Program nauczania
geografii
NA IV ETAPIE EDUKACYJNYM
zakres podstawowyzakres rozszerzony
Program nauczania został pozytywnie zaopiniowany przez rzeczoznawcę MEN, mgr. Krzysztofa Zielińskiego
z Akademii Pedagogicznej w Krakowie.
Paweł Wład
7
WPROWADZENIE
Zgodnie z założeniami podstawy programowej kształcenia ogólnego, zatwierdzonej w 2008 r. i prze-widzianej do realizacji na IV etapie edukacyjnym począwszy od roku szkolnego 2012/2013, geografia w szkole ponadgimnazjalnej jest przedmiotem nauczanym w zakresie podstawowym i rozszerzonym. Nauczanie w zakresie podstawowym, powiązane programowo z nauczaniem w gimnazjum, realizowa-ne jest obligatoryjnie przez wszystkich uczniów. Po jego zakończeniu uczniowie mogą wybrać program nauczania w zakresie rozszerzonym, którego wymagania są znacznie szersze od zakresu podstawowego. Każdy uczeń liceum podczas swojej trzyletniej nauki powinien mieć zorganizowane przynajmniej 30 godzin lekcyjnych geografii, a jeśli wybierze program rozszerzony jeszcze dodatkowo 240 godzin na-uczania tego przedmiotu.
Podstawa programowa kształcenia ogólnego określa cele i treści nauczania, umiejętności uczniów oraz zadania szkoły. Treści kształcenia zawarte w podstawie programowej opisane są w języku efektów kształcenia, które określają wymagania na koniec każdego etapu edukacyjnego. Tak sformułowane cele pozwalają precyzyjnie wskazać te umiejętności, które szkoła ma wykształcić u uczniów.
Nauczyciel, odpowiedzialny za realizację podstawy programowej, dostosowuje wymagania zawar-te w podstawie programowej kształcenia ogólnego do specyficznych warunków szkoły i predyspozycji uczniów. Opracowuje plan realizacji podstawy programowej w konkretnej szkole, czyli własny program nauczania. Nauczyciel dobiera także odpowiednie metody i środki nauczania, które pozwolą osiągnąć opisane w podstawie cele kształcenia. Nauczycielski program nauczania uwzględnia następujące warun-ki panujące w szkole:• uzdolnienia, umiejętności, motywacje i potrzeby uczniów, • możliwości, preferencje zawodowe i zamiłowania nauczyciela, • środki dydaktyczne znajdujące się do dyspozycji w pracowni szkolnej,• warunki otoczenia szkoły (położenie geograficzne, środowisko społeczne, możliwości ekonomiczne).
Zgodnie z zaleceniami zawartymi w podstawie programowej, aby nauczycielski program nauczania był dostosowany do konkretnej klasy i szkoły, powinien być powiązany z dokumentami wyższego rzędu, w szczególności ze statutem szkoły oraz załączonymi do niego dokumentami:• szkolnym programem wychowawczym• szkolnym programem profilaktyki.
Ze względu na konieczność ujednolicenia procedur kontroli i oceniania osiągnięć uczniów w ramach szkoły program nauczania powinien być też powiązany ze: • szkolnym systemem oceniania• ewentualnie szkolnym programem badania osiągnięć edukacyjnych uczniów, jeżeli taki jest w danej
szkole realizowany.
Specyfiką nauczania geografii jest to, że część lekcji odbywa się w terenie. Z tego względu program nauczania geografii powinien uwzględniać szkolny plan wycieczek dydaktycznych. Dzięki temu obser-wacje poczynione przez uczniów w terenie mogą być użyteczne w trakcie późniejszego opracowywania zagadnień w sali lekcyjnej.
Prezentowany program nauczania geografii w szkole ponadgimnazjalnej stanowi jedną z koncepcji realizacji podstawy programowej. Może on posłużyć nauczycielom jako przykład, pomocny w opraco-waniu własnego programu nauczania geografii. Razem z serią podręczników i zeszytów ćwiczeń pod wspólnym tytułem Nasz świat stanowi spójną całość, opracowaną przez jednego autora, na podstawie wieloletnich doświadczeń w pracy dydaktycznej. Poziom trudności języka, rozwiązań graficznych i zadań dostosowany jest do percepcji przeciętnego ucznia szkoły ponadgimnazjalnej. Zakres treści podręcznika i zeszytu ćwiczeń jest zgodny z podstawą programową i umożliwiają uczniom spełnienie jej wymagań w toku zajęć szkolnych. W niektórych przypadkach treść podręcznika została poszerzona o zagadnienia, które są poruszane na wcześniejszych etapach edukacyjnych (w szkole podstawowej i gimnazjum), aby umożliwić uczniowi w razie potrzeby sprawną rekapitulację wiedzy. Każdy temat lekcji, przewidziany w programie nauczania, odpowiada jednemu rozdziałowi w podręczniku i zeszycie ćwiczeń.
8
Wzorem nowoczesnego szkolnictwa jest powszechne stosowanie metod aktywizujących, wyzwala-jących samodzielność i kreatywność uczniów – dyskusje dydaktyczne, mapy mentalne, burze mózgów, inscenizacje itp. Aby praca tymi metodami była możliwa, wiedza uczniowska nie może zamykać się ani ramami programu, ani obszernością podręcznika szkolnego. Uczniowie muszą wykazać się zdolnością nieustannego, samodzielnego uzupełniania zasobu informacji z różnych źródeł oraz do krytycznej ich oceny. Dopiero wówczas rzetelna wiedza i oparty na niej system wartości, poglądów i postaw stanie się trwałą cechą absolwenta szkoły ponadgimnazjalnej, który będzie musiał sprostać wyzwaniom życia we współczesnym, szybko zmieniającym się świecie.
Niniejszy program nauczania składa się z dwóch części: • Założenia ogólne • Realizacja programu.
Część I ma charakter ramowy. Opisane są w niej cele ogólne, zadania szkoły podział treści nauczania na moduły, działy i godziny lekcyjne oraz założone osiągnięcia ogólne i postawy uczniów. W części II opi-sane są procedury osiągania celów programu, zasady kontroli i oceny osiągnięć uczniów oraz warunki realizacji programu. Załącznikiem do programu nauczania jest plan wynikowy do zakresu podstawo-wego, który zawiera propozycję realizacji celów programu zapisaną w postaci szczegółowych osiąg-nięć ucznia.
