci są bardziejodporne (Keltner i in., 1986). W połowie lat 80. socjologowiewyodrębnili grupę dzieci określanych jako odporne i mniejwrażliwe na urazy. Poniższa ramka prezentuje wynikiprzeprowadzonych badań i czynniki powiązane z życiem tejgrupy dzieci.

Dzieci z rodzin alkoholowych odporne naurazy psychiczne

Badania dotyczące dziecięcego rozwoju skupiały siępoczątkowo na identyfikacji czynników ryzyka obecnychw życiu dziecka, tj. takich cech dziecięcego środowiska,które zwiększały prawdopodobieństwo wystąpienia

zaburzeń rozwojowych, jak np. poważne problemyemocjonalne w późniejszym życiu. Do czynników ryzykazalicza się alkoholizm rodziców, nałogi, chorobypsychiczne, przemoc domową oraz rozwód rodziców.W ostatnich badaniach sugeruje się, iż perspektywakoncentrująca się na czynnikach ryzykach sama w sobiemoże stawiać dziecko w niekorzystnym położeniu,ponieważ kreuje założenia, że dziecku nie powiedzie sięw życiu (Butler, 1997). Dalsze badania zwróciły się zatemw kierunku wyjaśniania, dlaczego niektóre dzieci odnosząsukces w życiu pomimo wielu czynników ryzyka obecnychw ich domach rodzinnych. Jakie czynniki pozwalajądzieciom dorastającym w trudnych warunkach, np.w rodzinach alkoholowych, uciec od mrocznej przeszłościi zbudować sobie zdrową przyszłość?

Literatura psychiatryczna i socjologiczna wyodrębniagrupę dzieci odpornych − takich, które wychowywanew najgorszych warunkach osiągają zadziwiające sukcesymimo przeciwności. Określenie „odporne psychicznie”równoznaczne jest w literaturze z „niewrażliwym na ciosy”,„elastycznym”, a w nowszych pracach takżez „transcendentnym” dzieckiem. Podstawową cechą takiejmłodzieży jest umiejętność radzenia sobie ze stresemi reagowania na niego w wyjątkowy sposób. Mimo że dzieciwzrastają w skrajnie traumatyzującym otoczeniu, czylistresogennej rodzinie alkoholowej, opisuje się je jakoodporne na ów stres.

Butler (1997, s. 25) sugeruje, że dzieci odporne opisać

można także zwrotami rodem z nauk fizycznych: dzieci tesą „samoprostujące się” i „jak sprężyny powracają dopierwotnych kształtów” po bolesnych ciosach otrzymanychw dzieciństwie. Potrafią także „z powrotem wskoczyć” nawłaściwą drogę po natrafieniu na przeszkody (Wolin, Wolin,1993). Rubin (1996) opisuje transcendentne dzieci jakotakie, które upadają siedem razy, ale podnoszą się osiem.Anthony (1978) podaje różnice między wrażliwymi na ciosya odpornymi dziećmi, porównując je do lalek ze szkła,plastiku i stali. Szklane lalki tłuką się pod wpływemstresujących doświadczeń dzieciństwa. Lalki plastikoweuszkodzone zostają na trwałe, a stalowe − odporne naszkodliwe wpływy otoczenia − są niezniszczalne. Wrażliweszklane dzieci załamują się całkowicie. Plastikowe ponosząogromne szkody, a stalowe nawet w warunkachchaotycznych i trudnych rozwijają się dobrze.

Dzieci transcendentne charakteryzuje kilka cechwspólnych. Są dobrze przystosowane społecznie,zachowują się naturalnie i zarażają swoją swobodą innych.W towarzystwie bywają bardzo lubiane przez rówieśnikówi dorosłych ze względu na przyjazne nastawienie. Ichsamoocena jest pozytywna, mają także poczucieosobistego wpływu na bieg wydarzeń wokół (wewnętrznecentrum kontroli). Takie cechy kontrastują silniez poczuciem bezsilności spotykanym wśród dziecipodatnych na urazy psychiczne. Odporne dzieci próczpoczucia kontroli posiadają także potrzebę pomocy osobomw kłopotach. W środowisku stresującym potrafią się

zdystansować i odłączyć, co wiąże się z silniejsząniezależnością i bardziej obiektywnym zrozumieniemotoczenia oraz warunków zewnętrznych. Dzieci z wyższympoziomem odporności odnoszą sukcesy w szkole i dostająwyższe oceny, a później znakomicie rozwijają sięzawodowo. W jakiś sposób domowe nieszczęścia niezabijają w nich ani zdolności intelektualnych, anikreatywnych. Większość takich dzieci mimonieodpowiednich zachowań rodzicielskich i zamętu w domuwyrasta na kompetentnych dorosłych bez urazówpsychicznych.

Emmy Werner (1986) przez 18 lat obserwowała 49dzieci pochodzących z rodzin alkoholowych. Zauważyła, żeu niektórych z nich rozwinęły się poważne psychologicznezaburzenia, podczas gdy inne zachowały odporność. Dziecizostały zakwalifikowane do grupy silniejszych dziękiwywiadom i analizie ocen – wykazującym postępy w naucei brak problemów psychicznych oraz rozwojowych. Radziłysobie dobrze w szkole, w pracy i życiu towarzyskim, a celena przyszłość formułowały w sposób realistyczny. Innecechy odróżniające dzieci odporne od tych wrażliwszych(u których przed ukończeniem 18. roku życia wystąpiłyniepożądane zachowania i problemy psychologiczne)obejmowały:

przyjemniejsze usposobienie w pierwszym roku życia,mniej kłopotów w relacjach rodzinnych w okresiedojrzewania,silniejsze poczucie dobrostanu, własnej wartości

i higieny psychicznej,większa odpowiedzialność, rozwinięte umiejętnościspołeczne, troska,nastawienie na sukces.

Dzieci odporne psychicznie przypominają dziecibohaterów omówionych w rozdziale 3. Z pozorufunkcjonują wyjątkowo skutecznie; profesjonaliści musząjednak ostrożnie interpretować sytuację i poczekać nadalsze wyniki badań nad tą konkretną grupą. Wiemy, żeodporność dzieci bohaterów wypływa z głęboko ukrytegopoczucia nieadekwatności i niskiej samooceny. W wieluprzypadkach niewrażliwość może okazać się maskąwewnętrznego bólu, który dzieci odporne zmuszone sąukrywać. Terapeuci powinni zatem ostrożnie klasyfikowaćdzieci jako transcendentne, zwłaszcza gdyby miało tooznaczać zlekceważenie ich z uwagi na inne dzieciw rodzinie − bardziej wrażliwe, wymagające więcejpomocy. W rzeczywistości dzieciom, które nie są w stanieokazać własnej wrażliwości, pomoc może być potrzebnabardziej. Najlepiej zatem, by profesjonaliści zapewnialidzieciom szansę na rozwój talentów i umiejętności, aletakże na wprowadzenie równowagi w życiu osobistym.

Wnioski badaczki Lilian Rubin (1996) wyprowadzonez badania na dorosłych, którzy pokonali deficytytraumatycznego dzieciństwa, sugerują, iż czynnikisocjologiczne i psychologiczne towarzyszące dorastaniumogą pomóc dzieciom znieść ból doświadczeniadojrzewania w domu alkoholika. Choć nasze predyspozycje

genetyczne z pewnością wpływają na to, jak postrzegamyświat i na niego reagujemy, z drugiej strony społecznei psychologiczne warunki, w jakim żyjemy, również o tymdecydują. Rubin badając kobiety i mężczyzn zauważyła, żecechy osobowości i warunki socjalne pozwoliły imrozkwitnąć jako dorosłym, nawet pomimo wzrastaniaw ekstremalnie zaburzonych środowiskach. Badaczkazidentyfikowała, jakie warunki zostały spełnione przez tejednostki, które przeszły trudne dzieciństwo, a z bolesnejprzeszłości wykuły dostatecznie radosną, dobrzefunkcjonującą dorosłość. Po pierwsze, odporne psychiczniedzieci są w stanie zostawić swoje rodziny za sobą.Proces ten rozpoczynają już we wczesnym wieku, kiedy tosytuują się na marginesie rodziny i na pozycjiobserwatorów, „z rodziną, ale nie jako jej część”.Umiejętność zrozumienia przez dziecko, że ból i cierpienierodzinne są niesprawiedliwe i nie może się za nie obwiniać,jest ważnym etapem w przepracowywaniu przeszłości.Ceną, jaką trzeba zapłacić, jest izolacja, ale nagrodą −wolność niezależnego myślenia i działania, osobno wobecrodzinnej patologii. Jedna z córek matki alkoholiczki ubrałato w słowa następująco:

– Myślę, że bardzo, bardzo wcześnie zrozumiałam, że nieponoszę całej odpowiedzialności za wszystkie złe rzeczy,które mi się przydarzały… Pojęłam, że aby utrzymać sięprzy zdrowych zmysłach, muszę się zdystansować. Choćnasz dom był zwariowany, w pewnym sensie dzięki

chaosowi mieliśmy wiele wolności. Zaniedbanie miałoswoje dobre strony, od początku uczyłam się, jak byćmaksymalnie niezależną. To była jedna z bardzo ważnychumiejętności życiowych, które pozwoliły mi się pozbieraći pójść naprzód.

Zdystansowanie się od rodzin dysfunkcyjnych pozwala

dzieciom odpornym szukać oraz znaleźć alternatywneźródła komfortu, sensu przynależności orazwsparcia. Takim źródłem może być nauczyciel, sąsiadka,przyjaciel, który odgrywa ważną rolę w życiu dziecka, aletakże inny obszar życia: szkoła, kościół albo społecznośćlokalna. Choć nie mamy tu do czynienia z funkcjonowaniemw rodzinie, dzieci zyskują większe poczucie efektywnościdziałania oraz autonomiczny obraz siebie.

Jednostkowe cechy osobowościowe i zasoby psychicznetakże przyczyniają się do wzmacniania umiejętnościpozostawienia bolesnego dzieciństwa za sobą. Choćtranscendentne dzieci są w rodzinie outsiderami,dorastając wytwarzają w sobie cechę, którą Rubin (1996)nazywa adaptowalnością. Mają dar przyciągania do siebietakich osób, które pomogą im wypełnić luki pozostawioneprzez przeszłość. Potrafią także zaakceptować to, cooferują inni; korzystają z ich darów dzięki gotowości naryzyko intymności w relacjach międzyludzkich.

Dodatkowo dzieci odporne psychicznie niosąw dorosłość poczucie misji. Chcą czuć się potrzebnei przysłużyć sprawie ważniejszej od nich samych. Wynika to

z wdzięczności, odczuwanej na myśl o udanej ucieczce odbólu dzieciństwa, a także z motywacji − mogą wykorzystaćprzeszłość, aby zmienić teraźniejszość swoją i innych.

Dzieci transcendentne nie zapominają swojegodzieciństwa, ani nie kwestionują surowych warunków,w jakich się wychowały. Potrafią jednak wyciągnąćz przeszłości konstruktywne wnioski. Odseparowując się odrodzin i poszukując źródła sensu, znajdują poczucieprzynależności gdzie indziej, a życie uznają za coś więcejniż tylko indywidualne trwanie. Dzieci wykorzystują zatembolesne doświadczenia dzieciństwa, aby pielęgnowaćw sobie siłę, konieczną przy pozostawianiu dzieciństwa zasobą w drodze do satysfakcjonującej dorosłości.

Jasnym jest wobec tego, że odporność psychicznai pozostawianie traumy za sobą to nie stany, a procesyangażujące niektóre dzieci. Ich wewnętrzne i wrodzonecechy osobowości łączą się z zewnętrznym wsparciem,dzięki czemu powstają ścieżki rozwoju − interaktywne,wzajemnie wzmacniające się, elastyczne. Prowadzą doznacznie bardziej pozytywnych skutków, niż można by sięspodziewać u dzieci z tak bolesną przeszłością (Werneri Smith, 1992). Zrozumienie, że odporność można nabyć nawiele sposobów, może pomóc w bardziej globalnej analizieśrodowiska dziecka i jego indywidualnej historii. Spojrzeniena potencjalne interakcje między tymi dwoma czynnikamipomaga zidentyfikować najlepszą metodę pomocy dladzieci z rodzin alkoholowych, które zostawiają za sobątrudne dzieciństwo (Butler, 1997; Rubin, 1996).

SamoocenaDzieci dorastające w rodzinach alkoholowych często

cierpią z powodu poważnych zaburzeń samooceny. Aby jąokreślić, klinicyści korzystają ze skali samooceny SESRosenberga. Nawet pobieżna analiza wyników badańklinicznych potwierdza, że dzieci mają niskie mniemanieo sobie. Także badania socjologiczne wskazują, że dzieciz rodzin alkoholowych myślą o sobie o wiele bardziejkrytycznie niż ich rówieśnicy z niepijących rodzin. Jednaz pierwszych publikacji na ten temat stwierdza, że 54 dziecileczących się alkoholików charakteryzowała niższasamoocena niż taką samą liczbę dzieci niealkoholików(McLachlan, Walderman, Thomas, 1973). Dzieci z rodzinalkoholowych oceniały stabilizację własnych rodzin o wielegorzej niż innych, zgłaszały też znacznie większe zakłóceniarelacji z pijącym rodzicem. Jeśli alkoholik poddał się terapii,relacje rodzinne polepszały się znacząco. Młodzież z domówleczących się oraz nieleczących się alkoholików zgłaszałajednak niższy poziom samooceny niż dzieci z rodzinniealkoholowych. Inne badania porównywały 54 dzieciz rodzin alkoholowych z grupą 129 rówieśnikówz niepijących domów (DiCicco, Davis, Orenstein, 1984).W zasadzie w każdej skali samooceny dzieci te uzyskiwałyniższe wyniki. W badaniu z 1998 roku dzieci ze szkółpodstawowych i ponadpodstawowych również zgłaszałyniższy poziom samoakceptacji niż rówieśnicy (Post,

Robinson, 1998).Na samoocenę dzieci z rodzin alkoholowych składają się

wszystkie opisane w powyższym rozdziale czynniki.Zdenerwowany niepijący rodzic nigdy nie ma dla dzieckaczasu, a pijący w nieprzewidywalny sposób nagle zmieniaosobowość, a także nigdy nie dotrzymuje słowa; dzieciobwiniają się i winią za spowodowanie picia, z którymw parze idą zdrady i niechęć. W towarzystwie przyjaciółi kolegów dzieci czują zażenowanie, bo pijący rodzic jestskazą na obrazie całej rodziny. Każdy z powyższychczynników przyczynia się do niskiego poczucia własnejwartości u dziecka. Jeżeli dziecko nie potrafi (już dłużej)oddzielać powyższych i im podobnych wydarzeń od własnejosoby, zaczyna je internalizować jako upokorzenie i wstyd.Dzieci czują, że nie są zbyt wiele warte, a wstyd trafia do ichsamoświadomości.

Jest jednak nadzieja. Zgodnie z tekstem zawartymw ramce powyżej, badania udowadniają, że wyższasamoocena stanowiła najważniejszy czynnik rozróżniającyodporne psychicznie dzieci (chłopców i dziewczynki w wiekuponiżej 18 lat) od dzieci podatnych na urazy, którzy doosiągnięcia pełnoletności wykazywały trudnościw funkcjonowaniu (Werner, 1986). Im więcej dowiadujemysię o dzieciach odpornych, tym większa szansa na poprawęsamooceny i losu dzieci z rodzin alkoholowych. Kolejnekrzepiące badanie stwierdza, że samoocena dorosłych dzieciz rodzin alkoholowych (DDA) może być niższa lub wyższa −w zależności od tego, czy ich stan wymagał terapii. Dorosłe

dzieci z rodzin alkoholowych podczas leczenia mają niższąsamoocenę niż dzieci niealkoholików. Natomiast DDA, którenie podejmowały terapii, cieszyły się taką samą wysokąsamooceną oraz nawet wyższą zdolnością nawiązywaniabliższych kontaktów niż dorośli z rodzin niealkoholowych(Barnard, Spoentgen, 1987).

Centrum kontroliKontrola jest dla dzieci z rodzin alkoholowych sprawą

niezwykle ważną, przede wszystkim ze względu na ichdoświadczenia z jednym lub obojgiem rodziców, którzybezowocnie zmagają się z kontrolowaniem własnego życia.Dzieci zyskują wewnętrzne centrum kontroli wtedy, gdytworzy się w nich poczucie władzy nad otoczeniemzdominowanym przez alkohol. Zaczynają wierzyć, że to ichwłasne działania będą przynosić pozytywne lub negatywnekonsekwencje. Jeżeli natomiast dziecko posiada zewnętrznecentrum kontroli, nie ma możliwości panowania nad swoimżyciem i uważa, że to zewnętrzne siły sterują jegoprzeznaczeniem. W rezultacie częściej eksternalizująodpowiedzialność, poddają się okolicznościom, czy zdająbezwolnie na przypadek i los.

Czy dzieci z rodzin alkoholowych kontrolują swoje życie,czy też kołyszą się bezwolnie na fali codzienności? Ogólnierzecz biorąc wyniki badań wskazują, że dzieci wychowywanew rodzinach z problemem uzależnienia od substancjichemicznych charakteryzuje wyższa eksternalizacja, niż te zezdrowych domów. Joseph Kern oraz współpracownicy: C.A.

Hassett i P.J. Collipp, obserwowali 40 dzieci, w wieku od 8do 13 lat w dwóch grupach, po połowie. W badaniuzastosowano test sprawdzający, jakie centrum kontroliposiadają badane dzieci pochodzące z rodzin alkoholowych,a jakie te z domów zdrowych. Wnioski wysnute z rezultatówbadania sugerują, że dzieci z rodzin alkoholowych o wielebardziej niż grupa kontrolna umiejscowiały swoje centrakontroli na zewnątrz. Czuły się osobiście mniejodpowiedzialne za wydarzenia kształtujące ich codzienność,a także mniej ją kontrolowały. Poczucie pozostawania podkontrolą innych prowadzi zwykle do zaniku inicjatywyi manewrowania w świecie w dążeniu do własnej korzyści.

Kolejne badania potwierdziły założenie, że dzieciomz rodzin alkoholowych brakuje prawdziwego poczuciakontroli nad własnym życiem (w porównaniu z dziećmiz niealkoholowych domów, DiCicco i in., 1984; Post,Robinson, 1998; Prewett, Spence, Chaknis, 1981). Zdaniemnaukowców różnice w funkcjonowaniu psychicznym wynikająz niedokończonej socjalizacji dzieci z rodzin alkoholowych.Ze względu na stresy i napięcia związane z dorastaniem,dzieci te czują się sparaliżowane i bezsilne, próbują rozwinąćw sobie umiejętność zarządzania własnym życiem. Niektórzyeksperci sądzą, że to ten właśnie czynnik może prowokowaćnagminne występowanie alkoholizmu wśród nich (Kern i in.,1981). Badacze zgodnie twierdzą, iż dzieci z rodzinalkoholowych generalnie nie uważają się za zdolne doprzejęcia kontroli nad swym losem.

Wyjątkiem od powyższej tezy są jednak przypadki dzieci

odpornych psychicznie i mieszkających ze zdrowiejącymialkoholikami. Te ostatnie charakteryzuje większawewnętrzna kontrola, są także przedmiotem silniejszychuczuć rodzicielskich ze strony leczących się ojców lub matekniż dzieci aktywnych alkoholików. Dzieci odpornew badaniach dotyczących centrum kontroli osiągają wynikipodobne do dzieci ze zdrowych rodzin. Rzadko wierzą, żeprzypadek i pech stanowią w życiu czynniki determinująceszczęście. W przeciwieństwie do młodzieży, która przedosiągnięciem pełnoletności zmaga się z zaburzeniamirozwojowymi, dzieci odporne uważają, że ich własnedziałania przynoszą im samym pozytywne lub negatywneskutki (Werner, 1986).

Problemy w relacjach interpersonalnychInterakcje rodzinne wpływają na ton i jakość relacji, jakie

dziecko nawiązuje z osobami spoza rodziny. Niestety domyalkoholików nie zapewniają dzieciom optymalnego treninguumiejętności nawiązywania zdrowych relacji, gdyż brakujew nich zwykle pozytywnych modeli ról rodzicielskich.Nieufność okazywana rodzicom rozszerza się na innychdorosłych − nauczycieli, doradców, rodziców kolegów czyduchownych − co prowadzi do ogólnej niechęci wobecautorytetów i niemożności podporządkowania się nim (Cork,1969). Relacje z rodzeństwem to pierwsze ważne związki,w jakie wchodzi dziecko, ponieważ przygotowują je napóźniejsze interakcje z różnorodnymi ludźmi poza domem(Flake-Hobson i in., 1983). W rodzinach z problemem

uzależnienia od substancji chemicznych relacjez rodzeństwem często charakteryzują konflikty i niezgoda.Dzieci z rodzin alkoholowych trudno jest w rezultaciepowyższego nawiązać w dzieciństwie i młodości przyjaźnie.Kolegów i koleżanki odstraszają dziwaczne zachowaniapijącego rodzica, ze strony którego narażeni są nawet nawyzwiska czy wyśmiewanie (Cork, 1969). Niektóre z tychdzieci nie mają czasu na przyjaźń ze względu na obowiązkidomowe.

Blizny, jakie pozostają po walkach toczonych w takichdomach, utrudniają tym dzieciom rozwijanie intymnychrelacji opartych na zaufaniu. Zrozumiałym jest zatem, żetakże w okresie dojrzewania i dorosłości niełatwo imznajdować kolegów, wyrażać potrzebę intymnościi utrzymywać zdrowe związki. Badania nad interakcjamiokresu dorastania wskazują, iż aż 87% nastolatków z rodzinalkoholowych nawiązuje nieefektywne relacje z rówieśnikami(Booz-Allen i Hamilton, Inc., 1974). Natomiast 64% zgłaszałoproblemy ze związkami z płcią przeciwną wypływającez podejrzliwości i braku zaufania. Deidre, obecnie 21-letniadziewczyna, przeniosła w dorosłość nieufność wobeczwiązków intymnych:

Mój terapeuta ocenił, że gdy byłam malutka, abyprzetrwać musiałam podjąć określone decyzje, które niepowinny jednak rządzić resztą mego życia. Muszę sięz nimi pożegnać. Na przykład z pomysłem, że jestemniekochana, i nie mogę ufać temu, kto mówi, że mnie

kocha. W badaniu nad grupą 409 dorosłych dzieci z rodzin

alkoholowych stwierdzono, że respondenci w słabszymstopniu komunikują się z rodzicami, sąsiadami,rówieśnikami, nauczycielami, doradcami czy rodzicamiznajomych w porównaniu z grupą kontrolną dorosłych dzieciz rodzin niealkoholowych (Black i in., 1986). DDA podają„problemy z ufaniem innym” za czynnik najbardziejwyróżniający je spośród całej grupy dorosłych.

Porady dla opiekunów i terapeutówProfesjonaliści nie są w stanie sprawić, że alkoholizm

zniknie z życia dziecka, ani zmienić stanu rzeczy w domu.Mogą jednak pomóc. Najpierw powinni zaakceptować fakt,że wobec alkoholizmu rodzica są równie bezsilni, coczłonkowie rodziny − niezależnie, czy sami są nauczycielami,doradcami, pracownikami socjalnymi lub służby zdrowia,duchownymi itp. Nikt poza alkoholikiem nie możepowstrzymać picia. Profesjonaliści, którzy przyjęli powyższedo wiadomości, mogą skoncentrować się na możliwienajlepszym sposobie pomagania dzieciom, to jestumożliwianiu im zadbania o siebie, nawet w trudnej sytuacjidomowej. Terapeuci muszą jednak pamiętać, że na każdedziecko wpływa kombinacja różnorodnych czynnikówdotyczących samych dzieci, ich rodziców, rodziny,społeczności i sąsiedztwa. Żaden z tych elementów niepowinien być pominięty przy analizie możliwości pomocy

dzieciom z rodzin alkoholowych w dostosowaniu się do swejsytuacji.

Dzieci z rodzin alkoholowych nie proszą zwykle o pomoc.Nie mają dostatecznych zasobów emocjonalnych oraz chęciwykorzystania systemu wsparcia obecnego wokół. Tłumiąbądź minimalizują swoje uczucia (Black, 1987). Dlatego teżto profesjonaliści powinni zrobić pierwszy krok. Poniższewskazówki sprawią, że będzie to krok we właściwymkierunku.

Stosuj etykietę „dziecka odpornego psychicznie”ostrożnie, ponieważ zawiera komunikat, że niektóredzieci z rodzin alkoholowych nie potrzebują specjalnejuwagi lub pomocy. Nikt mieszkający w domuz problemem uzależnienia nie wychodzi z tego bezszwanku.Wypatruj dzieci, które mógłbyś lub mogłabyś uznać zaszczególnie odporne. Upewnij się, że otrzymają tyleuwagi, ile inne dzieci. W ich życiu ogromną różnicęmoże zrobić bliska relacja z choćby jedną osobą dorosłą.Zapewniaj dzieci, że alkoholizm bierze się z problemówrodziców i pomóż im zrozumieć, że one same nie sąodpowiedzialne za zachowanie rodziców. Niespowodowały także i nie będą w stanie kontrolować czywyleczyć choroby. Pomoże im to zrozumieć, że niepowinny wstydzić się rodziców, których zachowania sąodrębną, niezależną kwestią.Pomóż dzieciom w uzyskaniu poczucia panowania nadwłasnym środowiskiem. Daj im możliwość dokonania

wyboru, stawiaj przed dostosowanymi do poziomurozwojowego wyzwaniami, aby ćwiczyły umiejętnośćzarządzania i kontrolowania swego życia. Dziękiprostym decyzjom podejmowanym np. w klasie dziecizyskują na autonomii, co przełamuje lęk i zależność.Przedszkolaki mogą wybrać sobie, w co się angażowaćpodczas swobodnej zabawy, dzieci w wieku szkolnym −jak spędzać czas w szkole, na boisku, a starsze dzieci,jaki temat pracy pisemnej najbardziej im odpowiada.Tego typu proste decyzje dają dzieciom możliwośćsamodzielnego kierowania życiem.Stwórz z dzieckiem relację indywidualną,porozumiewajcie się na poziomie uczuć. Dołóż starań,by kochać dziecko − okaż, że jest dla ciebie ważnei wartościowe, uśmiechaj się, przytulaj, chwal i zwracajuwagę na właściwe zachowania. Nie próbuj jednakdziałać jak matka czy ojciec. Nie będziesz w staniezastąpić pijącego rodzica, zatem nie próbuj. Jeżelipozwolisz na zbytnią zależność dziecka wobec siebie,wyrządzisz mu krzywdę. Będzie musiało radzić sobiez alkoholizmem jeszcze na długo po tym, jak waszedrogi się rozejdą.Unikaj nadopiekuńczych działań w stosunku do dzieci.Pamiętaj, że wymagają cierpliwości, a ich zachowaniemoże od czasu do czasu podlegać regresji do mniejdojrzałego poziomu. Wyznacz jasne, niezmienne reguły.Nawet, jeżeli będą mieć problem z ich przestrzeganiem,nie możesz po prostu „spuścić ich ze smyczy”.

Ucz o tym, jak wyglądają inne rodziny, za pomocąksiążeczek dla dzieci. Bywa, że prócz alkoholizmurodzinne relacje komplikuje także separacja lub rozwód,dzieci otrzymują więc podwójny cios. Potrzeba imwyjątkowej uwagi nie tylko ze względu na urazyzwiązane z piciem, ale i z rozpadem rodziny. Pomóżdzieciom z rodzin alkoholowych i innym dzieciomz rodzin niepełnych i zastępczych zrozumieć, że naświecie istnieje wiele rodzajów rodzin. Zwłaszcza tedzieci powinny dowiedzieć się, że nie ma rodzinyidealnej. Jeżeli dowiedzą się, jak wyglądają typowei nietypowe domy (mimo że same nigdy w idealnejrodzinie nie żyły), uzyskają ich bardziej realistyczny,a mniej idealistyczny obraz potrzebny w okresiedorosłości.Zrozum, że niegrzeczne zachowania nie oznaczają odrazu, że dziecko jest zupełnie i dogłębnie zepsute. Jeżelidziesięciolatek sprawia poważne trudnościwychowawcze w szkole, być może po prostu wołao pomoc. Życzliwość, wskazówki i troska nauczycielamogą okazać się bardzo użyteczne. Badania wskazują,że jeżeli alkoholik podda się leczeniu, a dzieci otrzymająpotrzebną pomoc, poprawia się funkcjonowanie rodziny.Dzieci stają się szczęśliwsze i łatwiej się przystosowują.Pomóż dzieciom rozpoznać i wyrazić uczucia,rozwiązywać konflikty i panować nad swoimotoczeniem. Zajęcia kreatywne, literatura dziecięca orazzabawa bardzo pomagają − zwłaszcza twórcza

ekspresja sprawia, że rośnie autonomia i samoocenadziecka. Pomagają także w ogólnym rozwojupsychicznym. Rick napisał na przykład wiersz, który dałmu możliwość konstruktywnego wyrażenia gniewui frustracji wypływających z mieszkania z babciąalkoholiczką.Pozwól dzieciom na samotność i zapewnij imprywatność, gdy jej potrzebują. Zbyt wiele czasuspędzanego samotnie może być jednak powodem doniepokoju. Należy dążyć do zachowania równowagimiędzy czasem spędzanym samemu oraz wśród innych.Pomóż dzieciom rozwijać uczucie zaufania. W domualkoholowym często dochodzi do łamania obietnic.Dzieci z rodzin alkoholowych sądzą, że nie mogą ufaćani swoim rodzicom, ani innym dorosłym.Wprowadzenie do waszej relacji zaufania może być dladziecka najpiękniejszym podarunkiem pod warunkiem,że będziesz zachowywać się konsekwentnie. Nie możnamówić jednego, a robić drugiego; dana dzieckuobietnica musi być dotrzymana, choćby chodziłoo najdrobniejszą rzecz. Nigdy nie obiecuj, jeżeli niebędziesz w stanie tego dotrzymać.W klasie lekcyjnej niech dzieci czują się bezpieczniei pewnie. To miejsce relaksu i cieszenia się nauką,w którym obowiązują przewidywalne zasady. Jeżeliw jakimś wyjątkowym przypadku reguły trzeba zmienić,postaraj się wcześniej uprzedzić dzieci i wyjaśnić im,dlaczego tak się dzieje.

Pozwól dzieciom na zabawę, zabawę i jeszcze razzabawę. Dzieci z rodzin alkoholowych nie mają zwykledo niej okazji, a czas spędzany z wami może być ichjedyną wolną chwilą. Jest im trudniej niż rówieśnikompo prostu dobrze się bawić i odprężać. Twoim zadaniemmoże być nauczyć je bawić się krok po kroku, tak byczerpały z tego przyjemność. Włącz w program zajęćciekawe aktywności, dowcipy i śmieszne historyjki.Śmiech odgrywa rolę terapeutyczną, a poczucie humorustanowi potężne antidotum na stres.Ćwiczenia budujące samoocenę są ważne w przypadkuwrażliwych dzieci z rodzin alkoholowych, mającychniskie wyobrażenie o osobie.Dowiedz się więcej na temat metod wsparciaemocjonalnego i psychoedukacji. Niech niepijącyrodzice skutecznie wykorzystują źródła wsparciaspołecznego, a także ograniczają stres i zagrożeniedepresji. Takie wysiłki mogą wystarczająco wzmocnićrelacje rodzinne, toteż wpływ rodzica alkoholika nafunkcjonowanie psychospołeczne dziecka zostaniezłagodzony (Tubman, 1993).

5ZAGROŻENIA

ROZWOJOWE I BEHAWIORALNE

PRZYPADEK 5.1Ted, jeden z uczniów z mojej pierwszej klasy, miał

wszelkie symptomy dziecka żyjącego w środowiskuaktywnych alkoholików. Zdradzał oznaki rażącegozaniedbania ze strony rodziców. Szczycił się tym, że aniw domu, ani w szkole nie musi robić niczego, na co nie maochoty. Pozwalano mu wałęsać się po okolicy bez żadnegonadzoru; mógł się kłaść się spać tak późno, jak chciał.Chłopak przechwalał się, że mama dała mu raz nawetpapierosa, aby sobie zapalił. Do szkoły przychodziłw wyświechtanym i podartym ubraniu. Niezawiązanesznurowadła butów wlokły się zazwyczaj za nim po ziemi.W koszulach prześwitywały dziury, w spodenkach brakowałokieszeni albo pętelek do przytrzymywania paska. Twarz miałczęsto umazaną resztkami jedzenia, poza tym po prostu

śmierdział, gdyż się nie kąpał i nie zmieniał ubrania. Pewnegoranka pokazał mi poważne oparzenie na klatce piersiowej −mówił, że to od piecyka olejowego. Po tym poparzeniu mogłymu pozostać trwałe blizny.

Ted był kłótliwy i nie miał ochoty współpracować aniz kolegami z klasy, ani z nauczycielami. Pod wpływemoglądanych do późna programów dla dorosłych stalezagadywał inne dzieci na tematy seksualne, a także dotykałmałe dziewczynki w sposób wskazujący na agresję seksualną.Ted nie miał dobrych kontaktów z kolegami z klasy. Jegowulgarne słownictwo w połączeniu z niemiłym zapachemi ordynarnymi żartami sprawiły, że inne dzieci nie lubiły goi odrzucały.

Ted absorbował stale moją uwagę, gdyż kradł i kłamał.Chociaż korzystał w szkole z bezpłatnych obiadów, regularniekradł kanapki i obiad innym dzieciom. Pewnego dniazobaczyłam, jak Ted, który właśnie zjadł cały obiad, szperaw tornistrach i kieszeniach kurtek kolegów. Ukradł im i zjadłtrzy jabłka, kanapkę i trzy pęczki marchewek. Z klasy zaczęłyznikać nowoczesne zabawki i cenne rzeczy, jak zegarekelektroniczny. Dałam Tedowi trochę używanych ubrań −koszulki i spodnie. W końcu jednak dotarło do mnie, żechłopak zabiera do domu rzeczy należące do innych dziecii mówi swojej matce, że to ja dałam mu te zabawki tak samo,jak ubrania. Przy różnych okazjach przechwalał się pracąwykonaną przez inne dzieci i mówił osobom wizytującymnaszą klasę, że to on namalował obrazek lub napisał tekstbędący w rzeczywistości dziełem innego ucznia. Ted

zachowywał się zresztą nieznośnie nie tylko na terenie szkoły,lecz również w całej okolicy. Pewnego razu, bawiąc sięzapałkami, rozniecił ogień i trzeba było wzywać strażpożarną, by ugasiła pożar lasu.

Ted miał trudności z koncentracją uwagi i zbierał złestopnie. Nie potrafił skupić się dłużej niż przez chwilę i byłw nieustannym ruchu − chyba, że spał. Często zasypiał nalekcjach albo po prostu odmawiał wykonywania poleceń. Podkoniec roku dało się u niego zauważyć pewną poprawęw czytaniu, ale pozostawał w tyle za innymi dziećmi. Nadalnie potrafił skojarzyć pisanych cyfr z liczbą pokazywanychprzedmiotów. Został w pierwszej klasie na drugi rok.

Judy Watson, nauczycielka pierwszych klas

A. Zdrowie i bezpieczeństwoU niektórych dzieci z rodzin alkoholowych problemom

psychologicznym towarzyszą poważne zaburzenia zdrowiai brak poczucia bezpieczeństwa. Domy alkoholikówzasadniczo nie zapewniają bezpieczeństwa psychicznego,natomiast generują wysoki poziom stresu, a ten prowadzi dowielu somatycznych zaburzeń stanu zdrowia dziecka.W szkole, gdzie dzieci spędzają przeważającą część tygodnia,najłatwiej zauważyć takie problemy. Przewlekły stres i słabezdrowie przeszkadzają w nauce i nawiązywaniu dobrychrelacji międzyludzkich. Od czasu do czasu chorowitośćdziecka wynika z przyczyn biologicznych, których nie da sięcałkowicie wyeliminować, jak w opisanym poniżej przypadkuSheili. Częściej jednak problemy powstające w szkole są

konsekwencją niestabilnych warunków rodzinnych, a zatemalkoholizmu.

Badania kliniczne i naukowe zgodnie potwierdzają, żedzieci z rodzin alkoholowych w porównaniu z dziećmiz rodzin zdrowych częściej zapadają na rozmaite chorobyi cierpią na zaburzenia psychosomatyczne orazkompulsywne. Jednym z powodów częstych i długichnieobecności w szkole jest choroba wywołana przez utratęodporności, ze względu na związane z alkoholem kłótnie,maltretowanie i zamęt w domu. Dzieci matek alkoholiczekpijących w trakcie ciąży obciąża także ryzyko alkoholowegozespołu płodowego.

FAS (alkoholowy zespół płodowy)PRZYPADEK 5.2

Pięcioletnią Sheilę spotkałam po raz pierwszy nauroczystości rozpoczęcia roku szkolnego. Od razuzauważyłam, jak bardzo różni się od pozostałych dzieciw mojej grupie. Ważyła około 20 funtów, podczas gdy wagawiększości przedszkolaków wynosiła około 45. Nosiła ubrankana rozmiar trzeci, a powinna nosić już szóstkę. Ubrania naniej po prostu wisiały, taka była drobniutka. Sądziłam, że byćmoże ma anemię, więc wysłałam ją do pielęgniarki.

Dziewczynka nie potrafiła się skupić na niczym przezdłuższy czas ani zapamiętać nabytych umiejętności. Potrafiłazapamiętać coś na kilka sekund, ale zapytana ponownie o tosamo za jakiś czas, nic już nie pamiętała. Gubiła ją

nerwowość, która czasami jeszcze się nasilała. Cały czasdrżała, obgryzała paznokcie i miała rozbiegany wzrok.Potrafiła skupić uwagę jedynie na bardzo krótko, nie byław stanie przez dłuższy czas siedzieć lub stać nieruchomo.Wolała stać niż wykonywać jakąś pracę na siedząco.Preferowała zajęcia, w których mogła poruszać się po sali, jakna przykład oglądanie obrazków w bibliotece lub zabawyw części gospodarczej. Niezbyt chętnie i raczej rzadko bawiłasię zabawkami wymagającymi zdolności manualnych. Nieumiała prawidłowo utrzymać w ręku kredki ani ołówka i ledwopotrafiła napisać swoje imię. Potrafiła napisać „s” − pierwsząliterę swojego imienia, ale resztę liter pisała nieprawidłowoi w złej kolejności. Nie była w stanie zapamiętać aniodtworzyć właściwego układu liter, nie potrafiła zmieścićpisma między linijkami.

Gdy pielęgniarka ją badała, sama doszłam do wniosku(biorąc pod uwagę bardzo drobną budowę dziewczynki, jejnerwowość, wychudzenie oraz niemożność koncentracji), żeSheila cierpi na alkoholowy zespół płodowy. Pielęgniarkadowiedziała się, że dziewczynka faktycznie była córkąalkoholiczki, a w czasie, gdy jej matka była z nią w ciąży, jejstarszą siostrę zabrano do przytułku.

Okazało się, że obydwoje rodziców dziewczynki byłoalkoholikami, a Sheila i jej siostra same musiały się o siebietroszczyć. Same robiły sobie kanapki do szkoły i same sięubierały. Na zebrania rodziców matka dziewczynki zawszeprzychodziła pijana. W trakcie spotkania stale powtarzała:„Kocham moją córeczkę. Jest moim szczęściem. Jest taka

słodka”. Czasami przytulała na chwilę dziewczynkę.Zachowywała się tak, jakby czuła się winna. Mówiła mi, żezauważyła, iż Sheila jest nerwowa i bardzo drobna jak na swójwiek, ale nie zdawała sobie sprawy z tego, że ten standziecka miał jakiś związek z jej piciem w czasie ciąży.

Złożyłam wizytę w domu dziewczynki pragnącporozmawiać z jej rodzicami na temat nerwowości dzieckai problemów z koncentracją. Rodzice byli uprzedzeni o moimprzyjściu, jednak ojciec dziewczynki nie pozwolił mi wejść dośrodka, tłumacząc, że matka musiał gdzieś wyjść. Było widać,że pił alkohol i byłam przekonana, że matka leżała w domupijana. Sheila podeszła do drzwi ubrana w szlafrok i brudną,podartą piżamę.

W domu śmierdziało naftą, której używano do ogrzewaniapomieszczeń. Nerwowość dziewczynki miała przyczynębiologiczną − był to skutek picia matki w okresie ciąży,jednak w znacznym stopniu przyczyniły się do tego równieżwarunki domowe. Przypuszczam, że z tego powodu Sheilamoże mieć poważne problemy także w pierwszej klasie.

Patti Young, przedszkolanka Alkoholowy zespół płodowy (Fetal Alcohol Syndrome,

FAS) jest skutkiem spożywania alkoholu przez matkęw okresie ciąży. Jako zespół zaburzeń został odkryty w 1973roku, do tej pory jednak nie wiadomo, w jaki sposób alkoholprzyczynia się do jego wystąpienia ani jaka dawka jestniebezpieczna dla płodu. Pomimo rosnącej świadomościniebezpieczeństwa związanego ze spożyciem alkoholu

w okresie prenatalnym, amerykańskie Narodowe Centra ds.Kontroli Chorób (NCDC) raportują, że w latach 1979−1993liczba wystąpień FAS zwiększyła się prawie siedmiokrotnie(„Spożycie alkoholu”, 1995). Noworodki z alkoholowymzespołem płodowym mają zwykle niską wagę urodzeniowąi wolno rozwijają się fizycznie. Uszkodzenia ośrodkowegoukładu nerwowego powodują u nich rozdrażnienie,nadpobudliwość i upośledzenia rozwoju umysłowego(Steinhausen, Willms, Spohr, 1993). U dzieci z FAS spotykasię również wady serca, zaburzenia snu, niezwykle małychrozmiarów czaszki oraz anomalie w budowie twarzy. Teostatnie obejmują nadmierne owłosienie, krótkie i wąskieszpary powiekowe, opadające powieki ze względu nanadmiar skóry w okolicy zmarszczki nakątnej, wygładzonąrynienkę nosową, spłaszczoną nasadę nosa, wąską górnąwargę, nos krótki i zadarty, a także nierozwinięty podbródek(Holzman, 1983).

Prace badawcze wykazały, że długoterminowy wpływFAS na zachowanie dziecka występuje w wiekuprzedszkolnym oraz szkolnym (Steinhausen i in., 1993).Dzieci z alkoholowym zespołem płodowym nigdy niezdrowieją w pełni, mogą jednakże wykazywać sporą poprawęw zakresie funkcji motorycznych, zdolności koncentracjiuwagi oraz nawiązywania relacji z rodzeństwem czyrówieśnikami. Poprawia się u nich również kontrola nadtemperamentem i lękami, a także potencjał intelektualnyi umiejętności psycholingwistyczne (Steinhausen i in., 1984).Nie spada jednak intensywność nadpobudliwości. Z badań

oraz analizy przypadku Sheili wynika jasno, że FAS jakozespół wad wrodzonych ogranicza szanse dzieci na wysokieosiągnięcia w nauce szkolnej.

Zaburzenia psychosomatyczneDzieci z rodzin alkoholowych doświadczają nadmiernego

poziomu stresu i napięć w domu, nagminnie tłumią niepokóji inne emocje kierując je do wewnątrz. W rezultacie pogarszasię ich stan zdrowia − nierzadko narzekają na bóle głowy,trudności z zasypianiem, znużenie, nudności, bóle brzuchai problemy związane z odżywianiem (Steinhausen, Nestler,Huth, 1982). Choć częściej szukają pomocy specjalistóww związku z powyższymi dolegliwościami, nie udaje się naogół znaleźć fizycznej przyczyny ich psychosomatycznychdolegliwości. Żony i córki alkoholików powszechniej padająofiarą zaburzeń psychosomatycznych niż synowie i mężowiealkoholiczek czy kobiety z niepijących domów. Częściej takżeszukają pomocy lekarskiej i otrzymują konkretne diagnozy(Biek, 1981; Roberts, Brent, 1982).

Dzieci z rodzin alkoholowych reagują także napięciemnerwowym na brak bezpieczeństwa fizycznegoi psychicznego w środowisku alkoholowym. Dzieci, któreobawiają się o własne bezpieczeństwo, czy o życie któregośz rodziców lub rodzeństwa, mają zszargane nerwy.Najbardziej zauważalnym objawem niepokoju są obgryzionepaznokcie, a prócz nich typowe są także nerwowe tikii drżenie, bóle głowy, bezsenność i problemy z trawieniem.Gail opowiadała, że szczególnie boi się w nocy. Wtedy

właśnie jej ojciec najwięcej pił, kłócił się i wdawał w brutalneszarpaniny z matką. Gail cierpiała na nerwowy rozstrójżołądka, a niekontrolowane ataki drżenia w szkole czasemnie pozwalały jej praktycznie utrzymać ołówka w ręce.Zadania pisemne kończyła w takich nerwach, żenauczycielom trudno było odczytać jej pismo. Uwielbiałajednak szkołę, którą postrzegała jako sanktuarium spokojuz dala od nieszczęśliwego domu. – Moja terapeutka bardzomi pomogła przy uspokojeniu nerwów − wyjaśniła. – Dała mido czytania materiały na temat alkoholizmu, dużo teżrozmawiałyśmy.

Terapeutka skierowała także Gail do grupy pomocowejdzieci z rodzin alkoholowych, toteż gdy dziewczynka zaczęłapracować aktywnie podczas terapii, wiele z jej nerwowychprzyzwyczajeń zniknęło.

U dzieci leczących się alkoholików nie występują opisanepowyżej zaburzenia psychosomatyczne. Badania rodzin,w których alkoholicy poddali się terapii, nie znalazłyznaczących różnic między dziećmi z rodzin alkoholikówi niealkoholików w zakresie problemów zdrowotnych,zaburzeń osobowości czy problemów w szkole (McLachlani in., 1973; Rimmer, 1982). Dzieci z rodzin alkoholowychleczących się zapadają wprawdzie na alergie, astmę,przeziębienia, ale z taką samą częstotliwością jak dzieciz rodzin niealkoholowych. To samo dotyczy nadwagii niedowagi u tych dzieci (Moos, Billings, 1982). Natomiastw przypadku niepowodzenia terapii rodzica, dzieci z rodzinalkoholowych częściej zgłaszają zaburzenia

psychosomatyczne niż ich rówieśnicy z rodzin zdrowych.