9
CZĘŚĆ I. ZAŁOŻENIA OGÓLNE
1.1. CELE OGÓLNECelem programu nauczania geografii w szkole ponadgimnazjalnej jest wszechstronny rozwój osobowo-ściowy i umysłowy ucznia, przydatny w dalszym kształceniu, pracy zawodowej i w życiu, ze szczególnym uwzględnieniem:1. rozwijania zainteresowania różnorodnymi zjawiskami przyrodniczymi, społecznymi, gospodarczy-
mi, kulturowymi i politycznymi na Ziemi;2. przyswojenia określonego zasobu wiadomości na temat faktów, zasad, teorii i praktyk z dziedziny
nauk geograficznych i pokrewnych;3. zdobycia umiejętności samodzielnego zdobywania i prezentowania informacji oraz ich wykorzysta-
nia do formułowania i rozwiązywania problemów geograficznych, społecznych i środowiskowych;4. kształtowania postaw niezbędnych do aktywnego, sprawnego i odpowiedzialnego funkcjonowania
w środowisku przyrodniczym i społecznym, w szczególności z poszanowaniem praw przyrody oraz różnorodności społeczeństw, ich dorobku kulturowego, religii, obyczajów i systemów wartości.
1.2. ZADANIA SZKOŁYZadaniem szkoły jest stworzenie uczniom sprzyjających warunków do realizacji celów ogólnych progra-mu, w szczególności przez:1. zorganizowanie dostępu do różnorodnych źródeł wiedzy w celu świadomego poszukiwania, selek-
cjonowania, gromadzenia, przetwarzania i prezentowania informacji, szczególnie zapewnienie wa-runków do posługiwania się technikami informacyjno-komunikacyjnymi oraz zapewnienie dostępu do dobrze wyposażonej biblioteki szkolnej, dysponującej aktualnymi zbiorami podręczników, książek ogólnotematycznych, a także pomocami multimedialnymi;
2. umożliwienie prowadzenia obserwacji terenowych, zarówno w najbliższym otoczeniu szkoły, jak i w regionie i kraju, poprzez opracowanie i realizację szkolnego planu wycieczek oraz przeprowadze-nie zajęć w terenie;
3. organizowanie aktywnego uczenia się, w tym stawianie uczniów w sytuacjach zadaniowych, inspiro-wanie ich do samodzielnych poszukiwań i twórczego rozwiązywania problemów;
4. wspieranie zgodnej współpracy w zespole, tworzenie atmosfery wzajemnego szacunku, zrozumienia i zaufania przy jasno sprecyzowanych celach i zasadach postępowania;
5. nieustanne kształcenie umiejętności posługiwania się językiem polskim, w tym dbałość o wzbogaca-nie zasobu słownictwa uczniów;
6. promowanie systemu wartości zgodnego z ideą zrównoważonego rozwoju.
1.3. TREŚĆ NAUCZANIATreść nauczania to zbiór zagadnień, które uczniowie podejmują w trakcie realizacji programu. Podzie-lono ją na moduły i działy programowe, a te z kolei na godziny lekcyjne. Podział na godziny lekcyjne, a tym bardziej na zagadnienia szczegółowe, ma w prezentowanym programie charakter orientacyjny. Zadaniem nauczyciela jest nieustanne dopasowywanie liczby i tematyki lekcji do warunków nauczania, w szczególności do potrzeb i predyspozycji uczniów, aby w pierwszej kolejności spełnione były wymogi podstawy programowej.
1.3A. ZAKRES PODSTAWOWYZagadnienia dotyczące zakresu podstawowego zawarte są w module 1 programu nauczania. Na realiza-cję tego modułu przewidziano 26 godzin lekcyjnych, pogrupowanych w 3 działy: Środowisko przyrodni-cze człowieka, Człowiek mieszkańcem Ziemi, Człowiek gospodarzem Ziemi. Ponadto nauczyciel ma jeszcze do dyspozycji 3 lekcje, które w całości lub w części może przeznaczyć na kontrolę osiągnięć uczniów, oraz 1 lekcję rezerwową przeznaczoną na realizację tematu szczególnie interesującego uczniów lub wy-magającego przez nich lepszego zrozumienia (w tabeli 2 jako przykład podano temat podsumowujący). Ogółem na realizację programu nauczania, a zatem i podstawy programowej, nauczyciel ma do dyspo-zycji 30 godzin lekcyjnych.
10
Tabela 1. Zestawienie godzin lekcyjnych wg działów programu w module I (zakres podstawowy)
Oznaczenie Tytuł działu Liczba godzin lekcyjnych
IA Środowisko przyrodnicze człowieka 6
IB Człowiek mieszkańcem Ziemi 8
IC Człowiek gospodarzem Ziemi 15
Godziny do dyspozycji nauczyciela 1
Razem 30
Kolejność zagadnień w programie nauczania, podręczniku i w zeszycie ćwiczeń Nasz świat I jest nie-co inna niż w podstawie programowej. Uporządkowanie treści podyktowane jest koniecznością stworze-nia logicznego ciągu zagadnień, tak aby uczeń miał najpierw styczność z problematyką środowiska przy-rodniczego i gospodarki zasobami (Dział IA. Środowisko przyrodnicze człowieka), następnie mógł skupić uwagę na zagadnieniach ludnościowych (Dział IB. Człowiek mieszkańcem Ziemi), by wreszcie przejść do różnorodnej problematyki gospodarczej, społeczno-kulturowej i politycznej (Dział IC. Człowiek gospoda-rzem Ziemi). Taki porządek prezentacji zagadnień: środowisko – człowiek – gospodarka jest powszech-nie przyjęty w naukach geograficznych. Dzięki temu środowisko przyrodnicze, które stanowi podstawę działalności człowieka, występuje w początkowej fazie realizacji programu, a rozważania wymagające dokonania syntezy, jak np.: globalizacja, integracja, dezintegracja polityczna, pomoc międzynarodowa, pozostawione są na jej fazę końcową. Również uporządkowanie poszczególnych tematów uwzględnia wzajemne powiązania w systemie wiedzy. Na przykład procesy globalizacji zostały zaprezentowane w ramach tematu 24, bowiem nie można ich zrozumieć, jeżeli wcześniej nie poruszy się problematyki handlu międzynarodowego (temat 22) oraz turystyki (temat 23).
Program nauczania realizowany jest na podbudowie programowej szkoły podstawowej i gimnazjum. Oczekuje się zatem od ucznia, że będzie on korzystał z wiedzy i umiejętności nabytych na wcześniejszych etapach edukacyjnych. Może się jednak okazać, że zrozumienie problemów poruszanych na lekcjach nie będzie możliwe bez gruntownego przypomnienia wiadomości zdobytych w klasach po-przednich. Dotyczy to na przykład zagadnień: środowisko przyrodnicze, jego elementy i współzależno-ści, obieg wody w przyrodzie, składniki pogody i klimatu, cechy i budowa warstwy glebowej, przyrost naturalny ludności, cechy, funkcje i czynniki rozwoju miast. Z tego powodu w programie, podręczniku i zeszycie ćwiczeń znalazło się miejsce do zaprezentowania tych zagadnień, mimo że podstawa progra-mowa nie zobowiązuje do ich poruszania na tym etapie. W niektórych przypadkach uznano za konieczne takie poszerzenie tematyki przewidzianej w podstawie programowej, aby uczniowie mieli możliwość pełniejszego zrozumienia zjawisk, dostrzeżenia jak największej liczby związków przyczynowo-skutko-wych, zachodzących w światowym systemie społeczno-gospodarczym. Jedynie budowa solidnego, sze-rokiego fundamentu wiedzy pozwala na kształtowanie tak zaawansowanych umiejętności, jak: przewi-dywanie zdarzeń, formułowanie trafnych ocen, proponowanie alternatywnych rozwiązań problemów społeczno-gospodarczych, podejmowanie decyzji, wyrabianie w sobie poglądów, prowadzenie dyskusji z użyciem rzeczowych argumentów. Na przykład w ramach tematu Podział na państwa – wielkie formy organizacji społeczeństwa uczeń powinien, zgodnie z wymogami podstawy programowej, nauczyć się wyjaśniać współczesne zmiany na mapie politycznej świata. Może to zrobić tylko wtedy, gdy zrozumie podstawowe pojęcia z geografii politycznej (państwo, ustrój polityczny itp.) oraz pozna najważniejsze przemiany polityczne w historii, jak choćby rozwój i rozpad kolonializmu, których echem jest wiele wy-darzeń obecnie obserwowanych na świecie. Innym przykładem jest temat 14. Przestrzenne zróżnicowanie rolnictwa na świecie; w ramach podstawy programowej uczeń powinien opisywać główne obszary upraw i chowu zwierząt na świecie oraz wyjaśnić ich zróżnicowanie przestrzenne. Aby mógł to zrobić nie tyl-ko mechanicznie, korzystając z mapy, ale także wyjaśnić te zagadnienia, powinien znać przyrodnicze i pozaprzyrodnicze uwarunkowania rozwoju rolnictwa oraz typy gospodarki rolnej, scharakteryzowane w podręczniku.
11
Tabela 2. Ramowy plan nauczania
Nr lekcji Temat lekcji Wymagania zapisane
w podstawie programowej
Główne zagadnienia wynikające z podstawy
programowej
Typy lekcji
MODUŁ I (zakres podstawowy)
DZIAŁ IA. ŚRODOWISKO PRZYRODNICZE CZŁOWIEKA
1
Środowisko przyrodnicze człowieka jako źródło zasobów
Uczeń formułuje problemy wynikające z eksploatowania zasobów odnawialnych i nieodnawialnych; potrafi przewidzieć przyrodnicze i pozaprzyrodnicze przyczyny i skutki zakłóceń równowagi ekologicznej
• Środowisko przyrodnicze, jego elementy i współzależności między nimi (przypomnienie)
• Problemy eksploatacji zasobów przyrody – odnawialnych i nieodnawialnych
• Przyczyny i skutki zakłóceń równowagi ekologicznej
O
2
Woda jako podstawowy warunek egzystencji człowieka
Uczeń charakteryzuje obszary niedoboru i nadmiaru wody na świecie i określa przyczyny tego zróżnicowania (w tym zanieczyszczenia wód); przedstawia projekty rozwiązań stosowanych w sytuacjach braku lub niedoborów wody w różnych strefach klimatycznych
• Rodzaje zasobów wodnych i ich zastosowanie w życiu i gospodarce człowieka
• Obieg wody w przyrodzie (przypomnienie)
• Bilans wody i jego składniki• Obszary nadmiaru i niedoboru
wody na świecie• Zasady racjonalnej gospodarki
wodnej, w tym zapewnienie czystości wody
• Wady i zalety sztucznych zbiorników wodnych
O
3
Zmiany klimatu Ziemi – procesy naturalne czy skutek ingerencji człowieka?
Uczeń rozróżnia przyczyny zachodzących współcześnie globalnych zmian klimatu (ocieplenia globalnego) i ocenia rozwiązania podejmowane w skali globalnej i regionalnej zapobiegające temu zjawisku
• Pogoda, klimat i ich składniki (przypomnienie)
• Efekt cieplarniany i jego prawdopodobny wzrost na Ziemi
• Metody zapobiegania globalnym zmianom klimatu
O
4
Gleba jako podstawa produkcji rolnej
Uczeń wykazuje na przykładach, że zbyt intensywne wykorzystanie rolnicze gleb oraz nieumiejętne zabiegi agrotechniczne powodują w wielu częściach świata degradację gleb, co w konsekwencji prowadzi do spadku produkcji żywności, a w niektórych regionach świata do głodu i ubóstwa
• Rodzaje degradacji gleb• Przykłady degradacji gleb
w różnych częściach świata• Skutki degradacji gleb• Metody zapobiegania degradacji
glebO
5
Przyjazny stosunek człowieka do przyrody
Uczeń wykazuje na przykładach pozaprzyrodnicze czynniki zmieniające relacje człowiek – środowisko przyrodnicze (rozszerzanie udziału technologii energooszczędnych, zmiany modelu konsumpcji, zmiany poglądów dotyczących ochrony środowiska)
• Wzrost antropopresji na środowisko
• Rozwój świadomości ekologicznej i zachowań proekologicznych
• Konieczność wprowadzania biernej i czynnej ochrony przyrody
• Rolnictwo ekologiczne
P
Środowisko przyrodnicze jako podstawa działalności człowieka
– – K
RAZEM 6
12
Nr lekcji Temat lekcji Wymagania zapisane
w podstawie programowej
Główne zagadnienia wynikające z podstawy
programowej
Typy lekcji
DZIAŁ IB. CZŁOWIEK MIESZKAŃCEM ZIEMI
6
Podział na państwa – wielkie formy organizacji społeczeństwa
Uczeń wyjaśnia współczesne zmiany na mapie politycznej świata
• Państwa świata, ich cechy i rodzaje
• Przykłady dezintegracji państw• Przykłady integracji
międzynarodowej
O
7
Przyczyny nierówno-miernego rozmieszczenia ludności świata
Uczeń wyróżnia i charakteryzuje obszary o optymalnych i trudnych warunkach do zamieszkania w skali globalnej i regionalnej; formułuje prawidłowości rządzące rozmieszczeniem ludności na świecie
• Walory i bariery osadnicze• Nierównomierne rozmieszczenie
ludności świataO
8
Zmiany liczby ludności świata i ich następstwa