Zaburzenia kompulsywneDzieci z rodzin alkoholowych podlegają również

wysokiemu ryzyku popadnięcia w uzależnienia o podłożupsychicznym i fizycznym. W miarę upływu czasu coraztrudniej jest im odrzucać skłonność do perfekcjonizmui zachowań kompulsywnych oraz przymus kontrolowaniaotoczenia − strategii, z których korzystały chcąc opanowaćchaotyczne środowisko domowe (O’Gorman, Oliver-Diaz,1987). Przez wiele lat strategie te zapewniały względnykomfort, toteż stają się integralną częścią ich osobowości.Jeśli nie leczy się ich w dzieciństwie, zaburzeniakompulsywne mogą stanowić w okresie dojrzewaniai dorosłości źródło ogromnego stresu, przeradzają siębowiem w nałogi. Dzieci z rodzin alkoholowych nierzadkozagłuszają niepokój alkoholem i innymi używkami, a takżeprzez intensywną pracę, jedzenie, seks i inne kompulsje.Istnieje wysokie niebezpieczeństwo, że popadnąw uzależnienie od alkoholu, pracy, hazardu, zakupów, seksulub narkotyków. Często występują u nich również zaburzeniaodżywiania.

RAMKA 5.1Kompulsywne objadanie się

Tak mój brat, jak i ja jesteśmy uzależnieni od jedzenia.

Przeszłam roczną terapię w Centrum MedycynyBehawioralnej, w grupie dla osób kompulsywnieobjadających się. Rozmawiałam o alkoholizmie ojcapodczas indywidualnych spotkań z terapeutą. Dopieroniedawno zorientowałam się, że cierpiałam z powoduniskiego poczucia własnej wartości i że kwestia jedzeniajest także z nim związana.

Z objadaniem się jest tak: gdy wkładasz do ustpierwszego orzeszka M&M’s jesteś pewny, że dziewiętnastyz kolei będzie smakował jeszcze lepiej. Kiedy jem, czuję siędobrze i do pewnego momentu bardziej spokojnie. Potemjednak przychodzi poczucie winy, które zajadam.Kompulsywne objadanie się jest jak alkoholizm, narkotykii wszelkie inne nałogi. Terapeuta uświadomił mnie, że niewyrażałam tyle gniewu z powodu choroby ojca, ile −zazwyczaj − inni. Domyślam się, że opychanie sięjedzeniem wypływa częściowo z potrzeby tłumienianegatywnych uczuć. Myślę, że cały czas próbuję zapełnićpustkę jedzeniem. Stosowałam różne diety, głodziłam się,schudłam 25 funtów i próbowałam kontrolować swojąwagę.

Terapeuta zastosował hipnozę i cofnął mnie do chwili,kiedy zaczęłam się objadać. Przypomniałam sobieprzedziwną sytuację; nagle cofnęłam się w czasie do piątejklasy. Siedzieliśmy w sali 5C u pani Autry. Jadaliśmy lunchjako ostatnia klasa, do sali wjeżdżały wielkie tace pełnedomowych drożdżówek hojnie posmarowanych masłem.Panie kucharki zachęcały nas do zjadania wszystkich

pozostałych po innych dzieciach bułeczek. Chłopcy zawszerzucali się na jedzenie, ale ja przyłączałam się do wyścigu,kto zje więcej. Pamiętam, jak pewnego dnia wygrałam z 14drożdżówkami na deser po i tak już zjedzonym lunchu.W piątej klasie koszykówka szła mi bardzo dobrze. Byłamniska, ale bardzo zwinna i szybka; aż nagle z dnia na dzieństałam się okrągła jak piłka do gry. Pamiętam, jak dyrektorszkoły − który był jednocześnie trenerem drużynykoszykarskiej − powiedział, że jeśli zjem jeszcze jednądrożdżówkę, użyje mnie zamiast piłki. Wtedy zaczęła sięhistoria mojego objadania się, na tyle, na ile pamiętam.

Przez ostatnie trzy lata, odkąd wróciłam do pracy,a moje najmłodsze dziecko poszło do przedszkola, czułamsię niedobrze na samą myśl o odmawianiu sobie czegośczy diecie. Spróbowałam więc wszystkich dostępnychcudownych środków i wzięłam udział w każdym programieodchudzającym w mieście. Podczas terapii myślałamo sobie: „Emma, do cholery, nie jesteś alkoholiczką.Odczuwasz przymus picia w taki sam sposób, jak przymusjedzenia albo mówienia, albo − jak kiedyś − palenia. Maszkompulsywną osobowość”.

Czytałam o tym, że dzieci z rodzin alkoholowych majątendencję do zachowań kompulsywnych. Ja obgryzampaznokcie. Zaczęłam też w piątej klasie, kiedy u matkizdiagnozowano poważną chorobę krwi. Byłam w babcinejkuchni, kiedy mamę zabrano do szpitala. Zrozumiałam, żejest bardzo chora, i wydaje mi się, że od tego momentuzaczęły się zachowania kompulsywne. Najpierw obgryzanie

paznokci, potem jedzenie. Podczas terapii podjętejz powodu objadania się paznokcie odrosły. Wielu ludzi radzisobie ze stresem przez picie alkoholu czy palenie; ja jem.

Gdyby ktokolwiek w okresie dorastania zapytał mnie,czy będę kiedykowiek pić, na pewno bym zdecydowaniezaprzeczyła ze względu na alkoholizm ojca. A jednak torobię. Mimo że chciałabym być podobna do matki, mamw sobie całkiem sporo cech ojca i nie podoba mi się to.

Emma, 42 lata

Zaburzenia odżywianiaNajczęściej występującym u dzieci z rodzin alkoholowych

zaburzeniem jest nadmierne objadanie się, na kolejnychmiejscach listy znajdują się także bulimia (napady objadaniasię powiązane z zachowaniami kompensacyjnymi) i anoreksja(głodzenie się, przyjmowanie środków przeczyszczających,intensywne uprawianie sportu). Tak jak w przypadku innychzachowań kompulsywnych, do objadania się dochodzi już wewczesnym dzieciństwie, a do pełnego rozwoju zaburzeniaw okresie dorosłości. W ramce 5.1 przedstawiono historięEmmy, 42-letniej kobiety opisującej swoje zaburzeniaodżywiania. Dzięki hipnozie była w stanie dotrzeć do źródłaproblemu, który zaczął się w piątej klasie szkołypodstawowej.

Dzieci z osobowością typu A i pracoholizmDzieci z rodzin alkoholowych zwykle dorastają za szybko,

gdyż są do tego zmuszone. Prócz dorosłych obowiązków

dźwigają także towarzyszące im stresy i napięcia (Elkind,1981; Robinson, 1996). Silny niepokój, a nawet efektwypalenia u dzieci może wypływać z trudności związanychz przejmowaniem dorosłych kompetencji − na przykład, gdymuszą zadzwonić do pracodawcy, by zgłosić chorobępijącego ojca, albo regulować comiesięczne rachunki, abynie odłączono dostaw prądu czy gazu. Dzieci, któreprzejmują rolę bohatera rodzinnego oraz rodzica wobecmłodszego rodzeństwa, gotują, ubierają, piorą ubraniai prowadzą dom. Stają się także partnerami rodzica:powiernikiem matki, który pomaga jej rozwiązywać problemz butelką, lub jej obrońcą, który co noc stawia czołopijanemu i brutalnemu ojcu. W rezultacie tracą całedzieciństwo.

Przedwcześnie dojrzałe dzieci charakteryzuje osobowośćidentyfikowana przez badaczy medycznych jako typ A. Stałeprzeciążenie stresem prowadzi u nich do choróbsomatycznych. Ludzi z osobowością typu A cechujeniecierpliwość, agresywność i wrogość połączonaz ukierunkowaniem na osiągnięcia (Raikkonen, Keltikangas-Jarvinen, 1992; Yamasaki, 1990). Kompulsywna potrzebasukcesu jest związana z czynnikami ryzyka chorób układukrążenia, tj. wysokim ciśnieniem krwi i nieregularnymtętnem. Osobowość typu A to najlepiej udokumentowanypsychologiczny czynnik ryzyka chorób serca, które swójpoczątek biorą z dzieciństwa (Raikkonen, Keltikangas-Jarvinen, 1992); Visintainer, Matthews, 1987). Cechy typuA zaobserwowano już u pięcioletnich dzieci, przy czym

podczas pięcioletniej obserwacji nie zmniejszała się ichintensywność (Visintainer i Matthews, 1987).

Współcześnie prowadzi się badania nad kontekstem,w jakim dzieci wystawione są na większe ryzyko rozwinięciaosobowości typu A. Choć sugerowano, że takie cechydeterminują zarówno czynniki dziedziczne, jaki środowiskowe, nie ma jeszcze absolutnych dowodów na to,że osobowość A można odziedziczyć. Wśród impulsówśrodowiskowych prowadzących do wykształcenia sięosobowości A u dzieci zidentyfikowano: środowisko rodzinne,cechy osobowości rodziców i zachowania wychowawcze.

Badania sugerują, że dzieci z rodzin alkoholowychnabierają osobowości typu A w reakcji na zachowanierodziców i w ramach co najmniej jednej z trzech strategii:próby utrzymania rodzinnej równowagi przez odciągnięcieuwagi od rodzica alkoholika, chęci zdobycia uwagi i aprobatyrodziców, lub/oraz wysiłku radzenia sobiez nieprzewidywalnością życia w rodzinie alkoholowej.

Przy pierwszej strategii dzieci z rodzin alkoholowychprzyjmują wzorce zachowań osobowości typu A, odgrywającrolę rodzinnego bohatera. Nadmiernie ambitne dzieci musząosiągać sukces we wszystkim, czego się podejmą, abyodwrócić uwagę od bolesnej dynamiki własnego systemurodzinnego. Dzieci z osobowością typu A poprzez rolębohaterów rodzinnych z czasem zaczynają kompulsywniedążyć do sukcesu i stają się pracoholikami (Robinson, 1998;ramka 5.2). Próbują kontrolować absolutnie wszystko,wypierają zmęczenie, cechuje je niecierpliwość, lubią

konkurencję i triumfy, a także pragną zawsze perfekcyjnychwyników, i to natychmiast.

RAMKA 5.2Pracoholizm

Gdy byłem dzieckiem, konflikty z ojcem wybuchały

zawsze w weekendy, toteż nawet gdy dorosłem, sobotai niedziela były dla mnie trudne do zniesienia. Wcześniejgdy tylko w domu było spokojnie, wiedziałem, że to ciszaprzed burzą, ale nagłe i gwałtowne napady wściekłości ojcazaskakiwały mnie i tak. Kiedy budziłem się rano w sobotęalbo dzień świąteczny i nie miałem nic do roboty,odczuwałem panikę. Czułem, że nie panuję nad sytuacją;że w ciągu bezczynnych godzin może wydarzyć się cośstrasznego. Trudno mi było nabrać elastyczności lub żyćteraźniejszością. Nauczyłem sobie z tym radzić przezprzeładowywanie weekendów zadaniami. Dokładniewiedziałem zatem, co się za chwilę wydarzy i jak się na toprzygotować. Ciągła aktywność wydawała się łagodzićstres, ale nie miałem już czasu na relaks i swobodnązabawę, na kontakt z naturą i cieszenie się chwilą.

Uczenie się sprawiało, że dobrze się czułem z samymsobą, a podjęcie pracy dało mi poczucie sensu i − jaksądziłem − spełnienia. Praca stanowiła ucieczkę przedkoniecznością przepracowania uczuć tłumionych od czasówdzieciństwa. Nie musiałem wchodzić w bliższe czy dalsze

relacje z ludźmi, ale mogłem identyfikować się i nawiązaćwręcz intymny kontakt z pracą. Zyskałem także poczuciecałkowitej kontroli nad swoim życiem; znalazłem swójulubiony narkotyk. Długie godziny nauki podczas studiówzamieniłem na długie godziny pracy wieczorami,w weekendy i podczas świąt. Uzależniłem się.

Jak alkoholik, czułem się niespokojny i zirytowany, gdyna więcej niż kilka dni odchodziłem od biurka. Nawetpodczas spaceru po tropikalnej plaży wszystkie moje myślikrążyły wokół następnego projektu. Na urlop nigdy niewyjeżdżałem bez dodatkowego bagażu: teczki wypchanejpapierami. Rodzina i przyjaciele narzekali, że sięprzepracowuję, a ja w tajemnicy i tak wrzucałem robotę dowalizki. Inni kąpali się i pływali, a ja ślęczałem nad biurkiemnaprędce skleconym w naszym wakacyjnym domku.W trakcie terapii uświadomiłem sobie, że − jak większośćdorosłych dzieci z rodzin alkoholowych − powtarzałemkompulsywne zachowania ojca. Stałem się uzależniony,choć od innej czynności i niepostrzeżenie.

Bryan RobinsonNa podstawie: “Chained to the Desk: A Guidebook for Workaholics, Their Partnersand Children, and the Clinicians Who Treat Them” (Przykuci do biurka. Przewodnikdla pracoholików, ich partnerów, partnerek i dzieci oraz terapeutów), BryanRobinson, New York University Press, 1998. Cytat za zgodą autora.

Z drugiej strony cechy osobowości typu A rozwijają się

u dzieci także w bezpośredniej reakcji na zachowaniawychowawcze rodziców-alkoholików. Raikonneni Keltikangas-Jarvinen (1992) ustalili, że wrogie zachowaniematki powiązane jest z rozwojem typowych dla osobowości

typu A cech u nastolatków, tj. niecierpliwości i agresywności.Matki, które korzystały z surowej i opartej na karachdyscypliny wychowawczej, postrzegały dzieci jako ciężary,mając tendencję do ignorowania ich i unikania kontaktuemocjonalnego. Cechy typowe dla osobowości typu A −niecierpliwość i dążenie do współzawodnictwa − wiążą sięściśle także z wzorcami wychowawczymi panującymi w wielualkoholowych rodzinach, gdzie nie toleruje się aktywnościdzieci, nie lubi z nimi przebywać, nadmiernie kontroluje jei wierzy, że tylko regularne kary zapewniają posłuszeństwodziecka i spokój w rodzinie (Raikkonen, Keltikangas-Jarvinen, 1992). Dorośli typu A zajęci są również intensywniewłasnym życiem, nie poświęcając wiele uwagi innym.W domach niealkoholowych rodzice z osobowością typuA zamiast na rodzinie koncentrują się na własnej karierze;w rodzinach z problemem uzależnienia natomiast skupiająsię na piciu i związanych z nim aktywnościach. Dzieciw takich rodzinach zostawiane są często same sobiei ignorowane; nierzadko myślą, że są wręcz niewidzialne.Nawet jeżeli dzieci z rodzin alkoholowych nie sąwychowywane przez osoby ściśle pasujące do typu A (gdyżrodzice nie są na przykład ukierunkowani tylko na sukcesy),klimat rodziny jest dla nich mniej pozytywny i wspierający.Alkoholicy miewają niektóre cechy osobowości A (Raikkonen,Keltikangas-Jarvinen, 1992; Yamasaki, 1990). W odpowiedzina nieefektywne metody wychowawcze ich dzieci same mogąrozwinąć w sobie cechy typu A. Próbując zdobyć więcejuwagi i sygnałów uczucia lub zainteresowania ze strony

rodziców, dzieci starają się udowodnić sobie i innym z corazwiększą pewnością siebie, że są w stanie przekroczyć swojemożliwości (Yamasaki, 1990).

Wreszcie dzieci z rodzin alkoholowych zachowują sięzgodnie z osobowością typu A próbując poradzić sobiez dysfunkcyjną naturą środowiska rodzinnego (Compas,1987). Etapem rozwojowym wspólnym dla wszystkich dziecijest nabywanie umiejętności radzenia sobie ze stresempsychospołecznym. Działanie czynników stresującychuśmierzane jest − bądź nie − przez sposób, w jaki dzieckoradzi sobie z trudną sytuacją czy wydarzeniem. Dzieciodnajdują zasoby potrzebne w nietypowych sytuacjachw samych sobie (np. umiejętność rozwiązywania problemów)lub w otoczeniu (np. w relacji z troskliwym dorosłym).Korzystają następnie z tych zasobów, by wzmocnić własnąumiejętność przystosowania się do stresujących sytuacji.

Dla dzieci z rodzin alkoholowych wzorce zachowań typuA mogą odzwierciedlać odmienny sposób radzenia sobiez chaotycznym, niekontrolowanym łańcuchem wydarzeńw rodzinnym środowisku. Sztywna organizacja czasu, naciskna osiągnięcia i agresja to typowe cechy charakterystycznetypu A, które, gdy występują u dzieci, mogą sygnalizowaćpotrzebę uzyskania kontroli nad życiem w chaotycznymsystemie rodziny alkoholowej. Na pewnym poziomie dzieckowie, że nie może powstrzymać mamy od picia. Rozumujesobie, że „nie zmienię tego, że nasz dom jest zwariowany, alemogę samodzielnie kształtować swe życie, udowadniając, żekontroluję swój czas i działanie. Mam tyle siły, by nie

pozwolić innym wejść mi w drogę”. Znika w ten sposóbgroźba całkowitej utraty kontroli, choćby wokół dzieckarozpętało się prawdziwe piekło.

Nie znamy liczby dzieci z osobowością typu A, którejednocześnie pochodzą z rodzin alkoholików. Uderzają nasjednak podobieństwa między zachowaniem dzieci typuA oraz dzieci z rodzin alkoholowych, kompulsywnienastawionych na sukces. Poniższy test MYTH (The MatthewsYouth Test For Health) został przy współpracy nauczycieliszkolnych opracowany do celów badań naukowych w 1980roku (Matthews, Angulo, 1980). Nauczyciele i terapeucimogą skorzystać z niego, aby odróżnić dzieci z osobowościątypu A i B (czyli takie, u których brak cechcharakterystycznych dla typu A) w klasie. Każde dzieckooceniane jest pod kątem jednej z siedemnastu testowanychcech, w skali od 1 (dana cecha w zasadzie nie występuje) do5 (cecha bardzo charakterystyczna). Wynik testu MYTHmieści się w zakresie od 17 do 85 punktów, tj. od skrajnejosobowości typu B do skrajnej osobowości typu A.

Dzieciństwo gdzieś się gubi, jeżeli dzieci od małegopopychane są w stronę sukcesów, osiągnięć i zadowalaniainnych (Elkind, 1981). Choć wiele dzieci z osobowością typuA osiąga ogromne sukcesy, ich samoocena i poczuciesprawczości są na niskim poziomie (Robinson, 1996).W porównaniu z okresem dorosłości dzieciństwo trwanaprawdę krótko − najkrócej w życiu. Niektóre dziecialkoholików wypalają się, zanim zdążą go doświadczyć.

Tabela 5.1. Test MYTH

1. W czasie zabawy dziecko lubi konkurować z innymi.2. Dziecko pracuje raczej szybko i energicznie niż powoli i ostrożnie.3. Dziecko niecierpliwi się, kiedy musi czekać na innych.4. Dziecko często się spieszy.5. * Niełatwo wywołać w nim gniew na rówieśników.6. Dziecko przerywa wypowiedzi innych.7. Podczas różnych aktywności dziecko zostaje liderem.8. Dziecko łatwo się irytuje.9. Wydaje się, że dziecko osiąga lepsze wyniki niż zwykle, gdy

konkuruje z innymi.10. Dziecko lubi spierać się i dyskutować.11. * Dziecko cierpliwie pracuje z dziećmi powolniejszymi od siebie.12. Podczas pracy czy zabawy dziecko stara się wypaść lepiej niż inne

dzieci.13. * Dziecko potrafi długo usiedzieć w jednym miejscu.14. Zamiast czystej przyjemności z zabawy czy nauki, ważniejsze jest

dla niego zwycięstwo.15. Inne dzieci zwracają się do niego po wskazówki i komendy.16. Dziecko jest nastawione na rywalizację.17. Dziecko często wdaje się w spory lub bójki.

* Skala pytań oznaczonych gwiazdką została odwrócona.Źródło: Przedruk za K.A. Matthews i J. Angulo, “Measurement of the TypeA behavior patterns in children: Assessment of children’s competitiveness,impatience-anger, and aggression”, Child Development, 51, 466-475. ® 1980, TheSociety for Research in Child Development, Inc. Przedruk za zgodą właścicielapraw.

Przemoc fizyczna i molestowanieseksualne

Zarówno w szkole, jak i poza nią troskęo bezpieczeństwo dzieci z rodzin alkoholowych należy

traktować priorytetowo. Przemoc w domu alkoholika potrafinarosnąć do punktu, w którym obraca się przeciw dziecku,co prowadzi do urazów fizycznych i nieobecności w szkole.Dzieci zostają w domu, żeby leczyć ślady ciosów, siniakii inne oznaki maltretowania. Pewna dwunastolatkaopowiadała, jak przez trzy dni nie mogła pójść do szkoły, bopo uderzeniu pijanej matki zostały jej spore pręgi. Rodzinyalkoholowe obciąża także wysokie ryzyko przemocyseksualnej. Po lekcjach wiele z tych dzieci znajduje sięw niebezpiecznych sytuacjach, gdy przebywają w domu samelub z upitym rodzicem.

Ginger próbowała opierać się molestowaniuseksualnemu ze strony pijanego ojca. Zagroził w końcu, żeporzuci żonę i rodzinę, jeśli matka nie nakażetrzynastoletniej córce bycia uległą w kontaktachseksualnych. Przerażone perspektywą porzucenia, matkai dziecko ustąpiły jego żądaniom, i przez następne 4 lataGinger zastępowała matkę jako obiekt seksualnych działańojca.

Szacowana liczba dzieci − ofiar przemocy fizyczneji seksualnej sięga w USA rocznie dwóch lub trzech milionów.Liczba ta jest z pewnością zaniżona, ponieważ wieluprofesjonalistów i świadków przemocy nigdy jej nie zgłasza,a wykorzystywane dzieci wstydzą się lub nie mogą o tymrozmawiać. Krzywdzenie dzieci obejmuje nie tylko przemocfizyczną i seksualną, ale także zaniedbanie i brakzapewnionej ochrony. Około dwóch tysięcy dzieci rocznieumiera w rezultacie maltretowania lub zaniedbania.

Nadużywanie alkoholu stwierdza się w 50−80% domów,w których miejsce miała przemoc fizyczna lub seksualna,a także zaniedbywanie dzieci (Black, 1987; Famularo, Stone,Barnum, Wharton, 1986). Dzieci z rodzin alkoholowychczęściej doświadczają przemocy w rodzinie niż dziecirodziców trzeźwych i abstynentów. Maltretowanie fizyczneobejmuje zachowania kierowane przez rodziców względemdzieci i siebie nawzajem − wiele dzieci obserwuje, jak jedenz rodziców używa przemocy względem drugiego.

W badaniu przeprowadzonym na grupie 409 dorosłychdzieci z rodzin alkoholowych 95% z nich ujawniło, że obojerodzice przejawiali znaczne skłonności do przemocy, a 56%,że stosowali przemoc po wypiciu alkoholu (Black i in., 1986).Ojcowie dziesięć razy częściej dopuszczali się nadużyć.Dzieci te opisywały także siebie i swoje rodzeństwo jakobardziej skłonnych do maltretowania innych. Aż 18,5%badanych opowiedziało, że w dzieciństwie stali się ofiaramimolestowania seksualnego w formie pieszczot lub seksuoralnego. Córki alkoholików dwukrotnie częściej narażonebyły na ryzyko kazirodztwa.

Ośmioletnia Marla ubierała i zachowywała sięw prowokacyjny, seksualnie wyzywający sposób.Wystylizowana na osiemnastolatkę uczennica trzeciej klasychwaliła się, że „wszyscy chłopcy w szkole chcą ze mnąchodzić. Tatuś mówi, że ślicznie się ubieram, bo chcę, żebychłopcy na mnie patrzyli i mnie pragnęli”. Ojciec mówił, żeatrakcyjny strój przyciąga chłopców, ale Marla nie zgadzałasię, twierdząc, że chce tylko ładnie wyglądać. Gdy ojciec

upijał się, rzucał przedmiotami i wrzeszczał, Marla kładła siędo łóżka z ogromną przytulanką, pluszowym misiem.Opowiadała, że ojciec wariuje, gdy pije − bije matkęi przytrzaskuje palce słuchawką telefonu, gdy ta próbujezadzwonić po policję.

Także Marli mówiono, by zadzwoniła po służby, gdyojciec staje się agresywny, ale − jak twierdziła − zbyt mocnogo kochała, by to zrobić. Według Marli sąsiadka również jejproponowała pomoc, bo miała takie obawy:

Pani z domu obok mówiła, że gdyby tata kiedykolwiek„tam” mnie dotknął, powinnam jej powiedzieć; tak samo,gdyby zażądał, żebym ja go „tam” dotykała. Ble… Wcalenie chciałabym tego robić, ale pewnie by mnie sprał,gdybym nie robiła tego, co każe. Podejrzenia terapeutów wzbudziły dowody na przemoc

fizyczną, erotyczne elementy stroju i zachowania Marli oraztematy seksualne poruszane w rozmowach o ojcu. Wrazz innymi oznakami, powyższe znalazły się na liściedwudziestu wskaźników sugerujących seksualnewykorzystywanie dziecka (Sgroi, 1982, s. 40−41).

1. Nadmiernie uległe zachowanie2. Zachowanie bezczelne i agresywne3. Zachowanie pozornie dojrzałe4. Wzmianki na temat seksu5. Powtarzające się, niewłaściwe zabawy o wydźwięku

seksualnym z rówieśnikami, zabawkami lub samym

sobą; seksualnie agresywne zachowanie względemrówieśników

6. Szczegółowa, nieadekwatna do wieku dziecka wiedzai zrozumienie zachowań seksualnych (zwłaszczau młodszych dzieci)

7. Wczesne przychodzenie do szkoły i późne wychodzeniedo domu, mało lub brak nieobecności

8. Kiepskie relacje z rówieśnikami, nieumiejętnośćnawiązywania przyjaźni

9. Brak zaufania, zwłaszcza wobec ważnych w życiudziecka osób

10. Niechęć do uczestnictwa w lekcjach i zajęciachszkolnych

11. Niemożność skupienia uwagi w szkole12. Nagłe pogorszenie wyników w nauce13. Nadmierny strach przed mężczyznami (gdy sprawca jest

płci męskiej, a ofiara żeńskiej)14. Uwodzicielskie zachowanie wobec mężczyzn (gdy

sprawca jest płci męskiej, a ofiara żeńskiej)15. Ucieczki z domu16. Zaburzenia snu17. Zachowania regresywne18. Wycofanie19. Depresja kliniczna20. Myśli samobójcze

Dzieci z rodzin alkoholowych zostają czasem

alkoholikami lub poślubiają alkoholików − albo robią

zarówno jedno, jak i drugie. Bywa też, że dzieciwykorzystywane seksualnie dorastają i molestują własnedzieci lub czynią to ich żony czy mężowie. Dziecidoświadczające przemocy fizycznej same także wchodząw związki z osobami używającymi przemocy albo stosują jąwobec własnych dzieci (Weatherford, 1988). Dorastaniew środowisku, w którym występują trzy powyższe zjawiska,prowadzi do skłonności do powtarzania podobnych sytuacji,jeśli w życie dziecka nie zainterweniują profesjonaliści(Black, 1986).

We wszystkich stanach USA zgłaszanie zauważonych lubpotencjalnych przypadków przemocy domowej i seksualnejjest nakazane prawem (Slavenas, 1988). Jeżeli zauważyszoznaki maltretowania, zaniedbania lub bicia, zapoznaj sięz procedurą raportowania przemocy na poziomie szkolnymi stanowym, a następnie złóż doniesienie. Odpowiednieinstytucje, jak np. Urząd ds. Ochrony Dziecka (ChildProtective Agency) dysponują szczegółowymi przepisamiw tym zakresie. Choć powinieneś i powinnaś gwarantowaćdziecku z rodziny alkoholowej poufność w czasie waszychrozmów, przypadki przemocy fizycznej i seksualnej stanowiąwyjątek od reguły. Dzieci należy zachęcać, by informowałyo takich przypadkach, a terapeuci bezwzględnie obowiązanisą je zgłaszać.

Dzieci z rodzin alkoholowychpozostawione bez opieki (z kluczem na

szyi)

Nie dość, że dzieci z rodzin alkoholowych zmagają sięz trudnościami życia codziennego w rodzinie z problememuzależnienia, to bywają jeszcze zaniedbywane przezrodziców. Dodatkowe obowiązki obciążają je przed i pozajęciach w szkole. Dbają o siebie, młodsze rodzeństwo,a czasem także pijanych rodziców. Wszystkie te czynnikistanowią łącznie zagrożenie dla poczucia bezpieczeństwadziecka, podnoszą jego poziom stresu i przeszkadzająw nauce.

Dzieci pozostawione bez opieki, z tzw. kluczem na szyi,to niepełnoletnie dzieci, które regularnie same się o siebietroszczą − przed i po lekcjach, w weekendy, a także podczasletnich wakacji czy świąt, kiedy rodzice pracują (patrzLamorey, Robinson, Rowland, Coleman w druku). Liczbatych dzieci w USA praktycznie nie różni się od liczbywszystkich dzieci z rodzin alkoholowych w wieku poniżej 18lat i sięga siedmiu milionów. Dzieci, które zostają samew domu, ponieważ ich rodzice pracują, ale nie piją, mogąliczyć na znacznie większe zainteresowanie profesjonalistówniż dzieci z rodzin alkoholowych, które „klucz na szyi”wieszany mają praktycznie od początku − tak, jakw przypadku Niny. W szkołach państwowych organizuje sięspecjalne zajęcia dla dzieci zapracowanych rodziców.Społeczności lokalne gromadzą rodziców gotowych przezkilka godzin do opieki nad większą grupką dzieci, istnieją teżtelefony zaufania, „szkółki przetrwania” i podobneinicjatywy. Syndrom „klucza na szyi” nie musi dla dzieckaoznaczać koniecznie krzywdy, jeśli zastosuje się odpowiednią

pomoc dla niego.Jednakże dzieci z rodzin alkoholowych zwykle nie są

zgłaszane oficjalnie jako osoby małoletnie, które musząradzić sobie same. Gdy zatem wracają każdego dnia dopijanych rodziców, brakuje im odpowiedniegoprzygotowania, by mogły same się o siebie zatroszczyć.Profesjonaliści, którzy pracowali kiedykolwiek z takimidziećmi, wiedzą, że ogromna liczba dzieci nie ma w domupraktycznie żadnej opieki, nawet jeżeli pijący rodzic jest namiejscu. Rodzic pozostaje bowiem w wysokim stopniuniedostępny fizycznie oraz psychicznie. Tak byłow przypadku czternastoletniej Fran i jej ośmioletniej siostry,regularnie w dzień i w nocy pozostawianych samych przezuzależnionych rodziców. Fran przyjęła na siebie rolę rodzicai opiekuna całej rodziny, i wyglądała, jakby próbowała ciężarcałego świata udźwignąć na swych barkach. Otwarcieopowiadała o rodzicach nadużywających alkoholu i kokainy:

Kiedy są na haju, robi mi się niedobrze. Uśmiechają się,pytają, czy też bym troszkę chciała… Mam wrażenie, żewcale mnie nie kochają, bo pozwalają mi robić wszystko.Mogę iść, gdzie chcę, robić, co mi się podoba, i wracaćtak późno, kiedy mam ochotę… Ale nie robię tego, bo niktnie zająłby się wtedy moją siostrą. Dzieci z rodzin alkoholowych stawiają czoło wielu

problemom spowodowanym przez alkoholizm w rodzinie,a także wystawione są na wysokie ryzyko dodatkowej

krzywdy fizycznej i psychologicznej, typowej dla dziecipozostawionych bez opieki. Do dodatkowychniebezpiecznych czynników należą wypadki, strach przedintruzami, stres w nagłych, nierozwiązywalnych sytuacjach,molestowanie seksualne oraz poczucie uwięzienia w klatcei izolacji. Badania wskazują, że dzieci z rodzin alkoholowychczęściej ulegają wypadkom i poważniej chorują, a takżezgłaszają więcej problemów emocjonalnych niż dzieciz rodzin zdrowych − przypuszczalnie z powodu zaniedbańi nieobecności rodziców (Woodside, 1986).

Niektóre dzieci pozostają same w domu, a innymizajmują się starszy brat lub siostra, podczas gdy rodzicnieprzytomny i pijany leży w innym pokoju. Jeszcze innespędzają czas samotnie, albo w domu kolegi, u któregoakurat nie ma dorosłych, w salonie gier albo włócząc się pocentrum handlowym. Część dzieci pozostaje pod nadzoremtelefonicznym trzeźwego pracującego rodzica, a częśćw ogóle nie styka się z żadną niepijącą dorosłą osobą. Teodmienne okoliczności wpływają w różny sposób na poziomprzystosowania dzieci. Jeżeli spędzają one czas tylkoz kolegami, bez osób dorosłych albo na ulicy, są wystawionena wyższe ryzyko kłopotów niż wtedy, gdy szybko wracają dopustego domu. Dzieci nadzorowane przez niepijącychrodziców na odległość są w stanie przystosować się dosytuacji podobnie do tych, które spędzają po szkole czasz rodzicami abstynentami (Steinberg, 1986).

Aby zapewnić dzieciom uzależnionych rodzicówumiejętności potrzebne do przetrwania w rodzinie

alkoholowej, potrzebny im będzie z naszej strony treningtechnik troszczenia się o siebie. Będą mogły wówczasfunkcjonować bardziej efektywnie nawet w brakuodpowiedniego nadzoru. Oczywiście dzieci te musząposiadać wiedzę na temat podstawowych umiejętnościi strategii działania, aby były w stanie zadbać o swe dobresamopoczucie i bezpieczeństwo, gdy są w domu same.Z drugiej strony jednak konieczne jest zapewnienie imw maksymalnie wysokim stopniu wsparcia emocjonalnego.Dzieci zasługują na przerwy w troszczeniu się o siebiei innych w domu alkoholowym, a jednocześnie mogą zrobićdla siebie coś dobrego; wziąć udział w zajęciachpozalekcyjnych: zbiórkach harcerskich, treningachsportowych, kółkach zainteresowań itp. Dzieci, które zostająw domu same lub jedynie z pijącym rodzicem, powinnypozostawać w stałym kontakcie telefonicznym z rodzicemniepijącym. Komunikacja z kochającym i odpowiedzialnymrodzicem może zmniejszyć poczucie izolacji dzieckai zapewnić wyższe poczucie bezpieczeństwa. Dzieci należytakże zachęcać, by opowiadały o swoich uczuciachzwiązanych z samotnością lub przebywaniem tylko z pijącymojcem czy matką. Podstawową być może sprawą jest fakt, żedzieci radzą sobie lepiej, jeżeli otrzymują pochwałyi zaufanie w obliczu konieczności przejęciaodpowiedzialności za siebie. Muszą usłyszeć odpowiedniesłowa uznania, a także spędzać czas sam na sam z rodzicemniepijącym, kiedy tylko one będą w centrum uwagi (Lamoreyi in., publikacja w druku).

Porady dla opiekunów i terapeutówStarając się zapewnić zdrowie i bezpieczeństwo dzieciom

alkoholików należy mieć na uwadze kilka spraw. Trzebawiedzieć, kiedy skonsultować się z innym specjalistą, a kiedyprzekazać dany przypadek do innego ośrodka oferującegopomoc społeczną; jak wzmacniać podstawy najmocniejszychstron dziecka, a także co podkreślać w rozmowach z dziećmipozostawianymi bez opieki w ryzykownych okolicznościach,oraz jak złagodzić dziecięcy stres.

Kiedy konsultować się u innych specjalistów?Z pielęgniarką szkolną warto porozumieć się, kiedy

u dziecka pojawią się objawy zaburzeń − zarówno fizyczne,jak i chorobowe czy psychiczne. Warto wiedzieć, jakieobjawy świadczą o samoistnym podłożu schorzenia (jakw przypadku Sheili), a kiedy wynikają z wpływu środowiska,jak u większości dzieci z rodzin alkoholowych. Personelmedyczny może okazać się pomocny przy ustaleniunajwłaściwszego podejścia do przypadku. Dzieciz alkoholowym zespołem płodowym (FAS), u którychopóźnienie rozwoju jest widoczne, można skierować nadiagnozę do szkolnego psychologa lub lekarza. Na podstawietestów specjalistów można wypracować specjalne planydziałania. Czasami dobrze skierować dzieci do doradcy,który zdecyduje, w jakiej powinny brać udział terapii,grupowej czy indywidualnej. Należy także przygotować sięna konieczność interwencji, jeżeli zauważymy u dzieckaoznaki przemocy fizycznej lub molestowania seksualnego.

Należy zgłosić sprawę odpowiednim organom, zgodniez obowiązującymi lokalnie przepisami.

Jak wzmacniać walory dziecka?Podkreślaj wagę mocnych stron dziecka i wykorzystuj je.

Choć Sheila przeżywała trudności z koncentracją uwagi, jejnauczycielka była w stanie wykorzystać fakt, że znakomicieradziła sobie w kontakcie z innymi dziećmi. Starała sięstwarzać jej jak najwięcej okazji do interakcjiz rówieśnikami, którym Sheila mogła pomagać i okazywaćdobroć.

Jak wprowadzać programy uczące samodzielności?Zidentyfikuj dzieci, które same muszą o siebie zadbać

w różnym stopniu − od samodzielnych powrotów do domu popiętnastominutowe czekanie na rodziców załatwiającychjakieś sprawy. Możesz pomóc wrażliwym na kryzysydzieciom zdobyć samodzielność i zapewnić im w ten sposóbbezpieczeństwo, gdy muszą same się sobą zająć. Bezpieczneporuszanie się po ulicy, ostrożność wobec nieznajomych,sytuacje nietypowe, zapobieganie wypadkomi bezpieczeństwo w domu to kwestie, które możesz poruszyćpodczas zajęć dotyczących zdrowia lub bezpiecznegozachowania. Wszystkim dzieciom przydadzą się takiewskazówki, ale nawet, jeżeli nie wspomnisz przy okazjio alkoholu, dzieci z rodzin alkoholowych automatycznienauczą się, do kogo zadzwonić w razie wypadku lub sytuacjikryzysowej, a także, jeżeli pijący rodzic zapomni o nich

w centrum handlowym czy kinie lub jeżeli będą zmuszoneszybko oddalić się od pijanego rodzica stosującego przemoc.

Pomocni mogą okazać się pracownicy socjalni. Wielez punktów omówionych powyżej przyda się także dzieciomkompletnie nieprzygotowanym do samodzielności (patrzLamorey i in., publikacja w druku). Dzieci pewne własnychumiejętności i przekonane, że potrafią o siebie zadbać,osiągają wyższy poziom koncentracji i lepsze wynikiw szkole, ponieważ nie towarzyszy im stale niepokój.Pedagodzy szkolni mogą pomóc nauczycielom zaplanowaćspecjalne lekcje dotyczące samodzielności oraz zachęcaćdzieci do opowiadania o radzeniu sobie samemu. W tensposób wśród dzieci rozpowszechniane jest przekonanie, żenie są same ze swoim lękiem i poczuciem osamotnienia.

Jak pomóc łagodzić stres?Możesz odegrać ważną rolę w życiu dzieci, jeśli

pomożesz im zachować w życiu codziennym elementy tego,czego im brakuje − właśnie dzieciństwa. Całej klasieprzydadzą się ćwiczenia relaksacyjne i chwila oddechu odnauki. Zapoznaj dzieci z technikami odprężania się dziękiłagodnej muzyce i opowiadaniom z elementami wizualizacjii medytacji. Podkreślaj znaczenie ćwiczeń fizycznychi właściwego odżywiania się przy ograniczaniu stresu.Zachęcaj dzieci, by stosowały te zalecenia w domu.

Na rynku [amerykańskim − przyp. tłum.] znajduje sięsporo książek zalecających uleczenie tzw. wewnętrznegodziecka lub nawiązanie z nim kontaktu (np. Whitfield, 1980).

Terapeuci mogą pomóc dzieciom dzięki zapewnieniu ich, żemogą poprawić swój stan zdrowia jeszcze w młodym wieku −w przeciwieństwie do dorosłych dzieci z rodzinalkoholowych, które pozbawione dzieciństwa przeżywająw trakcie terapii ogromny żal. Należy codziennie stosowaćpodane niżej wskazówki i przekazać je rodzicom całej klasy.

Nie popędzaj dzieci. Niech rosną i rozwijają się w swoimtempie oraz zgodnie z własnymi, indywidualnymimożliwościami rozwoju.Zachęcaj dzieci do zabawy typowo dziecięcej. Niektórez najlepszych wspomnień dorosłych dotycządoświadczeń z czasów dzieciństwa.Nie zmuszaj do nauki zbyt trudnych zagadnień.Rozsądne oczekiwania względem dzieci opierają się nadostosowaniu wymagań do wieku.Stwórz dzieciom dzienny plan zajęć domowychi szkolnych charakteryzujący się elastycznością,uwzględniający czas wolny. Pozwól im wybrać niektórezajęcia zgodnie z zainteresowaniami.Chroń dzieci przed trudnościami i stresem światadorosłych bez nadmiernej opiekuńczości. Daj im czas nazabawę, naukę i marzenia.Spróbuj nie przekazywać dzieciom niepotrzebnegostresu i niepokoju. Daj im możliwość rozmowyo własnym lęku czy zmartwieniach. Dorośli niech mierząsię ze swymi kłopotami na kozetce terapeuty.Ucz dzieci mądrego podejmowania decyzji, dając imograniczony wybór zgodnie z ich dojrzałością

emocjonalną.Nagradzaj dzieci za triumfy i sukcesy, choćby byłyniewielkie. Daj im odczuć miłość i dumę za to, kim są,a nie za to, kim chcesz, by były.Zaczynaj dzień w przyjazny sposób, miłymi słowamii spokojnymi rytuałami.Zaplanuj w rodzinie wspólne spędzanie czasu, conajmniej raz w tygodniu i bez telewizji. Daj każdemumożliwość wypowiedzenia się.Nie obarczaj dzieci dorosłymi obowiązkami:wychowywania rodzeństwa, prowadzenia domu. Niechnie obciąża ich emocjonalny niepokój związany z byciemrodzicem w wieku dziesięciu czy dwunastu lat.

B. Problemy z nauką i zachowaniemBadania wskazują, że dziewczynki i chłopcy z rodzin

alkoholowych gorzej radzą sobie w szkole i dostają gorszeoceny niż ich rówieśnicy z rodzin zdrowych (Chandy, Harris,Blum, Resnick, 1993; Sher, Walitzer, Wood, Brent, 1991).Problemy dzieci z rodzin alkoholowych widoczne są w szkole,gdzie dzieci spędzają sporo czasu. Nauczycielka Tedazauważyła, co się dzieje i zdała sobie sprawę z tego, żekłamstwa, kradzieże i słabe wyniki chłopca nie są jegoprawdziwym problemem. Były raczej symptomami głębszegoi dominującego nad jego życiem rodzinnego alkoholizmu.W zachowaniu Teda wiele sygnałów niepokoiłoi zastanawiało nauczycieli. Na szczęście jedna wrażliwai troskliwa nauczycielka nawiązała bliższy kontakt z jego

rodzicami i zapewniała liczne okazje do nauki. Udało jej sięprzekonać matkę Teda, by pracowała z synem nadczytaniem. Chłopiec doszedł w nim do większej biegłościmimo braku odpowiednich zdolności.

Problemy z nauką pojawiają się także u starszych dzieciz podobnych względów, natomiast przy zwiększoneji istotniejszej presji ze strony rówieśników. Aaron miałkłopoty z opuszczaniem zajęć, przysypianiem na lekcjachi wagarowaniem. Piętnastoletni chłopak o czarnych jakwęgiel włosach i ciemnych oczach był buntownikiem, alemiał zdolności krasomówcze i charyzmę. Dwa razy został jużna drugi rok.

Co robić, kiedy wiesz, że potrzebujesz pomocy przyalgebrze, ale nie chcesz o nią prosić, bo koledzy pomyślą,że to nie jest cool? Jeśli czegoś nie rozumiem, nauczycielpodchodzi do mojego stolika i wisi nade mną, żeby cośwytłumaczyć. Wszyscy się ze mnie śmieją, więc już nawetnie proszę o pomoc. Grupa rówieśnicza jest ważna dla wszystkich

nastolatków, ale dla Aarona szczególnie, ponieważ był synemaktywnego alkoholika. Poczucie przynależności i akceptacjibyło dla niego ważniejsze niż fakt, że nie przejdzie donastępnej klasy. Wolał dostać jedynkę niż wyglądać „głupio”w oczach kolegów.

Dzieci z rodzin alkoholowych mają wiele problemów(patrz ramka 5.3) związanych z nauką i wynikami w nauce.

Typowy dla alkoholowych domów chaos przeszkadzaw koncentracji w nauce, chodzeniu do szkoły i byciu pozanią. Zaburzeniom psychosomatycznym często towarzysząniewłaściwe zachowania. Bezsenne noce, stres i depresjaprowadzą do odpływania myślami lub zasypiania w trakcielekcji. Dzieciom trudno jest dotrzymać kroku innym.Opuszczanie zajęć szkolnych, częste zmiany szkółi zaabsorbowanie problemami domowymi prowadzi doniskich wyników testów kompetencji, słabych stopni,a w dalszej perspektywie − powtarzania klasy.

RAMKA 5.3Kłopoty w nauce dzieci z rodzin alkoholowych

Niższe zdolności intelektualne u chłopcówNiższa sprawność słowna i umiejętności z zakresu czytaniai rozumienia tekstuGorsze wyniki w nauce dzieci z rodzin alkoholowychNiższe wyniki testów na inteligencjęDeficyty zdolności percepcyjnych i motorycznych, pamięcii umiejętności językowychCzęstsze zmiany szkoły niż w przypadku dzieci z rodzin zdrowychCzęstsze powtarzanie klasy niż w przypadku dzieci z rodzinzdrowychWyższa absencja szkolna niż w przypadku dzieci z rodzinzdrowychBrak umiejętności koncentracji i krótki czas skupienia uwagiNiepokój i impulsywnośćWysokie prawdopodobieństwo konieczności skierowania dopedagoga lub psychologa szkolnegoWysokie prawdopodobieństwo usunięcia ze szkoły, a niskieukończenia szkoły w przypadku dzieci z rodzin alkoholowycho niskim poziomie dochodu

Ojcowie alkoholicy a postępy dzieciw nauce

Synów alkoholików w liczbie 16 porównano z 25 synaminiealkoholików w dwóch badaniach (Hegedus, Alterman,Tarter, 1984; Tarter, Hegedus, Goldstein, Shelly, Alterman,1984). W pierwszym z nich, obejmującym szesnastolatków,przeprowadzono liczne testy inteligencji. Wyniki wskazały,

że synowie alkoholików gorzej radzili sobie z zadaniamimierzącymi poziom koncentracji, pamięć, zdolnościpercepcyjno-motoryczne, szybkość motoryczną, zdolnościkognitywne i językowe. Osiągnęli też niższe wyniki w testachczytania i rozumienia tekstu. W drugim badaniunastolatkowie poddani zostali testom kompetencji. Obiegrupy cechowała przeciętna inteligencja, a chłopcy byliw tym samym wieku, ale jednak synowie alkoholików osiągaliwyniki typowe dla chłopców o dwa lata młodszych,w przeciwieństwie do dzieci niealkoholików osiągającychwyniki adekwatne do wieku. Badacze odkryli również, żeniższe rezultaty dzieci z rodzin alkoholowych związane byłynie tylko z chaosem i niestabilnością sytuacji rodzinnej, lecztakże z dziedzicznymi funkcjami mózgu − zdolnościamineuropsychologicznymi. Podatność na alkoholizm możezatem mieć podłoże neuropsychologiczne (Hegedus i in.,1984). W kolejnym rozdziale omówiony zostanie wysokipoziom podatności na rozwój alkoholizmu u dzieci z rodzinalkoholowych.