Uczeń charakteryzuje główne procesy demograficzne (fazy przejścia demograficznego i przejścia epidemiologicznego) na przykładzie całego świata i poszczególnych kontynentów
• Wzrost liczby ludności świata• Przyrost liczby ludności:
naturalny i rzeczywisty (przypomnienie)
• Przejście demograficzne• Społeczeństwa młode
i starzejące się• Przejście epidemiologiczne• Przeciętna długość życia
O
9
Przemiany rynku pracy
Uczeń wyjaśnia, na czym polegają zmiany zachodzące na rynku pracy w skali globalnej i regionalnej, wynikające z rozwoju nowoczesnych technologii informacyjno- -komunikacyjnych
• Struktura społeczno-zawodowa ludności i jej zmiany
• Wpływ technik informacyjno- -komunikacyjnych na rynek pracy
• Bezrobocie, jego przyczyny i skutki
O
10
Człowiek nieustannym wędrowcem
Uczeń klasyfikuje migracje, podaje ich przyczyny i ocenia skutki tego zjawiska; charakteryzuje współczesne kierunki emigracji Polaków i czynniki wpływające na atrakcyjność niektórych państw dla imigrantów
• Migracje ludności, ich przyczyny i rodzaje
• Korzyści i niekorzystne skutki migracji ludności
• Wielkie migracje ludności Polski• Polacy za granicą
O
11
Procesy koncentracji ludności i gospodarki w miastach
Uczeń wyjaśnia zróżnicowanie procesów urbanizacji na świecie; opisuje procesy tworzenia się aglomeracji miejskich oraz ich formy, Uczeń identyfikuje i wyjaśnia procesy wzrostu liczby ludności oraz ekspansji przestrzennej wielkich metropolii świata (np. poznaje przyczyny powstawania dzielnic nędzy, wzrostu przestępczości, degradacji środowiska przyrodniczego, problemów komunikacyjnych)
• Rozwój miast i ich zespołów (aglomeracji)
• Procesy rozwoju miast światowych – metropolii
• Procesy urbanizacji w krajach słabo i wysoko rozwiniętych
• Problemy społeczne, gospodarcze i środowiskowe wielkich miast
O
13
Nr lekcji Temat lekcji Wymagania zapisane
w podstawie programowej
Główne zagadnienia wynikające z podstawy
programowej
Typy lekcji
12
Różnorodność kulturowa świata i jej konsekwencje społeczne i gospodarcze
Uczeń wyjaśnia znaczenie kultury i tradycji regionalnych w procesie różnicowania się regionów pod względem rozwoju społecznego i gospodarczego (np. wyjaśnia rolę tradycji w rozwoju przedsiębiorczości w państwach Azji Południowo- -Wschodniej)
• Wielkie regiony społeczno- -ekonomiczne świata
• Kulturowe czynniki i bariery rozwoju krajów świata
• Zróżnicowanie poziomu wykształcenia społeczeństw i analfabetyzm
P
Człowiek mieszkańcem Ziemi – – K
RAZEM 8
DZIAŁ IC. CZŁOWIEK GOSPODARZEM ZIEMI
13
Zróżnicowanie poziomu rozwoju społeczno- -gospodarczego świata
Uczeń klasyfikuje państwa na podstawie analizy wskaźników rozwoju społecznego i gospodarczego; wyróżnia regiony bogate i biedne (bogatą Północ i biedne Południe) i podaje przyczyny dysproporcji w poziomie rozwoju społeczno- -gospodarczego regionów świata
• Wskaźniki poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego
• Podział krajów ze względu na poziom rozwoju społeczno- -gospodarczego
• Przyczyny nierównomiernego rozwoju społeczno-gospodarczego świata
O
14
Przestrzenne zróżnicowanie rolnictwa na świecie
Uczeń opisuje główne obszary upraw i chowu zwierząt na świecie, wyjaśnia ich zróżnicowanie przestrzenne
• Przyrodnicze i pozaprzyrodnicze warunki produkcji rolnej
• Typy gospodarki rolnej• Główne obszary upraw i chowu
zwierząt na świecie
O
15
Problemy wyżywienia ludności świata
Uczeń wyjaśnia, z czego wynikają różnice w wielkości i strukturze spożycia żywności na świecie (uwarunkowania przyrodnicze, kulturowe, społeczne i polityczne, mechanizmy wpływające na nierównomierny rozdział żywności w skali globalnej)
• Składniki odżywcze organizmu człowieka
• Zróżnicowanie poziomu i struktury spożycia na świecie
• Problem głodu i niedożywienia części ludności świata
O
16
Społeczno- -gospodarcze i kulturowe przemiany obszarów wiejskich
Uczeń opisuje zmiany w funkcji obszarów wiejskich na wybranych przykładach (np. w Unii Europejskiej, w regionach turystycznych w państwach rozwijających się); potrafi wyjaśnić szanse i zagrożenia dla środowiska przyrodniczego i mieszkańców poszczególnych regionów, wynikające z procesów przemian zachodzących na terenach wiejskich
• Cechy i funkcje tradycyjnego osiedla wiejskiego
• Procesy modernizacji i urbanizacji wsi
• Przemiany funkcjonalne obszarów wiejskich
• Skutki przemian obszarów wiejskich w krajach słabo i wysoko rozwiniętych
O
14
Nr lekcji Temat lekcji Wymagania zapisane
w podstawie programowej
Główne zagadnienia wynikające z podstawy
programowej
Typy lekcji
17
Znaczenie lasów w przyrodzie i gospodarce
Uczeń charakteryzuje kierunki zmian w powierzchni lasów na świecie (w wyniku procesów wylesiania i zalesiania) i podaje przykłady gospodarowania zasobami leśnymi (pozytywne i negatywne)
• Rozmieszczenie lasów na świecie• Funkcje lasów w przyrodzie
i gospodarce• Rodzaje degradacji lasów• Racjonalna i rabunkowa
gospodarka leśna
O
18
Racjonalna i rabunkowa gospodarka zasobami morza
Uczeń charakteryzuje cechy gospodarki morskiej i podaje przykłady wykorzystania oceanu światowego oraz zagrożeń wynikających ze zbyt intensywnej eksploatacji zasobów morskich
• Ocean światowy jako źródło zasobów
• Cechy gospodarki morskiej• Rozmieszczenie łowisk• Konieczność ochrony zasobów
ryb• Morskie strefy ekonomiczne i ich
wpływ na gospodarkę zasobami morza
O
19
Energia podstawą życia i gospodarki człowieka
Uczeń charakteryzuje i ocenia zróżnicowanie i zmiany struktury wykorzystania surowców energetycznych na świecie; dokonuje oceny zjawiska uzależnienia produkcji energii na świecie od źródeł zaopatrzenia surowców nieodnawialnych, potrafi wyjaśnić twierdzenie „ropa rządzi światem”
• Źródła energii wykorzystywanej w gospodarce
• Zależność światowej gospodarki od nieodnawialnych źródeł energii
• Wady i zalety poszczególnych rodzajów elektrowni
• Główni producenci energii elektrycznej na świecie
• Handel surowcami energetycznymi jako narzędzie polityki międzynarodowej
O
20
Postęp technologiczny lokomotywą rozwoju cywilizacji
Uczeń przedstawia cechy przemysłu wysokiej technologii i podaje przykłady jego lokalizacji na świecie; poznaje nowe funkcje ośrodków przemysłowych i nowe formy przestrzenne – technopolie, klastry i dystrykty przemysłowe
• Rewolucje przemysłowe• Czynniki koncentracji przemysłu,
w szczególności wysokiej techniki• Funkcje i rodzaje okręgów
przemysłu wysokiej techniki (technopolii)
O
21
Komunikacja warunkiem życia społeczno- -gospodarczego
Uczeń ocenia rolę nowoczesnych usług komunikacyjnych w funkcjonowaniu gospodarki i w życiu codziennym
• Podział komunikacji• Wady i zalety poszczególnych
środków komunikacji (transportu i łączności)
• Społeczne skutki szybkiego rozwoju komunikacji
O
22
Transport i handel międzynaro-dowy „krwiobiegiem” światowej gospodarki
Uczeń wyjaśnia zmiany zachodzące w kierunkach i natężeniu ruchu osób i towarów; wskazuje przykłady lokalizacji nowoczesnych terminali i ich rolę w rozwoju regionów
• Czynniki rozwoju handlu międzynarodowego
• Zmiany w kierunkach i natężeniu ruchu osób i towarów
• Centra logistyczne oraz węzły i terminale transportowe
P
Człowiek gospodarzem Ziemi – – K
15
Nr lekcji Temat lekcji Wymagania zapisane
w podstawie programowej
Główne zagadnienia wynikające z podstawy
programowej
Typy lekcji
23
Turystyka i jej wpływ na przyrodę, społeczeństwo i gospodarkę
Uczeń charakteryzuje wybrane obszary intensywnie zagospodarowywane turystycznie na świecie; wyjaśnia, dlaczego zmieniają się kierunki wyjazdów turystycznych Polaków; identyfikuje skutki rozwoju turystyki dla środowiska przyrodniczego
• Rodzaje turystyki• Skutki koncentracji ruchu
turystycznego• Regiony turystyczne Europy
i świata• Rozwój i kierunki wyjazdów
turystycznych na świecie
O
24
Globalizacja i jej skutki dla rozwoju społeczeństwa i gospodarki w skali regionalnej i lokalnej
Uczeń podaje przykłady procesów globalizacji i ich wpływu na rozwój regionalny i lokalny (uwaga: nie można zrozumieć procesów globalizacji, jeżeli nie sięgnie się problematyki handlu międzynawowego – stąd taka tematyka została ujęta w rozdziale 22, mimo jasnych zapisów programowych)
• Czynniki globalizacji• Dziedziny globalizacji• Korzyści i niekorzystne skutki
globalizacji• Ruchy przeciwstawiające się
procesom globalizacyjnym O
25
Procesy integracji politycznej i ich skutki
Uczeń wyjaśnia na wybranych przykładach (w skali lokalnej, regionalnej i globalnej) przyczyny procesów integracyjnych i ich skutki gospodarcze, społeczne i polityczne
• Integracja międzynarodowa i korzyści z niej wynikające
• Fazy rozwoju integracji europejskiej
• Wybrane organizacje międzynarodowe i ich funkcje
• Rozwój i znaczenie Unii Europejskiej
O
26
Międzyna-rodowa solidarność – rzeczywistość czy utopia?
Uczeń ocenia i projektuje różne formy pomocy państwa i organizacji pozarządowych państwom i regionom dotkniętych kryzysem (klęskami ekologicznymi, wojnami, głodem)
• Formy pomocy międzynarodowej• Problem skuteczności pomocy
międzynarodowej• Wybrane organizacje humanitarne
i ich funkcje
P
Nasz świat jest jeden – nauczmy się go pielęgnować
Wybrane wymagania z tematów 1–29
Wybrane zagadnienia z tematów 1–29 P
RAZEM 15
RAZEM MODUŁ I 30
Symbole jednoliterowe oznaczają typ lub miejsce lekcji: O – lekcja z elementami organizacyjnymi, P – lekcja z elementami powtórzeniowymi, K – lekcja z elementami kontrolno-oceniającymi.
1.3B. ZAKRES ROZSZERZONYNa realizację podstawy programowej z geografii w zakresie rozszerzonym przewiduje się 240 godzin lekcyjnych. Jest to czas przeznaczony m.in. na przygotowanie ucznia do egzaminu maturalnego z tego przedmiotu. Zależnie od szkolnej siatki godzin lekcyjnych nauczyciel może rozpocząć realizację progra-mu w zakresie rozszerzonym już w klasie pierwszej (od II semestru) lub dopiero w klasie II (tabela 3). Oznacza to, że w niektórych szkołach uczniowie zaczną korzystać z podręcznika do zakresu rozszerzo-nego już na początku II semestru roku szkolnego 2012/2013.
16
Tabela 3. Przykłady siatek godzin lekcyjnych geografii w szkole ponadgimnazjalnej
Klasa Zakres programu Liczba godzin tygodniowo / w ciągu roku
Klasa I Podstawowy 1/30 1/30 1/30
Klasa I Rozszerzony 0/0 1/30 1/30
Klasa II Rozszerzony 4/120 3/90 4/120
Klasa III Rozszerzony 4/120 4/120 3/90
RazemPodstawowy 1/30 1/30 1/30
Rozszerzony 8/240 8/240 8/240
Program nauczania w zakresie rozszerzonym składa się z trzech modułów i 12 działów, odpowiada-jącym tematycznie działom podstawy programowej (tabela 4). Numeracja modułów (począwszy od II) sygnalizuje kontynuację programu nauczania w zakresie podstawowym. Moduły odpowiadają głównym dziedzinom geografii, stanowią też podstawę podziału na podręczniki: Nasz świat II (geografia fizyczna) oraz Nasz świat III (geografia społeczno-ekonomiczna świata i Polski). Treść programowa jest tak upo-rządkowana, aby najpierw realizowana była geografia świata, a później – na jej podbudowie – geografia Polski.
Na realizację treści programowej w ramach modułów i działów przeznaczono tylko część godzin lek-cyjnych przewidzianych w podstawie programowej dla zakresu rozszerzonego. Pozostałe godziny lekcyjne poświęcone są projektowi edukacyjnemu powiązanemu z pracą badawczą (aby spełnić wymaganie podsta-wy programowej: „Uczeń przeprowadza badania wybranych elementów środowiska geograficznego w re-gionie zamieszkania według przygotowanego planu”) oraz są do dyspozycji nauczyciela. Zaplanowanie i przeprowadzenie przez ucznia badań, a następnie opracowanie ich wyników wymaga regularnych kon-sultacji z nauczycielem, dlatego przeznaczono na ten cel aż 5 godzin lekcyjnych do zrealizowania w od-powiednich odstępach czasu w ciągu całego roku szkolnego. Godziny lekcyjne do dyspozycji nauczyciela mogą być przeznaczone na rekapitulację wiedzy oraz rozwiązywanie różnych zadań, zwłaszcza takich, które sprawiają uczniom najwięcej trudności. Lekcje te mogą być przeprowadzone w dowolnej klasie wg uznania nauczyciela, jednak ze względów praktycznych większość z nich powinna się odbyć w okresie bezpośrednio poprzedzającym egzamin maturalny, a więc np. w II semestrze klasy III.