Kolejne dwa badania przeprowadzone w Daniianalizowały w okresie 20 lat zachowania 134 synówalkoholików i porównywały ich osiągnięcia z grupą 70 synówniepijących mężczyzn (Knop, Teasdale, Schulsinger,Goodwin, 19985; Schulsinger i in., 1986). Nauczycieleoceniali, że synowie alkoholików są bardziej niespokojnii impulsywni, a także mają mniejsze zdolności werbalne niżsynowie niealkoholików. Wyniki testówneuropsychologicznych także wskazały na mniejszą kontrolę

impulsów u synów alkoholików, którzy w porównaniu z grupąkontrolną gorzej radzili sobie z czytaniem i bywali częściejkierowani do szkolnych psychologów. Analizując historierodzinne synów alkoholików, naukowcy ustalili, że chodzilioni do więcej niż jednej szkoły i częściej powtarzali klasy. Ichdzieciństwo spędzone w niestabilnych domach było zatemmniej szczęśliwe.

Matki alkoholiczki a postępy dzieciw nauce

Adrienne Marcus przeprowadziła w 1986 roku ważnebadanie dowodzące, że dzieci alkoholiczek także osiągająsłabsze wyniki w nauce. Badaczka porównała grupę 40uczniów szkoły podstawowej z rodzin, w których matki byłyalkoholiczkami, z taką samą grupą dzieci z rodzin zdrowych.Dzieci z pierwszej grupy częściej trafiały do klaswyrównawczych i osiągały niższe wyniki w testachmatematycznych czy dotyczących umiejętności czytaniai rozumienia tekstu. W niektórych przypadkach gorszerezultaty wynikały z niestabilnej sytuacji domowej − 65%dzieci wychowywanych było przez samotne matki − i chaosuw rodzinie, co przeszkadza w nauce lub przyczynia się dopogorszenia stanu domowego środowiska nauki [homelearning environment, HLE − przyp. tłum.]. Co znaczące,więcej matek-alkoholiczek spożywało alkohol w trakcie ciąży,toteż istotnym czynnikiem w omawianym badaniu był takżealkoholowy zespół płodowy, uwzględniany w każdejobserwacji. Inne badanie również wykazało, że dzieci dużo

pijących matek wcześnie zaczynają gorzej radzić sobiez nauką i muszą uczęszczać na zajęcia wyrównawcze jeszczeprzed trzecią klasą (Shaywitz, Cohen, Shaywitz, 1980).Literatura stwierdza także, że dzieci matek-alkoholiczekosiągają niższe wyniki w testach inteligencji niż dzieciniealkoholików (Aronson, Kyllerman, Sable, Sandin, Olegard,1985; Steinhausen i in., 1982).

Płeć dziecka a wyniki w nauceUdowodniono, że alkoholizm rodziców wpływa na

osiągnięcia w nauce ich dzieci, przy czym na chłopcówbardziej niż na dziewczynki (w kwestii braku odpornościpsychicznej patrz Kern i in., 1981; w kwestii osiągnięćszkolnych patrz Schulsinger i in., 1986). Synowiealkoholików wystawieni są na wyższe ryzyko powtarzaniaklasy oraz konieczności konsultacji ze szkolnym pedagogiemze względu na trudności z nauką (Schulsinger i in., 1986).Kern i współpracownicy porównali w 1981 roku wynikitestów zdolności intelektualnych, przeprowadzonych nagrupie 20 dzieci z rodzin alkoholowych (w wieku od 8 do 13lat) z wynikami grupy 20 dzieci ze zdrowych rodzin.U dziewczynek nie stwierdzono znaczących różnic, podczasgdy chłopcy osiągali niższe rezultaty w nauce, jeżelipochodzili z rodziny alkoholowej. Badacze postawili tezę, żeobniżone zdolności intelektualne dzieci płci męskiej mogąwynikać z ich postrzegania siebie jako osób niezdolnych dokontrolowania własnego życia i osiągnięć intelektualnych.

Badania w obszarze separacji i rozwodu rodziców

wskazują, że chłopcy mają większe trudnościz przystosowaniem się do zmian niż dziewczynki, co wynikaz ocen szkolnych i rezultatów testów zdolności kognitywnych(Flake-Hobson i in., 1983; Skeen, McKnery, 1980). Trudnościw nauce mogą zatem wypływać nie tylko z faktu posiadaniarodziców alkoholików, lecz także z zawirowań rodzinnych lubrozpadu rodziny.

Ubóstwo a wyniki w nauceDwudziestoletnie badanie przeprowadzone na grupie

147 dzieci z rodzin alkoholowych o niskich dochodachujawniło u nich brak optymistycznych perspektyw w zakresieosiągnięć szkolnych, w porównaniu z grupą kontrolną 112dzieci abstynentów (Miller, Jang, 1977). Dzieci te rzadziejkończyły szkoły średnie. Wiele z nich porzucało edukację zewzględu na wczesne zamążpójście czy ożenek i ciążę; trafiałyteż do wojska lub instytucji pomocy społecznej, a także byływyrzucane ze szkół. Warto zauważyć przy tym, że wszystkiebadane dzieci pochodziły z rodzin o niskich dochodach, któreborykały się także z innymi poważnymi problemamiżyciowymi.

Także inne analizy grup dzieci z biedniejszych rodzinpodsumowywane są przez naukowców wnioskiem, żeczynnikami ryzyka dla dzieci szkolnych są ubóstwoi alkoholizm rodziców, a ich konsekwencje obejmująwyrzucenie ze szkoły, powtarzanie klasy, wagarowanie orazporzucanie edukacji przed ukończeniem szkoły średniej(Robins, West, Ratcliff, Herjanic, 1977). Chafetz, Blane, Hill

(1971) przeprowadzili z kolei analizę osiągnięć 100 dzieciw wieku 10−11 lat, pochodzących z rodzin alkoholowych,porównując je z tej samej wielkości grupą kontrolną dzieciz niepijących rodzin. Wszystkie dzieci z pierwszej grupy byłyzarejestrowane w poradniach wychowawczych, pochodziłygłównie z uboższych rodzin i cierpiały z powodu problemówemocjonalnych. Rodziny alkoholowe, składające się główniez samotnych matek, osiągały znacznie niższe dochody niż teniealkoholowe − przeważnie z dwojgiem rodziców. Wnioskibadawcze sugerują, że w okresie dojrzewania dziecirodziców alkoholików częściej miewały trudności w szkole,kłopoty z prawem (kontakty z policją czy sądami).

Nie należy zakładać, że samo życie z rodzicamialkoholikami doprowadzi do kolosalnej porażki szkolnejdziecka. Spore znaczenie ma to, jak wcześnie dziecinarażone są na kontakt z alkoholikiem, a także czyw rodzinie doszło do rozwodu lub separacji, oraz czy obecnesą inne szkodliwe czynniki (ubóstwo, niestabilnośćemocjonalna). Wiele zależy również od odpornościpsychicznej dzieci, Te bardziej odporne osiągają wyższewyniki w testach kompetencji i są bardziej nastawione nasukces niż dzieci, u których zaburzenia rozwojowe pojawiająsię przed 18. rokiem życia (Werner, 1986). Tak jakw przypadku psychologicznego dostosowania się dootoczenia, osiągnięcia szkolne także uwarunkowane sąśrodowiskiem rodzinnym, systemem pomocy społeczneji rodzajem stosowanych mechanizmów kontroli (Clair,Genest, 1987). Niektóre dzieci z rodzin alkoholowych

okazują się relatywnie niewrażliwe na czynniki stresującei ujemne konsekwencje posiadania rodzica-alkoholika.U innych powyższe względy prowadzą do poważnychzaburzeń.

Przyczyny słabych ocenDla niektórych dzieci szkoła jest miejscem ucieczki

i sanktuarium bezpieczeństwa. Lubią ją, ponieważ mogą siętam ukryć przed niestabilnością życia rodzinnego, toteżświetnie radzą sobie w klasie. Niekiedy nauczycielei personel szkolny potrafią zauważyć wysoką motywacjęi podbudować pewność siebie dziecka, aby wytworzyću niego także inne umiejętności i samodzielność. Inne dzieciz kolei postrzegają szkołę jako kolejny stresogenny czynnikw i tak już skomplikowanym życiu. Strach przednauczycielami i porażką, a także brakiem akceptacji przezinnych uczniów wzmaga niepokój i stres dzieci oraz pogarszaich wyniki w nauce.

Aktorka Suzanne Somers ujawniła, że nigdy nie potrafiłaprzestać myśleć o domowych problemach. Opisała szkolneniepokoje i słabe oceny wynikające z alkoholizmu ojcanastępująco:

Szkoła, zamiast być miejscem ucieczki przed domowątraumą, stała się drugim więzieniem. W szkole byłamgłupia i niedouczona. W domu chowałam się przed tatą,w szkole przed nauczycielką. Zawsze starałam się siadaćz tyłu klasy i chować przed wzrokiem siostry Cecile.

Panikowałam, kiedy wywoływała mnie do tablicy. Nigdynie uważałam. Dzieci w klasie śmiały się ze mnie − niebyłam sprytna, ale chuda. Dzieci z rodzin alkoholowych nie radzą sobie w szkole

z wielu powodów. Zazwyczaj rodzice są na tylezaabsorbowani własnymi problemami, że przegapiająmoment, w którym nauka schodzi na dalszy plan. Nawet gdydziecko dobrze sobie radzi, rzadko otrzymuje od rodzicówwsparcie i pochwały. Kiedy radzi sobie słabo, rodzicestrofują je i ganią, a kiedy znakomicie − ignorują. Dzieciomtrudno jest skupić się na zadaniach domowych, kiedyw domu normę stanowi chaos. Nieprzewidywalnośći niestałość rodzin alkoholowych opisana w rozdzialeczwartym bezpośrednio wpływa na wyniki w nauce osiąganeprzez dzieci. Kończenie zadań domowych lub koncentracjana nauce przed sprawdzianem może okazać się zadaniemponad siły dziecka, które wciąż tkwi w zamęcie. Nauczycielepełni dobrej woli, ale nieświadomi sytuacji domowej dzieciczęsto ganią je za brak prac domowych.

Rodzice-alkoholicy zazwyczaj niewiele robią na rzeczzapewniania dzieciom wsparcia w nauce w domu, ale mogąwymagać idealnych ocen i odrabiania lekcji. Pomimodomowego zamieszania i niezgody będą oczekiwać oddziecka dobrych wyników w nauce, a to, jak dzieci mają jeosiągnąć, to już nie ich problem. Co ciekawe, Chandyi współpracownicy (1993) odkryli, że nastoletnie dzieciz rodzin alkoholowych, którym udawało się dobrze radzić

sobie w szkole, były świadome, że rodzice mają wobec nichwysokie oczekiwania.

Alkoholizm często wysysa z dzieci 90% energii, niewielepozostaje im na pracę w klasie. Dzieci absorbuje kwestiautrzymania normalności i spokoju w domu, toteż nigdy niemyślą o szkole (a jeszcze mniej o zadaniach domowych), gdyzadzwoni ostatni dzwonek. Całą energię poświęcają na próbykontroli i stabilizacji kolejki górskiej, jaką jest ich rodzina,a cała uwaga obraca się wokół pijącego rodzica.

Badania wskazują, że dzieci z rodzin alkoholowychczęsto narzekają na trudności z koncentracją uwagi na pracyszkolnej (Fine, Yudin, Holmes, Heinemann, 1976; Tarter i in.,1984; Wilson, Orford, 1978). Kiepska koncentracjai nieumiejętność skupienia się mogą być związane z FAS,brakiem snu, stresem lub niepokojem o to, co zdarzyło siępoprzedniej nocy lub właśnie dzieje się w domu podczasnieobecności dziecka. Takim uczniom trudniej skupić się nazajęciach, ponieważ zastanawiają się, czy dom będzie jeszczestał, gdy po południu wysiądą ze szkolnego autobusu.Z drugiej strony niektóre dzieci korzystają z marzeń i fantazjio lepszym życiu i innej rodzinie, gdyż potrzebująpsychologicznego odprężenia w obliczu potencjalnychzagrożeń czekających na nie po powrocie do domu lub pokoszmarnych doświadczeniach poprzedniego wieczoru. Mającoraz gorsze oceny, choć nikt − a najmniej nauczyciele − niewie, dlaczego.

W konsekwencji zaburzeń rodzinnych dzieci z rodzinalkoholowych uczęszczają zwykle do większej liczby szkół niż

rówieśnicy z niepijących domów (Knop i in., 1985;Schulsinger i in., 1986). Wraz z rodziną częstoprzemieszczają się z miejsca na miejsce, ze względu naeksmisje i zmiany pracy, a także rodzicielskie strategiezmierzające do utrzymania alkoholizmu w tajemnicy (Priest,1985). Z powodu bezsennych nocy i rodzicielskich pijackichciągów, dzieci z rodzin alkoholowych charakteryzuje niższafrekwencja szkolna (Haberman, 1966; Kammeier, 1971).Dzieci nie idą też do szkoły, żeby chronić rodzica niepijącego− zwykle matkę − przed alkoholikiem (Wilson, Orford,1978). Niska frekwencja powoduje, że dzieci mają w szkolezaległości, co prowadzi często do słabych ocen. Wiele dzieciidzie na lekcje mimo niewyspania, toteż w klasie śnią najawie albo zasypiają.

Suzanne Somers (1988) opisała, jak trudno było jejutrzymać otwarte oczy w szkole w ten sposób:

Obudziłam się nagle i nie wiedziałam, gdzie jestem; naglezdałam sobie sprawę, że wszyscy w klasie się ze mnieśmieją. Przy mojej ławce stała siostra Cecile, pytając:„Panno Mahoney, co jest stolicą Montany?”. Nie byłamw stanie myśleć. Jak długo spałam? „Może powinnyśmyporozmawiać z dyrektorem o tym, dlaczego śpiszw klasie. Rodzice nie sprawdzają, czy chodzisz spaćo właściwej porze?”, pytała. Jak miałam jej powiedzieć, żeprzez całą noc krzyczeli, wrzeszczeli i bili się? Jak miałamwyznać, że w końcu zasnęłam z płaczem o piątej rano?Jak opowiedzieć o tym, jaka byłam nerwowa, i że to była

rzecz normalna w moim życiu, że ta noc nie różniła sięwiele od innych?

Zaburzenia rozwoju i zachowaniaIstnieje spora liczba badań, które sugerują, że u dzieci

z rodzin alkoholowych pełniących rolę kozła ofiarnegowystępują różnorodne zaburzenia zachowania i rozwoju. Jakpodkreślano już wcześniej, jedynie niewielka częśćsiedmiomilionowej rzeszy amerykańskich DA cierpi nazaburzenia tak poważne, by zwrócić uwagę instytucjiwymiaru sądownictwa lub placówek psychiatrycznych. Wciążjednak jest ich w obu systemach za dużo; około 20%przypadków rozpatrywanych przez sądy dla młodocianychlub poradnie wychowawcze dotyczy dzieci z rodzinalkoholowych (Ackerman, 1983).

Przypadki, w których wzorce zachowań stają się na tyleniewłaściwe, że wymagają profesjonalnej interwencji,zgłaszane są zwykle przez terapeutów, matki i nauczycieli.Dzieci z rodzin alkoholowych w wieku od 8 do 18 latprzyjmowane do klinik psychiatrycznych cechował wyższypoziom zaburzeń zachowania niż dzieci z rodzinabstynenckich, które także trafiały do tych instytucji (Finei in., 1976). W porównaniu z dziećmi ze zdrowych rodzincharakteryzowały się one niższym stopniem koncentracjiuwagi i wrażliwością na bodźce zewnętrzne, natomiastwykazywały wyższy emocjonalny niepokój. Co do zasady byłybardziej strachliwe i niepewne, miały trudności z kontrolątemperamentu i podniecenia, a także bardziej polegały na

innych. W sytuacjach społecznych cechowała je agresjai chęć dominacji nad innymi dziećmi. Złościły sięi prowokowały inne dzieci do bójek i ataków. Bardziejdystansowały się także (społecznie i emocjonalnie) odwydarzeń wokół, zaabsorbowane własnymi myślami.Podobnie do dzieci autystycznych w wysokim stopniuokazywały wrażliwość na hałasy, silne światło, gorąco lubchłód, i odgradzały się od bodźców wizualnych czydźwiękowych zasłaniając oczy i uszy.

Badania sugerują również, że przemoc ze strony ojców-alkoholików związana jest z zaburzeniami rozwojuu chłopców i dziewczynek (Wilson, Orford, 1978). Chłopcy(ale nie dziewczynki) w porównaniu z grupą kontrolnączęściej wykazywali zaburzenia rozwojowe, a u dzieciz rodzin alkoholowych z agresywnymi ojcami-alkoholikamiwystępowało więcej objawów takich zaburzeń.

Informacje uzyskane od matek pozwoliły wyodrębnićosiem zachowań wyróżniających dzieci z rodzinalkoholowych spośród innych dzieci. Częściej się jąkałyi moczyły łóżko po ukończeniu 6. roku życia, wdawaływ bójki, miewały kłopoty w sąsiedztwie, nieuzasadnione lękii problemy w szkole, a także izolowały się od rówieśnikówi wybuchały gniewem (Haberman, 1966). Bezpośrednieobserwacje grupy 229 takich dzieci pozwoliły w połączeniuz informacjami od matek i nauczycieli wysnuć wniosek, żeu nich zaburzenia emocjonalne pojawiały się częściej niżw grupie 163 dzieci niealkoholików. Moczenia nocne,zachowania histeryczne i zaburzenia mowy są typowe raczej

dla nich niż grupy kontrolnej. Nauczyciele porównującysynów alkoholików i niealkoholików zgłaszają, że ci pierwsimają te same cechy osobowości pasywno-agresywnej, coojcowie (Aronson, Gilbert, 1963).

Inne badania potwierdzają, że wśród dzieci z rodzinalkoholowych występuje konglomerat zaburzeń zachowania(patrz ramka 5.4; Merikangas, Weissman, Prusoff, Pauls,Leckman, 1985; Steinhausen i in., 1984). Dzieciz rodzinalkoholowych charakteryzuje hiperaktywność (Aronson i in.,1985; Bell, Cohen, 1981). Częściej wybuchają gniewem,rzadziej udaje im się skupić uwagę (Steinhausen i in., 1982);uciekają się do zachowań kompensacyjnych, takie jak palenietytoniu, picie alkoholu i jedzenie (Clair, Genest, 1987),a także wdają się w bójki i impulsywnie zachowują w szkole(Schulsinger i in., 1986).

RAMKA 5.4Najczęściej zgłaszane zaburzenia zachowania w niewielkiej

grupie dzieci z rodzin alkoholowych Zachowania agresywne względem społeczeństwaIzolacja od rówieśnikówBójki z rówieśnikamiKłótliwość i brak chęci do współpracyKonflikt z prawemZachowania wrogie, konfliktogenne i konfrontacyjneKradzieżeKłamstwaWagarowanieNadużywanie substancji odurzającychWybuchy gniewuNadaktywność

Jedno z badań (Rimmer, 1982) wykazało, że dzieci

z rodzin aktywnych alkoholików dwukrotnie częściej miałyzaburzenia zachowania niż dzieci z rodzin abstynentów.Najbardziej rozpowszechnionym problemem byłaniesubordynacja, a za nią kradzieże domowe i problemyz dyscypliną w szkole. Wagarowanie i bójki spotykano równieczęsto, a do rzadszych, choć również występującychproblemów należały zabawy zapałkami, kradzieże szkolne,ściąganie, wyrzucenie lub zawieszenie w prawach uczniaoraz kłamstwa.

Dzieci z rodzin alkoholowych kłamią czasem, ponieważwstydzą się, że ich rodzice piją, albo gdy chcą uczynić

rzeczywistość podobną własnym marzeniom. Wcześniejopisany Ted przypisywał sobie prace i osiągnięcia innychdzieci, gdyż czuł się od nich gorszy. Nauczycielka Sheiliw przedszkolu opisała, jak dziecko bez przerwy kłamało natemat swoich rodziców alkoholików, tworząc w szkole światfantazji.

Sheila żyła w wyobrażonym świecie. Zauważałam toszczególnie podczas grupowego opowiadania historyjek,kiedy Sheila wymyślała dziwaczne historyjki o tym, dokądto mama ją zabierze. Zawsze był to Disneyland,zauważyłam więc pewien schemat. Jeżeli dzieciwystępujące przed Sheilą wspomniały cośo Disneylandzie, także i ona chwaliła się, że pojedzie tamz mamą. Bardzo szczegółowo opisywała, jak się tamdostaną i kiedy. Pewnego razu jednak Sheila podniosłaprzedmiot należący do innego dziecka i zaczęła o nimopowiadać. Mały właściciel zaprotestował: „Przecież tomoje!”. Sheila nagle ocknęła się z marzeń i bardzo sięzawstydziła. Trudno ocenić, w jakim stopniu zachowania destrukcyjne

i problemy z zachowaniem wynikają z alkoholizmu, a w jakimz rozwodu rodziców. Analiza literatury przedmiotu ujawniajednak, że po uwzględnieniu wpływu rodziny rozbitej,alkoholizm rodzica nie zwiększa ryzyka przestępczościnieletnich bardziej niż rozwód rodzica (West, Prinz, 1987).

Dzieci wykazujące zaburzenia zachowania sygnalizują

otoczeniu, że coś jest nie tak. Pod maską agresywnego,pełnego wrogości i gniewu człowieka ukrywa się małe,przestraszone dziecko. Szesnastoletni Rick stał się kozłemofiarnym rodziny. Uciekał od samotnie wychowującej gomatki, inicjował bójki w szkole, pił alkohol i używałnarkotyków. Podczas pierwszego spotkania grupyterapeutycznej chciał uświadomić wszystkim wokół, że jest„cool” chłopakiem, wystarczająco silnym, by przetrzymaćwszystko samemu. Przez wrogość i arogancję jasno okazał,że nie chce brać udziału w terapii i wolałby upić sięz kolegami słuchając muzyki. Pierwszego wieczoru terapeutai młodzież rozwinęli wielki spadochron i bawili się nimw kole. Rick tak mocno się zaangażował, że aż piszczałz radości i przejęcia za każdym razem, gdy spadochronfalował. Podrzucał pomysły, jak by go „utemperować”.Wewnętrzne dziecko Ricka wreszcie miało okazję wyjść naświatło dzienne. Ku zaskoczeniu terapeutów Rick bardzoskorzystał z programu i w pełni wyzyskał możliwości terapii.Co tydzień aktywnie angażował się w zajęcia plastycznei pisarskie. Stopniowo odrzucał maskę twardziela, choćwciąż trzymał się kurczowo niektórych dawnych cech,potrzebnych mu do przetrwania.

SamobójstwaWszystkie dzieci z rodzin alkoholowych potrzebują

interwencji wychowawczych. Te nieliczne, które wymagająnatychmiastowej terapii lub skierowania dospecjalistycznych placówek to te, które okazują − ale nie

ukrywają − ból i frustrację. Kierują je przeciwspołeczeństwu, zachowując się niezgodnie z prawemi wykazując zaburzenia rozwojowe, ale także działająprzeciw sobie, podejmując próby samobójcze.

Prawie jedna piąta nastolatków dokonujących próbsamobójczych pochodzi z rodzin, w których co najmniejjedno z rodziców jest alkoholikiem (Hafen, Frandsen, 1986).Patrick McKenry wraz ze współpracownikami z UniwersytetuStanowego Ohio przeprowadzili serię badań wykazujących,że dzieci z rodzin alkoholowych obciąża wysokie ryzyko próbsamobójczych (McKenry, Tischler, 1987; McKenry, Tischler,Kelley, 1983; Tischler, McKenry, 1982). Badaczeobserwowali grupę 92 nastolatków (w wieku od 12 do 18 lat)przyjętych w trybie nagłym na izbę przyjęć szpitaladziecięcego w Columbus, Ohio. Połowa z nich podjęła próbęsamobójczą, a druga została przyjęta z powodupomniejszych, niezwiązanych z usiłowaniem samobójstwaurazów.

Rodzice nastolatków po próbie samobójczej częściejspożywali alkohol i używali narkotyków w większychilościach niż rodzice drugiej grupy. Nastolatkowie z grupypierwszej także co do zasady częściej korzystali z alkoholu,antydepresantów, marihuany i innych środkówstymulujących. Leki i narkotyki posłużyć miały jako środekdo popełnienia samobójstwa w 39 z 46 przypadków. Podczasbadań klinicznych 24% młodocianych po próbie samobójczejzgłosiło, że co najmniej jedno z ich rodziców jest poważnieuzależnione od alkoholu lub narkotyków. Jedna trzecia

natomiast skorzystała przy tej próbie z narkotyków lub lekównależących do rodziców. Rodzicom tej grupy młodych ludzigorzej powodziło się w życiu, cechował ich wyższy poziomdepresji i niepokoju, a także myśli samobójcze i niższepoczucie własnej wartości niż u grupy rodziców nastolatków,które nie podjęły próby samobójczej. Wiele z powyższychobjawów występuje także u aktywnych alkoholików.

Badania potwierdziły zatem wcześniejsze doniesienia −niektóre nastolatki reagują na alkoholizm rodzicówusiłowaniem popełnienia samobójstwa, buntem,zaburzeniami psychicznymi i konfliktem z prawem (Kearney,Taylor, 1969). Inne publikacje wskazują, że doroślimężczyźni dorastający w domach alkoholowych, którzy jakodzieci padli ofiarą maltretowania, częściej wykazywaliniepokój i stosowali przemoc domową, pili w ilościachzagrażających życiu, podejmowali poważne próbysamobójcze i wchodzili w konflikt z prawem buntując sięprzeciwko autorytetom w porównaniu z grupą mężczyzndobrze traktowanych w dzieciństwie (badanieprzeprowadzone na grupie ze średnią wieku 56 lat, Kroll,Stock, James, 1985). W kolejnym badaniu obejmującympróbę 50 trzydziestoletnich dorosłych dzieci z rodzinalkoholowych aż 44% zgłosiło, że świadomie i umyślniepróbowało zranić się lub pozbawić życia po osiągnięciudorosłości (Weatherford, 1988).

Porady dla opiekunów i terapeutówNauczyciele, doradcy i personel szkolny stoją ze względu

na codzienny, częsty kontakt z dziećmi alkoholików nalepszej pozycji niż wielu innych profesjonalistów. Choć niemogą, i nie powinni, pełnić roli terapeutów, pracownicyszkoły są w stanie wdrażać różnorodne pomocne praktyki,które ostatecznie doprowadzą do zmiany w życiu dzieci.Jeden z mówców na konferencji amerykańskiegoNarodowego Stowarzyszenia na rzecz Dzieci Alkoholikówz 1988 roku wyznał przez łzy, że był niegdyś zagubionym,nieśmiałym dwunastoletnim buntownikiem, którego życieodmienił anioł − nauczyciel, który opowiedział mu o grupachAlateen. Dzisiaj wspomniany mówca jest zdrowiejącymdorosłym dzieckiem alkoholika, jednym z liderówprzeciwdziałania uzależnieniom. Jego przypadek, tak jaki wiele innych dzieci nastręczających swoim zachowaniemproblemy, potrzebował pomocnego gestu ze strony troskliwejosoby z zewnątrz.

Spójrz poza zewnętrzne objawyNiektóre dzieci z rodzin alkoholowych potrzebują

w szkole więcej okazji do odnoszenia sukcesów, by mócw pełni uwolnić swój potencjał. Spróbuj dojść do tego, cokryje się za dziecięcą tendencją do odpływania myślami,niemożnością koncentracji czy zasypianiem na lekcjach. Zewspółczuciem porozmawiaj z dzieckiem o przyczynachpowyższych i podobnych zachowań. Kiedy zyskaszumiejętność odsunięcia objawów na bok i ustalisz, żew rodzinie występuje uzależnienie od alkoholu, zacznieszdostrzegać znaczące zmiany postawy i zachowania −

u dziecka i u siebie.

Zapewnij dodatkową uwagęBardzo zestresowanym dzieciom możesz pomóc

przeznaczając określoną ilość czasu pod koniec zajęćszkolnych na wykonywanie zadań domowych, tak by nie rosłyim zaległości (Brenner, 1984). Niektóre dzieci z rodzinalkoholowych mogą potrzebować dodatkowej uwagi, byrozwiązywać zadania w klasie. Jednym z rozwiązań może byćpoświęcenie kilku minut na indywidualną pracę z dziećmi,którym trudno ukończyć zadanie, ze strony nauczyciela,doradcy, chętnej osoby z grona rodziców lub nawet innegodziecka. Dla takiego dziecka może to stanowić okazję donawiązania bliższej relacji z osobą, która życzliwie goposłucha i zapewni mu wsparcie. Dodatkowa uwaga sprawia,że dziecko poczuje się otoczone troską; da mu także szansęna rozmowę o niepokojących myślach i uczuciach,zakłócających naukę. Chłopcy z rodzin alkoholowych mogąszczególnie potrzebować indywidualnej porady, jeśli zważyć,że wydają się szczególnie podatni na negatywnekonsekwencje alkoholizmu rodziców. Ich obniżone zdolnościumysłowe mogą wypływać z faktu, że uważają siebie samychza niezdolnych do kształtowania swego losu w zakresieaktywności intelektualnych (Kern i in., 1981). Jeżeli będzieszświadom czy świadoma zmian w otoczeniu rodzinnymuczniów (rozwody rodziców i nowe przybrane rodzinydzieci), będziesz w stanie skuteczniej pomóc im przejść przezdodatkowe trudności.

Wzmacniaj właściwe zachowaniaSzczególnie dużą wagę przykładaj do chwalenia dzieci za

sukcesy osiągane w klasie oraz realizowane cele − wysiłek,dobre oceny i zachowanie. Dzieci potrzebują pochwał,których nie doczekają się być może w domu. Zadania, któreuświadamiają dzieciom, że mogą zapanować nad swoimotoczeniem, zaszczepiają w nich poczucie kompetencjii wysokiej wartości własnej.

Wspieraj rodzicówStaraj się konsekwentnie zachowywać obiektywizm

i życzliwość wobec rodziców. Zatroszcz się o nieformalnąatmosferę, w której rodzice mogą podzielić się troskamii poradami związanymi z dziećmi. Ważne, by rodzice czuli, żezawsze mogą podyskutować o problemach dotyczącychdzieci ze szkolnym personelem. Możesz ułatwić rodzicompodzielenie się informacją o alkoholizmie bez zbędnegowścibstwa, mówiąc na przykład: „Molly krąży ostatniomyślami z daleka od nauki i wydaje się, że dużo śni na jawie.Czy powinnam może o czymś wiedzieć?”. W ten sposóbotwierasz rodzicom furtkę, dzięki której mogą wspomniećo problemach osobistych bez oskarżeń i stawianiakogokolwiek w defensywie. Należy pamiętać, że rodzice-alkoholicy przechodzą w życiu kryzys i mogą nie być w staniepełnić tej roli w sposób, jaki by ich satysfakcjonował. Choćnie świadczy o tym ich zachowanie, wszyscy uzależnieni odsubstancji chemicznych rodzice kochają swoje dzieci, alechoroba przeszkadza im w wyrażaniu i okazywaniu miłości.

Pamiętaj o tym, że zarówno uzależnionego, jaki współuzależnionego rodzica powinnaś czy powinieneśtraktować z takim samym szacunkiem i zatroskaniem. Nigdynie stawaj po stronie rodzica współuzależnionego przeciwkodrugiemu lub po stronie dziecka przeciwko rodzicom-alkoholikom. Obwinianie i stawanie po którejś ze stronprzynosi efekty odwrotne do zamierzonych i jest niezgodnez podejściem do alkoholizmu jako choroby. Takie strategieumacniają tak naprawdę linie frontu, do którychprzyzwyczajone są dzieci w dysfunkcyjnych rodzinachi pogłębiają rodzinne podziały. Choć może to być trudne,pamiętaj, że rodzice cierpiący na chorobę alkoholową takżepotrzebują empatii i zrozumienia − w wielu przypadkachtoczą zapamiętałą walkę z własną chorobą.

6ROZPOZNAWANIE

DZIECI Z RODZINALKOHOLOWYCH

PRZYPADEK 6.1Mam same złe wspomnienia z dzieciństwa. Rodzice

najpierw ostro nadużywali narkotyków, takich jak LSD,w latach 60., a potem jeszcze alkoholu. Uzależnili się na tyle,że wszystkie pieniądze wydawali na kwas i alkohol. Matkamachnęła na mnie ręką, kiedy miałam cztery lata. Pamiętam,jak leżała w sypialni gapiąc się w sufit – potrafiła tak spędzaćcałe dnie.

Kiedy w wieku czterech lat poszłam do przedszkola,z jakiegoś powodu chciałam doprowadzać malutkie dzieci dopłaczu. Wchodziłam do sali dla maluchów i ciągnęłam je zawłosy. Nie wiedziałam, dlaczego chciałam usłyszeć ich płacz.Pamiętam, że matka zwykle ciągnęła mnie za włosy, kiedy

była na haju − szarpała bez żadnego powodu. Teraz, kiedyjestem dorosła, wiem już, że odczuwałam złość na matkęz tego powodu i używałam jedynego dostępnego mi sposobu,żeby wołać o pomoc. Ale nikt nie słuchał. Wciąż mam przedoczami przedszkolankę i wszystkie maluchy wokół niej,podczas gdy ona na mnie krzyczy. Widzę jej twarz do tej pory.Bardzo się denerwowałam − musiałam iść do ubikacji, a onami nie pozwalała. Zbiła mnie plastikową łopatką z całej siły,a ja nie wytrzymałam i posiusiałam się, choć wciąż mnie biła.Nie zapomnę tego do końca życia. Nigdy nie zapomnę teżprzedszkola. Do tej pory mam w pamięci koszmary związanez tym paskudnym miejscem!

Deidre

Etap przedszkolnyDeidre jest jedną z milionów niewidzialnych,

zapomnianych i ignorowanych dzieci z rodzin alkoholowych(Bosma, 1972; Black, 1982), które cierpią w milczeniu(MacDonald, Blume, 1986). Większość z nich przemyka namna co dzień przed oczami, pozostając niezauważone, dopókinie przyniosą, czy nie stworzą kłopotów. Nawet wtedy, gdysą przyczyną problemów, profesjonaliści pracujący z dziećmiskupiają się raczej na objawach niż przyczynach trudności −co ilustruje przypadek nauczycielki Deidre, która ukarałai upokorzyła dziecko za ciągnięcie innych maluchów zawłosy. W poprzednich rozdziałach omówiono zagadnieniapsychologiczne i zdrowotne, a także problemy szkolnei behawioralne, które wyrastają z doświadczeń z czasów

przedszkolnych, choć ujawniają się w szkole podstawowej.

Potrzeba wczesnej identyfikacjiDzieci z rodzin alkoholowych w wieku przedszkolnym

zaniedbane są o wiele bardziej niż pozostałe dzieciw jakimkolwiek innym wieku. Nie istnieją mianowicieskuteczne metody identyfikacji i terapii takich dzieci, nieprzeprowadza się także wśród nich badań. Osoby pracującez dziećmi i naukowcy odkładają proces identyfikacji takichdzieci oraz terapię do czasu, gdy osiągną wiek 8 lub 9 lat i sądość duże, by przejść testy lub opowiedzieć, że dzieje się cośniedobrego. Wtedy jest już za późno. U podłoża jaskrawegozaniedbania przedszkolaków leży najwyraźniej założenie, żeprzed nabyciem umiejętności czytania i pisania nie ma mowyo poważnym wpływie alkoholizmu na dziecko. Badania naddziecięcym rozwojem dowodzą jednak niesłuszności takiegorozumowania. Lata przedszkolne są najważniejszym etapemrozwoju, na którym tworzą się zręby dojrzałej osobowości.

Większość autorytetów jest zgodna, że najlepszymmiejscem do wykrywania oraz objęcia dzieci z rodzinalkoholowych terapią jest szkoła, ponieważ system szkolnyzapewnia stały kontakt i dostęp do dzieci w trakcie ichdorastania (Ackerman, 1983; Deutsch, 1982; DiCicco, Davis,Orenstein, 1984; McElligatt, 1986; Morehouse, Scola, 1986).Szkoły powinny nadal odgrywać bardzo ważną rolę w tymprocesie, ale próby identyfikacji tych dzieci należykoniecznie podejmować już wcześniej, na etapieprzedszkolnym. Nie powinno się odsuwać w czasie zarówno

wykrywania, jak i inicjacji terapii do pierwszej lub drugiejklasy, ze względu na potwierdzony obserwacjami klinicznymifakt: mechanizmy zaprzeczania i role rodzinne są już głębokoutrwalone u dziewięcioletnich dzieci (Black, 1987).Interwencja podjęta w wieku przedszkolnym może zakłócićchorobowy cykl alkoholowy, zanim na dobre usztywnią siędysfunkcjonalne wzorce zachowań.

Przeszkody na drodze do wczesnejidentyfikacji

Przyczyny, które sprawiają, że w szkołach podstawowychnie rozpoznaje się dzieci alkoholików, stoją również za niskąich wykrywalnością w przedszkolach. Wiele osóbpracujących z dziećmi nie przeszło odpowiednich szkoleń,toteż nie wie wystarczająco wiele o alkoholizmie i niezauważa jego konsekwencji. Mogą również nie wiedzieć, jakzapytać o nadużywanie alkoholu w rodzinie lub czuć sięniezręcznie dopytując o osobiste sprawy dziecka. Innąblokadę mogą stanowić ich własne lęki związanez ewentualnym straumatyzowaniem dzieci, wzbudzeniemgniewu rodziców lub spowodowaniem zamieszania(McElligatt, 1986).

Mimo powyższych przeszkód, w dzisiejszych czasachbardziej niż kiedykolwiek przedtem możliwa staje sięinterwencja wśród małych dzieci − są objęte systememopieki przedszkolnej, powstaje też coraz więcej placówekpublicznych dla trzylatków i czterolatków. Mimo stałegokontaktu z dziećmi nie jest łatwo rozpoznać problem wśród

maluchów do lat sześciu; wręcz trudniej niż wśród dzieciszkolnych. Dzieci z rodzin alkoholowych nie mają wspólnych,wyróżniających cech, toteż niełatwo je zauważyć. Zupełnieinaczej sprawa wygląda wśród dzieci z zespołem Downa lubw spektrum autyzmu, a nawet tych maltretowanychfizycznie, ze względu na określone wspólne oznaki problemu.

Standardy procedur zmierzających ku wyodrębnieniudzieci z rodzin alkoholowych stworzono z myślą o dzieciachw wieku szkolnym i omówiono w dalszej części rozdziału.Test CAST (Children of Alcoholics Screening Test,przesiewowy test dla tych dzieci; Jones, 1983) oraz innemetody standardowe opracowano dla dziewięciolatkówi dzieci starszych. Nie są odpowiednie dla przedszkolaków,bowiem uczestnicy muszą wypełniać formularze, a zatemumieć czytać i pisać. Dzieci przedszkolne i pozbawione tychumiejętności są zatem automatycznie wykluczone zestandardowych procedur identyfikacji, i znacznie trudniej jewyodrębnić.

Jedną z najbardziej efektywnych technik stosowanychprzy rozpoznawaniu dzieci starszych w wieku szkolnym jestrelacja dziecka o samym sobie. Także ta metoda nie jestodpowiednia dla przedszkolaków, gdyż nie osiągnęły jeszczestopnia rozwoju pozwalającego na swobodną werbalizacjęuczuć lub myśli na temat alkoholizmu, w przeciwieństwie dodzieci starszych. Nie mogą także w formie pisemnej opisaćwłasnych emocji, odpowiedzieć na pytania ankiety czywypełnić testy. Także zdolności ekspresji artystycznej nierozwinęły się jeszcze u nich na tyle, by stosować ją jako

godne zaufania źródło danych do diagnozy ze względu naniższy poziom szczegółowości prac w porównaniu z uczniamiszkół podstawowych.

Można jednak rozpoznać wśród przedszkolaków dzieciz rodzin alkoholowych, choć wszystko zależy tu odsubiektywnych wrażeń ich opiekunów. W życiu małegodziecka są cztery obszary, które należy przeanalizować, byokreślić, czy stres i ewentualne nadużywanie substancjichemicznych towarzyszą dziecku w życiu codziennym.Chodzi tutaj o (1) czynności wykonywane codziennie, (2),zachowanie podczas zabawy, (3) przystosowanieemocjonalne i (4) relacje z rodzicami. Analiza czterechobszarów może prowadzić do zidentyfikowania sygnałówalarmowych przedstawionych w ramce 6.1.

RAMKA 6.1Dwadzieścia oznak pomocnych w identyfikacji DA w wieku

przedszkolnym

1. Trudności z zasypianiem2. Utrzymujące się zmęczenie lub senność3. Regres w treningu czystości4. Skrajnie nietypowe zachowania związane z jedzeniem5. Trudności z przyjmowaniem zmian w otoczeniu lub nawykach6. Opóźnienia rozwojowe7. Regularne powroty do tematyki alkoholowej podczas zabawy

w teatr8. Zabawa w izolacji od innych9. Brak umiejętności podtrzymywania uwagi

10. Hiperaktywność11. Nagłe i nietypowe zmiany w zachowaniu12. Często występująca kapryśność i niecierpliwość13. Nagminne wybuchy gniewu, atakowanie innych dzieci14. Zachowania regresywne: ssanie palca, gaworzenie15. Przesadny lęk przed nieznanymi osobami i w nowych sytuacjach16. Przesadzony lęk separacyjny, tendencja przywierania do dorosłych17. Lękowe wzorce przywiązania18. Autorytaryzm, nierealistyczne oczekiwania po stronie rodziców19. Obojętność rodziców, częste nieobecności dzieci w przedszkolu20. Oznaki zaniedbania, przemocy fizycznej lub molestowania

seksualnego

Monitorowanie codziennych czynnościWażnym etapem rozwojowym w życiu dzieci w wieku

przedszkolnym jest rozwój nawyków związanych

z zasypianiem, korzystaniem z toalety, jedzeniem orazprzystosowaniem do zmian. Trwałe kłopoty z którymśz powyższych nawyków sugerują istnienie głębszychproblemów, być może związanych z nadużywaniem alkoholuprzez rodzica/rodziców. Podobne podłoże mogą mieć równieżwystępujące u dzieci przedszkolnych opóźnienia rozwojupsycho-motorycznego, kognitywnego, językowego orazspołeczno-emocjonalnego.

Trudności z zasypianiemZdrowe niemowlęta przesypiają ponad połowę

pierwszego roku życia; przez pierwsze 2 miesiące śpią nawet17 godzin na dobę, choć w 3 miesiącu życia już jedynie około14. Potrafią przespać całą noc w okolicy 6 miesiąca życia.W pierwszych 12 miesiącach normą jest u dzieci bardzowiele snu. W miarę dorastania dzieci potrzebują jednakcoraz mniej snu, toteż po ukończeniu pierwszego roku życiastałe zmęczenie, letarg i chęć spania dłużej sygnalizująproblem fizyczny lub obniżenie stanu emocjonalnego. Obiekwestie mogą mieć związek z alkoholizmem w rodzinie.

Rodzice spodziewają się, że z ukończeniem 2 lat dziecidostosują swoje godziny spania do zwyczajów panującychw rodzinie; większości udaje się to bez większych opóźnień.Wzorce spania stanowią idealny wskaźnik tego, czyprzedszkolaki przystosowują się do otoczenia i czy życieukłada im się pomyślnie. Zupełnie jak w przypadkudorosłych, którzy mają trudności z zasypianiem przyzmartwieniach, zaburzenia cyklu snu wskazują na istnienie

problemów także wśród dzieci przedszkolnych. Gdy dzieckouczy się chodzić, pojawiają się zwykle u niego oznakipierwszych koszmarów sennych, przy czym niektóre ze złychsnów towarzyszą nowo nabytej przez dziecko zdolnościsymbolicznej reprezentacji. Powtarzające się koszmarysenne, zakłócenia lub zaburzenia rytmu snu, odmowa lubstrach przed drzemką mogą wskazywać na potencjalneproblemy związane z alkoholem.

Nawyki związane z czynnościami fizjologicznymiNauka siadania na nocniku stanowi etap rozwojowy

osiągany przez każde dziecko w indywidualnym tempie, alewiększość z nich kontroluje zwieracze przeciętnie około 27miesiąca życia. Dzieci w wieku 33 miesięcy są zwyklew stanie przespać całą noc bez moczenia się. Nawet, gdydziecko dobrze już panuje nad potrzebami fizjologicznymi,rzeczą normalną są przypadki zmoczenia się lubzabrudzenia. Zdarzają się one często jednak także wtedy,gdy dziecko przeżywa nienormalny niepokój lub traumę.Zachowania regresywne w kontrolowaniu czynnościfizjologicznych stanowią naturalną reakcję dzieckaprzedszkolnego, które przeżywa nadmierną ekscytację,chorobę, zmianę codziennej rutyny czy niepokój i strach.Nadużywanie alkoholu w rodzinie może prowadzić dopowtarzającego się regresu nawyków toaletowych −częstego moczenia nocnego lub brudzenia bielizny nawet potym, jak dziecko nauczyło się już samodzielnie korzystaćz toalety.