Tabela 4. Ogólne zestawienie godzin lekcyjnych wg programu nauczania geografii w zakresie rozszerzonym w szkole ponadgimnazjalnej
Moduły i działy Liczba godzin Klasa Podręcznik
DZIAŁ IIA. Źródła informacji geograficznej 13 godz. I lub II
Nasz świat II
DZIAŁ IIB. Ziemia we Wszechświecie 18 godz. I lub II
DZIAŁ IIC. Sfery Ziemi – atmosfera 17 godz. II
DZIAŁ IID. Sfery Ziemi – hydrosfera 15 godz. II
DZIAŁ IIE. Sfery Ziemi – litosfera 27 godz. II
DZIAŁ IIF. Sfery Ziemi – pedosfera i biosfera 15 godz. II
Razem mODUŁ II (geografia fizyczna) 105 godz. I–II lub II
Lekcje przeznaczone na projekt geograficzny 5 godz. I–II lub II
DZIAŁ IIIA. Ludność 16 godz. II lub III
Nasz świat III
DZIAŁ IIIB. Działalność gospodarcza na świecie 19 godz. II lub III
DZIAŁ IIIC. Klasyfikacja państw świata 5 godz. III
Razem mODUŁ III (geografia społeczno-ekonomiczna świata) 40 godz. III
17
Moduły i działy Liczba godzin Klasa Podręcznik
DZIAŁ IVA. Geografia Polski – środowisko przyrodnicze 26 godz. III
Nasz świat IIIDZIAŁ IVB. Geografia Polski – zagadnienia ludnościowe 10 godz. III
DZIAŁ IVC. Geografia Polski – działalność gospodarcza 19 godz. III
Razem mODUŁ IV (geografia Polski) 55 godz. III
Lekcje do dyspozycji nauczyciela 35 godz. II i III –
W podstawie programowej zawarto stwierdzenie, że „na III i IV etapie edukacyjnym wymaga się od uczniów także wiadomości i umiejętności zdobytych na wcześniejszych etapach edukacyjnych” (zał. 4 do podstawy programowej, wstęp). Oznacza to, że program nauczania geografii w zakresie rozszerzonym realizowany jest na podbudowie programowej przyrody ze szkoły podstawowej oraz geografii gimna-zjum i szkoły ponadgimnazjalnej (zakresu podstawowego). Starając się być w zgodzie z tym zapisem podstawy programowej, w planowaniu tematyki lekcji geografii w zakresie rozszerzonym uwzględniono nie tylko ogół wymagań podstawy programowej na IV etapie edukacyjnym (także w zakresie podsta-wowym), ale również wszystkie wymagania programowe w zakresie geografii w gimnazjum, a nawet geograficzne treści nauczania na przedmiocie przyroda w szkole podstawowej. Aby móc prześledzić wzajemne powiązania między zagadnieniami geograficznymi poruszanymi na różnych etapach eduka-cyjnych, w tabeli 3 zestawiono ze sobą wymagania podstawy programowej z zakresu geografii dla szkoły podstawowej, gimnazjum i szkoły ponadgimnazjalnej.
W porządkowaniu działów programowych i tematów lekcji przyjęto zasadę, że wiedza stanowi system powiązanych ze sobą elementów. Aby uczeń mógł dostrzec i zrozumieć relacje między tymi elementami, nie może on żadnej nowej problematyki podejmować w oderwaniu od innych, znanych już sobie zagad-nień. Z tego powodu w nauczaniu geografii świata zachowano już klasyczny w geografii porządek treści: mapa – podstawy astronomiczne – atmosfera – hydrosfera – litosfera – pedosfera – biosfera, a w części społeczno-ekonomicznej ludność – osadnictwo – rolnictwo – przemysł – usługi. Taką kolejność powtó-rzono przy nauczaniu geografii Polski. Porządek taki zauważymy też w zapisach podstawy programowej. Wyjątek stanowi dział programu Klasyfikacja państw świata, który służy jako podsumowanie modułu III (geografia społeczno-ekonomiczna świata), czyli jest inaczej usytuowany niż w podstawie programowej. Uznano bowiem, że bez zrozumienia zjawisk ludnościowych i gospodarczych uczeń nie wyciągnie po-prawnych wniosków dotyczących zróżnicowania poziomu rozwoju państw świata.
Powiązania w systemie wiedzy uwzględniono także na poziomie tematów lekcji. Ich kolejność jest tak dobrana, aby ułatwić uczniowi umiejscowienie nowej treści wśród znanych wcześniej zagadnień, a co za tym idzie – rozwijanie umiejętności łączenia faktów, wyjaśniania zjawisk, konstruowania ciągów przy-czynowo-skutkowych, oceny zdarzeń z różnych punktów widzenia i wielu innych. Wynika stąd obecność tematów, których nie da się w prosty sposób połączyć z wymaganiami podstawy programowej, choć po-średnio są z nimi związane. Przykładem jest temat 1. z działu IIC. Budowa i własności atmosfery Ziemi, którego fundamentalna treść pomaga zrozumieć zjawiska atmosferyczne, poznawane na następnych lekcjach (m.in. zróżnicowanie temperatury powietrza i opadów, cyrkulacja powietrza, masy powietrza i fronty atmosferyczne, zróżnicowanie klimatu). Podobną rolę pełni temat 4 z działu IIE Budowa wnętrza Ziemi, umożliwiający zrozumienie zjawisk geologicznych omawianych na następnych lekcjach.
Oczywiście ostatecznym weryfikatorem zapisów programowych jest nauczyciel, który najlepiej wie, jakie są potrzeby edukacyjne jego uczniów. Poświęca on więcej czasu tym zagadnieniom, które nie są dostatecznie przez uczniów zrozumiałe, a realizuje bardziej pobieżnie treści wymagające tylko przy-pomnienia i być może lepszego usystematyzowania. Ponadto w gestii nauczyciela jest taki dobór za-dań dla uczniów, metod nauczania i środków dydaktycznych, aby były odpowiednie do indywidualnych predyspozycji i zainteresowań uczniów oraz warunków szkoły. Tylko samodzielnie zaplanowany proces dydaktyczny może być efektywny i pozwala z jednej strony spełnić wymagania zapisane w podstawie programowej, a z drugiej wyposażyć uczniów w umiejętności niezbędne w ich dalszym kształceniu, pra-cy zawodowej i w życiu.