Nawyki związane z jedzeniemPo ukończeniu 12 miesięcy życia większość niemowląt je

trzy razy dziennie. Utrata apetytu i niechęć do spróbowanianowej potrawy są rzeczą normalną u dziecka uczącego sięchodzić, które rośnie i szczupleje. Nienormalne dla dzieckaprzedszkolnego zachowania to głodzenie się, kompulsywneobjadanie, rytuały związane z jedzeniem oraz nadmierne nimzainteresowanie. Wiemy, że kompulsywne zaburzeniaodżywiania to jedna z cech typowych dla dorosłych dzieciz rodzin alkoholowych, która może rozwinąć się z nawykówjedzeniowych nabieranych przez dziecko w pierwszym rokużycia. Matki nadopiekuńcze lub nadmiernie niepokojące sięo dziecko często karmią je, gdy tylko zapłacze. Bywa, żeprzekarmiają niemowlęta, traktując pokarm jako substytutmiłości, której nie mogą im zapewnić. Z kolei dla dziecijedzenie staje się substytutem miłości, której nigdy nieotrzymały od rodziców alkoholików. U przekarmianych dziecimogą rozwinąć się kompulsywne nawyki jedzeniowei otyłość. Jeżeli cierpią na nadwagę, komórki tłuszczoweo wielkości takiej jak u dorosłych, rozwijają się u nich jeszczeprzed ukończeniem drugiego roku życia. Takichniepotrzebnych komórek trudno pozbyć się poprzezodchudzanie w dorosłym wieku, toteż otyłe dzieci wyrastająraczej na otyłych dorosłych (Flake-Hobson i in., 1983).

Oznaką problemu może być również skrajność z drugiejstrony skali, tj. trwały brak apetytu, grymaszenie i objawyniedożywienia. Dzieci z rodzin alkoholowych sygnalizująniepokój i depresję utratą apetytu, tak jak i dorośli. Dzieci

zaniedbywane, które nie otrzymują w domu odpowiedniodużych i zbilansowanych posiłków, będą wymizerowane.Chude dzieci, które jedzą, jakby miały żołądki bez dna lubregularnie zabierają jedzenie innym, mogą byćzaniedbywane przez rodziców alkoholików.

Przyjmowanie zmian w otoczeniuWszystkim przedszkolakom potrzeba stałości

i przewidywalności w życiu codziennym, tak w domu, jaki przedszkolu. Dzieci niezagrożone niestabilnością w rodziniesą w stanie poradzić sobie z okazyjnymi zmianamiw rozkładzie dnia. Jednakże dzieci z rodzin alkoholowychi chaotycznych będą się niepokoić, jeżeli plan dnia ulegniezmianie. Opiekunowie zauważyć mogą zwłaszcza trudnościw przyjmowaniu zmian w otoczeniu − zakończeniu jedneji rozpoczęciu kolejnej czynności wpisanej w rozkładprzedszkolnego dnia. Dzieci z rodzin alkoholowych mogąz trudem odrywać się od tego, co robią, upierać się przypoprzedniej czynności lub okazywać niepokój i złość przyokazji zmiany. Niespodzianki, które prowadzą doreorganizacji dnia, mogą dla nich stanowić emocjonalneutrapienie.

Opóźnienia rozwojoweNormy rozwojowe są dla osób pracujących z dziećmi

użytecznym narzędziem przy wykrywaniu opóźnieńw rozwoju. Poważne opóźnienia mierzone odchyleniem odtych norm mogą sygnalizować trudności związane

z alkoholem w rodzinie. Maluchy opóźnione pod względemrozwoju językowego lub motorycznego należy wskazaćopiekunom jako dzieci z potencjalnym zaburzeniemrozwojowym. Zwłaszcza dzieci z alkoholowym zespołempłodowym będą cierpieć wskutek opóźnień rozwojowychw różnych obszarach. W grę wchodzić będą zapóźnieniafizyczne i intelektualne oraz zaburzenia percepcyjno-motoryczne.

Profesjonalistom należy przypomnieć, że normy stanowiąjedynie uśrednienie wszystkich wyników, toteż różne dzieciopanowują poszczególne umiejętności w różnym tempie.Jedynie sekwencja zdobywania umiejętności pozostaje naogół taka sama. Dziecko nie zacznie raczkować, samodzielniesiadać czy chodzić dokładnie według harmonogramu i norm,ponieważ ma własny zegar biologiczny, nabywa kolejnezdolności we własnym tempie. Nadal jednak normy stanowiąużyteczne narzędzia, wykorzystywane przezwykwalifikowanych opiekunów i pracowników służbyzdrowia w celu wykrycia opóźnień rozwojowych związanychpotencjalnie z alkoholizmem rodziców. Nauczycieleprzedszkolni mogą w porozumieniu z rodzicami skierowaćdzieci wykazujące poważne opóźnienia w rozwoju naodpowiednie leczenie.

Obserwacja zabawyZabawa to nie tylko warsztat rozwoju umiejętności

społecznych; to także ważny element rozwojuemocjonalnego. Dzięki zabawie dzieci mogą zmierzyć się

z rzeczywistością w niegroźny, bezpieczny sposób, ponieważpomaga im ona poradzić sobie z lękami spowodowanymiprzez traumy, takie jak alkoholizm. Jak lustro, zabawamałych dzieci odbija ich uczucia i myśli. Poprzez obserwacjęzabawy opiekunowie poznają wiele sekretów dziecięcegorozwoju.

Zabawa w teatrDzieci w wieku przedszkolnym uwielbiają zabawę

w teatrzyk, w której odgrywają scenki zaobserwowanew życiu codziennym. W sali przedszkolnej organizuje sięzazwyczaj kącik specjalnie przeznaczony na zabawę w domczy teatr. Rekwizyty − kostiumy do przebierania, pustepuszki po konserwach czy pudełka po płatkachśniadaniowych, lalki − leżą pod ręką i pomagająaktywizować zabawę. Dzieci odreagowują radościi frustracje, a także powtarzają na niby scenariuszepodpatrzone w domu. Dorośli mogą wyczuć, że coś jest nietak, jeżeli dziecko zaczyna używać rekwizytów udającychbutelki i puszki z piwem, albo naśladuje pijących rodzicówi odgrywa ich kłótnie i konflikty podczas zabawy w dom.

W ramach niektórych programów terapeutycznych dladzieci z rodzin alkoholowych mają one okazję rozładowaćemocje korzystając z przygotowanych specjalnie rekwizytówdo zabawy: puszek po piwie, butelek wina i wódki, kufli czykieliszków, a także Wielkiej Księgi AnonimowychAlkoholików (Alcoholics Anonymous Big Book). Motywy,które regularnie przewijają się w zabawach małych dzieci

z rodzin alkoholowych, to przemoc, gniew, poczucie winyi strach (Hammond, 1985). Lęk przed porzuceniem i kłótnierodziców równie często odgrywane są w sali przedszkolnej.Czteroletni Brad wyraźnie obawiał się o własne psychicznei fizyczne bezpieczeństwo, i okazywał lęk w zabawie − wziąłz półki z rekwizytami pustą puszkę po piwie, udał, że nalewaz niej coś do szklanki, i powiedział terapeucie, żeby to wypił.Oto ciąg dalszy scenki:

Brad: To trucizna.Terapeuta: O nie! Od razu niedobrze się czuję.Brad: Zadzwonię po doktora.Terapeuta: Dziękuję.Brad: Doktor mówi, że już wyzdrowiałeś.Terapeuta: O, to dobrze.

(Hammond, 1985, s. 12). Dzieciom przedszkolnym możliwość odgrywania takich

scenariuszy i rozwiązywania problemów daje potężnepoczucie kontroli nad własnymi lękami i niepokojem.

Etapy zabawyDzieci przedszkolne w wieku od 2 do 5 lat zaczynają

zwykle mniej bawić się same, a w większym stopniu włączaćdo zajęć grupowych (Parten, 1932). Tym pochodzącymz rodzin alkoholowych trudniej będzie zaliczać kolejne etapysocjalizacji. Dorośli częściej zaobserwują je w trakcie zabawyosobnej − bez zaangażowania, obserwacyjnej, samotnej czy

równoległej − niż zabawy wspólnej (tj. towarzyszącej czykooperacyjnej).

Podczas zabawy niezaangażowanej dzieci nie bawią się,a tylko przelotnie zajmują czymś, co przykuwa na chwilę ichuwagę. Przy zabawie obserwacyjnej podpatrują inne bawiącesię dzieci, zadając im pytania i podsuwając sugestie, aleniekoniecznie dołączając do zabawy. Dzieci mogą też bawićsię zabawkami samotnie i niezależnie od innych, czasamiw zasięgu głosu. Między 18 a 24 miesiącem życia dziecirozpoczynają zabawy równoległe − bawią się obok siebie, aleniezależnie, często sprzeczając się o jedną zabawkę. Zabawatowarzysząca zaczyna pojawiać się wśród dzieci poprzekroczeniu trzeciego roku życia, i polega na zabawiez rówieśnikami uczestniczącymi w podobnych czynnościach.Typowe w tej fazie socjalizacji jest dzielenie się i pożyczaniesobie zabawek. Najbardziej uspołecznioną formą zabawy jestkooperacja, w której dzieci łączą się w grupy w celuwytworzenia jakiegoś przedmiotu lub osiągnięcia wspólnegocelu. Pięciolatki i sześciolatki włączają się w zabawękooperacyjną z wyznaczaniem sobie nawzajem róli odgrywaniem ich. Jeżeli pięciolatek nadal spędza większośćczasu na zabawie obserwacyjnej, samotnej lub równoległej,może to wzbudzić niepokój opiekuna.

Podtrzymywanie uwagi i nadaktywnośćTroskę budzą również dzieci, które nie są w stanie

skoncentrować się podczas zabawy z wykorzystaniemzabawek i które przeskakują nagle od jednej czynności do

drugiej. Nadaktywność wśród dzieci w wieku przedszkolnymstanowi jeden z głównych sygnałów alkoholizmu rodzicai częsty skutek uboczny alkoholowego zespołu płodowego. Jejobjawy obejmują: trudność w skupieniu na czymś uwagi,wysoki poziom aktywności motorycznej, słaba kontrolaimpulsów i zachowania służące zwróceniu na siebie uwagi.Przedszkolaki nie są zazwyczaj zdolne do dłuższejkoncentracji, potrzebują wiele ruchu, a trudność sprawia impozostawanie dłuższy czas w pozycji siedzącej. Stopniowojednak okres możliwej koncentracji małych dzieci wydłużasię. Ewentualny alkoholizm w rodzinie odzwierciedlająnastępujące zachowania dzieci przedszkolnych: niemożnośćusiedzenia w miejscu podczas czytania krótkich historyjeklub zajęć muzycznych; brak umiejętności planowaniai kończenia zaczętych aktywności; brak cierpliwościi entuzjazmu do pracy przy grupowym przedsięwzięciu,wymagającym poświęcania uwagi przez kilka kolejnych dni.

Nagłe zmiany podczas zabawyNieoczekiwane zmiany zachowania dzieci w wieku

szkolnym mogą wskazywać na rodzinny alkoholizm. Podobneraptowne zmiany obserwuje się u przedszkolaków z rodzinz problemem alkoholowym. Kłopoty sygnalizuje na przykładnagłe wycofanie się i zamknięcie w sobie dzieckatowarzyskiego, a także niespodziewane popisywanie sięu dziecka nieśmiałego. Drastyczna zmiana, jaka nastąpiłau Jacoba, objawiła się jego niechęcią do eksplorowania całejsali zabaw. Deidre zaczęła z dnia na dzień wyrywać dzieciom

włosy. Te dwa przypadki to skrajne przykłady objawówfrustracji i lęku przed rodzicami alkoholikami.

Podobnie niepokojące jest zachowanie dziecka, którenagle podczas zabawy zaczyna atakować inne dzieci czyprzedszkolne zwierzątka. Opiekunowie powinni uważać nadzieci, które w zabawie nadzwyczaj często i intensywniestosują udramatyzowaną przemoc bądź zbytnio skupiają siętylko na jednym typie zachowań. Pięcioletni Lenney miałw przedszkolu do dyspozycji mnóstwo różnych zabaweki aktywności: klocki, samochodziki, zajęcia plastyczne,przebieranki, zabawę w dom i tak dalej. Zamiast tegonieznużenie chodził po sali przedszkolnej z kijkiem, który razstanowił dla niego karabin maszynowy, a chwilę późniejmaczetę, którą mógł ścinać i siać zniszczenie. Pewnego dnia,gdy pań przedszkolanek nie było w pobliżu, Lenney wyjąłz klatki grupowego chomika i go zadusił.

Uwagę opiekuna zwrócić powinny nie tylko najbardziejjaskrawe i skrajne ograniczenia liczby i rodzaju aktywnościdzieci. Maluchy, które nagle absorbuje jeden przedmiot albozabawa powtarzana codziennie w ten sam, rytualny sposób,również są źródłem troski. Na przykład Marcy nabrałazwyczaju przytulania i kołysania lalki, powtarzając:„Mamusia cię kocha”.

Ocena przystosowania emocjonalnegoReakcje dzieci na rozmaite codzienne sytuacje mogą

stanowić barometr stabilności i bezpieczeństwa ich życiarodzinnego. Opiekunowie wychwytują sygnały

o ewentualnym alkoholizmie w rodzinie dziecka obserwującjego nastroje, kontrolę nad własnymi emocjami, zachowaniaregresywne i stopień, w jakim radzi sobie z lękiemseparacyjnym.

Dzieci o zmiennym usposobieniuKażde dziecko cechuje odmienny temperament,

widoczny nawet w wieku niemowlęcym, kiedy niektóre dziecizyskują etykietkę „łatwych”, a inne „trudnych”. Te ostatnieto zwykle dzieci o nieuregulowanych funkcjachbiologicznych, nastawione niechętnie i chłodno donowopoznanych ludzi oraz sytuacji, a także takie, któreniełatwo dostosowują się do zmian i intensywnie okazująnegatywne emocje. Dzieci „łatwe” charakteryzujeuregulowanie funkcji biologicznych (głód, sen, wydalanie),wraz z pozytywnym stosunkiem do nowości, łatwymdostosowywaniem się do zmian rutyny i sytuacji, a takżełagodnym, przeważnie wesołym nastrojem (Thomas, Chess,1980).

Niektóre dzieci sprawiają trudności wychowawczez uwagi na wrodzony temperament. Porównywaniecharakteru dzieci może jednak posłużyć jako metodaidentyfikowania dzieci z rodzin alkoholowych. W jednymz badań temperament dzieci stanowił główną cechęwyróżniającą niemowlęta (dzieci z rodzin alkoholowych),które przed ukończeniem 18 roku życia sprawiały poważnetrudności wychowawcze (Werner, 1986). Dzieci o łatwymusposobieniu określane w pierwszym roku życia przez

opiekunów jako „przepadające za przytulaniem i uczuciowe”okazały się dwukrotnie bardziej odporne psychicznie niżdzieci uznawane za „trudne”.

Dzieci grymaśne, kapryśne i często rozdrażnione okazująswoim zachowaniem, że coś jest nie tak. Irytacja, nerwowośći zachowania skrajne mogą sygnalizować obecnośćalkoholowego zespołu płodowego. Niezależnie odbiologicznych predyspozycji, długotrwała melancholiai obniżenie nastroju dzieci wskazują na kryzys emocjonalny,podobnie jak zachowanie dzieci, które nie okazują wieluuczuć i nie podlegają zmianom nastroju. Częste zmianystanów wewnętrznych − od zadowolenia do gniewui odwrotnie − również są oznaką problemów, a ich źródłemmoże być stres związany z alkoholizmem w rodzinie.

Wybuchy złościZdrowe dzieci w wieku przedszkolnym, tak jak i zdrowi

dorośli, przejawiają w stosunku do innych całą gamę emocji,od miłości po wściekłość. Wybuchy złości są u małych dziecirzeczą normalną ze względu na to, że wciąż uczą się onekontrolować własne emocje i poznają granice autonomiiwyznaczane przez dorosłych. Krótkotrwałe i nacechowaneagresją kłótnie o zabawki również są w tym wieku normalnącechą zabawy małych dzieci. Takie napady złości słabnązazwyczaj po ukończeniu drugiego roku życia i zanikającałkowicie przed czwartym (Flake-Hobson i in., 1983).Przedszkolaki, które po skończeniu 4 lat nadal częstowybuchają gniewem lub mają trudności z opanowaniem

własnych uczuć, wymagają specjalnej uwagi. Akty agresjiskierowane do innych dzieci także mogą stanowićpodpowiedź, że w rodzinie dziecka pojawił się alkoholizm.

Zachowania regresywneOpiekunowie powinni być wyczuleni na dzieci, które

przejawiają zachowania regresywne (moczenie łóżka,gaworzenie, ssanie palca). Niektóre tego typu nawrotypojawiają się naturalnie przy okazji zdobywania nowychumiejętności w innych dziedzinach. Przedłużający się czyprzesadzony regres stanowi jednak objaw emocjonalnegonieprzystosowania. Ssanie kciuka jest przykładowo dopewnego stopnia zachowaniem normalnym, gdyż niektórymdzieciom zapewnia takie bezpieczeństwo, jak ukochanykocyk oraz ukojenie w chwilach cierpienia lub lęku. Jednakżeobsesyjne ssanie kciuka u małych dzieci lub obstawanie przytym zwyczaju po ukończeniu piątego roku życia jest oznakąbraku poczucia bezpieczeństwa emocjonalnego, który możewynikać z nadużywania alkoholu w rodzinie.

Lęk separacyjnyDzieci uczące się chodzić często okazują niepokój, gdy

nie ma przy nich najbliższych. Lęk separacyjny osiąga szczytintensywności w wieku osiemnastu miesięcy, a następniestopniowo maleje, by osiągnąć stabilny poziom w okolicy 3lat; zwykle całkowicie zanika w okresie przedszkolnym(Weinraub, Lewis, 1977). Całkiem normalna jest u dzieciprzedszkolnych tendencja, by przytulać się do rodziców

i znajomych opiekunów, i trzymać się blisko nich, zwłaszczaw nowych sytuacjach, jak w pierwszym dniu w przedszkolu.

Dzieci, które łączy stabilna więź z rodzicami, odczuwająniepokój separacyjny w mniejszym stopniu, gdy są od nichoddalone. Natomiast przedszkolaki, które długo okazujązdenerwowanie, gdy rodziców nie ma w pobliżu, trzymają siębardzo blisko i nietypowo długo opiekunów bądź też jawnieokazują niepokój, gdy nauczyciel opuszcza salęprzedszkolną, zdradzają nienormalne trudności adaptacyjne.To samo dotyczy dzieci przedszkolnych, które stale boją sięobcych ludzi i nowych sytuacji. Ich nieodpowiedniezachowania wyrosły zazwyczaj na gruncie braku stabilnościw domu, często związanego z alkoholizmem.

Przywiązanie podszyte niepewnościąPrace badawcze dotyczące rozwoju dzieci wskazują, że

typ więzi utrwalony w pierwszym roku życia dzieckapozostaje z nim przez cały okres dzieciństwa (Flake-Hobsoni in., 1983). Dzieci z rodzin alkoholowych, którym najbliżsiopiekunowie okazywali dużo uwagi w pierwszych 12miesiącach życia, rzadziej wykazywały problemywychowawcze przez ukończeniem 18 lat niż te, które takiejuwagi nie otrzymały wiele (Werner, 1986). Dzieci w wiekuprzedszkolnym wychowujące się w domu, gdzie jednoz rodziców aktywnie pije, a zatem jest osobąniekonsekwentną, zazwyczaj niedostępną i niereagującą napotrzeby małego dziecka, będzie cechowało przywiązaniepodszyte niepewnością. Jeszcze przed ukończeniem roku

takie dzieci stracą pewność co do tego, czy opiekunowie sięnimi w razie potrzeby zajmą, stąd też niepewnośćcharakteryzująca ich relacje z dorosłymi. Oznaki brakupewności dostrzec można u dzieci 18-miesięcznych, które sąniespokojne i zestresowane nawet na kolanach matki.W przeciwieństwie do dzieci cieszących się wysokimpoczuciem bezpieczeństwa, dzieci niepewne martwią się,gdy matka wychodzi, i przez dłuższy czas nie mogą sięuspokoić ani zaangażować w zabawę.

Typ więzi nawiązanych w pierwszym roku życia mawpływ na cechy osobowości wykazywane dwa, trzy i sześć latpóźniej (Ainsworth, Blehar, Waters, Wall, 1978). Dzieciz rodzin alkoholowych, które nawiązały podszyteniepewnością więzi, są w porównaniu z dziećmi ze zdrowychrodzin mniej chętne do współpracy, bardziej negatywniei kłótliwie nastawione do otoczenia, łatwo się zniechęcająoraz agresywnie zachowują względem dorosłychi rówieśników z przedszkola i szkoły. Dzieciom niepewnymtrudno też nawiązać bliższe relacje z innymi dziećmi, toteżbywają nielubiane przez kolegów, koleżanki i nauczycieli.

Obserwacja rodzicówOsoby pracujące z dziećmi i młodzieżą dowiadują się

wiele dzięki obserwacjom interakcji między rodzicamia dziećmi, zwracaniu uwagi na ich postawy i praktykiwychowawcze, a także ocenie zainteresowaniai zaangażowania w rozwój dziecka. Relacje rodziców z kadrąprzedszkolną i poziom współpracy z dyrekcją oraz

opiekunami także mogą stanowić podstawę oceny, czyw rodzinie występuje alkoholizm.

Metody wychowawczeDzieci są zagrożone, gdy rodzice przejawiają nietypową,

nadmierną szorstkość, niecierpliwość lub krytycyzm.Opiekunowie szczególną uwagę powinni zwrócić na rodzicówautorytarnych, którzy własny gniew i frustrację przerzucająna dzieci. Takich rodziców po raz pierwszy opisała DianaBaumrind (1967) na podstawie własnych obserwacji praktykwychowawczych i relacji rodzic−dziecko w grupie trzylatkówi czterolatków, przedszkolaków. Badaczka zauważyła, żerodzice autorytarni wykorzystują swą władzę i narzucająścisłą kontrolę oraz dyscyplinę dzieciom bez przyczyny czywyjaśnienia. Rutynowo stosują również kary cielesne,zastraszanie i nieuzasadnioną krytykę. Tacy rodzice są co dozasady zdystansowani wobec dzieci, mniej skłonni doakceptacji oraz okazywania uczuć. Ich surowe, kontrolującepostawy wychowawcze powodują, że u dzieci wykształcająsię zachowania sterowane poczuciem winy, narzuconymprzez otoczenie, lub lękiem przed karą.

Badania na polu uzależnień od substancji chemicznychjasno udowodniły, że matki-alkoholiczki (Krauthamer, 1979)oraz ojcowie-alkoholicy (Udayakumar i in., 1984) wykazujątendencje do sprawowania autorytarnej władzyrodzicielskiej. Naukowcy zajmujący się rozwojem dzieciwskazują, że dzieci autorytarnych rodziców i dzieci z rodzinalkoholowych mają wiele wspólnych cech. Obie grupy są

w porównaniu z innymi dziećmi bardziej wycofane i wrogie;łatwiej się denerwują ze względu na zmienność nastrojów; sąnieszczęśliwe, nieufne, a w sytuacjach stresowych pełneobaw; mają też więcej trudności w nawiązywaniu relacjiz rówieśnikami (Baumrind, 1967).

Wiedza o rozwoju dziecka i postawy wychowawczeZagrożeniem dla dziecka są również nierealistyczne

oczekiwania rodziców. Alkoholicy z niewielką wiedzą natemat norm dziecięcego rozwoju będą przykładowopostrzegać niegrzeczne zachowanie dzieci jako złośliwość.Rozlanie lub rozsypanie czegoś bądź też stłuczenie cennegowazonu uważać będą za osobistą krzywdę. Wobec dziecioczekiwać będą również znacznie bardziej dojrzałych reakcji,niż jest to na danym etapie rozwoju możliwe.

Niewiedza na temat ważnych etapów w rozwoju dziecka,takich jak pierwsze kroki, słowa czy kontrola czynnościfizjologicznych oraz rodzicielskie próby przyspieszaniarozwoju także stanowią czynnik ryzyka dla dziecka w wiekuprzedszkolnym. Opiekunowie powinni szczególnie uważnieobserwować dzieci, którym rodzice stawiają nieuzasadnionewymagania. Czasem rodzice oczekują, że dzieci zaspokojąich własne potrzeby emocjonalne, mimo że nie pozwala imjeszcze na to wiek. Zarówno rodzic uzależniony, jaki współuzależniony może traktować małe dziecko jako źródłobezpieczeństwa, pociechy i miłości, co stanowi dla małegodziecka ogromne obciążenie.

Rodzicielska obojętność

Alkoholizm w rodzinie może objawiać się równieżbrakiem zainteresowania i zaangażowania w dziecięcyrozwój. Rodzice nieosiągalni telefonicznie, którzy nieodpowiadają na wiadomości i nie przychodzą na zebrania,należą do grupy wysokiego ryzyka. Jeżeli regularniezapominają odebrać dzieci z przedszkola lub notorycznie sięspóźniają, mogą mieć problem alkoholowy (Morehouse,Scola, 1986). Dzieci często nieobecne w przedszkolu,zwłaszcza w poniedziałkowe poranki albo dni poświąteczne,mogą opiekować się wtedy skacowanym rodzicem w domu.

Przemoc i zaniedbanie ze strony rodzicówOznaki przemocy czy zaniedbania najczęściej wskazują

na chorobę alkoholową u rodziców, ponieważ 90%przypadków przemocy związanych jest ze spożyciemalkoholu. Opiekunowie powinni zwracać uwagę na nietypowerany, siniaki, pręgi i oparzenia na ciele dziecka. Obecnośćsiniaków lub skaleczeń o różnym stopniu zaleczeniasugeruje, że dzieci doznały urazów niejednokrotnie, a byćmoże doświadczają przemocy regularnie. Obrażeniaw różnych miejscach na ciele dziecka, przypominające śladyuderzenia ręką lub jakimś narzędziem także należy uznać zanieprzypadkowe. Rodziców można także podejrzewaćo stosowanie przemocy fizycznej, jeżeli ślady pojawiają sięokoło dwa dni po świętach lub dłuższym weekendzie, jako żepo takim czasie powstają siniaki (Meddin, Rosen, 1986).Dziecko, które kuli się ze strachu, gdy nauczycielka podnosirękę, aby zwrócić uwagę grupy, także może bać się

kolejnego przejawu przemocy fizycznej.Zaniedbanie dziecka widać ewidentnie, jeżeli jest ono

niedomyte, nosi brudne i zniszczone ubrania (odzież zimowąlatem, letnią zaś w niskich temperaturach), bądź też jestzawsze wygłodniałe. Dzieci przedszkolne regularniepozostawiane same w domu na dłuższy czas bez opieki osobydorosłej nie są w stanie sprostać sytuacjom, do którychjeszcze nie dojrzały. Niektóre z nich to dzieci z tzw. kluczemna szyi, nawet, jeżeli pijący rodzic przebywa w domu. Rodzicmoże tak poświęcać się piciu, że dziecko w zasadzie nie mażadnej opieki. W przypadku pięcioletniego Marka ojciec-alkoholik − choć był w domu − nie zajmował się nim przezdwie godziny między przyjazdem szkolnego autobusua powrotem matki z pracy. Przedszkolaki pozostawione sobienie istnieją; mamy do czynienia tylko z zaniedbanymi dziećmiw wieku przedszkolnym (Lamorey i in., publikacja w druku).

Porady dla opiekunów i terapeutówŻaden z omówionych w niniejszym rozdziale objawów nie

może, jeżeli występuje pojedynczo, definitywnie świadczyćo występowaniu alkoholizmu w domu przedszkolaka. Jeżelijednak pojawiają się równolegle, tworzą swego rodzajuwzory potwierdzające obecność problemów związanychz alkoholem w życiu dziecka. Wczesne rozpoznanie możeprowadzić do najważniejszej interwencji terapeutycznej,a zatem przerwania cyklu choroby, zanim zostanie onutrwalony, a także zanim wyrządzi dziecku krzywdę podwzględem fizycznym, intelektualnym, emocjonalnym oraz

społecznym.

Jak radzić sobie z zaprzeczaniem?Po zidentyfikowaniu dzieci z rodzin alkoholowych

w wieku przedszkolnym okazuje się, że łatwiej do nichdotrzeć niż do dzieci starszych (Black, 1987). Czterolatekszybciej zaakceptuje fakt występowania w rodzinie chorobyniż dziecko starsze, u którego mechanizm zaprzeczaniai bariery zdążyły już się ugruntować. Dzieci z pierwszychklas podstawówki (w wieku od 6 do 9 lat) chętniej otwarcierozmawiają o swoich emocjach i alkoholu niż dzieci starsze.Claudia Black (1982) stwierdziła na podstawie badańklinicznych, że po dziewiątych urodzinach trudniej jestdotrzeć do dziecka. Rodzice i starsze dzieci lekceważąi umniejszają wagę wypowiedzi młodszego rodzeństwa, toteżdzieci już w przedszkolu uczą się, że nie mogą ufać własnympoglądom na rzeczywistość („To, co widzę, nie odpowiadaprawdzie”, Black 1987).

Walidacja stwierdzeń dzieci w wieku przedszkolnymJednym z najważniejszych przyczynków rozwoju dziecka

z rodziny, w której potwierdzono alkoholizm, jest akceptacjajego postrzegania rzeczywistości i uznawanie go za godnezaufania. Można uznać dziecięce uwagi na tematrzeczywistości za trafne bez dalszego przekształcania ichkomunikatu. Walidacja ich spostrzeżeń pomaga dzieciomoceniać sytuację, uczy ufać − a nie zaprzeczać − własnyminstynktom i osądom. Przerywa zatem bezlitosny cykl

choroby alkoholowej.Starsze dzieci z rodzin alkoholowych, choć stanowią

wyzwanie dla terapeutów, o wiele łatwiej zidentyfikować,ponieważ nabrały wielu zachowań dysfunkcyjnych.Dodatkowo posiadają już umiejętności czytania, pisania orazrozwiązywania testów, a także zdolności plastycznei werbalne, co wspomaga proces ich rozpoznawania.

Identyfikacja dzieci z rodzin alkoholowychw wieku szkolnym i nastoletnim

PRZYPADEK 6.2Pewnego dnia matka zapomniała odebrać mnie ze szkoły,

bo była zajęta piciem. Wiedziałam, że tak naprawdę niewyleciało jej to z głowy; była po prostu podchmielona. Dodomu zawiozła mnie nauczycielka. Pamiętam, że bardzo sięzezłościłam, kiedy uwierzyła matce i jej słowom: „Wcale niezapomniałam, właśnie miałam wyjeżdżać”. Byłam zła, bo niktmi nie wierzył. Nie wiem, czy dzieci opowiadają o tym, co siędzieje w domu; ja nic nie mówiłam, nawet o tym, jak matkamnie bije. Kiedyś jednak przyjechała do mnie babcia, którązapytałam: „Babuniu, czy nie boisz się być w tym domu? Boja tak!”. Moje jedyne zdanie na temat tego, co się dziejew domu, sprawiło, że i babcia zaczęła się nad tymzastanawiać.

Kiedy miałam sześć lat, matka uderzyła mnie w głowępatelnią. Zabrali ją jeszcze tego samego dnia do zakładu, a jazamieszkałam z babcią. Właściwie nie znam matki, bo

wychowała mnie babcia; ojciec czasem nas odwiedzał, alew końcu zabiły go w wieku 41 lat alkohol i narkotyki.Najgorsza była świadomość, że prowadzi takiebezwartościowe i nieszczęśliwe życie, i że jest tak smutny.Odczułam ulgę, że nie będę już musiała się o niego martwić.

Studiuję zagadnienie rozwoju dziecka i rodziny, bo chcęzmienić sposób postrzegania nauczycieli − w moimprzypadku kontakt z nimi był koszmarem. Musiałamzajmować się młodszym braciszkiem, wychowywać go,a nawet gotować mu posiłki. Aż do dzisiaj czuję, że pragnę siękimś opiekować. Zawsze chciałam zostać nauczycielkąw przedszkolu, kimś, kto zmienia rzeczywistość. Widzę, jakrodzice przychodzą do przedszkola i ignorują własne dzieci,mówiąc tylko: „Chodźmy do samochodu”. Idą − nawet nieczekając− kilka metrów przed dzieckiem. Dorastałam właśniew takich warunkach, toteż dobrze rozumiem dzieci, które teżprzez to przechodzą.

Sara, 21 lat Sara, jak i (szacowane) 95% dzieci z rodzin

alkoholowych, skończyła szkołę podstawową bez rozpoznaniachoroby w rodzinie oraz bez terapii. Babcia Sary była jedynądorosłą osobą w jej otoczeniu zdolną do bystrej obserwacji −wywnioskowała z różnych przesłanek, że dziewczynkęmaltretuje matka-alkoholiczka. Szacuje się, że w StanachZjednoczonych tylko 5% z siedmiu milionów dzieci z rodzinalkoholowych w wieku szkolnym zostaje zidentyfikowanychi włączonych w programy terapeutyczne (dane NIAAA,

1981). Nauczyciele z zaskoczeniem odkrywają, że jedno napięć dzieci w ich klasach to dziecko alkoholika. W grupiezłożonej z 25 dzieci, pięcioro pochodzi z alkoholowychrodzin. „To niemożliwe”, mówią zwykle nauczyciele, gdy poraz pierwszy słyszą o tych statystykach. Jednakże uzbrojeniw nową wiedzę o dzieciach z rodzin alkoholowych i podokładniejszym zapoznaniu się z sytuacją dzieci, nauczycielewracają zazwyczaj i przyznają: „Nigdy bym w to nie uwierzył,a jednak to prawda”.

Badania dowodzą, że wielu profesjonalistów − nie tylkonauczycieli − nie rozpoznaje zwykle dzieci z rodzinalkoholowych. Jedno z nich wykazało, że żadne dzieckozidentyfikowane jako pochodzące z rodziny alkoholowej zapomocą formalnego testu przesiewowego (ogółem jednaczwarta badanych) nie zostało zdiagnozowane wcześniejprzez psychologów czy pracowników społecznych. Żadne nietrafiło na terapię skierowane przez nauczyciela ani też niezgłosiło się samo (Pilat, Jones, 1985).

Przeszkody na drodze do identyfikacjistarszych dzieci

Niektóre z problemów związanych z identyfikacjąprzedszkolaków dotyczą także rozpoznawania dzieci z rodzinalkoholowych wśród dzieci szkolnych i młodzieży. Brakszkoleń o tematyce alkoholowej czy osobiste nastawienieopiekuna lub terapeuty do alkoholu może mieć dużeznaczenie, wielu z nich wykształca własne systemy negacji,które blokują ich przed stawianiem czoła kwestii alkoholizmu

w rodzinach podopiecznych (Whitfield, 1980). Niektórzyopiekunowie uznają się za niekompetentnych w obszarzealkoholizmu, inni zaś nie chcą doprowadzić do kłopotów. Pozidentyfikowaniu dziecka z domu alkoholika dorośli mogączuć się niepewnie, pełni obaw, co dalej począć z tąinformacją. Niektórzy będą bać się odwetu uzależnionychrodziców, braku instytucjonalnego wsparcia czy nawet utratystanowiska. Czasami tak często obserwują efektyalkoholizmu, że stają się na nie zupełnie obojętni.

Nauczyciele mogą nie dostrzegać w alkoholizmierodziców szczególnego stanu, wymagającego specjalnychstrategii interwencyjnych. Wielu opiekunówprzywiązanych jest do poglądu, że pomóc dziecku możnajedynie przez „uzdrowienie” rodzica, zamiast widziećw dziecku pierwszoplanowy obiekt, wymagający pomocyniezależnie od tego, czy rodzic tego dziecka skłonny jestsam taką pomoc przyjąć (DiCicco i in., 1984, s. 1). System zaprzeczania jest jedną z kwestii utrudniających

profesjonalistom pracującym z dziećmi starszymi niż tew wieku przedszkolnym. Przypadek Sary ilustruje sytuację,w której dziecko szkolne wykształciło w sobie mechanizmzaprzeczania − na tyle, by nie poruszać tematu, nawet jeślispędza on im sen z powiek. Aktorka Suzanne Somers (1988)opisała, jak nauczyciele mylnie rozumieli jej problemyz nauką w czwartej klasie:

Ani jeden nauczyciel nie zapytał mnie nigdy, czy coś jestnie tak. Założyli po prostu, że jestem jedną z leniwychuczennic. Nie jestem pewna zresztą, co bym powiedziała,gdyby rzeczywiście zapytali. Już jako dziewięcioletniadziewczynka przyzwyczaiłam się udawać, że życiew naszym domu naprawdę jest tak idealne, na jakiewyglądało (tamże, s. 31), Według Claudii Black (1980) 80% dzieci z rodzin

alkoholowych wygląda dobrze i głównie dlatego nie zostajezidentyfikowanych w szkole. Role odgrywane w celuprzetrwania pomagają im przetrzymać trudności aż doosiągnięcia dorosłości. Właśnie wtedy, gdy mogą odetchnąćz ulgą zamknąwszy za sobą drzwi alkoholowego domu,znienacka atakują ich własne psychiczne problemy,wtrącając z powrotem w chaos. W wieku 21 lat Sara musiałaposzukać profesjonalnej pomocy, aby nauczyć się radzićsobie z barierami emocjonalnymi i trudnościamiw nawiązywaniu intymnych relacji z innymi. Stworzyła teblokady sama, jako dziecko, aby „uniezależnić się, stanąćpewnie na własnych nogach i stać się zupełnie kimś innymniż moi rodzice”.

Z drugiej strony nie dysponujemy wieloma godnymizaufania metodami identyfikacji dzieci z rodzinalkoholowych. Brak precyzyjnych narzędzi wiele decyzjipozostawia w subiektywnej gestii profesjonalistów, którzymogą mieć do swych obowiązków ambiwalentny stosunek.Gdy nauczyciele, pedagodzy i pracownicy społeczni zyskają

odpowiednie kompetencje i będą czuli się komfortowootwarcie omawiając alkoholizm i związane z nim problemy,będzie można stworzyć klimat akceptacji oraz usunąć wieleprzeszkód na drodze do identyfikacji dzieci z tych rodzin.Gdy profesjonaliści stwierdzą wprost, że dzieci z rodzinalkoholowych mają pełne prawo do odczuwania bólui dezorientacji, większa liczba dzieci i nastolatków samazgodzi się ujawnić własną sytuację, wyjawiając rodzinnysekret (McEligatt, 1986).

Istotność identyfikacjiOsoby pracujące z dziećmi na co dzień często stykają się

z dziećmi z rodzin alkoholowych bez wiedzy o ich sytuacjirodzinnej, więc ogromnego znaczenia nabiera wykształcenieumiejętności rozpoznawania dzieci z rodzin alkoholowychwłaśnie przez personel oświatowy. Udana interwencjaw sprawie dziewięcioletniego dziecka może powstrzymaćrozwinięcie się u niego choroby alkoholowej w wiekudorosłym. Choć w szkołach często funkcjonuje systemowanegacja alkoholizmu, rozpoznawanie dzieci z tych rodzinprzełamuje ją, otwierając jednocześnie drzwi dla rozmaitychform pomocy oferowanej dzieciom. Pozwala również, bynauczyciele modyfikowali swoje oczekiwania, celei postępowanie dzięki wyposażeniu ich w wiedzęo środowisku alkoholowym, w którym żyją niektóre z dzieci.Wreszcie, identyfikacja umożliwia profesjonalistomstworzenie systemu pomocy tym dzieciom także poza szkołą.Dorośli mogą skierować dzieci z rodzin alkoholowych na

terapię indywidualną, a w samej szkole stworzyć spotykającesię o określonych godzinach grupy wsparcia.

Niektóre z tych dzieci zidentyfikować jest łatwo, gdyż ichrodzice poddają się leczeniu w ośrodkach dla alkoholikówlub uczęszczają na spotkania Anonimowych Alkoholików. Zewzględu na terapię rodziców, takie dzieci mogą jużuczestniczyć we własnych programach terapeutycznych, naprzykład zajęciach Alateen lub w ośrodkach leczeniauzależnień. Takie sytuacje stanowią jednak raczej wyjątek odreguły − dzieci z rodzin alkoholowych zazwyczaj nie da sięrozpoznać łatwo, przez co nie otrzymują bardzo impotrzebnej pomocy.

Opracowano już wiele rozmaitych metod rozpoznawaniadzieci i młodzieży z rodzin alkoholowych. Podobnie jakw przypadku opisywanych wyżej przedszkolaków, jednąz nich jest nieformalna obserwacja osoby pracującej z danymdzieckiem. Dwie kolejne metody służą obiektywnemui precyzyjnemu identyfikowaniu dzieci z rodzin alkoholowychwśród starszych dzieci − to formalne, ustandaryzowaneprocedury oraz samoidentyfikacja dziecka.

RAMKA 6.2Dwadzieścia oznak psychologicznych i behawioralnych

obserwowanych u dzieci z rodzin alkoholowych w środowiskuszkolnym

Oznaki behawioralne1. Trudności z koncentracją2. Stale powtarzające się nieobecności

2. Stale powtarzające się nieobecności3. Słabe oceny i/lub brak odrabiania prac domowych4. Niskie wyniki uzyskiwane podczas standardowych testów

kompetencji i inteligencji5. Nagłe zmiany zachowania − od buntu przez kapryśność po

bojaźliwość6. Oznaki przemocy fizycznej lub zaniedbania7. Zachowania kompulsywne (objadanie się, nadmierna ambicja,

palenie, nadużywanie substancji chemicznych)8. Nieśmiałość i unikanie kontaktu z rówieśnikami9. Kłótliwość i brak chęci do współpracy z nauczycielami, kolegami

i koleżankami z klasy.10. Ponawiające się problemy zdrowotne (np. bóle głowy i żołądka) Oznaki psychologiczne1. Niska samoocena2. Występowanie niepokoju3. Podatność na peszenie się4. Tłumiony gniew5. Postrzeganie problemów jako czegoś, czego nie można okiełznać6. Nieumiejętność przeciwstawienia się trudnym sytuacjom7. Skłonność do depresji8. Bezpodstawny lęk9. Smutek i przygnębienie

10. Trudności z dostosowaniem się do zmian w rutynowym planiezajęć

Rozpoznawanie na podstawie obserwacjiprofesjonalisty

Nie jest łatwo zidentyfikować alkoholizm w rodziniestarszych dzieci z domów alkoholowych, choć jest to kwestiaprostsza niż w przypadku młodszych dzieci. Z upływem lat

wytworzyły się u nich bowiem konkretne związanez obecnością alkoholu w domu oznaki. Profesjonalistomczęściej udaje się też zaobserwować zachowania odbiegająceod normy u dzieci bądź rodziców. Osoby pracujące z dziećmisą w stanie uchwycić w klasie co najmniej dwadzieściawymownych psychologicznych i behawioralnych oznakalkoholizmu w rodzinie. Większość z nich omówiono jużw poprzednich rozdziałach (patrz ramka 6.2).

Orientacje behawioralna i psychologicznaU niektórych dzieci oznaki choroby alkoholowej

w rodzinie przybierają charakter behawioralny. Inne z koleiprzejawiać będą subtelniejsze objawy naturypsychologicznej. Czasami zaobserwować można oba rodzajesymptomów. Dzieci z objawami behawioralnymi w otwartysposób manifestują swe uczucia, co przy czujności personeluszkoły prowadzi do łatwiejszej identyfikacji. To wśród nichspotyka się dzieci sprawiające trudności wychowawczei wdające się w kłótnie z rówieśnikami. Mogą także popaśćw drugą skrajność i izolować się zupełnie od nauczycielii koleżanek czy kolegów.

Bywa, że dzieci z rodzin alkoholowych padają ofiarąprzemocy fizycznej bądź są zaniedbywane przez rodziców,o czym świadczy odrębny zestaw objawów. Dzieci, któreprzychodzą do szkoły za wcześnie, a wychodzą późno, mogąobawiać się przebywania w domu. Z drugiej strony takiedzieci, które codziennie bardzo spieszą się do domu polekcjach, niepokoją się być może, co dzieje się z rodzicem-

alkoholikiem w czasie ich nieobecności. Brak uwagiprzykładanej do stanu zdrowia dziecka, niejednostajnepostępy w nauce czy spadek ocen i koncentracji równieżmogą świadczyć o alkoholizmie w domu. Wzrastaniepunktualność, a zadania domowe nie są odrabiane dokońca. Dzieci uprzednio schludne przychodzą do szkołynieumyte lub umorusane, noszą ubrania brudne lubnieodpowiednie do warunków pogodowych. Jeżeli nigdy nieprzynoszą drugiego śniadania czy pieniędzy na nie − bądźzabierają jedzenie innym dzieciom − być może sązaniedbywane w rodzinie alkoholowej. Natomiast jeśliodmawiają udziału w zajęciach wymagających przebieraniasię (sztuka teatralna, wychowanie fizyczne), być może chcąuniknąć ujawnienia sińców i innych oznak przemocy. Gdydziecko kuli się w obecności rodzica, może to oznaczać, żejest bite.

Dzieci z rodzin alkoholowych notorycznie opuszczajązajęcia szkolne − zwłaszcza w poniedziałki, ponieważ rodziclub rodzice piją podczas weekendów. Same także mogązażywać narkotyki i przejadać się, jak też przejawiaćnadmierną ambicję oraz skarżyć się na bóle głowy i brzuchabądź po prostu złe samopoczucie. Mogą mieć trudnościz koncentracją uwagi lub kończeniem raz rozpoczętejczynności. Czasem trudno im usiedzieć spokojnie, musząwciąż się wiercić lub ruszać; czasem jednak odpływająw świat marzeń lub zasypiają na lekcjach. W testachkompetencji dzieci te uzyskują niskie wyniki, bez przyczynyzaczynają też dostawać słabe stopnie. Ich zachowanie

zmienia się nagle od skrajności do skrajności − odnieśmiałości do towarzyskości i vice versa. Podobnie dodzieci w wieku przedszkolnym, także u uczniów szkółpodstawowych obserwuje się czasem nagły regres dozachowań niemowlęcych: ssania kciuka, moczenia się lubgaworzenia. Dzieci z rodzin alkoholowych charakteryzująnagłe zmiany zachowania podczas zajęć dotyczącychalkoholizmu. W dyskusji na ten temat zwykle naglenadstawiają uszu, bądź przeciwnie − nie ma ich wówczasw szkole (Deutsch, 1982).