18
Tabe
la 5
. Ram
owy
plan
nau
czan
ia g
eogr
afii w
zak
resi
e ro
zsze
rzon
ym w
szk
ole
pona
dgim
nazj
alne
j
Nr
i tem
at le
kcji
Wym
agan
ia z
apis
ane
w p
odst
awie
pro
gram
owej
dl
a et
apu
II
Wym
agan
ia z
apis
ane
w p
odst
awie
pro
gram
owej
dl
a et
apu
III
i IV
–
zakr
es p
odst
awow
y
Wym
agan
ia z
apis
ane
w p
odst
awie
pro
gram
owej
dl
a et
apu
IV
– za
kres
roz
szer
zony
Głó
wne
zag
adni
enia
w
ynik
ając
e z
pods
taw
y pr
ogra
mow
ej
MO
DU
Ł I
I. G
eogr
afia
fizyc
zna
DZI
AŁ
IIA
. Źró
dła
info
rmac
ji ge
ogra
ficzn
ej
1. G
eogr
afia
przy
bliż
a na
m
świa
t (O
)(b
rak
zapi
sów
)(b
rak
zapi
sów
)(b
rak
zapi
sów
)Po
dsta
wow
e in
form
acje
o
prze
dmio
cie
i wym
agan
iach
ed
ukac
yjny
ch
2. M
apa
jako
pod
staw
owe
źród
ło in
form
acji
ge
ogra
ficzn
ej
(bra
k za
pisó
w)
(bra
k za
pisó
w)
Ucz
eń k
lasy
fikuj
e m
apy
ze
wzg
lędu
na
różn
e kr
yter
ia•
Cec
hy m
apy
• El
emen
ty m
apy
• R
odza
je m
ap•
Zas
toso
wan
ia m
ap
3. M
apa
pods
taw
ą or
ient
a-cj
i ter
enie
(P)
• U
czeń
wyz
nacz
a ki
erun
ki
na w
idno
kręg
u za
pom
ocą
kom
pasu
, gno
mon
u•
Ucz
eń o
rien
tuje
pla
n, m
apę
w te
reni
e, p
osłu
guje
się
lege
ndą,
• U
czeń
iden
tyfik
uje
na p
lani
e i m
apie
topo
grafi
czne
j m
iejs
ce o
bser
wac
ji i o
biek
ty
w n
ajbl
iższ
ym o
tocz
eniu
, ok
reśl
a w
zaje
mne
poł
ożen
ie
obie
któw
na
plan
ie, m
apie
to
pogr
aficz
nej i
w te
reni
e
Ucz
eń p
osłu
guje
się
w te
reni
e pl
anem
, map
ą to
pogr
aficz
ną,
tury
styc
zną,
sam
ocho
dow
ą (m
.in.
orie
ntuj
e m
apę
oraz
iden
tyfik
uje
obie
kty
geog
rafic
zne
na m
apie
i w
tere
nie)
(bra
k za
pisó
w)
• K
ieru
nki w
tere
nie
(pow
tórz
enie
)•
Połu
dnik
mie
jsco
wy
• H
oryz
ont i
wid
nokr
ąg
(pow
tórz
enie
)•
Punk
ty o
rien
tacy
jne
na s
ferz
e ni
ebie
skie
j (po
wtó
rzen
ie)
• O
rien
tacj
a m
apy
• Id
enty
fikac
ja o
biek
tów
na
map
ie i
w te
reni
e (p
owtó
rzen
ie)
4. M
apa
jako
sym
bolic
zny
obra
z Z
iem
i(b
rak
zapi
sów
)(b
rak
zapi
sów
)•
Ucz
eń o
dczy
tuje
i op
isuj
e ce
chy
środ
owis
ka p
rzyr
odni
czeg
o (n
p. u
kszt
ałto
wan
ie i
rzeź
bę
tere
nu, b
udow
ę ge
olog
iczn
ą)
i spo
łecz
no-g
ospo
darc
zego
(n
p. r
ozm
iesz
czen
ie z
asob
ów
natu
raln
ych,
ludn
ości
, szl
aki
tran
spor
tow
e) n
a po
dsta
wie
m
ap: t
opog
rafic
znej
, hi
psom
etry
czne
j i te
mat
yczn
ej
• M
etod
y pr
ezen
tacj
i ka
rtog
rafic
znej
• Z
naki
kar
togr
aficz
ne
(pow
tórz
enie
i ro
zsze
rzen
ie)
19
5. S
iatk
a ge
ogra
ficzn
a ja
ko
pods
taw
a lo
kaliz
acji
na
Zie
mi (
P)
• U
czeń
wsk
azuj
e na
glo
busi
e:
bieg
uny,
rów
nik,
poł
udni
k ze
row
y i 1
80°,
półk
ule,
ki
erun
ki g
łów
ne o
raz
loka
lizuj
e ko
ntyn
enty
, oce
any
i okr
eśla
ich
poło
żeni
e w
zglę
dem
rów
nika
i p
ołud
nika
zer
oweg
o•
Ucz
eń w
skaz
uje
na m
apie
świa
ta:
kont
ynen
ty, o
cean
y, ró
wni
k,
połu
dnik
zer
owy
i 180
°, bi
egun
y
• U
czeń
odc
zytu
je w
spół
rzęd
ne
geog
rafic
zne
na g
lobu
sie
• U
czeń
okr
eśla
poł
ożen
ie
geog
rafic
zne
oraz
m
atem
atyc
zno-
-g
eogr
aficz
ne p
unkt
ów
i obs
zaró
w n
a m
apie
(bra
k za
pisó
w)
• W
spół
rzęd
ne g
eogr
aficz
ne
punk
tów
(pow
tórz
enie
)•
Wsp
ółrz
ędne
geo
grafi
czne
ob
szar
ów (p
owtó
rzen
ie)
• R
ozci
ągło
ść g
eogr
aficz
na
(pow
tórz
enie
)•
Kie
runk
i na
siat
ce
geog
rafic
znej
i ka
rtog
rafic
znej
(p
owtó
rzen
ie)
6. M
apa
jako
rys
unek
po
wie
rzch
ni Z
iem
i w
pom
niej
szen
iu (P
)
• U
czeń
pos
ługu
je si
ę po
dzia
łką
linio
wą
do o
kreś
lani
a od
legł
ości
, po
rów
nuje
odl
egło
ść n
a m
apie
z
odle
głoś
cią
rzec
zyw
istą
w te
reni
e•
Ucz
eń w
ykon
uje
pom
iary
np
. taś
mą
mie
rnic
zą, s
zacu
je
odle
głoś
ci i
wys
okoś
ci w
tere
nie
• U
czeń
wyk
azuj
e zn
acze
nie
skal
i map
y w
prz
edst
awia
niu
różn
ych
info
rmac
ji ge
ogra
ficzn
ych
na m
apie
(bra
k za
pisó
w)
• Po
mia
r i s
zaco
wan
ie o
dleg
łośc
i w
tere
nie
(pow
tórz
enie
)•
Pom
iar
dług
ości
na
map
ie
(pow
tórz
enie
)•
Podz
iałk
a lin
iow
a (p
owtó
rzen
ie)
• Sk
ala
map
y (p
owtó
rzen
ie)
7–8.