U dzieci o orientacji psychologicznej natomiast częstonie występują żadne oznaki zewnętrzne świadczące, że cośjest nie tak w domu. Ich melancholia skierowana jest dowewnątrz, choćby w klasie były prymusami. Tacy „urodzeniprzywódcy” to często najlepsi i najbardziej popularniuczniowie, którzy dostają najlepsze oceny i zawsze kończąpracę na czas, a nawet przed czasem. Oznaki alkoholizmuw rodzinie u takich dzieci są bardziej subtelne, toteż osobypracujące z dziećmi muszą baczniej im się przyjrzeć, abydostrzec problem. Pod maską sukcesów i osiągnięć możekryć się obsesyjna chęć uzyskania perfekcji we wszystkimoraz kompulsywna potrzeba uznania, głęboko zagnieżdżonepoczucie nieszczęścia czy też niska samoocena. Dzieciz rodzin alkoholowych same zmuszają się do perfekcjonizmui nie pozwalają sobie na popełnianie błędów. Są nad wyrazpoważne, trudno im się rozluźnić, a same siebie krytykująbezlitośnie. Bliższa analiza ich zachowań ujawnić może, żebardzo im trudno pogodzić się z sytuacją, w której tracą

kontrolę nad swoim życiem. Utrata kontroli jest zresztą ichnajwiększą obawą. Niespodziewane zmiany w codziennymplanie zajęć budzą u nich niepokój, złość lub wręcz panikę.Nie oznacza to, że każdy uczeń odnoszący sukcesy to dzieckoz domu alkoholowego, wielu z nich jednak jest dziećmi-bohaterami, które z powodzeniem skrywają rodzinne sekretyi oszukują nawet najbystrzejszych pedagogów.

Po stronie rodziców za niezawodne sygnały zaniedbańspowodowanych przez alkoholizm uznać można powtarzającesię nieobecności na umówionych spotkaniach, telefonowaniedo szkoły w różnych porach bez istotnych przyczyn lubsystematyczne zapominanie o punktualnym odebraniudziecka. Wskazówkę mogą stanowić także sytuacje,w których dzieci nie przynoszą usprawiedliwień czypodpisów rodziców w dzienniczku. Ackerman (1983, s. 101)sugeruje, że podpisy rodziców na listach ocenudostępnianych przez nauczycieli mogą układać sięw określony wzór − czasem uczulający osoby pracującez dziećmi na możliwość wystąpienia alkoholizmu w rodzinie.

Znajomy schemat w rodzinach dzieci z rodzinalkoholowych prezentuje się następująco: jednoz rodziców podpisuje listę ocen punktualnie, a drugiezawsze się spóźnia. Mimo iż ten wzorzec to w zasadziepomniejszy szczegół, wraz z innymi oznakamialkoholizmu w rodzinie może posłużyć do jegoidentyfikacji. Rodzic niepijący może podpisać listę ocenniezależnie od tego, czy obejrzało ją oboje rodziców.

Bywa jednak, że rodzic-alkoholik nie jest w stanie aniprzejrzeć, ani zrozumieć wiadomości od nauczyciela,toteż drugie z rodziców czeka, aż pierwsze wytrzeźwieje.

Poszukiwanie skrajnościPrzedstawione powyżej oznaki są wobec siebie pozornie

sprzeczne. Dzieci z rodzin alkoholowych potrafią byćzarazem introwertyczne i agresywne; mogą sprawiaćwrażenie, że nie chcą opuścić klasy po lekcjach, albo ruszaćdo domu, gdy tylko zadzwoni dzwonek. Taki jest na dobrąsprawę pełen zakres ich zachowań. Trzeba wypatrywaću dzieci właśnie zachowań skrajnych. Nie ma wszaksprzeczności w poszukiwaniu oznak zaburzeń żywieniau osób zbyt chudych lub otyłych. Powszechnie przyjmuje się,że obie skrajności dotyczące wagi ciała mogą wskazywać naniebezpieczne zaburzenia odżywiania, to jest anoreksję lubotyłość. Analogicznie także dzieci te mogą byćsuperprymusami lub totalnymi nieudacznikami. Każdej z tychścieżek towarzyszy cierpienie, poczucie nieszczęścia i niskasamoocena.

Jednym ze sposobów zidentyfikowania skrajności jestsporządzenie socjogramu, tj. mapy relacji interpersonalnychw klasie czy innej grupie dziecięcej (patrz rysunek 6.1).Wystarczy poprosić dzieci, by zapisały na kartce imionadwójki innych − takich, z którymi chętnie współpracowałybyprzy pracy w grupach. Po zapewnieniu dzieci, że ich wybórtraktowany będzie poufnie, należy uzyskane informacjeopracować w formie graficznej.

W socjogramie konkretne symbole odnoszą się do płcidziecka, a linie i strzałki do relacji między nimi. Dzieci takiejak Caroline i Brad wybierane są chętnie i często, są zatemgwiazdami klasowymi. To z nimi chcą przebywać wszystkieinne dzieci. Gwiazdy klasowe mogą nosić cechy maskotekbądź bohaterów. Wybiera się je, gdyż jest z nimi wesoło albodlatego, że jako domniemani przywódcy grupy są znakomiciw tym, co robią. Dzieci takie, jak Velma i Nicky nie dostajążadnych głosów, są zatem dziećmi izolowanymi i częstopozostają poza obrębem danej grupy społecznej.Przypominają kozły ofiarne lub dzieci zagubione. Inne dziecinie wybierają ich, gdyż ich nie lubią, boją się ich lub poprostu nie zwracają na nie zbyt wiele uwagi.

Techniki socjogramu nie opracowano w celu identyfikacjidzieci z rodzin alkoholowych, dostarcza jednakwartościowych informacji o tym, kogo dzieci uważają zaprzywódców grupy, a kogo izolują. Socjogram sprawdza sięprzy rozpoznawaniu dzieci z rodzin alkoholowych, jeżelistosuje się go wraz z innymi metodami: obserwacjąpedagogów, analizą danych dziecka czy sprawozdań różnychwydarzeń zachodzących w klasie. Przydadzą się takżeinformacje zawarte w tabeli z oznakami behawioralnymii psychologicznymi występującymi u dzieci z rodzinalkoholowych, oraz opis ról odgrywanych przez dziecizawarty w rozdziale 3. Po zidentyfikowaniu dzieciizolowanych i klasowych gwiazd za pomocą socjogramunależy przyjrzeć im się bliżej. Ustalenie, czy cechyizolowanego dziecka odpowiadają cechom kozła ofiarnego

lub dziecka zagubionego, lub czy cechy gwiazdy pasują dobohatera lub maskotki, okaże się najważniejsze. Osobapracująca z dziećmi może wyzyskać te informacje po to, byłączyć w grupki (potencjalne) dzieci z rodzin alkoholowychoraz pomagać im rozwijać umiejętności społeczne orazpoczucie własnej wartości − według sugestii rozdziału 3.

Rysunek 6.1. Socjogram

Potrzeba równowagiPo zidentyfikowaniu skrajnych zachowań − agresji,

kompulsji, powtarzających się nieobecności lub radykalnegowycofania się − kluczem do uzdrowienia sytuacji jestrównowaga. Naszym celem nie jest zupełne wykorzenienie

z dzieci-bohaterów chęci do osiągania sukcesów. Możemy imnatomiast pomóc osiągnąć równowagę poprzez zabawęi chwile odpoczynku. Zagubione dziecko potrzebuje czasusamotności, który również możemy zrównoważyć,zapewniając im towarzystwo koleżanek i kolegów. Niechcemy, by maskotki wyzbywały się poczucia humoru, tylkożeby uświadomiły sobie, że w życiu czekają je równieżpoważne chwile. Kozły ofiarne nie mają się staćnieasertywne czy bezwolne. Niech bronią swoich praw, alenie naruszają przy tym praw innych − tym samym osiągającrównowagę.

Ostrożność wobec poczynionych obserwacjiW rozpoznawaniu dzieci z rodzin alkoholowych na

profesjonalistów czyha sporo pułapek. Ryzyko ponoszoneprzy identyfikacji i klasyfikacji określonej grupy dziecipolega na szufladkowaniu ich i stereotypizacji wynikającejz niepotrzebnych uogólnień. Etykiety przyprawiane dzieciomalkoholików mogą w negatywny sposób wpłynąć na ichpostrzeganie siebie, a u personelu szkolnego mogąwytworzyć niekorzystne wobec nich postawy, oczekiwanialub reakcje. Nie możemy sądzić, że wszystkie te dzieciokazują się ostatecznie takie same. Wiele czynnikówi zmiennych oddziałuje na siebie nawzajem przynoszącostatecznie różne efekty. Tak jak i inne dzieci, także tez rodzin alkoholowych przechodzą przez te same stadiarozwoju. Są populacją heterogeniczną niezależnie odpewnych wspólnych zasad rozwojowych dotyczących

każdego, a także od faktu, że posiadają rodzica alkoholika.Jakkolwiek dzieci z domów alkoholowych wymagają

specjalnej uwagi, nie należy przyczepiać im etykietw sposób, który mógłby skłonić innych do odmiennego ichtraktowania. Dzieci alkoholików nie są ogółem ani zaburzoneemocjonalnie, ani upośledzone umysłowo. Trzeba imuświadomić, iż są wyjątkowe tak, jak wszystkie inne dzieci,nie bardziej. Dzieci te uważają, że są w atypowej sytuacjii w myślach odseparowują się od innych dzieci. Czują się takodmiennie, że zaczynają się inaczej zachowywać, a na zajęciaterapeutyczne trafiają w przekonaniu, że są inne lub że cośz nimi nie tak. Zawsze z ulgą dowiadują się, że nie są sameoraz że wiele innych dzieci dzieli z nimi ból i cierpienia.

Na ironię zakrawa fakt, że programy terapeutycznestworzone dla dzieci z rodzin alkoholowych mają sprawić, by„nie czuły się takie inne”, a jednak wyodrębniają je spośródrówieśników i narażają na separację czy stereotypizacjęnegatywną. Podczas jednego z pierwszych spotkańterapeutycznych grupy dzieci z rodzin alkoholowychw poradni padł komentarz: „To zabawne − te dzieciaki nieprzypominają wcale dzieci rodziców alkoholików!”. Na rynkufalami pojawiają się publikacje prezentujące szkodliwegeneralizacje dotyczące tych dzieci oraz dorosłych dzieciz rodzin alkoholowych. Łatwo wyciągać z nich pochopnewnioski.

Tak w prasie popularnej, jak i specjalistycznejpublikowano uogólnione sądy na temat dzieci z rodzinalkoholowych, wydane na podstawie danych i dowodów

anegdotycznych odnoszących się do dzieci, których rodzicesą pod jakimś względem nietypowi − na przykład poddają siękuracji odwykowej (DiCicco i in., 1984; El-Guebaly, Offord,1977; Goodman, 1987). Większość badań stwierdzających, żedzieciom tym z trudem przychodzi normalne funkcjonowanie,podejmowali naukowcy kliniczni zajmujący się dziećmitrudnymi. Badania obejmowały zwykle dzieci przebywającew ośrodkach terapeutycznych lub uczestniczące w zajęciachgrup wsparcia. Takie i podobne błędy w doborze próbbadawczych sprawiają, że trudno uogólnić rezultaty badańna całą populację dzieci z rodzin alkoholowych (patrz m.in.West, Prinz, 1987). Czynniki takie jak wielkość rodziny,psychopatologie rodziców, stopień zaawansowaniaalkoholizmu, rozwód czy status społeczno-ekonomiczny mogąwpłynąć na ostateczny kształt ich życia. Naukowcy niepotrafią jeszcze ustalić konkretnego stopnia, w jakimpowyższe czynniki wpływają na dziecięcy rozwój, zarównoosobno, jak i w połączeniu z alkoholizmem rodzicielskim.

Najnowsze dane wskazują, że dzieci z rodzinalkoholowych wyodrębnione z całej populacjii nieuczestniczące w terapii nie przeżywały podobnychtrudności z radzeniem sobie w życiu, co przechodząceterapię. Te pierwsze przejawiały podobny poziomprzystosowania, co dzieci z domów niealkoholowych,natomiast te drugie miały więcej problemów z samooceną,nawiązywaniem intymnych relacji, samoakceptacją,reaktywnością emocjonalną czy motywacją wewnętrzną(Barnard, Spoentgen, 1987). Inne badania wykazują z kolei,

że dzieci z rodzin alkoholowych wybrane spośród ogółustudentów uniwersyteckich osiągają wyniki podobne dodzieci z rodzin niepijących w zakresie samoświadomości,poziomu niepokoju czy wiedzy o wpływie alkoholizmu nadzieci (Robinson, 1988). Powyższe badania dowodząrównież, że dzieci te nie są homogeniczną grupącharakteryzującą się mnóstwem ułomnościpsychologicznych. Niektóre dzieci mają rzeczywiścieproblemy interpersonalne i intrapersonalne, ale innym udajesię uniknąć następstw dorastania w rodzinie alkoholowej.

Profesjonaliści rozpoczynający procedurę identyfikacjidzieci z rodzin alkoholowych na podstawie cechwymienionych w literaturze mogą uniknąć szufladkowaniai stereotypizacji. Muszą mianowicie wykorzystywać wiedzępochodzącą z publikacji naukowych w połączeniuz informacjami z innych źródeł. Najważniejsze, by pamiętać,że uogólnienia to jedynie wskazówki, a każde dziecko jestodrębną jednostką i twórczym cudem wszechświata.

Rozpoznawanie na podstawiestandardowych procedur

Niezależnie od zastosowanej procedury, nigdy nie należypublicznie wskazywać dzieci z rodzin alkoholowych.Najlepszym punktem wyjścia w identyfikacji są zajęciadotyczące alkoholu, w których uczestniczą wszystkie dzieci.W trakcie takich zajęć dzieci z rodzin z problememalkoholowym rozpoznawane są anonimowo − drogąobserwacji nauczyciela, w testach czy na podstawie

samoidentyfikacji. Można je następnie skierować tam, gdzieuzyskają specjalistyczną pomoc. Dzieci te mogą uzyskaćwsparcie indywidualne czy grupowe w bezpiecznyi dyskretny sposób.

Najbardziej poufną metodą identyfikacji dzieci z rodzinalkoholowych jest ustandaryzowany test poddanyskrupulatnej analizie naukowej. Dane uzyskane w ten sposóbstanowią najbardziej obiektywne i pewne wyniki.Największym minusem takich procedur jest jednaknastępujący warunek: dzieci muszą być dość duże, potrafićczytać, pisać, by umieć wypełniać kwestionariusze. Jakwspomniano już wcześniej, wymóg ten wykluczaautomatycznie z zakresu podobnych testów dzieciprzedszkolne lub jeszcze niepiśmienne. Należy jednak uznać,że opracowanie standardowych testów dla dzieci w wieku conajmniej dziewięciu lat przyniosło sporo korzyści.

Test CASTJednym z najpopularniejszych narzędzi pomiarowych

identyfikujących dzieci z rodzin alkoholowych jest testprzesiewowy CAST (Children of Alcoholics Screening Test,Jones, 1983). To metoda obiektywna i niezależna od osąduosoby pracującej z dzieckiem, co może wypaczyć wynikibadań. Test CAST umożliwia rozpoznanie dzieci z grupypodwyższonego ryzyka mieszkające (lub mieszkającedawniej) z rodzicami-alkoholikami. Pozwala równieżpedagogom na wyodrębnienie dzieci z grup ryzyka po to, byzapewnić im udział w programach interwencyjnych. Wymiar

sprawiedliwości natomiast wykorzystuje CAST w celuokreślenia, czy alkohol odgrywa rolę w życiu rodzinyw sprawach dotyczących maltretowania bądź przyznaniapraw do opieki nad dzieckiem. Test składa się z trzydziestupytań oceniających dziecięce postawy, emocje, spostrzeżeniai doświadczenia związane z nadużywaniem alkoholu przezrodziców.

CAST stosuje się u dzieci co najmniej dziewięcioletnich,zarówno indywidualnie, jak i w grupach. Suma odpowiedzi„tak” daje wynik końcowy mieszczący się w przedziale od 0do 30. Wynik 0 lub 1 oznacza, że test wypełniło dzieckorodziców niealkoholików. Liczba z zakresu 2−5 wskazuje, żerodzice dziecka piją, by zagłuszyć swoje troski. Dzieci takiedoświadczyły już w życiu problemów związanych z piciemprzynajmniej jednego z rodziców, pijącego nałogowo lubbliskiego alkoholizmowi. Wynik przekraczający 6 identyfikujete dzieci, których rodzice mogą znajdować się we wczesnej,średniozaawansowanej lub późnej fazie choroby alkoholowej.

Badania wykazały, że test CAST po przejściu wnikliwejanalizy naukowej charakteryzuje się modelową trafnościąi niezawodnością (Pilat, Jones, 1985). Jedno z nichzademonstrowało, jak grupa dzieci z wynikiemprzekraczającym 6 punktów okazała się w 100% złożonaz dzieci z rodzin alkoholowych zdiagnozowanych klinicznieprzez psychiatrów, terapeutów i psychologów.

Ankiety i wywiadyInnym obiektywnym środkiem identyfikacji dorastających

dzieci z rodzin alkoholowych są ich własne odpowiedziudzielane w wywiadach i ankietach. DiCiccoi współpracownicy (1984) twierdzą, że niemożliwe jestrozpoznanie dzieci z rodzin alkoholowych na podstawie ichwłasnych opisów wzorców picia rodziców. Alkoholików niemożna zdiagnozować oceniając ilość spożywanego przez nichalkoholu. Do diagnozy potrzebne jest uwzględnienie wielukryteriów w procesie zbyt skomplikowanym, by dzieciporadziły sobie z nim samodzielnie i precyzyjnie. Mechanizmzaprzeczania wpływa również na obiektywizm dziecięcegospojrzenia na picie rodziców.

Badania sugerują, że bardziej skuteczne podejścieobejmuje pytanie dziecka, jak alkoholizm rodziców na niewpłynął lub jak na nie reagują (DiCicco i in., 1984).Koncentracja na reakcji dziecka pozwala na podniesienieproblemu alkoholizmu w sposób sprzyjający szczerości. Jeżelidziecko z powodu alkoholizmu któregoś z rodziców czuje sięprzerażone, rozgniewane, zagubione lub zawstydzone – tak,że pragnie, by rodzic przestał pić – należy postawić diagnozęalkoholizmu ze względu na negatywny wpływ picia rodzicana dziecko. Najważniejszą zmienną wskazującą na problemyz samooceną i zachowaniem będzie w tym przypadku samapercepcja dziecka.

Program Rehabilitacji Alkoholików prowadzony przezośrodki w Cambridge i Somerville (CASPAR) przez osiem latidentyfikował dzieci z rodzin alkoholowych za pomocąankiety składającej się z zaledwie jednego pytania. ZestawCAF (Children from Alcoholic Family, tj. dzieci z rodziny

alkoholowej) uwzględnia następujące pytanie oraz możliweodpowiedzi:

Czy kiedykolwiek pragnąłeś, by jedno lub oboje rodzicówmniej piło?1. Rodzice w ogóle nie piją2. Tak3. Nie

DiCicco wraz ze współpracownikami (1984) stwierdzili,

że pytanie CAF jest z punktu widzenia statystyki testemgodnym zaufania oraz skutecznym środkiem identyfikacjiDA. Nastolatki odpowiadają na pytanie CAF relatywniepodobnie w trakcie dojrzewania, co sugeruje, że ich życzeniecharakteryzuje się trwałością. Także inne dane potwierdzają,że odpowiedzi na pytanie CAF zbiegają się z ocenamiklinicystów. Przykładowo profesjonaliści zidentyfikowali jakodzieci z rodzin alkoholowych 83% spośród 71 nastolatków,które udzieliły w teście odpowiedzi „tak”. Korelacje widocznesą również między reakcjami na pytanie CAF i dziecięcymiopowieściami o systematyczności picia rodziców. W grupiedzieci, które udzieliły twierdzącej odpowiedzi na pytanie,61,5% potwierdziło również, że „ojciec pije raczejregularnie”, a one same niepokoją się jego piciem.

Inny, bardziej szczegółowy wywiad przesiewowy pozwalana identyfikację dzieci z rodzin alkoholowych, na którenegatywnie wpływa picie rodziców próbujących zapić troski(Biek, 1981). Krótkie pytania zawarte w wywiadzie (patrz

tabela 6.1) można wykorzystać w rozmowach z nastolatkamiw rozmaitych okolicznościach; szczególnie zalecane są jakoczęść rutynowego procesu oceny stanu zdrowia wszystkichnastolatków korzystających z usług służby zdrowiapierwszego kontaktu. Test przesiewowy sprzyja wczesnejidentyfikacji dzieci z rodzin alkoholowych, a co za tym idzie –kierowaniu ich na terapię czy interwencję w przypadkurodzin nadużywających alkoholu. Dzieci uzyskują w tensposób warunki zdrowszego psychospołecznego rozwoju.Nastolatki, które uzyskały wysokie wyniki w przesiewowymteście, dwukrotnie częściej narzekały na dolegliwościsomatyczne i zdrowotne niż te, u których test nie wskazywałna problemy z piciem u rodziców. Nastoletnie dzieci z rodzinalkoholowych skarżyły się najczęściej na problemy takie jak:zadyszka, bóle brzucha i głowy, zaburzenia snu i poczuciezmęczenia. Wczesne wykrycie oraz interwencja w przypadkuproblemów związanych z alkoholem pozwala personelowisłużby zdrowia na umieszczenie niejasnych dolegliwościsomatycznych w bardziej zrozumiałym kontekście. Podobnie,takie rozpoznanie pozwoli na obniżenie ryzyka alkoholizmuu nastolatków, które osiągnęły w teście wysokie wyniki. Jakodzieci z rodzin alkoholowych mogą być bardziej niż innepodatne na niebezpieczeństwo zagłuszania trosk alkoholem.

Tabela 6.1. Wywiad przesiewowy – rozpoznawanie nastolatków,których rodzice piją problemowo1. Czy znasz jakiegoś nastolatka albo nastolatkę, którzy mieli kłopotyw związku z tym, że któreś z ich rodziców piło?

TAK / NIE

2. Czy któreś z Twoich rodziców pije alkohol? (to pytanie służy dowyeliminowania dzieci abstynentów, do których nie odnoszą się kolejnepunkty).

TAK / NIE

Jeżeli na pytanie nr 2 padła odpowiedź „nie”, należy zakończyć wywiad.3. Czy picie któregoś z rodziców spowodowało kiedyś problemy międzynimi samymi lub kimś z bliskiej rodziny? (Czy „tak” oznacza niedawno,czy też dawno temu?)

TAK / NIE

4. Czy przyjaciele i rodzina sądzą, że któreś z Twoich rodziców maproblem z alkoholem?

TAK / CZASAMI / NIE

5. Czy niepokoi Cię picie któregoś z rodziców?TAK / CZASAMI / NIE

6. Czy kiedykolwiek w życiu czułeś się zraniony/a, przestraszony/a lubrozzłoszczony z powodu picia jednego z rodziców?

TAK / CZASAMI / NIE

7. Czy picie rodziców kiedykolwiek utrudniło Ci w dowolny sposóbżycie?

TAK / CZASAMI / NIE

Jeżeli na powyższe pytania padły odpowiedzi „nie”, należy zakończyćwywiad. W przypadku uzyskania odpowiedzi „tak” lub „czasami”,kolejne pytania mają charakter otwarty.8. Jak wpłynęło na Ciebie picie rodzica?

a.b.c.d.

9. Czy w jakimś momencie Twojego życia Twoje własne picie przyniosłoCi problemy lub troski?WYNIKI: Punktacja w przypadku pytań 3–7 wygląda następująco:

Tak = 3 punkty;Czasami = 2 punkty;

Nie = 1 punkt.

Wynik końcowy wynosi od 5 do 15 punktów.Wynik niski: 5 punktów, brak odpowiedzi „tak” lub „czasami”.Wynik średni: 6 punktów, 1 odpowiedź „czasami” i 4 odpowiedzi „nie”;7 punktów, 2 odpowiedzi „czasami” i 3 odpowiedzi „nie”.Wynik wysoki: 8–15 punktów przy 1 odpowiedzi „czasami” i jednej „tak”BĄDŹ TEŻ 2 lub więcej odpowiedzi „tak”.

Źródło: Biek, 1981. Wykorzystano za zgodą.

RAMKA 6.3Kroki w procesie autoidentyfikacji

1. Przeprowadź zajęcia mające na celu uzmysłowienie młodym

ludziom, jakie zagrożenia niesie alkohol.2. Przedstaw pomysł stworzenia stałej grupy wsparcia dla osób

mających w domu problemy z alkoholem lub narkotykami.3. Rozdaj dzieciom formularze do zapisywania się na takie zajęcia.4. Przeprowadź wywiady przesiewowe z dziećmi, które zgłosiły

zainteresowanie uczestnictwem w zajęciach dla dzieci z rodzinalkoholowych.

5. Ustal liczbę dzieci na podstawie priorytetowych kryteriówpasujące najlepiej do Twojej, konkretnej sytuacji.

AutoidentyfikacjaByć może najskuteczniejszą metodą rozpoznawania

dzieci z rodzin alkoholowych jest autoidentyfikacja,przeprowadzona przez samo dziecko. Takie podejściepozostawia właśnie dziecku ostateczną decyzję, gwarantujeanonimowość i bezpieczeństwo psychiczne. Młodzi ludzie,którzy z własnego wyboru dołączają do grup wsparcia, mają

motywację, by dowiedzieć się więcej o dzieciach alkoholikówi popracować nad własnymi problemami. Udaje im sięnawiązać bliższe relacje z innymi osobami, co wspierai przyczynia się do przetrwania trudnych chwil. Krokiw procesie autoidentyfikacji są proste i łatwe dowprowadzenia, nie budzą niepokoju i są wysoko pożyteczne(patrz ramka 6.4).

Proces autoidentyfikacjiTerapeuci Betty Newlon i William Furrow (1986) ustalili,

że jednym ze sposobów na dotarcie do dzieci z rodzinalkoholowych są spotkania terapeutyczne w małych grupachpołączone z ogólnoklasowymi zajęciami informacyjnymi.Proces identyfikacji w ich badaniu rozpoczynał się od dwóchlekcji poświęconych alkoholizmowi i rodzinie. Uczestnicyzajęć oglądali filmy, słuchali wykładów, otrzymywalimateriały informacyjne oraz mieli możliwość dyskutowaniana rozmaite tematy – np. różnic między piciem nałogowyma odpowiedzialnym, zagadnienia alkoholizmu jako chorobycałej rodziny czy cech charakterystycznych dla dzieciz rodzin z problemem alkoholowym. Na koniec drugiej lekcjidzieci otrzymywały formularz, na którym mogły zaznaczyć,że są zainteresowane zajęciami w mniejszej grupiei omówieniem alkoholizmu na płaszczyźnie bardziejosobistej. Z każdym z dzieci, które wyraziły zainteresowanie,przeprowadzono krótki wywiad przesiewowy. Jeżeli ujawniły,że jedno z ich rodziców jest alkoholikiem, automatyczniekwalifikowały się do terapii grupowej. Wśród pozostałych

odpowiedniej selekcji dokonali nauczyciele, którychpoproszono o wybranie z listy ochotników tych dzieci, któremogą doświadczać rodzinnych trudności. W grupie 80 dzieciuczestniczących w lekcjach informacyjnych udało sięzidentyfikować 11 dzieci z takich rodzin.

Także system edukacyjny amerykańskiego okręguCleveland w Północnej Karolinie stosuje podobne środkisamoidentyfikacyjne – ze sporym sukcesem ze względu natempo rozpoznania. U końca programu edukacyjnegodotyczącego alkoholu, przeprowadzanego w piątychi szóstych klasach, personel szkolny prezentuje dzieciompomysł stworzenia stałej i niewielkiej grupy wsparcia. Dziecidowiadują się, że jeżeli sądzą, że jedno lub oboje rodzicówmoże mieć problem z alkoholem, mogą uczestniczyćw spotkaniach grupy. Pedagodzy proszą je o wypełnienieprostego formularza (patrz ramka 6.4). Po zebraniu ichz każdym z dzieci, które wyraziło zainteresowanie zajęciamiprzeprowadzany jest krótki indywidualny wywiadprzesiewowy. Dzieci z grup szczególnie wysokiego ryzyka –zwłaszcza szóstoklasiści, którzy przed ukończeniem szkołynie będą już mieli kolejnej szansy na pomoc, mająpierwszeństwo uczestnictwa w zajęciach. Ostatecznie, grupyliczą zwykle od 20 do 25 uczniów.

Kwestie prawneRodzice alkoholicy kochają swoje dzieci i nie chcą ich

stygmatyzacji. Aktywnie pijący rodzic na pewno nie powiepedagogom, by nauczyli jego dziecko wszystkiego

o problemach wynikających z alkoholizmu – mechanizmzaprzeczenia jest zbyt silny. Należy zbadać sytuację prawnąw konkretnym regionie; niektóre z nich wymagają pisemnejzgody rodzica w kwestii uczestnictwa dziecka w zajęciachgrupowych. Jeśli jest ona wymagana, prowadzący mogąwysłać do poszczególnych domów formularze zgodyrodziców na uczestnictwo dzieci w zajęciach grupowychnakierunkowanych na podniesienie samooceny czy uzyskanieinformacji o zapobieganiu alkoholizmowi czy narkomanii.Dzięki takiemu podejściu unika się piętnowania kogokolwiekprzy wysokiej skuteczności werbowania dzieci do udziałuw programie, który odpowiada ich potrzebom.

RAMKA 6.4Przykład formularza zgłoszeniowego

Każdy z nas potrzebuje czasami kogoś, z kim mógłby porozmawiać – zwłaszcza,jeżeli nie rozumiemy, co się dzieje wokół. Jeżeli uważasz, że ktoś z Twoichbliskich (rodzice, dziadkowie, siostra, brat i inni) ma problem z alkoholem lubnarkotykami, i chcesz przyłączyć się do grupy dzieci, które również mają takiesame problemy, jak Ty, wypełnij poniższy formularz i oddaj go w sekretariacie.Twój opiekun (tu można wstawić nazwisko odpowiedniej osoby) skontaktuje sięz Tobą w sprawie zajęć. Nazwisko.......................................................................................................................Klasa................................................................................................................................Wychowawca................................................................................................................Tak, jestem zainteresowany/a grupą .....................................................................Nie, nie jestem zainteresowany/a, dziękuję ..........................................................

Źródło: Organizacja Obywatelska na rzecz Zapobiegania Narkomanii okręguCleveland (Cleveland County Community Organization for Drug Abuse Prevention).Wykorzystano za zgodą kierowniczki programu, Vicky V. White.

7PROGRAMY I STRATEGIE

TERAPEUTYCZNEDLA DZIECI Z RODZIN

ALKOHOLOWYCH

PRZYPADEK 7.1Pauline była bystrą dziewczynką. Jako zaledwie

dwunastolatka przekonała sama siebie, że może kontrolowaćpicie obojga rodziców-alkoholików. Zanim trafiła do ośrodkaterapeutycznego, wykształciła już skomplikowany systemmanipulacji i kontroli spożycia alkoholu przez mamę i tatę.Kiedy wychodzili coś zjeść w mieście, upewniała się z góry, żew wybranej restauracji nie serwuje się napojów alkoholowych.Nie musiała zatem niepokoić się, że któreś z rodzicówdoprowadzi niewłaściwym zachowaniem do wstydliwejsytuacji, albo upije się tak bardzo, że nie będzie w stanie

odwieźć jej lub młodszej siostry do domu.Podczas zakupów Pauline zachęcała rodziców do

wydawania jak największych kwot, tak by nie wystarczyło jużna alkohol. Gdy dzwonił któryś z „kumpli od picia” rodziców,specjalnie zapominała przekazać im wiadomość, żeby niespotkali się przypadkiem z kimś, kto zachęci ich do picia.Pauline stale wylewała też alkohol przechowywany w domui wyrzucała zamknięte puszki z piwem, z nadzieję, że rodzicenic nie zauważą i nie ukarzą jej.

Życie Pauline zaczęło kręcić się wokół alkoholizmu zewzględu na konieczność ciągłego oszukiwania i wymyślaniacoraz to nowych metod powstrzymywania rodziców przedpiciem. Zaabsorbowanie dziewczynki próbami zapanowanianad chorobą było niezwykle przejmujące, ponieważ – jaksama przyznawała – niezależnie od jej wysiłków rodzicezawsze zdobywali dla siebie piwo czy wino. Pauline zaczęłasama się o to obwiniać i oskarżać, że nie osiągazamierzonego celu. Jednocześnie bezpowrotnie mijałnajważniejszy czas w jej życiu, dzieciństwo.

Bez interwencji terapeutów kompulsywna potrzebakontroli przeniosłaby się z czasem na inne obszary życiadziecka – do szkoły, pracy czy relacji przyjacielskich. W wiekudorosłym Pauline ograniczyłaby zaufanie i niszczyła bliższerelacje z ludźmi, na których by jej zależało. Cotygodniowesesje, w których dziewczynka uczestniczyła, miały pomóc jejzaakceptować konsekwencje jej działań, a także nauczyćkierować energię w stronę zadbania o siebie, a nie o innych.Sześć tygodni zajęć zapoczątkowały drogę Pauline ku

zdrowiu. Nauczyła się, że to rodzice muszą ponieśćodpowiedzialność za swój alkoholizm. Zrzuciwszy ciężarodpowiedzialności, mogła zająć się zabawą i troską o siebie,nie przestając przy tym kochać i troszczyć się o rodziców.

Skuteczne programy przeznaczone dladzieci z rodzin alkoholowych

Jeden ze słuchaczy programu radiowego zadzwoniłkiedyś do studia z pytaniem: „Jaki sens ma próba pomocydzieciakom z rodzin alkoholowych, skoro wracają ze szkołydo domu, w którym nic się nie zmienia?”. To ważne pytanieczęsto tkwi w głowach osób niezaznajomionych ze specyfikąalkoholizmu. Odpowiedź, której udzielają profesjonaliści, jestjeszcze ważniejsza. Dzieci muszą mieć swój własny, osobnyprogram terapeutyczny niezależnie od tego, czy rodzicepoddają się leczeniu. Pauline i inne dzieci, które żyjąw rodzinie czynnych alkoholików, mogą dowiedzieć się, żenie będą w stanie uleczyć czy też kontrolować chorobyrodzica/rodziców. Najlepszym dla nich wyjściem będziezatroszczenie się o siebie. Nauczą się, że dobrze, a nawetbardzo dobrze będzie, jeżeli nie wsiądą do samochoduz rodzicem pozostającym pod wpływem alkoholu. Zrozumiejąteż, że powinny wiedzieć, kogo powiadomić (krewnego,sąsiada), jeżeli pijący rodzic zostawi je same.

Podłożem pytania słuchacza radiowego był krążącyw społeczeństwie mit, jakoby dobro dziecka w pełni zależałood działania rodzica. Przyjmuje się, że kiedy alkoholikrozpoczyna leczenie, jego dziecko automatycznie odzyskuje

zdrowie. I odwrotnie, jeżeli rodzice nie poddadzą się terapii,to dzieci nie mają żadnych szans. Wiemy jednak obecnie, żedzieci mają możliwość powrotu do zdrowia niezależnie odzachowania rodziców. Programy dla dzieci z rodzinalkoholowych zaczynają zatem trafiać do szkół i ośrodkówterapeutycznych, które dotychczas leczyły jedyniealkoholików oraz osoby współuzależnione.

Programy psychoedukacyjneWiele dzieci z rodzin alkoholowych – jak Pauline – nie

wymaga bardzo intensywnej terapii. Ich najpotężniejsząbronią przeciw chorobie jest edukacja. Przekazanie dzieciominformacji na temat alkoholizmu odziera całe zjawiskoz nimbu tajemniczości, a także wyposaża w odpowiednieumiejętności językowe i kontekst potrzebny do opowiadaniaoraz rozumienia własnych doświadczeń. Wiedza dajedzieciom przewagę intelektualną, dzięki czemu będą mogłyrozwiązywać problemy w życiu dorosłym oraz radzić sobiez alkoholizmem rodziców w przyszłości (Bingham, Bargar,1985). Profesjonaliści i opiekunowie powinni poznać takiemetody pomocy niesionej sporej i często zaniedbywanejgrupie dzieci z rodzin alkoholowych, które są proste, łatwedo zastosowania, niedrogie i efektywne. Z powodurozpowszechnienia alkoholizmu w społeczeństwie dzieciz rodzin alkoholowych znaleźć można w najróżniejszychsystemach pomocy i wsparcia. Zamiast tworzyć nowebiurokratyczne struktury należy raczej wpleść programypsychoedukacyjne w plany działania już istniejących

systemów szkół publicznych, uczelni wyższych i ośrodkówterapeutycznych.

System szkolnySzkolni nauczyciele i psychologowie nie zajmują się

wprawdzie leczeniem alkoholizmu, ale na szkołach ciążyobowiązek zapewnienia wszystkim dzieciom dostępu doodpowiedniej edukacji. Szkoły odgrywają ogromną rolęw pomaganiu dzieciom alkoholików, gdyż rodzicielskialkoholizm poważnie przeszkadza im w nauce. Systemszkolny dysponuje zatem najsensowniejszym zapleczempozwalającym na przekazanie dzieciom wiedzy o spożywaniui nadużywaniu alkoholu. Zarówno nauczyciele, jak i resztapersonelu szkolnego pełnią podstawowe role w identyfikacjitych dzieci i pomaganiu im. Regularnie kontaktują sięz dziećmi, toteż mogą nawiązać z nimi długotrwałei bezpieczne relacje oparte na zaufaniu – warunkukoniecznym udanej pracy z dziećmi z rodzin alkoholowych.Nauczyciele mogą częściowo uwolnić dziecko od nadmiaruobowiązków i stanowić bezpieczną przystań jako osoby, doktórych dzieci mogą się zwrócić i zostać wysłuchane.W rzadkich przypadkach, w których rodzina prosi szkołęo pomoc, nauczyciele, pedagodzy oraz dyrekcja szkoły możeskierować je do właściwych specjalistów.

Przykładem działań dotyczących zagrożeń ze stronysubstancji uzależniających jest odnoszący sukcesyi przynoszący pozytywne skutki program stworzony przezokręg szkolny Phoenix Union High School w Arizonie

(Watkins, 1988). Program obejmuje szeroko zakrojonedziałania zapobiegawcze i interwencyjne dla uczniów od 5.do 16. roku życia. Dotyczy dzieci, które same uwikłały sięw zażywanie substancji chemicznych bądź też cierpiąz powodu uzależnienia członków rodziny, a także należą dogrupy wysokiego ryzyka z uwagi na inne życiowekomplikacje. Działania szkół z Phoenix zakładająsystematyczne wysiłki na rzecz identyfikacji i wsparciauczniów, na edukację i rozwój których w negatywny sposóbwpływają domowe problemy. Wszyscy pracownicy szkołyprzechodzą szkolenie z zakresu uzależnień od substancjichemicznych. Uczniowie dowiadują się więcej o nadużywaniualkoholu i innych substancji psychoaktywnych na zebraniach,w trakcie lekcji czy prezentacji klasowych. Dzieciz problemami – z rodzin alkoholowych lub uzależnione odinnych substancji – rozpoznawane są na podstawieobserwacji rówieśników, nauczycieli, rodzin, lokalnychorganizacji społecznych, policji, a także przezautoidentyfikację. Specjalnie wyznaczone osobyprzygotowuje się do prowadzenia grup wsparcia. Uczniowiespotykają się w takich grupach w szkole co tydzień w trakciezajęć klasowych. Ze względu na różnorodność potrzeb dziecipowstają cztery różne, osobne grupy zajmujące się:zagadnieniem życia wolnego od uzależnień, pomocąw wypadku problemów związanych z nadużywaniemsubstancji chemicznych, wsparciem w razie niepokojuo przyjaciela czy członka rodziny, który nadużywa substancjichemicznych czy też rozwiązywaniem innych problemów

niezwiązanych z uzależnieniami. Spotkania odbywają się razw tygodniu, a nauczyciel poświęca odpowiednią ilość czasuna ich przygotowanie.

Rezultaty wdrożenia programu przeszły wszelkieoczekiwania twórców. Ankiety przeprowadzone w grupie 335uczniów ujawniły, że 71% z nich wypracowało nowe,pozytywne sposoby radzenia sobie z problemami, a takżenauczyło się wyrażać emocje w konstruktywny sposób.A 61% uczniów używających alkoholu lub narkotykówzmniejszyło lub całkiem porzuciło ich spożycie w rezultacieuczestnictwa w grupowych spotkaniach. Odnotowano takżepoprawę w ogólnym stosunku do szkoły (50%), frekwencji(35%) i obowiązku nauki (31%).

Edukacja wyższego stopniaKampusy uniwersyteckie i ośrodki studenckie również

stanowią znakomite miejsca na realizację programówpsychoedukacyjnych dla przyszłych terapeutów orazdorosłych dzieci z rodzin alkoholowych. Kursy dotyczącenadużywania substancji chemicznych lub dynamiki rodzinnejmożna włączyć w programy studiów. Zajęcia dotyczącerozwoju dziecka, socjologii, psychologii, a także studiapielęgniarskie i nauki o rodzinie można rozszerzyć o wykładyna temat dzieci w rodzinach alkoholowych. Specjalnepsychoedukacyjne grupy dla studentów-dzieci z rodzinalkoholowych, zorganizowane przez uczelnie w poradniachstudenckich, z powodzeniem realizują swoje cele.Pięciotygodniowe kursy prowadzone na znaczącym

uniwersytecie pomogły tym dzieciom zrozumieć, jakie roleprzybrali w swoich rodzinach. Przekazały także pożyteczneinformacje na wypadek kolejnego zetknięcia sięz alkoholizmem w życiu dorosłym (Donovan, 1981).Ośmiotygodniowe zajęcia grupy wsparcia na innym kampusieuniwersyteckim przyniosły poprawę funkcjonowaniapsychicznego studentów z rodzin alkoholowych (Barnard,Spoentgen, 1987).

Ośrodki terapeutyczneProgramy psychoedukacyjne dla dzieci są również

ważnymi elementami planu pracy ośrodkówterapeutycznych, nawet jeśli głównym celem ich działaniajest pomoc dla uzależnionych i współuzależnionych rodziców.Wyniki badań prowadzonych w latach 80. XX wieku przeztakie ośrodki wskazywały, że dzieci z rodzin alkoholowychpozostają na marginesie procesu terapeutycznego. Jeżelizapewniano im wsparcie, to w formie terapii indywidualnej(Regan, Connors, O’Farrell, Wyatt, 1983).

Wzrosła natomiast ogólnokrajowa liczba programówterapeutycznych oferowanych dzieciom z rodzinalkoholowych. Przyczyniła się do tego głównie rezolucjaNarodowego Stowarzyszenia na rzecz Dzieci Alkoholikówwydana w 1987 roku, która żądała, by wszystkie programyterapeutyczne dotyczące problemu uzależnienia odsubstancji chemicznych zawierały komponent przeznaczonyspecjalnie dla dzieci nałogowców. Każdy taki programpowinien zawierać w sobie wspólne, ustalone dla wszystkich

cele, a także dysponować właściwym systemem ewaluacji.

Ustalanie celów programówTwórcy programów psychoedukacyjnych powinni

zrozumieć, że skuteczny i znaczący program musi ujmowaćw sobie właściwie formułowane cele terapii. Programyinterwencyjne zawierać powinny sekwencję komunikatów,które należy przekazać dzieciom. Na rynku funkcjonują jużrozmaite kompilacje programów wyłącznie dla dzieciz rodzin alkoholowych, gotowych do wdrożenia w szkołachi ośrodkach terapeutycznych równolegle z terapią rodziców.Większość z nich ma szereg wspólnych zasadniczych tez(patrz ramka 7.1). Są to ważne zadania edukacyjne, którepowinny stanowić element każdego programupsychoedukacyjnego dla nich przeznaczonego. Programyproponują zwykle integrację dziesięciu głównych tezz tematami zajęć, po jednej na każdy tydzień cykluprogramowego.

RAMKA 7.1Główne założenia programu dla dzieci z rodzin alkoholowych

1. Alkoholizm jest chorobą.2. W rodzinie alkoholowej każdy – w tym dzieci – odczuwa ból.3. Dzieci, których rodzice piją za dużo, nie są z problemem same.4. Dzieci nie są przyczyną, nie są w stanie kontrolować ani uleczyć

alkoholizmu rodziców.5. Istnieje wiele sposobów, na które dzieci mogą poprawić sobie

samopoczucie i zatroszczyć się o siebie, gdy rodzice piją.6. Identyfikacja i wyrażenie emocji dotyczących picia rodziców ma

dla dzieci funkcję terapeutyczną.7. Dzieci mogą bez lęku rozmawiać o alkoholizmie rodziców

z przyjaciółmi lub w bezpiecznej atmosferze zajęć grupowych.8. Dzieci z rodzin alkoholowych znajdują się w grupie wysokiego

ryzyka uzależnienia od substancji chemicznych.9. Ważne jest, by dzieci znały i korzystały ze wsparcia godnych

zaufania systemów spoza rodziny.10. Istnieje wiele praktycznych metod rozwiązywania problemów

i radzenia sobie z alkoholizmem rodziców.

Alkoholizm jest chorobąDzieci muszą zrozumieć, że alkoholizm jest chorobą,

której uzależniony rodzic nie kontroluje. Często bywa tak, żedziecko stawia znak równości między piciem rodzicai brakiem miłości z jego strony. Robert Bly powiedział, że„każde dziecko alkoholika otrzymuje komunikat, że butelkajest dla rodzica ważniejsza, niż ono samo” (1987). Dziecipowinny jednak wiedzieć, że rodzice je kochają, choćbyobjawy choroby świadczyły o czymś przeciwnym. Gdy

dziecko zaczyna rozumieć, na czym polega choroba, piętnonarzucane przez alkoholizm znika, toteż rozmowa na jegotemat przychodzi dziecku łatwiej. Zdobywa ono równieżodpowiedni zasób słów i kontekst, w którym możewerbalizować własne myśli i emocje, a także dowiaduje się,że rodzice mogą poddać się leczeniu i wyzdrowieć.

Każdy odczuwa bólDzieci powinny wiedzieć także, że alkoholizm wpływa

ujemnie na wszystkich członków rodziny. Każdy z nichprzybiera rolę (bohatera, zagubionego dziecka, kozłaofiarnego, maskotki), aby poradzić sobie i przetrwaćw trudnej sytuacji. Odgrywane role stanowią maskę dlaniskiej samooceny, niepokoju, depresji oraz szeregu innychodczuć. Nie pozwalają również dzieciom wyrazić swychprawdziwych emocji czy nawiązać bliższych kontaktówz innymi. Programy podkreślające wpływ alkoholizmu nacałą rodzinę pomagają dzieciom zdać sobie sprawę (jeślijeszcze tego nie wiedzą), że one same również zostałyskrzywdzone.

Dzieci nie są sameDzieci, których rodzice nadużywają alkoholu, odczuwają

ogromną ulgę, gdy dowiadują się, że nie są ze swymnieszczęściem same. Odkrywają, że na świecie jest jeszczemnóstwo dzieci takich, jak one (przykładowo w USA całesiedem milionów). Waga pracy w grupie polega na tym, żedzieci uczą się, że nie różnią się aż tak bardzo od innych,

oraz że inne dzieci – mające podobne doświadczenia i żyjącew rodzinach alkoholików – myślą i czują podobnie w wielusprawach. Młodsze dzieci zaskakują zwykle informacje, żesławni ludzie, tacy jak Chuck Norris, Brooke Shields lubSuzanne Somers, także dorastali w rodzinach alkoholowych.Dyskusje na podobne tematy komunikują dzieciom, że nie sąodizolowane, odmienne i nienormalne. Przeciwnie, ichreakcje na alkoholizm rodziców są najzupełniej naturalne.

Przyczyna, kontrola, leczenieTe spośród programów dla dzieci z rodzin alkoholowych,

które charakteryzuje wysoka jakość, podejmują kwestieprzyczyn, kontroli i leczenia choroby. Dzieci często sądzą, żebezpośrednio lub pośrednio ponoszą winę za alkoholizmrodzica. Muszą się zorientować, że nie są za chorobęodpowiedzialne oraz że nie będą w stanie kontrolować aniuleczyć rodzica, niezależnie od podejmowanych, częstobardzo gorliwych, starań. Ponieważ alkoholizm jest chorobą,dzieci nie mogą wpłynąć na jej przebieg podobnie jakw przypadku choroby serca albo nowotworu. Nieustępliwewysiłki dzieci zmierzające do kontroli rodzicielskiegoalkoholizmu skazane są na porażkę i prowadzą jedynie dospadku samooceny. Dzieci mogą jednak zyskać świadomość,że istnieją w życiu takie obszary, z którymi będą w staniesamodzielnie sobie poradzić. Kontrola nad własnym życiempoprawi ich samopoczucie i pomoże odzyskać psychicznąrównowagę.

Troska o siebie

Mimo braku wpływu na picie rodziców lub rodzicadziecko powinno wiedzieć, że samo w sobie zasługuje napomoc. Potrzebuje pomocy w zrozumieniu, że ciągłe próbyzatrzymania czy zmiany przebiegu choroby doprowadzą dofrustracji, gniewu i innych emocjonalnych skutkówubocznych. Z pomocą opiekunów, dzieci uczą się, jakzostawić z boku poważne problemy świata dorosłych i wrócićdo beztroskiego świata dzieciństwa. Uczą się także, jakzadbać o siebie, gdy rodzice piją – do kogo zadzwonić lubgdzie udać się po pomoc w razie potrzeby. Dzieci powinnytakże poznać własne mocne strony i rozwijać je, poprawiającwłasną kondycję psychiczną. Rozgraniczą w ten sposóbzagadnienie alkoholizmu rodziców od własnejsamoświadomości. Profesjonaliści pracujący z dziećmialkoholików mogą zaproponować im wiele ćwiczeńprzeorientowujących obraz samych siebie. Badania naukowepotwierdzają, że nawet krótkotrwałe działania interwencyjnewobec dzieci z rodzin alkoholowych poprawiają ichsamoocenę i umiejętność nawiązywania bliskich relacji(Barnard, Spoentgen, 1987).

Identyfikacja i wyrażanie emocjiDzieci uczą się, że wiele różnych emocji to częsta reakcja

na nadmierne picie rodziców. Odkrywają też, żerozpoznawanie własnych odczuć i wyrażanie ichw konstruktywny sposób poprawia samopoczucie i sympatiędo samego siebie. Niegroźnym dla dziecka sposobem naekspresję emocji stają się działania twórcze: sztuka, muzyka,

teatrzyk kukiełkowy, przebieranki, zabawa gliną itp. Samookazanie uczuć staje się punktem wyjścia do dyskusji na ichtemat. Ważne, by podkreślać, że emocje same w sobie nie sąani dobre, ani złe – wszystkie są właściwe. Nawet (częstowyrażana przez dzieci z rodzin alkoholowych) nienawiśćmoże stanowić autentyczną i naturalną reakcję na chorobęw rodzinie. Istnieją natomiast właściwe i niewłaściwesposoby komunikacji emocji. Gniew nigdy nie powinienmanifestować się jako przemoc wobec innych, choćby nawetdzieci obserwowały takie sytuacje w domu. Właściwymsposobem na ekspresję gniewu będą m.in. rozmowa o nim,powiedzenie o nim osobie, na którą jest się złym,wyczerpujące ćwiczenia fizyczne, narysowanie i opisywaniegniewu, odgrywanie złości czy też walenie w poduszkę albocoś twardego plastikowym kijem.

Rozmowy o piciu rodzicówZaprzeczanie stanowi mocną i trudną do przełamania

barierę w komunikacji, zwłaszcza wśród starszych dziecii nastolatków. Dzieci wyposażone są w emocjonalną potrzebęnieufności wobec słów osób prowadzących zajęciaprofilaktyczne, toteż często zaprzeczają, jakoby rodzice mieliproblem z alkoholem. Choć same w głębi serca wiedzą, jaksprawa wygląda, próbują ukryć prawdę przed innymi.

Seth – blondyn o łagodnym głosie – w wieku dwunastulat wykształcił w sobie już bardzo silne mechanizmy obronne.Zaprzeczał, że rodzice są alkoholikami, że pobił kiedyśmatkę-narkomankę, przez co trafiła do szpitala, oraz że

cokolwiek jest nie w porządku. Na zajęciach pozostawałmilczący i spięty, a opowieści innych dzieci słuchał takuważnie, jakby nigdy wcześniej nie zetknął się z podobnymiproblemami. Kiedy ojciec Setha przerwał abstynencję i upiłsię na swoje czterdzieste urodziny, chłopiec z uśmiechemi wzruszeniem ramion opowiedział o tym na zajęciach: „Nicmnie to nie obchodzi. Nie dbam o to, po prostu wszystkoignoruję. Spałem na tylnym siedzeniu, kiedy wracaliśmyz baru do domu”. Ambiwalentne uczucia Setha w stosunkudo choroby ojca odzwierciedlił list, który powstał w trakciezajęć:

„Drogi tato, nie lubię, gdy pijesz. W porządku, jeśli robiszto w dniu urodzin. Wiem, że wcale tego nie chcesz, aleczasem to robisz. Tak naprawdę za bardzo się nie przejmuję.Po prostu cię ignoruję. Cieszę się, że przestałeś”.

Sethem miotały podczas pisania najróżniejsze emocje –od nielubienia ojcowskiego picia, przez czucie się z tymw porządku czy obojętność, aż po zadowolenie, że ojciecprzestał pić. Najwidoczniej chłopiec zmagał sięz mechanizmem zaprzeczania prawdziwym uczuciom:niepokoju, lęku i rozczarowania, gdy ojciec pił. Celemprogramu stało się stworzenie dla niego bezpiecznegośrodowiska, w którym mógłby dotrzeć do swychprawdziwych emocji, wydobyć je na powierzchnięi przepracować konstruktywnie.

Dzieci powinny wiedzieć, że rozmawianie o piciurodziców z przyjacielem lub w bezpiecznej grupie jestw porządku. Wykreowanie bezpiecznej atmosfery zaufania,

w której dzieci mogą opowiedzieć komuś o alkoholizmie,wymaga jednak czasu. Dzieci nabierają zaufania stopniowo,w miarę gdy zaczynają czuć, że opiekunowie są wobec nichszczerzy i troskliwi, a także że treść rozmów pozostanietajemnicą i nie zostanie ujawniona rodzicom. Najważniejszejest przy tym, by nie umniejszać lub podważać dziecięcychdoświadczeń nabytych w zetknięciu z alkoholizmem.

Wysokie ryzyko uzależnieniaCharakter chorobliwego uzależnienia powoduje, że

przenika ono z jednej dziedziny życia do innych. Dzieciz rodzin alkoholowych należą do grupy wysokiego ryzykapopadnięcia w alkoholizm i pracoholizm, zaburzeniaodżywiania czy uzależnienie od hazardu, zakupów, seksu lubnarkotyków. Czterokrotnie bardziej narażone są nauzależnienie od substancji chemicznych niż dzieci z domówabstynenckich. Często wmawiają one sobie, że mają nadswym życiem pełną kontrolę. Wielokrotnie powtarzają sobie:„Mnie się to nigdy nie przytrafi”. Chwalą się nawet, że niepiją, tak jak rodzice: „Mogę sobie zapalić jointa albo wziąćkokę, ale nigdy nie zostanę alkoholikiem”. Inne niżalkoholizm uzależnienie to dla dzieci z rodzin alkoholowychczęsto sposób poradzenia sobie z chorobą rodziców, gdyżdzieci nie zdają sobie sprawy, że każdy nałóg stanowiwariant tej samej choroby. Muszą zrozumieć zatem, że innasubstancja nie jest lepsza od alkoholu, a cykl chorobypowinny przełamać dla własnego dobra.

Wśród młodszych dzieci analogie między nowotworami

a alkoholizmem należy przeprowadzać ostrożnie. Dzieciniepokoją się bowiem niekiedy, że „złapią” alkoholizm.Trzeba je wtedy uspokoić i wyjaśnić, że chorobie możnazapobiec. Wielką rolę odgrywa tu przekazywanie wiedzyo alkoholizmie i umiejętności podejmowania mądrych decyzjidotyczących picia.

Systemy wsparciaPraca w grupie to dla dziecka dopiero pierwszy krok na

drodze ku wyzdrowieniu. Dzieci powinny wiedzieć, gdzieznaleźć wsparcie po zakończeniu programu. Trzeba jeuświadomić, że pomoc znajduje się w zasięgu ręki i muszą ponią sięgać w razie potrzeby. Przydadzą im się praktyczneinformacje o tym jak, do kogo i gdzie się zwrócić (przyjaciół,terapeutów, nauczycieli, krewnych, sąsiadów, grupy Alateenitp.).

Samodzielne rozwiązywanie problemówPomoc dzieciom w samodzielnym rozwiązywaniu

problemów i radzeniu sobie w trudnych sytuacjach polega nawymyślaniu i odgrywaniu konkretnych zachowań pasującychdo określonych sytuacji. Co należy zrobić, gdy tatazatrzymuje się przy barze, a po trzech–czterech godzinachpicia chwiejnym krokiem zmierza do samochodu? Albo, gdymama zapomina zabrać dziecko z kina do domu. Agresywnyojciec pobił mamę i grozi dziecku; uczeń potrzebujespokojnego miejsca do nauki – dzieci z rodzin alkoholowychsą zazwyczaj nieprzygotowane do radzenia sobie z takimi

sytuacjami. Czasem wykształcają własny styl mierzenia sięz problemami. Prowadzący zajęcia powinni przygotować sięna wysłuchanie ich pomysłów i pomoc w wyborze opcji orazrozwiązań maksymalnie korzystnych dla dziecka. W trakciećwiczeń w grupkach mogą one przeprowadzić burzęmózgów, zebrać pomysły na zaradzenie trudnym sytuacjom,a następnie przewidzieć konsekwencje postępowania i ocenićgrupowe plany (Schall, 1986).

Znakomite ćwiczenie „Koło niepowodzeń” wymaga oddzieci współpracy zespołowej w rozwiązywaniuautentycznych problemów, na jakie trafiają (Moe, Pohlman,1988). Po wykonaniu zadaniu dzieci dostrzegają, że mają dodyspozycji niejedną opcję poradzenia sobiez przeciwnościami. Prowadzący zajęcia dzieli dzieci natrzyosobowe grupki. Każda wybiera dla siebie nazwę,a następnie kręci kołem niepowodzeń, które ląduje naokreślonej literze alfabetu. Przypisane do liter scenariuszewyglądają na przykład tak:

Dziewięciolatki: Bobby, Jeremy i Lori nazwali swoją grupę„Sprytne koty”. Obracając koło wylosowali sytuację,w której znaleźli nieprzytomną mamę na dywaniew salonie. Co zrobić? Dzieci zaczęły szybko wymieniać sięnajróżniejszymi pomysłami – niektóre z nich były głupie,inne bezwstydne, a jeszcze inne znakomite. Bobbyzasugerował, żeby pójść po sąsiada, a Lori chciałazadzwonić po pogotowie. Jeremy orzekł, że najlepszympomysłem będzie najpierw spróbować ocucić mamę.

Zgodzili się ostatecznie, żeby wypróbować wszystkie trzypomysły – najpierw próbować obudzić mamę, potemzadzwonić po karetkę, wreszcie przywołać sąsiada. Gdypodzielili się pomysłami z resztą grupy, spotkali sięz oklaskami i okrzykami radości.

(Moe, Pohlman, 1998, s. 48). Poprzez takie ćwiczenia dzieci uczą się, że mogą

z powodzeniem stawiać czoło problemom związanymz alkoholizmem, a także sprostać nieoczekiwanymsytuacjom. Poszerzenie kompetencji daje im także więcejmotywacji, podnosząc samoocenę i pomagając dzieciomprzezwyciężyć poczucie beznadziei.

Porady dla opiekunów i terapeutówSkuteczność programów psychoedukacyjnych w wysokim

stopniu zależy od zapewnienia przez prowadzącychbezpieczeństwa i atmosfery zaufania. Dzieci głębokostraumatyzowane odczuwają naturalny opór wobecterapeutycznych interwencji. Opiekunowie nie powinnispodziewać się, że dzieci od razu ujawnią, co je dręczy.Cierpliwość stanowi klucz w zdobywaniu zaufania dzieci,zarówno w przypadku cotygodniowych spotkań, jaki w codziennej pracy w klasie. Dzieci obdarzą kredytemzaufania te osoby, które zagwarantują im bezpieczeństwo,dadzą opiekę i cierpliwie wysłuchają, a także okażą troskębez pouczeń, kazań i ponagleń. W miarę upływu czasumiędzy prowadzącym zajęcia a dziećmi wytwarza się

naturalna i pogłębiająca się więź, zbudowana na wzajemnymszacunku i oddaniu.

W obronie i w imieniu dzieciWystępowanie w imieniu dzieci z rodzin alkoholowych

jest sposobem na okazanie im współczucia. Ze względu nacharakter choroby dzieci te nie znajdą w rodzicachorędowników własnej sprawy, w przeciwieństwie do dzieciniepełnosprawnych lub emocjonalnie zaburzonych. Głosw imieniu dzieci, na rzecz ich potrzeb i praw, muszą zabraćprofesjonaliści. Nauczyciele, terapeuci i pracownicy służbspołecznych pracujący w szkołach lub ośrodkach zwalczaniai zapobiegania uzależnieniom mogą wdrażać programyukierunkowane na dzieci według punktów opisanychw niniejszym rozdziale. W wielu przypadkach zasobyi zaplecze, którym dysponuje dana placówka, wystarczą, byrealizować dziecięcy program.

Realizacja programów edukacyjnych na temat alkoholuSzkolni psychologowie mogą nawiązać ścisłą współpracę

z resztą personelu, aby pomóc dzieciom przystosować się dożycia w rodzinie. Pedagodzy natomiast mogą pomócnauczycielom przygotować specjalne lekcje dotyczące rodzinalkoholowych przy wykorzystaniu strategii opisanychw niniejszym rozdziale. Dzięki szkolnym warsztatomzorganizowanym dla nauczycieli i pracowników szkoływszyscy lepiej zrozumieją, z jakimi trudnościami zmagają siędzieci z rodzin alkoholowych. Dzięki temu nauczyciele będą

mogli zapewnić dzieciom lepszą pomoc w niełatwychsytuacjach. Dni świadomości zagrożenia alkoholizmemorganizowane w szkole dadzą wszystkim dzieciom możliwośćzaznajomienia się z zagadnieniem i jego konsekwencjami.Umożliwią też niezagrażający nikomu kontakt dzieciomalkoholików i posłużą jako bodziec do zorganizowaniaspecjalnych grup wsparcia dla nich.

Strategie terapeutyczne dla dzieciz rodzin alkoholowych

PRZYPADEK 7.2To była pierwsza noc Rodneya w ośrodku

terapeutycznym, więc nic dziwnego, że był cichszy niż innedzieci. A jednak zwrócił moją uwagę. Zastanawiało mnie cośw jego sposobie poruszania się i gestykulowania, choćz początku nie wiedziałem dokładnie, co to było.

Sześcioletni Rodney – ładny chłopczyk pochodzeniawłoskiego – nie był ani upośledzony umysłowo, ani naspektrum autyzmu, ale wydawało się, że znajduje się w stanieszoku. Był emocjonalnie odseparowany od wszystkiegoi wszystkich wokół. Na placu zabaw wydawał się rozmawiaćsam ze sobą albo swymi wymyślonymi przyjaciółmi. Dziecigrały wokół niego w piłkę, a Rodney przebywał we własnymwyobrażonym świecie, ruszając rękoma i bezgłośniewerbalizując myśli. Nic dziwnego – w ciągu roku zdążyłzaliczyć już trzy różne szkoły podstawowe. Nazwy obecnej niepamiętał. Jego rodzinę już sześciokrotnie eksmitowano

z mieszkania, ponieważ ojciec-alkoholik nie opłacił czynszu.Rodney opowiedział mi, że za czasów mieszkania w Seattlepewnego dnia po powrocie ze szkoły znalazł cały rodzinnydobytek popakowany w czarne worki na śmieci na trawnikuprzed domem.

Pamiętając o przeszłości chłopca i jego potrzebieprzebywania w świecie własnych fantazji, opiekunowie staralisię nie wyrywać go z marzeń. Wiele dzieci często wycofuje sięw świat wyobraźni, dzięki czemu są w stanie przetrwać.Wyobraźnia jest mianowicie jedyną rzeczą, jaką mogąswobodnie władać i uchwycić, gdy cały świat zewnętrznyrozpada się. Próbowaliśmy zatem delikatnie sprowadzaćRodneya do teraźniejszości podczas gry w kickball. „Uważaj,Rodney, podaję do ciebie” czy „Uwaga, Rodney, pilnuj trzeciejbazy” – takie okrzyki przywracały go z wymyślonego światado rzeczywistości. Chłopiec nie wiedział, jakie są zasadykickballu, więc wyjaśniłem mu je porównując grę z softballemi baseballem. Zaskoczyło mnie, że nie rozumiał pojęć takich,jak aut, zmiany strony czy bieg do bazy. Pół godziny porozpoczęciu rozgrywki Rodney pociągnął mnie za rękawi zapytał: „Kiedy zaczniemy się bawić?”. Głęboko zaskoczony,sądziłem chwilowo, że źle coś zrozumiałem i poprosiłemo powtórzenie. „Kiedy zaczniemy grać?” zapytał ponownie.Popatrzyłem w dół na niewinną buzię chłopca czekającego naodpowiedź i udzieliłem bardzo naturalnej dla mnieodpowiedzi: „Już gramy, Rodney”.

Chłopiec nigdy wcześniej w nic nie grał i nie potrafiłrozpoznać zabawy nawet, gdy ją obserwował czy brał w niej

udział. Stopniowo zacząłem rozumieć, dlaczego przykuł mojąuwagę od samego początku. Fakt, że Rodney pozbawiony byłmożliwości zabawy, uwidocznił się jasno w jego zachowaniui negatywnie wpłynął na jego fizyczny, kognitywny, społecznyi emocjonalny rozwój. Rodney poruszał się niezdarniei nieskoordynowanie przy bieganiu czy chodzeniu. Brakowałomu schematów poznawczych dotyczących zabawy i sposobówgrania z kolegami, nie rozumiał pojęcia zasad. Słabekompetencje społeczne sprawiały, że nie wiedział, jakwspółdziałać z rówieśnikami. Spytałem go, czy ma jakichśprzyjaciół lub towarzyszy zabawy. Długo zastanawiał się nadodpowiedzią, po czym z przejęciem wykrzyknął: „Piessąsiadów jest moim przyjacielem!”

Pod pewnymi względami Rodney stanowił wśród innych

dzieci wyjątek, ale pod innymi był bardzo typowymdzieckiem z rodziny alkoholowej. Claudia Black mogłabyuzupełnić swoje trzy niepisane zasady („nie mów, nie czuj,nie ufaj”) o jeszcze jedną. Czwarta reguła pośrednio lubbezpośrednio przyswajana przez dzieci te głosi, że nie należysię bawić ani niczym cieszyć. Przypadek Rodneya jestskrajnym przykładem dziecka pozbawionego możliwościzabawy do tego stopnia, że odcisnęło to piętno na jegorozwoju fizycznym, umysłowym, społecznym i emocjonalnym.Dosłownie krok po kroku musieliśmy nauczyć go, czym jestzabawa albo jak grać w gry. Inne dzieci również internalizujątę samą zasadę, choć być może w mniejszym stopniu.Alkoholizm to poważna sprawa. Przetrwanie pochłania całą

energię wszystkich członków rodziny. Nie można jej„marnować” albo „lekkomyślnie tracić” na coś taktrywialnego i frywolnego, jak zabawa. Gry i zabawy to jednaz wielu strategii stosowanych przez profesjonalistóww terapii dzieci z rodzin alkoholowych.

Terapeutyczna wartość gier i zabawZabawa jest pracą małych dzieci. Choć wszystkie

potrzebują mieć do niej dostęp, dla dzieci z rodzinalkoholowych zabawy odgrywają podwójnie ważną rolę.Lerner (1986, s. 114) twierdzi, iż „Kontakt z głową i sercempoprzez humor i zabawę może nieść równie terapeutycznyefekt, co praca nad gniewem, rozpaczą i niepokojem”.W grach zespołowych dzieci te uczą się rozwiązywaćwspólne kłopoty, internalizują zasady i role społeczne.Poprzez zabawę poznają także, czym jest spontanicznośći elastyczność, a także ćwiczą negocjowanie i wchodzeniew interakcje z równorzędnymi im rówieśnikami. Dzieci nieprzyswoją sobie tych ważnych kompetencji w domualkoholowym, gdzie „rodzic jest zawsze górą, a dziecko masłuchać” (Black, 1987). Wszystkie dzieci z rodzinalkoholowych trzeba w ramach programów terapeutycznychuczyć, jak się bawić i odczuwać radość. Zabawa jest dla nichokazją uwolnienia się, ponieważ dzieci zaznajamiają się bliżejz własnymi uczuciami. Rozwijają również koordynacjęruchową i poczucie równowagi, a także umiejętnościspołeczne. Podczas gry trenują też sztukę negocjacjii samodzielnego rozwiązywania problemów. Zasady i role

przybierane w grach dziecięcych pozwalają ich uczestnikomna nauczenie się, jak może wyglądać społeczeństwodorosłych. Budzi się zarówno poczucie współpracy, jaki rywalizacji, a wraz z nimi przyswajane są koncepcjesprawiedliwości i niesprawiedliwości, uprzedzeń i tolerancji,przywództwa i podążania za liderem, czy lojalnościi nielojalności. Wszystkie zaczynają nabierać rzeczywistegoi osobistego znaczenia. Dzięki zabawie dzieci mają takżemożliwość odreagować i zapomnieć na chwilę o poważnymi traumatyzującym życiu codziennym. Strategie rodem z gieri zabaw można zintegrować z programem interwencyjnym.

Zabawa w teatrJak wspomniano w rozdziale szóstym, zabawa w teatr

może być metodą umożliwiającą obserwację emocjii frustracji związanych z alkoholizmem, zwłaszcza wśróddzieci przedszkolnych odgrywających scenki domowe.Specjalny kąt w klasie przeznaczony na zabawę w dom lubteatr i wyposażony w rekwizyty będzie stymulował dzieci doodgrywania niepokojących sytuacji, jakich doświadczyływ domu. Często w takich scenkach pojawia się postaćpijącego rodzica, który wszystkimi komenderuje, a takżeprzypadki bicia lub kłótni małżeńskich. Udział dorosłegow zabawie w teatr może pomóc dzieciom odpowiedniouściślić ważne dla nich pytania, wytłumaczyć niejasnościi poszukiwać alternatywnych metod działania. Przykładowoopiekun może dołączyć do udawanej kłótni i pokazaćdzieciom, jak można rozwiązać spór interpersonalny lub

poradzić sobie z lękiem.

Etapy zabawyNiektóre małe dzieci – tak jak Rodney – nie miały przed

podjęciem terapii dostępu do zabawy, toteż mogąpotrzebować pomocy przy przejściu przez etapy zabawy,które przegapiły wcześniej. Celem jest stopniowewprowadzenie dziecka w świat zabawy równoległej,a następnie także towarzyszącej oraz kooperacyjnej z innymidziećmi. Zazwyczaj dzieci pięcioletnie lub sześcioletnie mająjuż te etapy za sobą, czasami starsze dzieci w wiekuszkolnym mogą przeżywać jednak trudności, toteż będąpotrzebować okazji do powtórki przebytej już drogi.

Zabawa w wyobraźniZabawa nie zawsze wymaga udziału prawdziwych ludzi.

Dzieci wymyślają sobie czasem własnych towarzyszy zabaw,zwłaszcza gdy nie mają wielu przyjaciół czy rodzeństwa,a także muszą samotnie mierzyć się z problemami w rodzajurodzinnego alkoholizmu. Satysfakcję emocjonalną uzyskująz prowadzenia długich rozmów i dzielenia się zabawkamiz niewidzialnymi przyjaciółmi. Wymyśleni towarzyszezmniejszają w dzieciach poczucie osamotnienia, pomagająradzić sobie z lękiem lub niesatysfakcjonującymi relacjami –na przykład z agresywnym pijącym rodzicem. Stanowią teżujście dla gniewu i wrogości dziecka. Większość z nichpojawia się w życiu dzieci między 2,5 a 10 rokiem życia, przyczym znikają po tym, jak dziecko idzie do szkoły i zdobywa

innych towarzyszy zabaw lub otrzymuje pomocterapeutyczną w wypadku poważnych problemów (Flake-Hobson i in., 1983).

Gry pozbawione elementu rywalizacjiNiektóre zabawy – berek, w chowanego, klasy,

ciuciubabka i podobne – cieszą się sporą popularnościąwśród dzieci szkolnych. Wiele dorastających dzieci z rodzinalkoholowych także je lubi, bo nie miały wcześniejmożliwości ich doświadczyć. W takich zabawach dziecidostają szansę na wyładowanie nagromadzonej energii,rozwój zdolności psychomotorycznych i umiejętnościspołecznych.

Programy, które kładą nacisk na otwartą rywalizacjęi porównywanie dzieci, skazują je na porażkę i nieodmienniezakłócają proces zdrowienia. Alternatywne podejście zakładapodkreślanie zalet zabaw nienacechowanych rywalizacją.Dzieci dobrze się bawią, choć nikt nie wygrywa i coważniejsze – nie przegrywa. Ważne, by unikać gier,w których zagrożone jest poczucie własnej wartości dziecka,ponieważ jednym z celów programów terapeutycznych dladzieci z rodzin alkoholowych jest odbudowa utraconejmiłości własnej. Należy także rezygnować z gier, w którychniektóre dzieci są wybierane, a inne usuwane z drużyny.Poczucie wykluczenia dodaje jedynie dzieciom stresuprzeżytego już wcześniej przy okazji izolacji i odrzuceniaprzez grupę. Wielu z nas pamięta do dzisiaj strachi upokorzenie przeżywane, gdy zostaliśmy jako ostatni

wybrani do drużyny w grze zespołowej. Opiekunowie mogąsami wcześniej rozdzielić dzieci do zespołów wiedząc o ichrównoważących się zdolnościach, albo zorganizować selekcjęz wykorzystaniem odliczania. Dzieci mogą odliczyć sięsamodzielnie lub zgadywać, o jakiej liczbie myśląkapitanowie dwóch drużyn. Trafiają potem do tej, którejnumer zgadli trafniej.

Ważne, by w grach zespołowych (kickball, koszykówka,siatkówka) minimalizować znaczenie wygranej, podkreślającjednocześnie wagę pracy drużynowej i zabawę z samej gry.Dzieci z rodzin alkoholowych muszą nauczyć się, że w życiubędą zarówno wygrywać, jak i przegrywać; większość z nichjednak wie już doskonale, czym jest porażka. Programyterapeutyczne przede wszystkim mają przekazać dzieciom,że wszystkie są w wygrywającej drużynie. Gry bez elementurywalizacji pozwolą im zachować beztroskę i poczuć sięczęścią grupy. Jednocześnie nauczą współpracy i nikomuniczego nie zabierają. Dwie znakomite książki-źródła giernierywalizacyjnych dla dzieci w każdym wieku, to wydaneprzez New Games Foundation The New Games Book orazMore New Games (1976, 1981).

PsychodramyJedną z najskuteczniejszych technik stosowanych

w pracy z młodymi ludźmi jest umożliwienie im odegraniaemocji związanych z alkoholizmem. Warto poprosićnastolatków, by pomyśleli o konkretnej sytuacji, w którejojciec lub matka pili, oraz o własnych uczuciach z nią

związanych. Karty z nazwami konkretnych emocji ułatwią imidentyfikację tych uczuć, po czym jeden z liderów bądź grupywybierany jest do odegrania scenki. To podejście cechujewyjątkowa skuteczność, choć prowadzący zajęcia musząprzygotować się na często towarzyszące psychodramiewybuchy płaczu lub gniewu. Scenka uruchamia procesprzepracowywania jej przez grupę. Często wyzwala bowiememocje obserwatorów z peryferiów grupy, którzy potrzebująszansy na podzielenie się swoimi wrażeniami. Zaleca siędobranie dwóch liderów do małej (maksymalniedziesięcioosobowej) grupy nastolatków, żeby jeden z nichzawsze miał szansę zareagować na emocjonalne wybuchy.

Inne rodzaje psychodramy – na przykład technikapustego krzesła – także przynoszą efekty. Jeden z członkówgrupy siedzi naprzeciwko pustego krzesła w otoczeniuwspierających go innych uczestników spotkania. Osobawewnątrz kręgu udaje, że siedzi przed nią matka lub ojciecalkoholik, z którym prowadzi rozmowę. Prowadzący zajęciazachęcają nastolatka do wyrażenia słowami lub czynamidotychczas nieujawnianych emocji. „Co chciałbyś/chciałabyśpowiedzieć mamie lub tacie, czego nie byłeś w staniewyrazić wcześniej?”. W trakcie ćwiczenia ujawniane bywająrzeczy, których dziecko nigdy by w rzeczywistości niepowiedziało, czy zrobiło, może na przykład krzyczeć lubuderzyć „rodzica” plastikowym kijem. Po takiej rozmowiecała grupa uczestniczy w jej przepracowywaniu.

Twórcze sposoby ekspresji

Nie ma kompletnego programu terapeutycznego dladzieci z rodzin alkoholowych bez regularnegowykorzystywania działań twórczych. Większość z programówopracowanych z myślą o dzieciach włącza jakiś rodzajkreatywnego rozładowywania napięcia do każdej sesji.Cotygodniowe spotkania mogą obejmować przykładowozajęcia malarskie, modelarskie, muzyczne, literackie czyteatralne, a także tworzenie kukiełek, kolaży lub pracew drewnie. To tylko niektóre z przykładów kreatywnegowyzyskania talentów dzieci i metod komunikacji jednejz dziesięciu głównych tez programów dla dzieci z rodzinalkoholowych omówionych wcześniej. Możliwości sąnieograniczone. Prezentacja wspomnianych tez w aktywnościartystycznej sprawia, że proces terapeutyczny staje sięzabawniejszy, bardziej interesujący, mniej groźny i przedewszystkim dopasowany do wieku dziecka. Działania twórczepozwalają na uwolnienie długo tłumionych emocji – gniewu,smutku, lęku, wstydu, wściekłości i samotności, a takżewyposażają dzieci w poczucie sprawczości i kontroli nadwłasnym życiem.

Szczególnie efektywnym ćwiczeniem wykorzystywanymw pracy z dziećmi z domów alkoholowych jest skłonienie ichdo wyrażenia emocji odczuwanych, gdy rodzic pije. W salimożna wyodrębnić przestrzeń na osobne stanowiska(z rekwizytami, kukiełkami, materiałami do pisania,instrumentami itp.), między którymi dzieci mogą swobodniekrążyć i wyrażać pojawiające się akurat uczucia. Młodszedzieci częściej przyciągają kukiełki i rysowanie, natomiast

starsze dzieci i nastolatkowie wolą napisać list, piosenkę,sztukę czy wiersz, a także korzystają z psychodramy. Pokażdym takim twórczym wybuchu następuje grupowadyskusja. Dzieci z rodzin alkoholowych dzielą się z grupąwynikami pracy – piosenką, rysunkiem, filmikiemz pacynkami – i wyrażają uczucia towarzyszące piciurodziców. Dla niektórych z nich taka aktywność może okazaćsię trudna, ponieważ tłumiły i zaprzeczały własnym emocjomjuż od bardzo dawna. Toteż samoidentyfikacja choćbyjednego uczucia stanowi osiągnięcie. Większość dzieciz entuzjazmem i zainteresowaniem przystępuje do ćwiczeń.Lubią mieć w ręku coś konkretnego, co pomoże im ubraćwłasne odczucia w słowa. Dzieci z rodzin alkoholowychczęsto cierpią na zaburzenia lękowe. Boją się tego, co dziejesię w domu i odczuwają przerażenie oraz strach, że cośokropnego im się przydarzy. Wiele z nich radzi sobiez lękiem budując wokół siebie szczelny mur. Zajęciakreatywne pomagają im choć na chwilę zapomnieć o ciężkiejcodzienności.

BiblioterapiaLiteratura może wywrzeć na dzieci i członków rodziny

dynamiczny wpływ. Biblioterapia, tj. wykorzystanie książekjako narzędzi terapeutycznych pomagających rodziniedostosować się do trudnej sytuacji, jest wartościowąstrategią interwencyjną i przyczynkiem do edukacjiw zakresie alkoholu (Brisbane, 1985; Fassler, 1987;Manning, 1987). Jej zaletą jest prezentacja problemów i ich

ewentualnych rozwiązań w niegroźny sposób. Profesjonaliścimogą korzystać na zajęciach z książek dla dzieciopowiadających o tym, jak rodzice piją za dużo i jak się z tymczują oraz radzą sobie bohaterowie. Biblioterapia umożliwiadzieciom alkoholików w zidentyfikowaniu i zrozumieniuuczuć towarzyszących alkoholizmowi w rodzinie. Pomagatakże w konfrontacji i rozwiązywaniu wielu problemówzrodzonych przez chorobę. Opowiadania dla dzieciuświadamiają maluchom, że nie są ze swoim bólemi rozpaczą same. Historie dotyczą zwykłych i życiowychwydarzeń, co daje czytelnikom możliwość przymierzenia siępośrednio do różnych scenariuszy, bez potrzebyrzeczywistego doświadczania konsekwencji. Książkistymulują także rozmowy między osobami dorosłymia dziećmi. Gdy te ostatnie widzą, jak bohaterowie książekdoświadczają podobnych problemów i uczuć, zmniejsza sięobawa dziecka o własną nietypowość.

Osoby stosujące biblioterapię powinny brać pod uwagęwiek dziecka i poziom jego rozwoju, a także umiejętnośćczytania i ewentualnie inne czynniki (np. upośledzenia,Pardeck, Pardeck, 1987). Historie zawarte w książkachpowinny przedstawiać problem w sposób uczciwyi realistyczny oraz zawierać dokładne informacje zamiastmoralizatorskiego tonu i natrętnego dydaktyzmu czyprotekcjonalności (Manning, 1987). Efektywna biblioterapiaprzeprowadza dzieci przez trzy stadia:A. Identyfikacja z danym bohaterem lub sytuacją.B. Pośrednie przeżywanie emocji i motywacji bohatera

książkowego.C. Osiągnięcie zrozumienia, gdy czytelnicy internalizują

niektóre z zachowań adaptacyjnych oraz stosują je dowłasnych problemów z alkoholem (Jalongo, 1983).

Filmy wideoKolejnym bezpiecznym podejściem w terapii dzieci

z rodzin alkoholowych jest stosowanie filmów i innychtechnik audiowizualnych. Podobnie jak w przypadkubiblioterapii, także widz filmu może zidentyfikować sięz ekranowym bohaterem w niegroźnym otoczeniu, czemudodatkowo sprzyja ciemność panująca w sali. Filmypomagają dzieciom wyrazić i poradzić sobie z sytuacjamipojawiającymi się na ekranie. Efektywność materiałówaudiowideo polega na tym, że wyzwalają u dzieci reakcje nadoświadczenia przypominające te filmowe, a także inspirujądo dyskusji.

Profesjonaliści pracujący z dziećmi muszą uważać przyprezentowaniu mocnych filmów trafiających w samą istotędziecięcych problemów. Treści dotyczące alkoholizmuwzbudzają czasem u dzieci te same, przerażające emocje,jakich doświadczały wcześniej w domu. Podczas terapiigrupowej Rodney siedział nieporuszony, słuchając rozmówinnych dzieci na temat problemów, których przysparzał imalkoholizm rodziców. Dopiero po pokazie filmu „Soft Is theHeart of the Child” uczucia chłopca wybuchły z wielką siłąi w powodzi słów. Podczas sceny z agresywnym i pijanymojcem Rodney wyrzucił z siebie: „Nienawidzę, gdy ludzie

piją! Nienawidzę ojca, kiedy się upija! Nie wrócimy do domu,dopóki nie wyzdrowieje!”. Ten przypływ emocji stanowiłpunkt zwrotny w terapii chłopca.

W trakcie seansu filmowego opiekunowie konieczniemuszą bacznie obserwować dzieci, które mogą zdradzaćoznaki niepokoju lub wzbierających emocji. Zwłaszczamłodsze dzieci wymagają szczególnej uwagi podczasoglądania dramatów ukazujących czynny alkoholizm.Maluchy będą często przysuwać się do opiekunówi wdrapywać się im na kolana, pragnąc pocieszenia. Po filmiedzieci zazwyczaj są chętne do dyskusji o tym, co sięwydarzyło oraz o własnych podobnych doświadczeniachz przeszłości.

Praca w grupachPraca grupowa ma nad terapią indywidualną niejedną

przewagę i stąd stanowi preferowaną strategięterapeutyczną dla dzieci z rodzin alkoholowych. Dzieci dziękidoświadczeniom w grupie dowiadują się, że nie są same;mogą powiedzieć i usłyszeć rzeczy, które przynoszą pożyteki zapewniają rozwój wszystkim członkom. W trakcie takiejterapii częściej niż w przypadku leczenia indywidualnegodochodzi do zdarcia zasłony milczenia i pokonaniamechanizmu zaprzeczania alkoholizmowi. Terapeutycznespotkania grupowe zapewniają tak potrzebne dzieciompoczucie bezpieczeństwa i opieki w chwilach, gdyuświadamiają sobie one swoje uczucia i ryzykują dzieląc sięz innymi zaufanymi osobami (Bingham, Bargar, 1985). Dzięki

wspólnej pracy dzieci doświadczają również zdrowychinterakcji z innymi. Wzmacnia się ich zaufanie do siebiew różnego rodzaju sytuacjach społecznych, w których jakodzieci z rodzin alkoholowych nie znalazły się do tej poryjeszcze nigdy. Praca w grupach daje im możliwość zyskaniaaprobaty otoczenia i buduje poczucie pewności siebie orazszacunek.

Pozytywne wsparcie ze strony grupy rówieśniczejułatwia dzieciom wypróbowywanie nowego podejścia dostarego problemu. Zachęta i empatia przejawiana przezkolegów i koleżanki zmniejsza dziecięcy opór wobecwprowadzania zdrowych zmian. Często wsparcie nowychznajomych wykracza poza grupę, jeżeli uczestnicywymieniają się numerami telefonów, zaprzyjaźniają sięi kontaktują, gdy pojawiają się problemy (Morehouse, 1986).Autor ten wymienia kolejną szczególną korzyść płynącąz terapii grupowej: konstruktywną, empatycznąkonfrontację. Na przykład słowa jednego z członków grupy:„Nie możesz wciąż twierdzić, że dostajesz słabe oceny, bomama pije. Kilka tygodni temu rozmawialiśmy, że możesz polekcjach zostawać w szkole i tam się uczyć” mogą skłonićdziecko do refleksji nad odpowiedzialnością za własnepostępowanie.

Relatywnie krótki czas trwania większości programówinterwencyjnych ogranicza czytelność ich rezultatów.Widoczne efekty terapii mogą być nieznaczne, ale ziarenkaozdrowienia zostały już posiane. Dzieci będą powracać dozdrowia jeszcze długo po opuszczeniu grupy. Jednym

z najważniejszych celów jej funkcjonowania jestudostępnienie dzieciom informacji o zewnętrznych źródłachwsparcia, aby proces zdrowienia mógł przebiegać nadal.Starsze dzieci po terapii grupowej będą przygotowane douczestnictwa w spotkaniach Alateen – rówieśniczej grupyterapeutycznej, która pomaga dzieciom alkoholików żyćwłasnym życiem i rozwijać się, chroniąc przed zbyt mocnymskrzywieniem w wyniku bliskiego związku z alkoholikiemw rodzinie. Przystąpienie do Alateen lub zachęta douczestnictwa w ich zajęciach stanowi często ostatni etapprogramu terapeutycznego. W niektórych regionach krajudziałają również specjalne grupy dla młodszych dzieci –Alatot. Badania potwierdzają, że grupy samopomocy(Alateen, DDA i Al-Anon) w skuteczny sposób pomagajączłonkom poprawić samoocenę i naprawiać związki, bądź teżwspierają w innych obszarach życia, na które wpływ maalkohol w rodzinie (Cutter, Cutter, 1987).

Porady dla opiekunów i terapeutówPrócz podstawowych strategii terapeutycznych

omówionych w niniejszym rozdziale profesjonaliści pracującyz dziećmi z rodzin alkoholowych powinni także pamiętaćo innych kwestiach.

Szerz wiedzęPrzekazuj rodzinom książki i broszury dotyczące

alkoholizmu, zwłaszcza jeżeli omawiają wpływ choroby nadzieci. Tam, gdzie to możliwe, korzystne może okazać się

zapoznanie rodziców z rezultatami badań naukowych.Dowiedzą się, jak alkoholizm rodziców ujemnie wpływa nadziecko oraz jak pozytywne efekty przynosi wczesnainterwencja terapeutyczna. Inne media (filmy, ulotkii książki) mogą stanowić pożyteczne źródło informacji takżedla innych niezaznajomionych z zagadnieniem dorosłychw twoim miejscu pracy, bądź też dla rodziców i dzieci.

Prostym i efektywnym sposobem na dzielenie się wiedząz rodzinami alkoholowymi jest stworzenie biblioteczkizawierającej skatalogowane biuletyny, czasopisma, broszuryi książki. Określony kąt klasy, poczekalni, gabinetulekarskiego czy świetlicy, a także innych rzadziejwykorzystywanych miejsc może stać się dobrym miejscem nabiblioteczkę bez marnowania przestrzeni. Lekturamateriałów informacyjnych dostarcza wiedzy, zmienianastawienie czytelników do alkoholizmu oraz zmniejszapoczucie izolacji.

Traktuj dzieci indywidualnieZdecydowanie należy pamiętać, że dzieci z rodzin

alkoholowych to grupa zróżnicowana, a poziom i stopieńtrudności, jakie przeżywa dziecko, jest funkcją różnicindywidualnych. Choć zalecaną strategią terapeutycznąw przypadku dzieci jest praca w grupach, nie trać z oczuwyjątkowości i specyfiki każdego dziecka. Z pewnością będąpotrzebowały indywidualnej troski.

Pomóż dzieciom odzyskać równowagę

Celem życia wszystkich ludzi jest osiągnięcie orazutrzymanie równowagi. Większość dzieci z rodzinalkoholowych jest jej pozbawionych ze względu na zupełnienieharmonijne dzieciństwo i wychowanie. Dodatkowo dobraku równowagi przyczyniają się ewentualne dodatkoweuzależnienia. Jeśli myślimy o dziecku jako o organizmiefizycznym, intelektualnym, społecznym, emocjonalnymi duchowym – funkcjonującym jako harmonijna całość –każdy z powyższych komponentów powinien zostaćzrównoważony, aby całość mogła działać optymalnie.

Możesz pomóc dzieciom osiągnąć taki stan. Nauczyciele,doradcy i personel szkolny stoją tu na szczególnieuprzywilejowanej pozycji ze względu na sporą ilość czasuspędzanego codziennie z dzieckiem. Te dzieci, które zbytwiele czasu poświęcają nauce, można zachęcić do interakcjiz innymi. Te natomiast, które cierpią z powodunieadekwatnego obrazu siebie, mogą poczuć się jak rybaw wodzie w roli przywódcy, co pozwoli im osiągnąć sukcesi zaowocuje uznaniem rówieśników. Dziecko, które odnosidużo sukcesów sportowych, może odnosić je kosztem naukii potrzebować wskazówek w zakresie bardziej akademickichprzedmiotów. Powyższe metody działania nie stanowiąrewolucji. Wielu doświadczonych profesjonalistów stosuje jeod dawna. Nawet najbardziej utalentowani doradcy łatwotracą jednak z oczu główny cel w obliczu codziennychkłopotów i zapominają częściowo czy całkowicie o dobrych,podstawowych i nieodzownych nawykach.

Wyposaż dzieci w siłę i moc

Pomóż dzieciom spojrzeć na siebie nie jak na ofiaryalkoholizmu, ale – zgodnie z prawdą – jak na szczęśliwieocalałych i uratowanych dzięki własnym wysiłkom rozbitków.Pozytywne podejście pomaga dzieciom zrozumieć, żewszystko, co im się przydarzyło, składa się na pełen obraztego, kim są. Dzięki uzyskanej sile dzieci potrafią nadalprzekształcać życie na własną korzyść, niezależnie odprzeżytej traumy. Powrót do zdrowia to proceswieloetapowy. Możesz pomóc dzieciom zachowaćcierpliwość, dostrzegając i doceniając małe kroki, jakiestawiają na drodze swojego rozwoju.

8MIĘDZYPOKOLENIOWE

PRZEKAZYWANIE ALKOHOLIZMU

PRZYPADEK 8.1Mam na imię Irene. Obaj moi dziadkowie byli uzależnieni

od alkoholu.W domu matki nie brakowało okrucieństwa i konfliktów.

Już jako młoda dziewczyna podjęła próbę samobójczą, poczym przez większość życia zmagała się z groźbą depresji.Sądzę, że znalazła sobie sposób na przetrwanie okropności,jakich dopuszczali się jej rodzice – wyzwiska, brutalne wrzaski– i przybrała rolę miłej, zdystansowanej do wszystkiegoosoby. Matka stała się rodzinnym mediatorem. Zawsze byłauprzejma i odznaczała się nieprawdopodobną umiejętnościąakceptacji w zasadzie wszystkiego.

Ojciec stał się prymusem, który nigdy nie zapominao wysyłaniu kartek świątecznych; taki po prostu jest.Pracoholik i perfekcjonista, który do wszystkich przykładał tę

samą miarkę. Jeżeli jemu udawało się coś osiągnąć, każdypowinien być w stanie zrobić to samo. W mojej rodzinie słowo„powinien” padało zresztą niezwykle często. Ojciec jakoprzedstawiciel handlowy przez cały czas – większość mojegodzieciństwa – był w rozjazdach. W domu nie było mowyo marnowaniu czasu. Matka i ojciec nieustannie byli czymśzajęci i zaabsorbowani.

Zdecydowali także, że ja i mój brat doświadczymy innegodzieciństwa niż ich własne. Nie przeżyjemy koszmarówpodobnych do dorastania w rodzinie alkoholowej. Gdydorastałam, nie trzymaliśmy w domu alkoholu; zresztąrodzice rzadko pili. Mama zamiast tego została łagodzącymwszelkie gniewy rozjemcą, a tato rodzinnym bohaterem.Oboje więcej myśleli o innych, niż o sobie, co tylkowzmacniało aktywne zaangażowanie w sprawy lokalnegokościoła. Parafia była częścią naszego życia, miejscemspotkań towarzyskich i wzruszeń duchowych. Zawszepowinniśmy troszczyć się o innych, stawianych na pierwszymmiejscu przed własnym ego. Dumę należało czerpaćz dobrych uczynków. Fakt, że jestem kobietą, potęgowałjeszcze siłę powyższych komunikatów. Moja rodzina byładobrą rodziną; to ludzie wielkiego serca. Rodzice ciężkopracowali, by móc wysłać nas na wakacje. Bardzo starali sięstworzyć dla nas świat idealny, jak z serialu.

W domu rzadko dochodziło do otwartych kłótni. Wszyscystarali się robić wszystko, jak trzeba, przewidując potencjalnekłopoty, zanim jeszcze do nich doszło. Punktem wyjścia byłachęć uniknięcia konfliktu. Tata nie wpadał nigdy w złość, robił

tylko sarkastyczne uwagi. Bardzo wcześnie nauczyłam się, żezłe zachowanie przynosi konsekwencje w postaci oziębieniadomowej atmosfery do poziomu wręcz namacalnego chłodu.To było coś strasznego. Wolałabym już raczej dostać lanie;taki chłód był gorszy niż policzek. Zawsze się bałam, że jeślinie spełnię oczekiwań rodziców, odbiorą mi swoją miłośći porzucą, w sensie emocjonalnym. Usiłowałam zachowaćjako-taką samoocenę będąc dobrą, zachowując siępoprawnie, świetnie, idealnie.

Miałam wrażenie, że czegoś mi brakuje. Zawszemarzyłam o dniu, w którym rodzinie zapanuje większabliskość. Nigdy nie uważałam rodziców za ludzi, z którymimożna porozmawiać lub do których mogłabym się zwrócićw razie kłopotów. Nie czułam się kochana i akceptowana,choć wiem, że rodzice mieli jak najlepsze chęci. Ze względuna praktyczny brak intymności w naszych kontaktach byliostatnimi ludźmi na świecie, których chciałabymwtajemniczać w swoje sprawy. Zamiast tego naciskw rodzinie kładziono na powiedzenie „Twoje zachowanieświadczy o tobie”. To, co „ludzie powiedzą” stało sięprawdziwą miarą postępowania. Kiedy byłam dzieckiem,dostawałam od taty dolara za każdym razem, gdy czytałam„Jak zdobyć przyjaciół i zjednać sobie ludzi”Dale’a Carnegiego. Naprawdę przyswoiłam sobie lekcjezawarte w tej książce. Podkreśla ona znaczenie zadowalaniainnych, dostrajania się do nich i sprawiania, by czuli sięważni. Teraz rozumiem już, że u fundamentów tego typumanipulacji leży podstawowa potrzeba kontroli tego, co inni

myślą na mój temat. Ich zdanie decyduje o tym, jak samamyślę o sobie. Mam dziś czterdzieści dwa lata i wciążborykam się z problemem akceptacji innych wobec mojejodmienności. Jak dla mnie reszta świata może się ode mnieróżnić – zmagam się jednak z podstawowym pytaniem, czymogę być tym, kim jestem, jeżeli inni mnie nie lubią.

Nie wiem także aż do teraz, jak radzić sobiez sarkazmem. Reagowałam na chłód i sarkazm ojcawewnętrzną rozsypką oraz pozorną obojętnością, żeby niezorientował się, jak bardzo mnie zranił. W gruncie rzeczyrazem z matką jadłyśmy za dużo, aby poradzić sobie z wciążwypieranymi emocjami. Objadanie się było też dla mnieformą buntu, gdyż najwyraźniej przeszkadzało ojcu, któryzwykł dopytywać ironicznie: „Och, dokładasz sobieziemniaków?”.

W moim dorosłym życiu bardzo długo nie było żadnychkonfliktów. Udawałam, że nie istnieją i z górydostosowywałam się do potrzeb innych, byle tylko uniknąćstarć. Akceptacja i zrozumienie stanowiły metodę radzeniasobie z problemami, podobnie jak bycie „dobrą dziewczynką”i dobrą córką, która zrobi wszystko, co powinna. Jeśli miałamochotę na chińszczyznę, a ktoś inny na kuchnięmeksykańską, bez problemu zmieniałam zdanie. Stałam sięklonem własnej matki – idealnym mediatorem. Podstawowąwadą bycia wnuczką alkoholików jest to, że nie mogęwskazać żadnej widocznej dysfunkcji w najbliższej rodzinie,która odpowiadałaby za moje niezadowolenie, niedosyti frustrację. Logicznym dla mnie wnioskiem stało się

stwierdzenie, że to ze mną jest coś nie tak. To moja wina –nie może chodzić o nich. Chryste, moi rodzice są świetnymi,porządnymi, prawymi ludźmi. To ze mną jest coś nie tak, jeślipragnę intymnych rozmów i pełnych uczucia relacji, orazskoro czuję się niekochana i nieakceptowana.

Zyskanie wiedzy na temat problemów DDA pomogło mizaprowadzić porządek we własnych skłębionych uczuciach.Wiem teraz, jak mama i tato stali się tacy, jacy są, a co zatym idzie, dlaczego ja czuję to, co czuję. Wraz zezrozumieniem pojawiło się u mnie poczucie większegowyboru. Nie muszę zawsze łagodzić wszelkich sporów tylkodlatego, że kiedyś się tego wyuczyłam. Teraz uczę się, żew porządku jest być twardszą, że wolno mi się z kimś niezgadzać, odczuwać gniew i brak akceptacji wobec czyjegośzachowania. W dorosłym wieku nauczyłam się, że atmosferęw związku trzeba oczyszczać poprzez konstruktywnąrozmowę. Konflikt jest czymś naturalnym, a często nawetbardzo konstruktywnym. Gdybym miała dzieci, największymdla mnie osiągnięciem byłoby stworzenie w domu atmosferyintymności i możliwości prawdziwej rozmowy. Jako matkachciałabym posłuchać o tym, jak dzieciom minął dzień.Chciałabym więcej rozmawiać o tym, co czuję i co czujądzieci.

Irene, 42 lata Przypadek Irene ilustruje fakt, iż przekazywanie

alkoholizmu z pokolenia na pokolenie: od dziadków po wnukijest kwestią intrygującą i złożoną. Choć jasnym jest, że

alkoholizm wędruje w obrębie rodziny, nie do końcaklarowny jest stopień, w jakim przyczyniają się do tegoczynniki dziedziczne i środowiskowe. Naukowcynieprzerwanie próbują rozwiązać problem przenoszenia sięchoroby alkoholowej. Badania wskazują, że główne rolew procesie utrwalania nałogu odgrywają zarównopredyspozycje genetyczne, jak i dynamika rodziny. W latach80. XX wieku różnorodne badania nad genomem ujawniłyewidentnie, że między organizmami dzieci z rodzinalkoholowych i dzieci z rodzin niealkoholowych występująróżnice biologiczne oraz chemiczne. Równie przekonujące sąjednak wnioski badaczy, którzy głoszą istnienie cyklimiędzypokoleniowych i postulują behawioralne (nie zaśjedynie genetyczne) przekazywanie choroby z rodzica nadziecko czy z dziadka na wnuki – ze względu nawystępowanie wzorców zachowań propagującychi utrwalających alkoholizm.

W 1989 roku aktorka i zdrowiejąca alkoholiczkaMargaux Hemingway opowiadała o podążaniu krok w krokza słynnym dziadkiem następująco: „Myślę, że dosamobójstwa popchnął go alkohol, a ja wciąż żyję, bo coś zesobą zrobiłam” (Not the Vintage Margaux, s. 95). Niestetyw 1996 roku sama odebrała sobie jednak życie, co dowodzipotęgi wpływu alkoholizmu na więcej niż jedno pokolenie.

Dynamika rodzinyU podstaw metodyki badań przenoszenia się alkoholizmu

z pokolenia na pokolenie leży założenie, że choroba zmienia

sposób działania rodzinnego systemu, czyniąc godysfunkcjonalnym. Zaburzenia funkcjonowania rodzinyprzekazywane są następnym pokoleniom głównie poprzezzdestabilizowaną dynamikę, nawet jeśli niekonieczniew postaci uzależnienia od alkoholu. Ann Smith, autorkapublikacji „Grandchildren of Alcoholics” (1988, s. 3),twierdzi, iż:

Wielu z nas słyszało ludzi wokół zadających jednopytanie: „Dlaczego identyfkuję się z DA, skoro moirodzice nie pili?”. Odpowiedź nie leży w rodzinnymuzależnieniu czy jego braku, a raczej w dynamice rodzinywspółuzależnionej, skrycie przekazywanej następnympokoleniom. Postępowanie rodziny – zasady, wartości i wzorce

zachowań – sprzyja przenoszeniu współuzależnienia namłodsze pokolenia nawet wtedy, gdy nałóg przekazywany niejest. Wskazuje na to przypadek Irene. Jej rodzice otrzymaliw spadku współuzależnienie. Choć sami nie pili,dysfunkcjonalny cykl rodzinny powtórzyli i podali córce przezcodzienne zachowania. Nie byli alkoholikami, a jednakzasady „nie mów, nie ufaj i nie czuj” obowiązywały takżew czasie dzieciństwa dziewczyny. Rodzice – choć mieli jaknajlepsze intencje – sami wyrośli w środowisku stosującym tereguły i w nieumyślny sposób przekazali córce chorobę,odgrywając zamaskowane role rodzinnego bohaterai mediatora. Alkoholizm dziadków zastąpiło uzależnienie od

jedzenia i pracy. U Irene rozwinęły się cechy typowe dladziecka wychowywanego w domu aktywnych alkoholików.Podstawowa różnica polega jednak na tym, że dzieci z rodzinalkoholowych mogą w wieku dorosłym wskazać nadoświadczenie aktywnego alkoholizmu oraz aktywnychrodzinnych dysfunkcji jako na źródło własnych problemów.Natomiast wnuki alkoholików nie mają do dyspozycji takichwskaźników, toteż odczuwają wewnętrzny zamęt.

Irene nie wiedziała o alkoholizmie dziadków; odkryła goprzypadkowo już jako osoba dorosła. Wspomina, że „pamiętaobrzydliwy zapach burbona i cygar bijący od dziadka,któremu siadała na jego kolanach jako mała dziewczynka. Podziś dzień nienawidzi tego zapachu”. Prócz kilku wczesnychwspomnień, Irene nie mogła jednak powołać się na nic, costanowiłoby bezpośrednią przyczynę niezadowolenia,poczucia pustki i frustracji. A przecież objawy pozostały.

Zabija mnie świadomość, że jestem porażką. Och! Zabijamnie myśl, że przyniosłam komuś rozczarowanie. Topokłosie stałego zastanawiania się, co ludzie pomyśląi zrobią, jeśli nie sprostam ich oczekiwaniom. Bardzo bojęsię też porzucenia. Irene opowiadała, że kompensowała sobie wcześniejsze

trzymanie się zasady „nie ufaj” stając się zbyt ufną. Nie wiem wciąż do końca, jak ocenić, czy ktoś jest godnyzaufania, czy nie. Dopiero, gdy ktoś bardzo poważnie

nadużyje kredytu mojego zaufania, stwierdzam, że niezasługuje na mój szacunek. Często otwierałam się zabardzo i za wcześnie, przez co cierpiałam i odczuwałamurazę. Obwiniałam się także za brak umiejętnościrozróżnienia, komu mogę zawierzyć i w jakim stopniu. W rodzinie Irene zawsze brakowało poczucia intymności.

Po pierwszej sesji terapii grupowej postanowiła wprowadzićw domu przytulanie się i mówienie członkom rodziny„kocham cię”; do dziś zresztą sama musi inicjowaćpowtarzanie tych słów, jeżeli pragnie je usłyszeć.

Rodzaje rodzinHistorię Irene klinicyści kwalifikują jako przypadek

dorosłego dziecka z rodziny alkoholowej. Wspólne cechytakiej osobowości wyrastają z podobnych rodzinnychdysfunkcji (patrz tabela 8.1). Syndrom ten związany jestbezpośrednio z brakiem bezpieczeństwa w systemierodzinnym charakteryzującym się dysfunkcjonalnością.Wyodrębniono cztery rodzaje rodzin alkoholowych, któreprzekazują chorobę kolejnym pokoleniom (Kritsberg, 1985).

W rodzinie typu 1 alkoholicy piją aktywnie we wszystkichtrzech pokoleniach: dziadków, rodziców i dzieci. W typie 2aktywny alkoholik przestał pić, a czynny alkoholizm zostałpowstrzymany. Bez podjęcia terapii dysfunkcje rodzinnenadal będą jednak przekazywane z pokolenia na pokolenie.Przykładowo, gdy dziadek-alkoholik porzuca nałóg, chorobaprzy braku leczenia może przejść na generację rodziców oraz

wnuków. W drugim lub trzecim pokoleniu odżyjedysfunkcjonalna dynamika systemu rodziny alkoholowej,choćby trunek nigdy nie pojawił się w domu.

Rodziny typu 3 przypominają strukturalnie rodzinę Irene.W takich przypadkach czynny alkoholizm znika z rodziny naco najmniej jedno pokolenie. Dziadek alkoholik nie zostawiłnałogu w spadku córce, której mąż także był abstynentem.Ich dzieci natomiast (pokolenie wnuków) znajdują sięw grupie wysokiego ryzyka alkoholizmu ze względu nakontynuację dysfunkcjonalnej dynamiki rodzinnej orazstosowanie zasad i wzorców zachowań z przeszłości, z domuaktywnego alkoholika.

W rodzinach typu 4 nie ma historii alkoholizmu,dziadkowie z obu stron są abstynentami. W drugimpokoleniu jednak jedno z dzieci zostaje alkoholikiem, nawetmimo małżeństwa z osobą niepijącą i wywodzącą sięz trzeźwej rodziny. Wnuki będą zmuszone borykać sięz problemami typowymi dla dorosłych dzieci z rodzinalkoholowych oraz same należeć będą do grupy wysokiegozagrożenia popadnięciem w dysfunkcjonalne uzależnienia.

Analiza czterech powyższych typów przynosi dwaużyteczne wnioski na rzecz przekazywania alkoholizmuw rodzinie. Po pierwsze, nawet w przypadku braku czynnegoalkoholizmu w domu mogą przetrwać jego efekty. Po drugie,bez interwencji terapeutycznej system rodziny alkoholowejbędzie się regularnie odradzał (Kritsberg, 1985). Przywystąpieniu w historii rodziny przypadków alkoholizmudotyczyć jej będą także problemy dorosłych dzieci z rodzin

alkoholowych (DDA).

RAMKA 8.1Cechy wspólne Dorosłych Dzieci Alkoholików

Dzieci dorastające w poważnie zaburzonych rodzinach,w których rodzice są alkoholikami, charakteryzują sięzwykle w wieku dorosłym wspólnymi cechami osobowości.DDA, które zaobserwują u siebie wiele (lub wszystkie)z niżej wymienionych cech, uświadomią sobie, że nie sąosamotnione – co może przynieść pewne pocieszenie.Poniższa lista może przydać się w procesie zdrowienia.Osoby, które powtarzają niezdrowe i dysfunkcjonalnezachowania ze względu na dorastanie w rodziniealkoholików, mogą z czasem także ich zaprzestać dziękiindywidualnemu programowi terapeutycznemu. Dorosłe dzieci z rodzin alkoholowych:A) zgadują tylko, co stanowi normy społeczne,B) mają trudności z doprowadzeniem rozpoczętych

inicjatyw do końca,C) kłamią, choć równie łatwo byłoby im powiedzieć prawdę,D) bezlitośnie same siebie oceniają,E) nie potrafią się cieszyć i bawić,F) traktują siebie bardzo poważnie,G) mają trudności z nawiązywaniem i utrzymywaniem

intymnych relacji,

H) za silnie reagują na zmiany, nad którymi nie mająkontroli,

I) nieustannie poszukują aprobaty i uznania,J) czują się odmienne od innych ludzi,K) są zdecydowanie nadmiernie odpowiedzialne lub

zupełnie pozbawione poczucia odpowiedzialności,L) wykazują krańcową lojalność, nawet wobec dowodów na

to, że ktoś na nią nie zasługuje,M) poszukują natychmiastowej, nie zaś odroczonej

gratyfikacji,N) angażują się w działania bez przemyślenia konsekwencji

lub rozwiązań alternatywnych,O) najpierw dążą do silnych emocji i kłopotów, a potem

skarżą się na ich rezultaty,P) unikają konfliktów lub pogłębiają je, rzadko jednak

rozwiązują,Q) obawiają się porzucenia i odtrącenia, same jednak

odrzucają innych,R) boją się porażki, ale sabotują własne sukcesy,S) obawiają się krytyki i oceny – same natomiast krytykują

i osądzają innych,T) kiepsko organizują sobie czas i nie ustalają priorytetów

w skuteczny sposób.

Źródło: Adaptacja Woititz, 1983.

Rytuały rodzinneMateriał badawczy sugeruje również, że z transferem

alkoholizmu łączy się także występowanie w rodzinie

określonych zwyczajów. Porównawcze badania nadrodzinami przenoszącymi (bądź nie) alkoholizm miały na celuustalenie możliwych przyczyn transferu (Wolin, Bennett,Noonan, Teitelbaum, 1980). Okazało się, że jednymz przyczynków są zaburzone rodzinne rytuały w domachalkoholowych. Święta, uroczystości rodzinne, tradycjei wzorce interakcji między członkami rodziny są jak spoiwo,które nadaje rodzinie jej odrębne znaczenie oraz tożsamość.W przypadku, gdy jedno lub oboje rodziców to alkoholicy,w okresach ostrego picia rodzinne rytuały (wspólne posiłki,urodziny, wakacje, rozdania świadectw, święta) są zarzucanelub zmieniane, a ryzyko przekazania nałogu dzieciom rośnie.Nie reagując na fakt, że pijący rodzice nie uczestnicząw podobnych tradycjach, rodziny przenoszące alkoholizmakceptują odstępstwa od norm. W przeciwieństwie do nich,rodziny, którym udało się alkoholizm zatrzymać, potrafiąstanąć do konfrontacji z alkoholikiem. Chronią zwyczajerodzinne, nie dopuszczając do tego, by alkoholizm z nimikolidował. Jeżeli rytuały pozostaną nietknięte, to nawetw przypadku intensywnego picia uzależnionego rodzicaprawdopodobieństwo przeniesienia alkoholizmu na kolejnepokolenie zmniejsza się. Rodziny, które trzymają się razemi tworzą zwarty front, są mniej obciążone ryzykiem transferuchoroby.

Drogi rozwojowe dzieci z rodzinalkoholowych

Kolejny popularny pogląd dotyczący przekazywania

alkoholizmu zakłada, że dysfunkcje wywołane uzależnieniemrodziców zakłócają naturalny rozwój osobowości dziecka jużod jego narodzin. Specyfika doświadczeń dziecka, jegostrategie obliczone na przetrwanie, a także sposóbrozumienia i reagowania na rodzicielski alkoholizm zależą odwieku dziecka w chwili, gdy zaczynają się problemyalkoholowe rodzica (Wilson, Orford, 1978). Im wcześniejdziecko zostanie wystawione na alkoholizm rodzica, tympoważniejsze będą konsekwencje uboczne. Nałóg rodzicawpływa na dzieci już w okresie niemowlęcym. Badaniapotwierdzają, że osoby od niemowlęctwa wychowywanew rodzinach alkoholowych częściej miewają problemy zespołecznym i psychologicznym dostosowaniem w porównaniuz dziećmi, które z problemem alkoholowym rodzicówzetknęły się po raz pierwszy w okresie dojrzewania(Morehouse, Scola, 1986; Werner, 1986).

Tabela 8.1. Osiem etapów rozwoju osobowości według EriksonaOkres rozwojowy Wiek Kryzys osobowościNiemowlęctwo od narodzin do 1

rokuufność vs nieufność

Pierwsze kroki 1 do 3 lat autonomia vswstyd/zwątpienie

Wczesnedzieciństwo

4 do 5 lat inicjatywa vs poczucie winy

Późne dzieciństwo 6 do 11 lat pracowitość vs poczucieniższości

Okres dojrzewania 12 do 18 lat tożsamość vs niepewność rólWczesna dorosłość 19 do 34 lat intymność vs samotnośćPełna dorosłość 35 do 64 lat produktywność vs stagnacja

Późna dorosłość powyżej 65 lat integracja vs rozpacz Z perspektywy rozwoju psychospołecznego, każdy

człowiek przeżywa te same emocje, alkoholicy, ale i dzieciz rodzin alkoholowych doświadczają ich intensywnieji głębiej. W fazach zwiększonej wrażliwości w dzieciństwierośnie także podatność dzieci na rozwinięciedysfunkcjonalnych cech obserwowanych później u dorosłychdzieci z rodzin alkoholowych. Kryzysy osobowości sąnaturalnym elementem każdego etapu jej rozwoju, natomiastaby zdrowy rozwój trwał, kryzys musi zakończyć siępomyślnym rozwiązaniem (Erikson, 1963, patrz tabela 8.1).Przy braku korzystnego rozwiązania kryzysu na określonymetapie jednostka wprawdzie przechodzi na następny poziomrozwoju, ale nie będzie w stanie pozytywnie rozwiązaćkolejnych kryzysów bez zamknięcia etapów poprzednich.Przepracować konflikt osobowości poprzez „powrót” doprzeszłości jest już trudniej.

Dzieci z rodzin alkoholowych doświadczajązwielokrotnionych kryzysów na każdym etapie, co znaczniekomplikuje ich przezwyciężenie. Aktywny alkoholizm rodzicaw którymkolwiek ze wspomnianych okresów podwyższonejwrażliwości może upośledzić korzystne rozwiązanie kryzysuoraz utrudnić przejście na następny etap rozwojowy.

NiemowlęctwoDzieci przychodzące na świat w rodzinach aktywnie

pijących alkoholików na wiele różnych sposobów podlegają

wpływowi choroby. Jeżeli matka piła w trakcie ciąży,niemowlę może cierpieć na alkoholowy zespół płodowy(FAS), co oznacza trwałe zaburzenia neurologicznei kognitywne. Prócz warunków prenatalnych, także jakośćrelacji między dzieckiem a rodzicem wpływa na pozytywnerozwiązanie konfliktu między zaufaniem a nieufnością.

Niemowlęta są uzależnione od swoich opiekunów, którzypowinni konsekwentnie zaspokajać ich potrzeby: karmić,zapewniać bezpieczeństwo, miłość i dotyk. Jeżeli dzieci sąkarmione wtedy, gdy są głodne, jeśli opiekun z odpowiedniąszybkością reaguje na ich płacz, a także jeśli doświadczająmiłości i pieszczot, i gdy ktoś się z nimi bawi i rozmawia –nabierają poczucia, że świat jest bezpiecznym miejscem,a innym warto zaufać, ponieważ zapewnią należytą opiekę.Natomiast jeżeli potrzeby dzieci nie są zaspokajane w pełnejmiłości relacji z dorosłym lub jeżeli brak konsekwencji w ichzaspokajaniu, w niemowlętach będzie wzrastać nieufnośćwobec świata i otaczających dorosłych. Dzieci ufne w wynikukonsekwentnej opieki nabierają ogólnego przekonania, żeosoby ją sprawujące są dostępne i responsywne. U dzieci,którym nie zapewnia się opieki stale i konsekwentnie,narasta niepewność i brak poczucia, że opiekunowie zajmąsię nimi w razie potrzeby. W rodzinach aktywnychalkoholików zaufanie dzieci wystawione jest na próbę już odpierwszego dnia życia, ponieważ rodzice są zbyt pochłonięcikwestią alkoholizmu, by w odpowiedni sposób wspieraćrozwój dziecka i zapewniać mu pielęgnację. Braksystematyczności, zaniedbania czy przemoc okazywana

dzieciom pojawiają się w wielu domach alkoholowychi wywołują u dzieci przemożne uczucie niepewnościi nieufności wraz z lękiem separacyjnym. Dzieci bardzowcześnie dowiadują się, że na nic nie mogą liczyć.Przekonania z dzieciństwa pogłębiają się przez całe dalszeżycie, zmieniając się w problemy, z którymi zmagają siędorosłe dzieci z rodzin alkoholowych: trudnościz nawiązaniem relacji intymnych, nietrwałe związki oraz lękprzed porzuceniem. Jeśli nie dojdzie do interwencjiterapeutycznej, to taki niepokój oraz kłopoty z zaufanieminnym staną się integralną, nieusuwalną cechą osobowościtakiego dziecka. Nieufność dotyczyć będzie zresztą równieżwłasnej osoby oraz poglądów i obniży pewność siebie.

Pierwsze krokiOkres stawiania pierwszych kroków niesie ze sobą

konflikt między autonomią a wstydem bądź zwątpieniem.Dzieci uczą się na tym etapie kontrolować własne ciało i dopewnego stopnia otoczenie. Zdobywają umiejętnośćpanowania nad sobą dzięki chodzeniu, ubieraniu się,samodzielnemu jedzeniu czy kontroli odruchówfizjologicznych. Nie muszą już polegać na dorosłych i ichramionach czy wózku, mogą poruszać się same – wspinaćsię, popychać i ciągnąć różne przedmioty bez pytania. Nowonabyte kompetencje kontroli siebie oraz otoczenia pozwalajądziecku rozwijać także autonomię i własną wolę. Wyrażaneprzez dzieci pragnienia, decyzje czy zdanie odrębne odrodziców często są sprzeczne z życzeniami tych ostatnich.

Niechciana pomoc albo żądania dorosłych spotykają sięczasem z negatywną reakcją oraz oporem malucha. Nie douniknięcia w tym wieku są konflikty związanez podstawowymi rutynowymi czynnościami, tj. jedzeniem,spaniem i korzystaniem z toalety.

Dzieci, u których rozwija się zdrowe poczucie autonomii,mają rodziców wspierających i cierpliwych – zwłaszczaw sytuacjach konfliktowych. Słyszą od rodziców pochwały zasamokontrolę i dokonywanie właściwych wyborów. Rozwójpozytywnego postrzegania siebie oraz zdrowego podejściado kontroli następuje wtedy, gdy dorośli stymulująautonomię dziecka, wyznaczając jednocześnie rozsądnei konsekwentne granice w pełen miłości, choć stanowczysposób. Dzieci stawiające pierwsze kroki zaczynają sięwstydzić i wątpić we własne umiejętności, jeżeli ich świeżoodkryta samodzielność podlega ograniczeniu i dyskredytacji,a także niewłaściwemu ukierunkowaniu. Wstyd, niepewnośćoraz trudności z utrzymaniem kontroli pojawiają się u dzieciz rodzin alkoholowych wtedy, gdy: są świadkami rodzicówtracących samokontrolę, gdy rodzice krytykują je i karcą zapopełnione błędy i podjęte decyzje, oraz gdy brak immożliwości rozwoju kontroli i podejmowania wyboru.U dzieci z rodzin alkoholowych narasta samozwątpieniew kwestii umiejętności zarządzania własnym życiem czysamodzielności. Surowe żądania ze strony rodziców czyopresyjne domowe zasady bez ani odrobiny swobodyprowadzą do współuzależnienia. Dzieci z domów aktywnychalkoholików – gdzie nie ma szans na ćwiczenie autonomii –

już na etapie pierwszych kroków wykazują objawywspółuzależnienia. Później, jako dorosłym trudno im będziepodejmować decyzje, toteż będą się często wiązać z osobamigotowymi decydować za nie. Jeżeli nie podejmą terapii,przeniosą w wiek dorosły negatywne podejście względemautorytetów oraz zagmatwanie wewnętrzne związanez kontrolą. Zbyt intensywnie będą reagowały – gniewem lubprzygnębieniem – na sytuacje, w których utracą kontrolę, lubtakie, w których przyszłość okaże się nieznana. Wobec osóbu władzy będą zaś wykazywały lęk i niechęć.

Wczesne dzieciństwoNa tym etapie dziecko musi zmierzyć się z konfliktem

inicjatywy oraz poczucia winy. Koniecznym jestzinternalizowanie umiejętności rozróżniania dobra i zła,a także zasad życia w społeczeństwie. Rodzice zaczynająwymagać od dzieci w tym wieku więcej: odpowiedzialnościza siebie, swoje zwierzątka czy zabawki. Nie wolno bićinnych czy dopuszczać się kradzieży; tego typu zasady stająsię integralnymi częściami sumienia. Problemy powstajązazwyczaj, gdy wolne duchem i aktywne dzieci muszą zacząćkontrolować swoje zachowanie i podporządkować sięzasadom współżycia społecznego. Ten test na wyczucierzeczywistości staje się podstawową lekcją w procesiedojrzewania, ponieważ dzieci na tym etapie postrzegająświat jako miejsce magiczne i nie potrafią myśleć logicznie.Wyobraźnia, fantazja i bajki stanowią dziecięcą codzienność,nie dziwią zatem trudności w oddzielaniu ich od świata

rzeczywistego. W domach alkoholowych omawiany kryzyswzmaga się i stanowi podwójny problem, ponieważ dzieciczęsto słyszą, że zaobserwowane sceny wcale się taknaprawdę nie wydarzyły lub nie były aż tak złe, jak im sięwydawało. Zacieranie linii między fantazją a rzeczywistościąwzmaga dezorientację dzieci, które w rezultacie częstouciekają w świat marzeń. Nadużywanie cudownegomechanizmu dystansowania się pozwala dzieciom przetrwaćw skrajnie trudnym środowisku skonfliktowanej rodzinyalkoholowej. Ze względu na brak konsekwencji, zasadydobrego i złego zachowania zmieniają się tam codziennie,a dzieci nie wiedzą nigdy, jaka reguła będzie obowiązywaćakurat dzisiaj. Mają również kłopot z przewidywaniem, czyw konkretnym kontekście ich działanie zostanie uznane zawłaściwe, toteż cierpią z powodu poczucia winy za myślii zachowania, które inni uznają za całkowicie właściwe.

Ten etap rozwoju charakteryzuje spory egocentryzm;dzieci wierzą, że są przyczyną wszystkiego, co im sięprzytrafia. Czują się winne przekonane, że rodzic pije z ichpowodu – być może dlatego, że nie poukładały zabawek, niedokończyły obiadu itp. W domach alkoholikówodpowiedzialność dziecka za zabawki zastąpiona zostajeraczej przez obowiązki dorosłych: przyrządzanie sobieposiłków i szykowanie się do szkoły na czas. W wiekudorosłym dzieci, które nie rozwiązały pozytywnie kryzysu natym etapie, będą miały trudności z ustaleniem norm. Nadalbędą obwiniać się za picie rodzica lub rodziców. Zacznąobciążać się nadmierną odpowiedzialnością za innych,

potępiając się za ich porażki. Poczucie winy będzie je gnębićtakże w razie podjęcia asertywnych decyzji, będą zatemprzedkładać potrzeby innych nad własne i poddawać siękierownictwu otoczenia. Jeżeli nie przejdą z pomyślnymrezultatem omawianego kryzysu osobowości, staną siędorosłymi kontrolującymi się aż do przesady,podporządkowującymi się surowym nakazom sumieniai uciekającymi od poczucia winy przez niezaspokajaniewłasnych potrzeb. Takie osoby często są nietolerancyjne dlainnych ludzi, którzy nie trzymają się własnych sztywnychzasad postępowania równie kurczowo.

Późne dzieciństwoDzieci w wieku szkolnym znajdują się na etapie rozwoju

osobowości charakteryzowanym przez konflikt pracowitościz poczuciem niższości, przy czym pozytywne rozwiązanietego kryzysu obejmuje zrodzenie się w dziecku poczuciakompetencji i sprawczości. Porażka natomiast rodziprzekonanie o nieadekwatności. To, czy w dziecku rozwiniesię pracowitość, czy poczucie niższości zależy w wysokimstopniu od wsparcia i informacji uzyskiwanych od ważnychw jego życiu dorosłych i rówieśników. Świadomość własnejwartości oraz sumienność pojawiają się, jeśli wysiłkii osiągnięcia dziecka spotykają się z uznaniem i aprobatąinnych. Laury w szkole, nowe umiejętności (gra nainstrumencie muzycznym), sprawności harcerskie i inneaktywności należą do zestawu dostępnych dla dzieckasukcesów.

Gdy codziennością – jak w wielu rodzinach alkoholowych– stają się porażki i krytyka, dzieci mogą dojść do wniosku,że rezultaty ich pracy nie mają żadnej wartości, a i one samenie odgrywają żadnej roli. Czasami konsekwencją tegobywają niewłaściwie wykształcone nawyki aktywnościnaukowej i zawodowej oraz brak poczucia własnej wartości.W wieku dorosłym trudność sprawia doprowadzanieprojektów do końca, ze względu na skłonność doprokrastynacji. Z drugiej strony spektrum pracowitości,niektóre dzieci z rodzin alkoholowych zatrzymują się na tymetapie już na zawsze. Przez resztę życia będą próbowałyudowadniać sobie i innym, że są kompetentne i wiarygodne.Staną się zbyt poważne i zatracą umiejętność swobodnegocieszenia się chwilą. Osiąganie kolejnych sukcesów stanie sięprzymusem, a widoczne na zewnątrz dokonania źródłemwysokiej samooceny. Dzieci z rodzin alkoholowychzablokowane na tym etapie rozwoju mogą w szkole zostaćprymusami, a w życiu zawodowym cenionymi przez szefówpracoholikami; w głębi duszy będzie im jednak towarzyszyćpoczucie bezwartościowości, nieszczęścia i brakusprawczości. Stawiając sobie nierealistyczne wymaganiaoceniają siebie (oraz innych) zbyt surowo, gdy nie uda im sięich spełnić. Żadne osiągnięcie nie będzie w stanie uśmierzyćnękającego ich wrażenia niekompetencji. Jedynym wyjściemz sytuacji okaże się poddanie się profesjonalnej terapii.

Okres dojrzewaniaKonfliktem towarzyszącym dojrzewaniu jest starcie

między tożsamością a niepewnością co do odgrywanejw życiu roli. Dziecko walczy w tym okresie o poczuciewłasnego ja, a także o poglądy życiowe akceptowanezarówno przez nastolatki, jak i całe społeczeństwo.Rozwiązanie tego kryzysu oznacza znalezieniesatysfakcjonujących odpowiedzi na wiele pytań, np. Kimjestem?, Dokąd zmierzam?, Co zamierzam zrobić ze swoimżyciem? Nastolatkowie, którym udało się pozytywnie przejśćprzez ten czas, zyskują odrębną tożsamość i wkraczająw dorosłość wiedząc, kim są i dokąd zmierzają. Potrafiąodnaleźć równowagę między własnym ego i oczekiwaniamispołecznymi.

Ta równowaga jest nieosiągalna dla dzieci z rodzinalkoholowych, które nie rozwiązały jeszcze konfliktówz poprzednich stadiów dojrzewania. Brak im wewnętrznychzasobów potwierdzenia własnej wartości, toteż stają sięzależni od aprobaty otoczenia. Notorycznie dopasowująwyznawane przez siebie wartości do oczekiwań środowiska,bądź zatracają tożsamość całkowicie kopiując zachowaniainnej osoby. Zaległości z wcześniejszych etapów zakłócająswobodne rozwiązywanie kryzysu tożsamości, co prowadzido niepewności co do własnej roli, negatywnegopostrzegania siebie i zwątpienia w przyszłość.

Dzieci z rodzin alkoholowych jako nastolatkowie nie sązdolne do adekwatnego rozwoju sprawności społecznychi postaw koniecznych do oddzielenia się od rodziny orazustanowienia własnej tożsamości. Niepewnym krokiemwchodzą w dorosłość, zostawiając za sobą często ślad

płytkich związków z ludźmi ze względu na trudnościw nawiązywaniu intymnych relacji. Czują również, że niebędą w stanie sprostać wyzwaniom stawianym przez życie,choćby i w rzeczywistości były do tego gotowe. Uważają sięza odmieńców, czują się przestraszone oraz niezrozumiane(Gravitz, 1985, s. 15-16).

Poziom niepewności co do roli rośnie jeszcze bardziej,gdy dzieci z rodzin alkoholowych zaczynają nadużywaćsubstancji chemicznych, wchodzą w konflikt z prawem,zdradzać objawy zaburzeń psychicznych lub podejmowaćpróby samobójcze. Wszystko po to, by poradzić sobiez porażką przy rozwiązywaniu osobistych problemów.

DorosłośćDopiero gdy dzieci z rodzin alkoholowych osiągają

dorosłość, wiele z dysfunkcjonalnych problemówz przeszłości zaczyna się wręcz domagać rozwiązania.Zaszłości z całego życia czynią nawiązywanie zdrowychi szczęśliwych relacji ekstremalnie trudnymi. Początekdorosłości charakteryzuje konflikt między intymnościąa izolacją. Niezaspokojone potrzeby nawarstwiają się,a cechą wyróżniającą tego okresu staje się nieumiejętnośćwchodzenia w relacje intymne. Tłumienie emocji za czasówdzieciństwa prowadzi do upośledzenia zdolności identyfikacjii wyrażania uczuć. Młodzi dorośli często opowiadają takżeo poczuciu odmienności i odizolowania od innych. Rzadkojednak kojarzą to uczucie z alkoholizmem rodziców.

Dorosłe dzieci z rodzin alkoholowych przyciągają się,

nieświadomie, ponieważ czują się bardziej swobodniez osobami, które także wychowywały się w atmosferzewspółuzależnienia czy uzależnienia od substancjipsychoaktywnych. Mylą miłość z litością, są skłonnitroszczyć się o osoby współuzależnione, nad losem którychgotowe są zapłakać i które można uratować. Wykazują wręcztendencję do wyszukiwania ofiar losu, którym chciałybypomóc. Słabość jest szczególnie atrakcyjną zaletą, takw przyjaźni, jak i miłości. W związki małżeńskie i paryprzyjacielskie łączą się zazwyczaj z innymi dziećmialkoholików, osobami uzależnionymi lub pochodzącymiz dysfunkcjonalnych rodzin.

Dojrzała dorosłość przynosi ze sobą konflikt międzyproduktywnością a stagnacją. Przy braku leczenia alkoholizmpowoli rujnuje całe szczęście i spełnienie wieku średniego.Na tym etapie poczucie samorealizacji wypływa z robieniaczegoś dla innych, wychowywania dzieci, przewodzeniaw społeczeństwie i ulepszania świata. Nieleczące się dzieciz rodzin alkoholowych nie mogą się jednak wyzwolićz własnego nieszczęścia. Pozostają współuzależnionei cierpią z powodu alkoholizmu, choćby same nie używałyalkoholu. Często bywa zresztą, że na półmetku życia same sąjuż uzależnione od substancji chemicznych. Dzieciom takżenieświadomie przekazują chorobę, przenosząc cykl nałogu nanastępne pokolenie. Niektóre na szczęście potrafiąprzełamać wspomniany cykl dzięki terapii.

Dorastanie okazało się dla mnie bardzo trudne. Dopiero

terapia uświadomiła mi, że również jestem uzależnionyod alkoholu. Dorastałem z ojcem-alkoholikiem, który biłmatkę i znęcał się nad dziećmi. Matka wpadła we własnynałóg chcąc uniknąć szaleństwa; brała leki na receptę,takie jak librium i pochodne amfetaminy. Wiedziałem, żeżeby przeżyć to wszystko, muszę uciec, więc jako małychłopiec zacząłem uciekać we własny świat wyobraźni.Nie mogłem jednak polegać na urojonym świecie będącjuż dorosłym, zacząłem więc zamiast tego pić. Alkoholuużywałem jako nastolatek, a marihuany po dwudziestce.Mam 43 lata i teraz zaczynam naprawdę żyć. Terapiaantyalkoholowa i zyskanie wiedzy na temat DDAotworzyły mi oczy na zupełnie nowy świat. Pierwszy razstawiam czoło przeszłości na trzeźwo. Dziecięcądezorientację zastąpiła świadomość i poczucie kierunku,w którym idę w życiu. Znów postrzegam świat oczymadziecka – trzeźwymi, pełnymi zachwytu i przejęcia – żyjąci kochając każdą minutę. Cykl uzależnień w mojej rodziniekończy się na mnie! Koniec życia i dojrzała dorosłość przynoszą ze sobą

konflikt między integracją i rozpaczą. Osoby, które nadalcierpią z powodu uzależnienia, odczuwają ogromny niedosytw związku z tym, jak potoczyło się ich życie. Skazane są narozpacz, gorycz i lęk przed śmiercią. Inni, którzy odnaleźliduchowe uzdrowienie, mają poczucie satysfakcji z życiai szanse na osiągnięcie integracji. Śmierć natomiastpostrzegają jako normalne zakończenie adekwatnej

egzystencji.

Predyspozycje genetyczneBadania genetyczne stanowią bardzo obiecujące źródło

informacji o rodzinnych transferach alkoholizmu. Ramka 8.2prezentuje zbiorcze wyniki badań wskazujące na genetyczneuwarunkowania nałogu. Determinanty biologiczne różnychchorób badano już od wielu lat, dopiero w ostatnim czasiejednak większą uwagę poświęcono związkom genetykii alkoholizmu (Talashek, Gerace, Starr, 1994). Pierwszy razkomponent genetyczny uzależnienia pojawił się w literaturzew 1990 roku w publikacji Narodowej Rady ds. Alkoholizmui Amerykańskiego Stowarzyszenia Medycyny Uzależnień.Początkowym celem badań genetycznych było ustalenieobecności i stopnia wpływu czynników dziedzicznych narozwój alkoholizmu, tj. odpowiedź na pytanie, czypredyspozycję do alkoholizmu można odziedziczyć poprzodkach. Naukowcy wyodrębnili czynniki dziedziczne odśrodowiskowych za pomocą klasycznej metody stosowanejw analizie genomu ludzkiego: badając różnice międzybliźniętami jedno- i dwujajowymi oraz dziećmiadoptowanymi.

RAMKA 8.2Rezultaty badań świadczące o genetycznych

uwarunkowaniach alkoholizmu Częstość występowania alkoholizmu jest wyższa wśród bliźniątjednojajowych niż dwujajowych.Wśród dzieci adoptowanych zaraz po urodzeniu alkoholizmwystępuje częściej, jeżeli rodzice biologiczni byli alkoholikami,w porównaniu z dziećmi zdrowych rodziców.Adoptowane córki i synów z rodzin alkoholowych charakteryzujetrzy- lub czterokrotnie wyższe ryzyko alkoholizmu, w porównaniuz adoptowanymi dziećmi niealkoholików.Dzieci z rodzin alkoholowych cechuje wyższa metabolicznapodatność na alkoholizm niż dzieci z rodzin niealkoholowych.Różnice neurologiczne właściwe dzieciom z rodzin alkoholowych(w porównaniu z dziećmi z rodzin niealkoholowych) predysponująje do uzależnienia od alkoholu w wieku dorosłym.

Ostateczny cel badania stanowi identyfikacja

specyficznych czynników genetycznych predysponującychokreślone jednostki do alkoholizmu. Ogół badań nadbliźniętami oraz dziećmi adoptowanymi rozszerza sięo eksperymenty próbujące ustalić, czy konkretne czynnikiodpowiadają za genetyczny i/lub biochemiczny transferalkoholizmu w niektórych dzieciach. Rozpoznanie jednostekwysoko skłonnych do alkoholizmu na etapieprzedchorobowym umożliwi skierowanie podstawowychdziałań profilaktycznych w odpowiednią stronę.

Badania nad bliźniętami

W badaniach nad bliźniętami porównywano częstośćwystępowania alkoholizmu wśród dzieci monozygotycznych(bliźniąt jednojajowych) oraz heterozygotycznych(dwujajowych). Dowodu na genetyczne czynnikizaangażowane w przenoszenie alkoholizmu możnaposzukiwać u bliźniąt jednojajowych, ponieważ jeżeli dzieciwyposażone w ten sam garnitur chromosomalny nie będąużywały i nadużywały alkoholu w ten sam sposób, oznaczaćto będzie, że środowisko wpływa na kształtujące się wzorcezachowań alkoholowych. Badania nad bliźniętami wskazująrzeczywiście, że podwyższone ryzyko rozwoju chorobyalkoholowej jest dziedziczne. Dzieci jednojajowe wykazująwiększą podatność pod tym względem niż dwujajowe(Crabbe, McSwigan, Belknap, 1985). Stan badań dowodzijednak także, że alkoholizm nie jest chorobą absolutniezdeterminowaną przez czynniki genetyczne. U bliźniątmonozygotycznych nie zidentyfikowano mianowicieidentycznych wzorców nadużywania alkoholu.

Badania nad dziećmi adoptowanymiPodobna strategia zmierzająca do wyodrębnienia

podatności genetycznej i środowiskowej obejmuje badaniedzieci adoptowanych w bardzo młodym wieku. Serię takichbadań przeprowadzono w latach 70. XX wieku, przy czym ichpierwotny cel leżał w ustaleniu, czy rodzeństwo naturalnecechuje większa niż przyrodnie podatność na alkoholizm(Schuckit, Goodwin, Winokur, 1972). Między takrozdzielonymi grupami nie znaleziono znaczących różnic

w częstości występowania alkoholizmu. Kiedy jednakbadacze skoncentrowali się wyłącznie na rodzeństwieprzyrodnim z rozbitych rodzin, znaczenie czynnikówbiologicznych okazało się uderzające. Nawet, jeżeli dzieciwychowywano z dala od rodziców biologicznych, dzieciurodzone w rodzinach alkoholowych, a następnieadoptowane częściej zapadały na alkoholizm niż dzieciz rodzin nieuzależnionych.

Na gruncie powyższych podstawowych badańprowadzono liczne kolejne analizy sytuacji dzieciadoptowanych, które potwierdziły wkład czynnikówgenetycznych w rozwój alkoholizmu. Prace z trzech różnychkrajów – Danii, Szwecji i Stanów Zjednoczonych – wykazałyistnienie podobnych dziedziczonych cech (Bhma, 1978;Bohman, Sigvardsson, Cloninger, 1981; Cadoret, Cain,Grove, 1980; Cloninger, Bohman, Sigvardsson, Knorring,1981; Goodwin, 1985; Goodwin, Schulsinger, Hermansen,Guze, Winokur, 1973). Synowie alkoholików cztery razyczęściej uzależniali się od picia niż synowie niealkoholików –niezależnie od tego, czy wychowywali ich rodzice biologiczni(uzależnieni) czy adopcyjni (niepijący). Prawdopodobieństwo,że syn alkoholika popadnie w nałóg, było jednakowe dlasytuacji, w której wychowywali go abstynenccy rodziceadopcyjni oraz takiej, kiedy pozostawał w uzależnionejrodzinie biologicznej. Natomiast wśród chłopców, którychrodzice nie byli alkoholikami, ale którzy zostali adoptowaniprzez alkoholików, prawdopodobieństwo pojawienia sięnałogu nie przekraczało średniej. Adoptowane córki, których

biologiczne matki były alkoholiczkami, trzykrotnie częściejuzależniały się od alkoholu niż inne kobiety – nawet jeżelibardzo wcześnie adoptowali je rodzice niepijący.

Badania fizjologiczneZarówno badania nad bliźniętami, jak i dziećmi

adoptowanymi podkreślają genetyczne przyczynki dorozwoju alkoholizmu. Nie dysponujemy jednak jeszczewystarczającą liczbą informacji o tym, co dokładnie podlegadziedziczeniu i powoduje wyższą podatność jednostki naalkoholizm. Może okazać się, że czynniki genetyczne, któredeterminują rodzaj reakcji danej osoby na alkohol,predysponują ją jednocześnie do uzależnienia. Osobygenetycznie predysponowane dziedziczą być możenadwrażliwość na przyjemne skutki spożycia alkoholu.Z drugiej strony, dostają prawdopodobnie w spadku brakwrażliwości na nieprzyjemne konsekwencje jego nadużycia(Crabbe i in., 1985). Większość badań fizjologicznychdotyczyła osób z grupy wysokiego ryzyka uzależnienia –często dzieci z rodzin alkoholowych, czyli dzieci za małych,by już wykształciła się u nich choroba. Prace dotyczyły różnicwe wchłanianiu leków, metabolizmie, aktywności mózgoweji innych mechanizmów biochemicznych jako potencjalnychnośników choroby (Bardo, Risner, 1985).

Badania nad metabolizmem ujawniają, że dzieci z rodzinalkoholowych w wieku od 8 do 13 lat miały niższy poziomcynku w organizmie niż dzieci rodziców niepijących. Takirezultat sugeruje, iż nawet przed spożyciem alkoholu już

cierpią one na niedobory cynku, tak charakterystyczne dlaosób dorosłych uzależnionych od alkoholu (Kern i in., 1981).Brak cynku powiązany został z zaburzeniami funkcjimóżdżku, trudnościami w uczeniu się oraz schizofrenią.Niedobór wskazuje na fakt, iż już w wieku szkolnym dziecimogą być pod względem fizjologicznym „gotowe” naalkoholizm. Potwierdzają to także wyniki badań nadmetabolizmem dorosłych dzieci z rodzin alkoholowych, któretakże wykazały odchylenia od normy (Schuckit, Rayses,1979).

Synowie alkoholików charakteryzują się pod wpływemalkoholu niższym poziomem hormonu prolaktyny we krwi,w porównaniu z synami niealkoholików (Schuckit, Gold,Risch, 1987). Potrzeba im więcej alkoholu, by się upić,wykazują również mniejszą niż rówieśnicy zdolność do ocenyskutków picia (Schuckit, 1984a, 1984b, 1984c). Uważa się,że prolaktyna może dostarczyć podstawowych informacji natemat rozwoju alkoholizmu, a także funkcjonować jakowczesny sygnał ostrzegawczy w grupie ryzyka popadnięciaw nałóg. Także obecność innych chemicznych składnikówkrwi pozwala na efektywne rozróżnienie dorosłychalkoholików od abstynentów. W przyszłości może posłużyćjako podstawa rozpoznawania dzieci szczególniezagrożonych alkoholizmem w wieku dorosłym (Tabakoff i in.,1988).

Wyniki kilkunastu prac zasugerowały, że zaburzenianeuropsychologiczne predysponują dzieci do alkoholizmu.Stwierdzono na przykład, że w porównaniu z synami

niealkoholików, chłopcy z rodzin alkoholowych wykazująupośledzenie: samokontroli emocji, zdolności planowania,pamięci, orientacji przestrzenno-ruchowej orazprzetwarzania informacji językowych (Tarter i in., 1984).Naukowcy przypisali obserwowane różnice defektom okolicprzedczołowych kory mózgowej oraz zaburzeniomrównowagi neuroprzekaźników na poziomie biochemicznym.Badacze zaobserwowali u dzieci z rodzin alkoholowychnieprawidłowości w czynności mózgu (np. zaburzenianapięcia EEG) przypominające te spotykane u dorosłychalkoholików. Zaburzenia takie występowały częściej u synówalkoholików niż niealkoholików (Begleiter, Porjesz, Bihari,1984; Gabrielli, Mednick, Volavkar, Polloct, Schulsinger, Itil,1982).

Z pracy Lynn Hennecke (1984) wynika, iż tzw. stimulusaugmenting (postrzeganie bodźców takich jak ból, światłoczy dźwięk intensywniej niż w rzeczywistości) występujeczęściej u dzieci ojców-alkoholików. Poczucie nadmiernejintensywności bodźców uważa się za odzwierciedlenieniedoborów biochemicznych mózgu; szeroko występujewśród alkoholików. Obciążeni nim piją, aby uśmierzyćpoczucie przytłoczenia poprzedzające aktywną fazęalkoholizmu. Inne badania przytaczały kolejne przykładyzaburzeń neuropsychologicznych występujących częściej niżprzeciętnie u dorosłych z obciążonym wywiadem w kierunkualkoholizmu. Jedno z nich wykazało, że dorośli z rodzinalkoholowych mają większe niż inni trudnościz rozwiązywaniem problemów abstrakcyjnych i zadań

przestrzenno-ruchowych (Schaeffer, Parsons, Yohman,1984). Dla kontrastu inne prace nie potwierdzają słabszychwyników testów kompetencji neuropsychologicznych wśróddzieci z rodzin alkoholowych; w rzeczywistości osiągały onetakie same lub wręcz lepsze rezultaty niż dzieciniealkoholików (Workman-Davis, Hesselbrock, 1987).

Dowody wiążące czynniki dziedziczne z alkoholizmem sąsilne. Niektóre badania wskazują, że rodzice i rodzeństwoalkoholików są obciążeni siedmiokrotnie wyższym ryzykiempopadnięcia w nałóg (Talashek i in., 1994). Nie oznacza tojednak koniecznie, że dzieci te są skazane na zagładęi nieuchronnie wszystkie staną się alkoholikami. Geny nie sąjedynym czynnikiem determinującym, czy ktoś poddaje sięuzależnieniu. Wiele dzieci z rodzin alkoholowych – w istocieokoło dwie trzecie – nie miewa nigdy problemówz alkoholem. Nie wszystkie jeszcze części układanki znajdująsię na swoich miejscach, ale naukowcy już dziś sugerują, żegeny w jakiś sposób wchodzą w kombinacje z otoczeniemi historią życia danej osoby, wytyczając wzorce spożywaniai nadużywania alkoholu. Takie podejście zgodne jestz biopsychospołeczną bądź biobehawioralną perspektywąrozważań na temat nadużywania alkoholu, która podkreślafakt, że do choroby przyczyniają się rozliczne czynnikibiologiczne, psychologiczne i środowiskowe (Barrett, 1985;Talashek i in., 1994). Naukowcy odkrywają po kolei, jakróżne rodzaje i stopnie alkoholizmu biorą początekz interakcji determinantów genetycznych i czynnikówśrodowiskowych. Do tych ostatnich zaliczają się sposoby

funkcjonowania rodziny, normy kulturowe, warunkisocjoekonomiczne, dostępność alkoholu, wpływ gruprówieśniczych, a także kwestie moralne i prawne (Cloningeri in., 1981). Nawet dzieci obciążone genetycznąpredyspozycją do nałogu mogą prowadzić zdrowe życiewolne od nadużywania substancji chemicznych i uzależnień.Niezależnie od tego, czy choroba alkoholowa przekazywanajest przez geny czy wzorce rodzinne – lub kombinację obutych czynników – nawet, gdy rodzice piją, dzieci powinnymieć dostęp do pomocy i nadziei, aby wyzwolić się odchoroby.

GenogramyGenogramy mogą okazać się przydatne w pracy

z dziećmi starszymi i w wieku dojrzewania. Są to graficznewykresy, używane do śledzenia wzorców rodzinnych orazobrazujące ich strukturę i uzyskane o rodzinie informacje(Anderson, Sabatelli, 1993; Davis, 1996; McGoldrick,Gerson, 1985, rysunek 8.1). Ilość informacji, jaką opiekunma zawrzeć w genogramie, zależeć będzie od dostępnychzasobów, w tym wiedzy dzieci o rodzinie i gotowości innychjej członków do dzielenia się refleksjami. Na wykresieodtwarzane są zazwyczaj struktury trzech kolejnych pokoleń.W pracy z genogramami dzieci z rodzin alkoholowychdziecko występuje jako osoba centralna, dla którejsporządzana jest całość. Na papier trafiają informacjeo dziecku, jego rodzeństwie, pokoleniu rodziców i dziadków.Jądro genogramu buduje się wokół głównego bohatera –

dziecka, które otacza struktura złożona z członków rodzinypołączonych liniami. Kreski symbolizują wzajemne zależnościbiologiczne i prawne członków rodziny. Na przykładmałżeństwo połączone będzie linią prostą poziomą, a dzieciz niego pochodzące zastąpią symbole odchodzące odmałżeńskiej linii. W genogramie na rysunku 8.1 Phillipi Theresa są małżeństwem, które ma jednego syna (Daniela)i jedną córkę, Gwen. To ona jest postacią centralnągenogramu i dla niej powstaje rodzinny wykres. W formiegraficznej można przedstawić także dodatkowe dane: datynarodzin i zgonów, ślubów i rozwodów; przyczyny śmierci,występowanie poważnych problemów zdrowotnych, chorobypsychiczne i nałogi, a także inne ważne dla rodzinywydarzenia. Zobrazowana na papierze struktura rodzinnapozwoli wykazać międzypokoleniowe występowaniealkoholizmu i inne szczególne cechy rodziny.

Informacje płynące z genogramu dotyczą jednak nietylko struktury rodziny, lecz także natury międzyludzkichrelacji. Różnice między liniami wykorzystuje się, abyprzedstawić różne typy rodzinnych zależności. Bliską relacjęmiędzy dzieckiem a rodzeństwem mogą odzwierciedlać dwielinie równoległe, natomiast luźny związek z rodzicemalkoholikiem – linia kropkowana. Relacja bardzo ścisłazilustrowana jest trzema równoległymi liniami łączącymidziecko z rodzicem (McGoldrick, Gerson, 1985). W rodziniezaprezentowanej na rysunku 8.1 rodzicem-alkoholikiem jestojciec, Phillip. Genogram sugeruje, że Daniel jestemocjonalnie odcięty od ojca (linia między nimi jest urwana).

Gwen utrzymuje relację z Phillipem; jej konfliktowycharakter odzwierciedla schodkowość łączącej ich liniigenogramu. Trzy odcinki równoległe między Gwen a Teresą,jej matką, ujawniają, że relacja między nimi jest bardzobliska, intensywna i być może nawet wręcz syjamska.Ponadto ważne podsystemy rodzinne możemy zaznaczyć nagenogramie osobną ramką otaczającą członków danejpodgrupy, która wyznacza granicę wewnętrzną. Wśródprzykładów podsystemów znajdą się: koalicja dzieckaz rodzicem niepijącym przeciwko alkoholikowi, czy sojuszrodzeństwa, dzielącego zainteresowania i sposoby spędzaniawolnego czasu w ucieczce od bolesnej rodzinnej dynamiki.Granice zewnętrzne natomiast pozwolą na dołączenie dowykresu innych bliskich osób, które dziecko uważa zanieformalnych członków rodziny (np. zaufana sąsiadka,troskliwy dalszy krewny).

Rysunek 8.1. Genogram

Genogramy konstruować można na różne sposoby.

Informacje przedstawione powyżej wprowadzają ich konceptjako przyczynek do udanej pracy z dziećmi z rodzinalkoholowych. Z jednej strony genogramy posłużą jakonarzędzie do zbierania międzypokoleniowych informacjio rodzinie, a z drugiej jako pomoc przy budowaniu relacjimiędzy opiekunem a dzieckiem czy też inicjowaniu dyskusjina tematy nurtujące dziecko. Osoby korzystającez genogramów mogą także wykorzystać je, by lepiejzrozumieć dynamikę systemu rodziny alkoholowej. Uzyskaneinformacje warto spożytkować pomagając dzieciom tak, bypotrafiły znaleźć dla siebie w danej rodzinie najlepszesposoby na przetrwanie.

Nowy początekU końca książki pragniemy pozostawić czytelników

z poczuciem, że temat nie został jeszcze w pełni wyczerpany,to dopiero początek. W całym kraju w siłę wzrastać będąoddolne ruchy łączące dzieci z rodzin alkoholowych. Dzieci –młodsze i starsze – zyskują wiedzę i świadomość na tematwłasnej przeszłości związanej z chorobą alkoholową.Wkraczają też na debiutanckie ścieżki nowego życia. Dziękiświeżo zdobytej wiedzy gotowe są wręcz świętować; jedno zezdrowiejących dzieci uznało, że „ma ochotę krzyczećo sukcesie ze szczytu góry”!

Dzieci z rodzin alkoholowych ocalały z katastrofy.Cechuje je wiele pozytywnych atrybutów, które pomogły imprzetrwać mimo ogromnych trudności. Warto świętowaćtakie zwycięstwa. Dzieci z rodzin alkoholowych dorastająnabierając różnorodnych cennych umiejętności, ofiarowującinnym pomoc i nadzieję na jaśniejszą przyszłość. Bezdorosłych dzieci z rodzin alkoholowych sektor pomocyspołecznej nie poradziłby sobie. Odkrycie, że jest siędzieckiem alkoholika, jest motywacją do rozwoju orazposzukiwania spełnienia. To druga szansa na odkrycie siebieoraz ekscytująca życiowa przygoda. Każde dzieciństwo –nawet przerażające i spędzone w rodzinie alkoholowej – jestokazją do przemiany osobistej i duchowej, nadającej życiuwyjątkową jakość. Coraz więcej osób pracujących z dziećmii młodzieżą uświadamia sobie kompleksowość alkoholizmui jego potężny wpływ na dzieci. Wraz z tą zmianą wzrastatakże szansa na przyczynienie się profesjonalistów do

samorealizacji milionów dzieci z rodzin alkoholowych nacałym świecie.

LITERATURA

Ackerman, R. (1983). Children of alcoholics: A guidebook for educators,therapists, and parents (2nd ed.). Holmes Beach, FL: LearningPublications.

Ackerman, R. (1987). Same house, different homes: Why adult childrenof alcoholics are not all the same. Pompano Beach, FL: HealthCommunications.

Ainsworth, M.D., Blehar, M.C., Waters, E. i Wall, S. (1978). Patterns ofattachment: A psychological study of the strange situation.Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum.

Anderson, S., Sabatelli, R. (1993). Family interaction:A multigenerational developmental perspective. Needham Heights,MA: Allyn & Bacon.

Anthony, E.J. (1978). A new scientific region to explore. W: E.J.Anthony, C. Koupernik, C. Chiland (red.), The child and his family:Vulnerable children (Vol. 4). New York: John Wiley.

Aronson, H., Gilbert, A. (1963). Preadolescent sons of male alkoholics.

„Archives of General Psychiatry” 8, s. 47-53.Aronson, H., Kyllerman, M., Sable, K.G., Sandin, B. i Olegard, R. (1985).

Children of alcoholic mothers: Developmental, perceptual, andbehavioral characteristics as compared to matched controls. „ActaPaediatrica Scandinavia” 74, s. 27-35.

Bardo, M., Risner, M. (1985). Biochemical substrates of alcohol abuse.W: M. Galizio, S. Maisto (red.), Determinants of substance abuse,s. 65-99. New York: Plenum.

Barnard, C.P., Spoentgen, P. A. (1987). Children of alkoholic.„Alcoholism Treatment Quarterly” 3, s. 47-65.

Barrett, R.J. (1985). Drug-taking behavior. W: M. Galizio, S. Maisto(red.), Determinants of substance abuse, s. 125-175. New York:Plenum.

Baumrind, D. (1967). Child care practices anteceding three patterns ofpre-school behavior. „Genetic Psychology Monographs” 75, s. 43-48.

Begleiter, H., Porjesz, B. i Bihari, B. (1984). Event related brainpotentials in boys at risk for alcoholism. „Science” 225, s. 1493-1496.

Bell, B., Cohen, R. (1981). The Bristol Social Adjustment Guide:Comparison between the offspring of alcoholic and nonalcoholicmothers. „British Journal of Clinical Psychology” 20, s. 93-95.

Biek, J. (1981). Screen test for identifying adolescents adverselyaffected by a parental drinking problem. „Journal of AdolescentHealth Care” 2, s. 107-113.

Bingham, A., Bargar, J. (1985). Children of alcoholic families. „Journalof Psychosocial Nursing” 23, s. 13-15.

Black, C. (1979). Children of alcoholics. „Alcohol Health and Research

World” Fall [Jesień], s. 23-27.Black, C. (1982). It will never happen to me! Denver, CO: MAC

Publications.Black, C. (1986). Alcoholism and family violence. „Alcoholism and

Addiction Magazine” January-February [styczeń-luty], s. 46-47.Black, C. (1987). Young and adult children of alkoholics. Seminarium

przeprowadzone 10-11 listopada w Randolph Clinic, Charlotte, NC.Black, C, Bucky, S. F. i Wilder-Padilla, S. (1986). The interpersonal and

emotional consequences of being an adult child of an alcoholic.„International Journal of Addictions” 21, s. 213-232.

Bly, R. (1987). A conversation with Robert Bly on leaving thefather’s house. W: Rachel V. (red.), Family secrets. New York:Harper & Row.

Bohman, M. (1978). Some genetic aspects of alcoholism andcriminality: A population of adoptees. „Archives of GeneralPsychiatry” 35, s. 269-276.

Bohman, M., Cloninger, R., Von Knorring, A.L. i Sigvardsson, S. (1984).An adoption study of somatoform disorders. „Archives of GeneralPsychiatry” 41, s. 872-878.

Bohman, M., Sigvardsson, D. i Cloninger, R. (1981). Maternalinheritance of alcohol abuse. „Archives of General Psychiatry” 38,s. 965-969.

Booz-Allen & Hamilton, Inc. (1974). Final report on the needs of andresources for children of alcoholic parents. Rockville, MD: NationalInstitute on Alcohol Abuse and Alcoholism, Alcohol, Drug Abuse,and Mental Health Administration, U.S. Department of Health andHuman Services.

Bosma, W. (1972). Alcoholism and the family: A hidden tragedy.

„Maryland State Medical Journal” 21, s. 34-36.Bowles, C. (1968). Children of alcoholic parents. „American Journal of

Nursing” 68, s. 1062-1064.Braithwaite, V., Devine, C. (1993). Life satisfaction and adjustment of

children of alcoholics: The effects of parental drinking, familydisorganisation and survival roles. „British Journal of ClinicalPsychology” 32, 417-429.

Brenner, A. (1984). Helping children cope with stress. Lexington, MA:Lexington Books.

Brisbane, F.L. (1985). Using contemporary fiction with black childrenand adolescents in alcoholism treatment. „Alcoholism TreatmentQuarterly” 2, s. 179-197.

Butler, K. (1997). The anatomy of resilience. „Family TherapyNetworker” 21(2), s. 22-31.

Cadoret, A.J., Cain, C.A. i Grove, W.M. (1980). Development ofalcoholism in adoptees raised apart from alcoholic biologicrelatives. „Archives of General Psychiatry” 37, s. 561-563.

Cadoret, R.J., Troughton, E. i O’Gorman, T.W. (1987). Genetic andenvironmental factors in alcohol abuse and antisocial personality.„Journal of Studies on Alcohol” 48, s. 1-8.

Callan, V.J., Jackson, D. (1986). Children of alcoholic fathers andrecovered alcoholic fathers: Personal and family functioning.„Journal of Studies on Alcohol” 47, s. 180-182.

Chafetz, M.E., Blane, H.T. i Hill, M.J. (1971). Children of alcoholics:Observations in a child guidance clinic. „Quarterly Journal ofStudies on Alcohol” 32, s. 687-698.

Chandy, J., Harris, L., Blum, R. i Resnick, M. (1993). Children of alcoholmisusers and school performance outcomes. „Children and Youth

Services Review” 15, s. 507-519.Chase, N. (1997). The parentified child: Theory, research and

treatment. Thousand Oaks, CA: Sage.Clair, D., Genest, M. (1987). Variables associated with the adjustment

of offspring of alcoholic fathers. „Journal of Studies on Alcohol” 48,s. 345-355.

Cloninger, R., Bohman, M., Sigvardsson, S. i Knorring, A. (1981).Inheritance of alcohol abuse. „Archives of General Psychiatry” 38,s. 861-868.

Cloninger, R., Bohman, M., Sigvardsson, S. i Knorring, A. (1984). W: M.Galanter (red.), Recent developments in alcoholism (Vol. 3, s. 37-51). New York: Plenum.

Compas, B. (1987). Coping with stress during childhood andadolescence. „Annual Progress in Child Psychiatry and ChildDevelopment”, s. 211-237.

Connors, G., Tarbox, A. (1985). Macroenvironmental factors asdeterminants of substance use and abuse. W: M. Galizio, S. Maisto(red.), Determinants of substance abuse: Biological, psychological,and environmental factors, s. 283-314. New York: Plenum.

Cork, M. (1969). The forgotten child. Ontario: General Publish-ing.Crabbe, J., McSwigan, J. i Belknap, J. (1985). The role of genetics in

substance abuse. W: M. Galizio, S. Maisto (red.), Determinants ofsubstance abuse: Biological, psychological, and environmentalfactors, s. 13-64. New York: Plenum.

Cutter, C.G., Cutter, H.S. (1987). Experience and change in Al-Anonfamily groups: Adult children of alcoholics. „Journal of Studies onAlcohol” 48, s. 29-32.

Davis, K. (1996). Families: A handbook of concepts and techniques for

the helping professional. New York: Brooks Cole.Deutsch, C. (1982). Broken bottles, broken dreams: Understanding and

helping the children of alcoholics. New York: Teachers CollegePress.

DiCicco, L., Davis, R. i Orenstein, A. (1984). Identifying the children ofalcoholic parents from survey responses. „Journal of Alcohol andDrug Education” 30, s. 1-17.

Donovan, B.E. (1981). A collegiate group for the sons and daughters ofalcoholics. „Journal of the American College Health Association”30, s. 83-86.

El-Guebaly, N., Offord, D.R. (1977). The offspring of alcoholics:A critical review. „American Journal of Psychiatry” 134, s. 357-365.

Elkind, D. (1981). The hurried child. Reading, MA: Addison-Wesley.Erikson, E.H. (1963). Childhood and society (2nd ed.). New York:

Norton.Famularo, R., Stone, K., Barnum, R. i Wharton, R. (1986). Alcoholism

and severe child maltreatment. „American Journal ofOrthopsychiatry” 56, s. 481-485.

Fassler, D.G. (1987). Children’s books about alcoholism. „ChildhoodEducation” 66, s. 188-194.

Fine, E.W., Yudin, L.W., Holmes, J. i Heinemann, S. (1976). Behavioraldisorders in children with parental alcoholism. „New YorkAcademy of Sciences Annals” 273, s. 507-517.

Flake-Hobson, C., Robinson, B.E. i Skeen, P. (1983). Child developmentand relationships. New York: Random House.

Gabrielli, W., Mednick, S., Volavka, J., Pollock, V., Schulsinger, F. i Itil,T. (1982). Electroencephalogram in children of alcoholic fathers.„Psychophysiology” 19, s. 404-407.

Gacic, B. (1986). An ecosystemic approach to alcoholism: Theory andpractice. „Contemporary Family Therapy” 8, s. 264-278.

Goodman, R. W. (1987). Adult children of alcoholics. „Journal ofCounseling and Development” 66, s. 162-163.

Goodwin, D. W. (1985). Alcoholism and genetics: The sins of thefathers. „Archives of General Psychiatry” 42, s. 171-174.

Goodwin, D. W., Schulsinger, F., Hermansen, L., Guze, S. B. i Winokur,G. (1973). Alcohol problems in adoptees raised apart fromalcoholic biological parents. „Archives of General Psychiatry” 28, s.238-242.

Gravitz, H. (1985). Children of alcoholics handbook: Who are they, whatthey experience, how they recover. South Laguna, CA: TheNational Association for Children of Alcoholics.

Haberman, P. W. (1966). Childhood symptoms in children of alcoholicsand comparison group parents. „Journal of Marriage and Family”28, s. 152-154.

Hafen, B. Q., Frandsen, K. J. (1986). Youth suicide: Depression andaloneliness. Evergreen, CO: Cordillera.

Hammond, M. (1985). Children of alcoholics in play therapy. PompanoBeach, FL: Health Publications.

Hegedus, A. M., Alterman, A. I. i Tarter, R. E. (1984). Learningachievement in sons of alcoholics. „Alcoholism: Clinical andExperimental Research” 8, s. 330-333.

Hennecke, L. (1984). Stimulus augmenting and field dependence inchildren of alcoholic fathers. „Journal of Studies on Alcohol” 45, s.486-492.

Holzman, I. R. (1983). Fetal alcohol syndrome (FAS): A review. W: M.Frank (red.), Children of exceptional parents, s. 13-19. New York:

Haworth.Isaacson, E. (1991). Chemical addiction: Individuals and family systems.

W: Chemical dependency: Theoretical approaches and strategies.New York: Haworth.

Jalongo, M. R. (1983). Bibliotherapy: Literature to promotesocioemotional growth. „The Reading Teacher” 36, s. 796-803.

Jones, J. W. (1983). The children of alcoholics screening test and testmanual. Chicago, IL: Camelot Unlimited.

Kammeier, M. L. (1971). Adolescents from families with and withoutalcohol problems. „Quarterly Journal of Studies on Alcohol” 32, s.364-372.

Kearney, T., Taylor, C. (1969). Emotionally disturbed adolescents withalcoholic parents. „Acta Paedopsychiatrica” 36, s. 215-221.

Keltner, N. L., McIntyre, C.W. i Gee, R. (1986). Birth order effects insecond-generation alcoholics. „Journal of Studies on Alcohol” 47, s.495-497.

Kern, J. C., Hassett, C. A. i Collipp, P. J. (1981). Children of alcoholics:Locus of control, mental age, and zinc level. „Journal of PsychiatricTreatment and Evaluation” 3, s. 169-173.

Knight, S. (1993). Identifying and labeling school-aged children ofalcoholics: Insights voiced by academic attainers who aredaughters of alcoholics. „Journal of Health Education” 24, s. 196-204.

Knop, J., Teasdale, T. W., Schulsinger, F. i Goodwin, D. W. (1985).A prospective study of young men at high risk for alcoholism:School behavior and achievement. „Journal of Studies on Alcohol”46, s. 273-278.

Krauthamer, C. (1979). Maternal attitudes of alcoholic and nonalcoholic

upper middle class women. „International Journal of Addictions”14, s. 639-644.

Kritsberg, W. (1984). Chronic shock and emotional numbness in adultchildren of alcoholics. „Focus on Family” November/December[listopad/grudzień], s. 24-25, 40.

Kritsberg, W. (1985). The adult children of alcoholics syndrome: Fromdiscovery to recovery. Pompano Beach, FL: HealthCommunications.

Kroll, P. D., Stock, D. F. i James, M. E. (1985). The behavior of adultalcoholic men abused as children. „Journal of Nervous and MentalDisease” 173, s. 689-693.

Lamorey, S., Robinson, B., Rowland, B. i Coleman, M. (w druku).Latchkey kids: Unlocking doors for children and their families (2nded.). Lexington, MA: Lexington Books.

Lerner, R. (1986). Codependency: The swirl of energy surrounded byconfusion. W: R. J. Ackerman (red.), Growing in the shadow:Children of alcoholics, s. 113-121. Pompano Beach, FL: HealthCommunications.

Levin, J. D. (1995). Introduction to alcoholism counseling: A bio-psycho-social approach. Washington, DC: Taylor & Francis.

MacDonald, D.I., Blume, S.B. (1986). Children of alcoholics. „AmericanJournal of Diseases of Children” 140, s. 750-754.

Maisto, S., Galizio, M. i Carey, K. (1985). Individual differences insubstance abuse. W: M. Galizio, S. Maisto (red.), Determinants ofsubstance abuse: Biological, psychological, and environmentalfactors. New York: Plenum.

Maisto, S., Galizio, M. i Connors, G. (1991). Drug use and misuse.Orlando, FL: Holt, Rinehart & Winston.

Manning, D. T. (1987). Books as therapy for children of alcoholics.„Child Welfare” 66, s. 35-43.

Marcus, A. M. (1986). Academic achievement in elementary schoolchildren of alcoholic mothers. „Journal of Clinical Psychology” 42,s. 372-376.

Matthews, K. A., Angulo, J. (1980). Measurement of the TypeA behavior pattern in children: Assessment ofchildren’s competitiveness, impatience, anger and aggression.„Child Development” 51, s. 466-475.

McElligatt, K. (1986). Identifying and treating children of alcoholicparents. „Social Work in Education” 9, s. 55-70.

McGoldrick, M., Gerson, R. (1985). Genograms in family assessment.New York: Norton.

McKenna, T., Pickens, R. (1981). Alcoholic children of alcoholics.„Journal of Studies on Alcohol” 42, s. 1021-1029.

McKenna, T., Pickens, R. (1983). Personality characteristics of alcoholicchildren of alcoholics. „Journal of Studies on Alcoholism” 44, s.688-700.

McKenry, P. C., Tischler, C. L. (1987). Le rapport entre l’usage dedrogues et le suicide chez les adolescents. „Medecine et Hygiene”45, s. 2127-2132.

McKenry, P. C., Tischler, C. L. i Kelley, C. (1983). The role of drugs inadolescent suicide attempts. „Suicide and Life-ThreateningBehavior” 1(3), s. 166-175.

McLachlan, J. F. C., Walderman, R. L. i Thomas, S. (1973). A study ofteenagers with alcoholic parents (Research Monograph No. 3).Toronto: Donwood Institute.

Meddin, B. J., Rosen, A. L. (1986). Child abuse and neglect: Prevention

and reporting. „Young Children” 41, s. 26-30.Merikangas, K. A., Weissman, M. M., Prusoff, B. A., Pauls, D. L.

i Leckman, J. F. (1985). Depressives with secondary alcoholism:Psychiatric disorders in offspring. „Journal of Studies on Alcohol”46, s. 199-204.

Miller, D., Jang, M. (1977). Children of alcoholics: A twenty-yearlongitudinal study. „Social Work Research and Abstracts” 13, s. 23-29.

Moe, J., Pohlman, D. (1988). Kids’ power: Healing games for children ofalcoholics. Redwood City, CA: Whipple & Alameda.

Moos, R.H., Billings, A. G. (1982). Children of alcoholics during therecovery process: Alcoholic and matched control families.„Addictive Behaviors” 7, s. 155-163.

Morehouse, E. R. (1986). Counseling adolescent children of alcoholicsin groups. W: R. J. Ackerman (red.), Growing in the shadow.Pompano Beach, FL: Health Communications.

Morehouse, E. R., Scola, C. M. (1986). Children of alcoholics: Meetingthe needs of the young COA in the school setting. South Laguna,CA: National Association for Children of Alcoholics.

National Council on Alcoholism, The American Medical Society onAddiction Medicine. (1990). Editorial: The disease of alcoholism.VIII. Is alcoholism really a disease? „Medical/Scientific Advisory”5(4), s. 7.

National Institute on Alcohol Abuse and Alcoholism. (1981). Fourthspecial repost to the U.S. Congress on alcohol and health from theSecretary of Health and Human Services (pod red. J. R. DeLuki).Washington, DC: Superindentent of Documents, GovernmentPrinting Office.

New Games Foundation. (1976). The new games book. New York:Headlands Press.

New Games Foundation. (1981). More new games. New York: Doplhin,Doubleday.

Newlon, B. J., Furrow, W. V. (1986). Using the classroom to identifychildren from alcoholic homes. „The School Counselor” 33, s. 286-291.

Not the vintage Margaux. (1988, February 8). „People Magazine”, s.95-105.

O’Gorman, P. A., Oliver-Diaz, P. (1987). Breaking the cycle of addiction:A parent’s guide to raising healthy kids. Pompano Beach, FL:Health Communications.

Pardeck, J. T., Pardeck, J. A. (1987). Using bibliotherapy to helpchildren cope with the changing family. „Social Work in Education”9, s. 107-116.

Parten, M. B. (1932). Social participation among preschool children.„Journal of Abnormal Psychology” 27, s. 243-269.

Pelham, W., Lang, A. (1993). Parental alcohol consumption and deviantchild behavior: laboratory studies of reciprocal effects. „ClinicalPsychology Review” 13, s. 763-784.

Pilat, J. M., Jones, J. W. (1985). Identification of children of alcoholics -Two empirical studies. „Alcohol and Research World” 9, s. 27-33.

Poley, W., Lea, G. i Vibe, G. (1979). Alcoholism: A treatment manual.New York: Gardner.

Post, P., Robinson, B. E. (1998). A comparison of school-aged childrenof alcoholic and non-alcoholic parents on anxiety, self-esteem, andlocus of control. „The School Counselor”.

Prewett, M. J., Spence, R. i Chaknis, M. (1981). Attribution of causality

by children with alcoholic parents. „International Journal of theAddictions” 16, s. 367-370.

Priest, K. (1985). Adolescents’ response to parents’ alcoholism. „SocialCasework: Journal of Contemporary Social Work” 66, s. 533-539.

Raikkonen, K., Keltikangas-Jarvinen, L. (1992). Mothers with hostile,Type A predisposing child-rearing practices. „Journal of GeneticPsychology” 153(3), s. 343-354.

Ray, O., Ksir, C. (1996). Drugs, society, and human behavior. St. Louis,MO: C. V. Mosby.

Regan, J. M., COnnors, G. J., O’Farrell, T. J., i Wyatt, C. J. (1983).Services for the families of alcoholics: A survey of treatmentagencies in Massachussets. „Journal of Studies on Alcohol” 44, s.1072-1075.

Rimmer, J. (1982). The children of alcoholics: An exploratory study.„Children and Youth Services Review” 4, s. 365-373.

Roberts, K., Brent, E. (1982). Physician utilization and illness patternsin families of alcoholics. „Journal of Studies on Alcohol” 43, s. 119-128.

Robins, L. N., West, P. A., Ratcliff, K. S. i Herjanic, B. M. (1977, maj).Father’s alcoholism and children’s outcomes. Referat wygłoszonypodczas konferencji Annual Medical Scientific Meeting of theNational Alcoholism Forum w San Diego, w Kalifornii.

Robinson, B. E. (1988). Self-esteem and anxiety level among adultchildren of alcoholics. Nieopublikowana praca, University of NorthCarolina w Charlotte.

Robinson, B. (1996). Type A children: Empirical findings and counselingimplications. „Elementary School Guidance and Counseling” 31, s.34-42.

Robinson, B. (w druku). The workaholic family: A clinical perspective.„American Journal of Family Therapy”.

Rubin, L. (1996). The transcendent child: Tales of triumph over thepast. New York: Basic Books.

Schaeffer, K. W., Parsons, O. A. i Yohman, J. R. (1984).Neuropsychological differences between male familial andnonfamilial alcoholics and nonalcoholics. „Alcoholism: Clinical andExperimental Research” 8, s. 347-351.

Schall, J. (1986). Alcoholism: When a parent drinks, a child struggles.„Instructor” 95, s. 54-57.

Schuckit, M. A. (1984a). Behavioral effects of alcohol in sons ofalcoholics. W: M. Galanter (red.), Recent developments inalcoholism (Vol. 3, s. 11-19). New York: Plenum.

Schuckit, M. A. (1984b). Relationship between the course of primaryalcoholism in men and family history. „Journal of Studies onAlcohol” 45, s. 334-338.

Schuckit, M. A. (1984c). Subjective responses to alcohol in sons ofalcoholics and control subjects. „Archives of General Psychiatry”41, s. 879-884.

Schuckit, M. A., Gold, E. i Risch, C. (1987). Serum prolactin levels insons of alcoholics and control subjects. „American Journal ofPsychiatry” 144, s. 854-859.

Schuckit, M. A., Goodwin, D. A. i Winokur, G. (1972). A study ofalcoholism in half siblings. „American Journal of Psychiatry” 128, s.122-126.

Schuckit, M. A., Rayses. V. (1979). Ethanol ingestion: Differences inblood acataldehyde concentrations in relatives of alcoholics andcontrols. „Science” 203, s. 54-55.

Schulsinger, F., Knop, J., Goodwin, D. W., Teasdale, T. W. i Mikkeisen,U. (1986). A prospective study of young men at high risk foralcoholism. „Archives of General Psychiatry” 43, s. 755-760.

Seilhamer, R., Jacob, T. i Dunn, N. (1993). The impact of alcoholconsumption on parent-child relationships in families of alcoholics.„Journal of Studies on Alcohol” 54(2), s. 189-198.

Sgroi, S. (1982). Handbook of clinical intervention in child sexualabuse. Lexington, MA: Lexington Books.

Shaywitz, S., Cohen, D. i Shaywitz, B. (1980). Behavior and learningdifficulties in children of normal intelligence born to alcoholicmothers. „Journal of Pediatrics” 96, s. 978-982.

Sher, K., Walitzer, K., Wood, P. i Brent, E. (1991). Characteristics ofchildren of alcoholics: Putative risk factors, substance use andabuse, and psychopatology. „Journal of Abnormal Psychology” 100,s. 427-448.

Skeen, P., McKenry, P. (1980). The teacher’s role in facilitatinga child’s adjustment to divorce. „Young Children” 35, s. 3-12.

Slavenas, R. (1988). The role and responsibility of teachers and childcare workers in identifying and reporting child abuse and neglect.„Early Child Development and Care”31, s. 19-25.

Smith, A. (1988). Grandchildren of alcoholics. Pompano Beach, FL:Health Communications.

Somers, S. (1988). Keeping secrets. New York: Warner Books.Steinberg, L. (1986). Latchkey children and susceptibility to peer

pressure: An ecological analysis. „Developmental Psychology” 22,s. 433-439.

Steinhausen, H. C., Gobel, D. i Nestler, V. (1984). Psychopathology inthe offspring of alcoholic parents. „Journal of the American

Academy of Child Psychiatry” 23, s. 465-471.Steinhausen, H. C., Nestler, V. i Huth, H. (1982). Psychopathology and

mental functions in the offspring of alcoholic and epilepticmothers. „Journal of the American Academy of Child Psychiatry”21, s. 268-273.

Steinhausen, H. C., Willms, J i Spohr, H.-L. (1993). Long-termpsychopathological and cognitive outcomes of children with fetalalcohol syndrome. „Journal of the American Academy of Child andAdolescent Psychiatry” 32, s. 990-994.

Tabakoff, B., Hoffman, P. L., Lee, J. M., Saito, T., Willard, B. i DeLeon-Jones, J. (1988). Differences in platelet enzyme activity betweenalcoholics and nonalcoholics. „New England Journal of Medicine”318, 134-139.

Talashek, M., Gerace, L. i Starr, K. (1994). The substance abusepandemic: Determinants to guide interventions. „Public HealthNursing” 11(2), s. 131-139.

Tarter, R. E., Hegedus, A. M., Goldstein, G., Shelly, C. i Alterman, A. I.(1984). Adolescent sons of alcoholics: Neuropsychological andpersonality characteristics. „Alcoholism: Clinical and ExperimentalResearch” 8, 216-222.

Thomas, A., Chess, S. (1980). The dynamics of psychologicaldevelopment. New York: Brunner/Mazel.

Tischler, C. L., McKenry, P. C. (1982). Parental negative self andadolescent suicide attempts. „Journal of the American Academy ofChild Psychiatry” 21, s. 404-408.

Tubman, J. G. (1993). A pilot study of school-age children of men withmoderate to severe alcohol dependence: Maternal distress andchild outcomes. „Journal of Child Psychology and Psychiatry”

34(5), s. 729-741.Udayakumar, G. S., Mohan, A., Shariff, I. A., Sekar, K. i Eswari, C.

(1984). Children of the alcoholic parent. „Child PsychiatryQuarterly” 17, s. 9-14.

Use of alcohol linked to rise in fetal illness (1995, April 7). „New YorkTimes”, s. A27.

Venugopal, M. (1985). Emotional problems of the children of alcoholicfathers. „Child Psychiatry Quarterly” 18, s. 114-117.

Visintainer, P. F., Matthews, K. A. (1987). Stability of overt typeA behaviors in children: Results from a two- and five-yearlongitudinal study. „Child Development” 58, s. 1586-1591.

Watkins, C. (1988, March 2). Reaching adolescent COAs throughstudent assistant programs. Referat wygłoszony podczaskonferencji The National Association of Children of AlcoholicsAnnual Conference w Nowym Orleanie, LA.

Weatherford, V. (1988, March 1). ACAs’ transgenerational patterns.Referat wygłoszony podczas konferencji The National Associationof Children of Alcoholics Annual Conference w Nowym Orleanie,LA.

Wegscheider, S. (1976). The family trap. Crystal, MN: NurturingNetworks.

Weinraub, M., Lewis, M. (1977). The determinants ofchildren’s responses to separation. „Monographs of the Society forResearch in Child Development” 42(4, numer w serii: 172).

Werner, E. E. (1986). Resilient offspring of alcoholics: A longitudinalstudy from birth to age eighteen. „Journal of Studies on Alcohol”47, s. 34-40.

Werner, E., Smith, R. (1992). Overcoming the odds: High risk children

from birth to adulthood. New York: Cornell University Press.West, M. W., Prinz, R. J. (1987). Parental alcoholism and childhood

psychopathology. „Psychological Bulletin” 102, s. 204-218.Whitchurch, G., Constantine, L. (1993). Systems theory. W: P. Boss, W.

Doherty, R. LaRossa, W. Schuman, S. Steinmetz (red.), Sourcebookof familty theories and methods: A contextual approach, s. 325-349. New York: Plenum.

Whitfield, C. L. (1980). Children of alcoholics: Treatment issues.„Maryland State Medical Journal” 29, s. 86-91.

Wilson, C., Orford, J. (1978). Children of alcoholics: Report ofa preliminary study and comments on the literature. „Journal ofStudies on Alcohol” 39, s. 121-142.

Woititz, J. (1983). Adult children of alcoholics. Pompano Beach, FL:Health Communications.

Wolin, S. J., Bennett, L. A., Noonan, D. L. i Teitelbaum, M. A. (1980).Disrupted family rituals: A factor in the intergenerationaltransmission of alcoholism. „Journal of Studies on Alcohol” 41, s.199-214.

Wolin, S., Wolin, S. (1993). The resilient self: How survivors of troubledfamilied rise aboe adversity. New York: Random House.

Wood, B. (1982). The COA therapist: When the family hero turns pro.ERIC.

Wood, B. (1987). Children of alcoholics: The struggle for seld andintimacy in adult life. New York: New York University Press.

Woodside, M. (1986). Children of alcoholics: Breaking the cycle.„Journal of School Health” 56, s. 448-449.

Workman-Davis, K. L., Hesselbrock, V. M. (1987). Childhood problembehavior and neuropsychological functioning in persons at risk for

alcoholism. „Journal of Studies on Alcohol” 48, s. 187-192.Yamasaki, K. (1990). Parental child-rearing attitudes associated with

Type A behaviors in children. „Psychological Reports” 67, s. 235-239.

NOTY O AUTORACH

Dr Bryan E. ROBINSON jest profesorem w Zakładzie RozwojuDziecięcego i Rodzinnego na Uniwersytecie Karoliny Północnejw Charlotte, USA. Jego praktyka kliniczna obejmuje opiekę nad dziećmiz rodzin alkoholowych. Dr Robinson jest autorem wielu publikacjiw czasopismach naukowych oraz popularnonaukowych. Jako autor lubwspółautor odpowiadał także za szereg książek związanych z tematykąwpływu alkoholizmu i pracoholizmu na dzieci i ich rodziny. Wewspółpracy z ogólnokrajowymi stacjami telewizyjnymi tworzyłscenariusze programów dotyczących rozwoju dzieci oraz występowałw roli eksperta w programach radiowych i telewizyjnych, omawiającdziecięce potrzeby. Dr J. Lyn RHODEN pełni rolę profesora wizytującego w ZakładziePoradnictwa, Pedagogiki Specjalnej oraz Rozwoju Dziecięcego naUniwersytecie Karoliny Północnej w Charlotte, USA. Tytuł magistrapedagogiki specjalnej uzyskała na tej samej uczelni, a tytuł doktoraw zakresie rozwoju dziecięcego i nauk o rodzinie na UniwersytecieKaroliny Północnej w Greensboro. Jej zainteresowania naukowe orazpublikacje skupiają się na rozwoju dziecięcym i rodzinnym w kontekściezmieniającej się rzeczywistości, tj. konfiguracji rodzinnych oraz przemiankulturowych dotyczących płci, rasy i klasy społecznej.