Zas
toso
wan
ia s
kali
map
y(b
rak
zapi
sów
)•
Ucz
eń p
osłu
guje
się
ska
lą
map
y do
obl
icze
nia
odle
głoś
ci
w te
reni
e
• U
czeń
obl
icza
odl
egło
ści
w te
reni
e or
az p
owie
rzch
nię
na
pods
taw
ie m
ap w
ykon
anyc
h w
róż
nych
ska
lach
• O
blic
zani
e od
legł
ości
w te
reni
e za
pom
ocą
skal
i map
y•
Obl
icza
nie
pow
ierz
chni
za
pom
ocą
skal
i map
y•
Zni
eksz
tałc
enia
ksz
tałt
ów
i wym
iaró
w n
a m
apac
h or
az
ich
kons
ekw
encj
e
9–10
. Rys
unek
rze
źby
pow
ierz
chni
Zie
mi
na m
apie
• U
czeń
roz
różn
ia w
tere
nie
i na
mod
elu
form
y w
ypuk
łe
i wkl
ęsłe
, wsk
azuj
e ta
kie
form
y na
map
ie p
ozio
mic
owej
• U
czeń
roz
pozn
aje
na m
apie
hi
psom
etry
czne
j niz
iny ,
wyż
yny
i gór
y
(bra
k za
pisó
w)
• U
czeń
odc
zytu
je i
opis
uje
cech
y śr
odow
iska
prz
yrod
nicz
ego
(np.
uks
ztał
tow
anie
i rz
eźbę
te
renu
) na
pods
taw
ie m
ap:
topo
grafi
czne
j, hi
psom
etry
czne
j i t
emat
yczn
ej
• W
ysok
ość
wzg
lędn
a i b
ezw
zglę
dna
(pow
tórz
enie
)•
Map
a po
ziom
icow
a (p
owtó
rzen
ie)
• M
apa
hips
omet
rycz
na
(pow
tórz
enie
)•
Iden
tyfik
acja
form
rze
źby
na m
apie
poz
iom
icow
ej
(pow
tórz
enie
)
11. M
apa
jako
sym
bolic
zny
obra
z Z
iem
i(b
rak
zapi
sów
)•
Ucz
eń o
dczy
tuje
z m
ap
info
rmac
je p
rzed
staw
ione
za
pom
ocą
różn
ych
met
od
kart
ogra
ficzn
ych
• U
czeń
odc
zytu
je i
opis
uje
cech
y śr
odow
iska
prz
yrod
nicz
ego
(n
p. u
kszt
ałto
wan
ie i
rzeź
bę
tere
nu, b
udow
ę ge
olog
iczn
ą)
• Po
szuk
iwan
ie i
odcz
ytyw
anie
in
form
acji
geog
rafic
znyc
h z
map
róż
nego
typu
20
cd.
cd.
• U
czeń
iden
tyfik
uje
poło
żeni
e i c
hara
kter
yzuj
e od
pow
iada
jące
so
bie
obie
kty
geog
rafic
zne
na fo
togr
afiac
h, z
djęc
iach
lo
tnic
zych
i sa
telit
arny
ch o
raz
map
ach
topo
grafi
czny
ch•
Ucz
eń d
obie
ra o
dpow
iedn
ią
map
ę w
cel
u uz
yska
nia
okre
ślon
ych
info
rmac
ji ge
ogra
ficzn
ych
• U
czeń
ana
lizuj
e i i
nter
pret
uje
treś
ci m
ap
ogól
noge
ogra
ficzn
ych,
te
mat
yczn
ych,
tur
ysty
czny
ch
i s
połe
czno
-gos
poda
rcze
go
(np.
roz
mie
szcz
enie
zas
obów
na
tura
lnyc
h, lu
dnoś
ci, s
zlak
i tr
ansp
orto
we)
na
pods
taw
ie
map
: top
ogra
ficzn
ej,
hips
omet
rycz
nej i
tem
atyc
znej
• U
czeń
inte
rpre
tuje
zja
wis
ka
geog
rafic
zne
prze
dsta
wia
ne
na w
ykre
sach
, w ta
bela
ch
• K
onst
ruow
anie
wyk
resó
w
i dia
gram
ów
• A
naliz
a w
ykre
sów
, dia
gram
ów,
sche
mat
ów
12. J
ak n
ależ
y po
sług
iwać
si
ę m
apą?
(P)
––
––
13. J
ak n
ależ
y po
sług
iwać
si
ę m
apą?
(K)
––
–Sp
raw
dzia
n dz
iało
wy
RA
ZEM
13 g
odz.
D
ZIA
Ł I
IB. Z
iem
ia w
e W
szec
hśw
ieci
e
1. K
szta
łt i
budo
wa
Wsz
echś
wia
ta(b
rak
zapi
sów
)(b
rak
zapi
sów
)•
Ucz
eń w
yjaś
nia
cech
y bu
dow
y i o
kreś
la p
ołoż
enie
róż
nych
cia
ł ni
ebie
skic
h w
e W
szec
hśw
ieci
e
• Po
gląd
y na
ksz
tałt
i bu
dow
ę W
szec
hśw
iata
• St
rukt
ura
Wsz
echś
wia
ta•
Mie
jsce
Zie
mi w
e W
szec
hśw
ieci
e
2. Z
iem
ia ja
ko c
ząst
ka
Ukł
adu
Słon
eczn
ego
• U
czeń
wyj
aśni
a za
łoże
nia
teor
ii he
lioce
ntry
czne
j Mik
ołaj
a K
oper
nika
•
Ucz
eń w
ymie
nia
nazw
y pl
anet
Ukł
adu
Słon
eczn
ego
i por
ządk
uje
je w
edłu
g od
legł
ości
od
Słoń
ca
(bra
k za
pisó
w)
• U
czeń
cha
rakt
eryz
uje
ciał
a ni
ebie
skie
twor
zące
Ukł
ad
Słon
eczn
y
• Te
oria
hel
ioce
ntry
czna
• Te
orie
na
tem
at r
ozw
oju
Ukł
adu
Słon
eczn
ego
• Bu
dow
a U
kład
u Sł
onec
zneg
o
Nr
i tem
at le
kcji
Wym
agan
ia z
apis
ane
w p
odst
awie
pro
gram
owej
dl
a et
apu
II
Wym
agan
ia z
apis
ane
w p
odst
awie
pro
gram
owej
dl
a et
apu
III
i IV
–
zakr
es p
odst
awow
y
Wym
agan
ia z
apis
ane
w p
odst
awie
pro
gram
owej
dl
a et
apu
IV
– za
kres
roz
szer
zony
Głó
wne
zag
adni
enia
w
ynik
ając
e z
pods
taw
y pr
ogra
mow
ej
21
3. K
szta
łt i
rozm
iary
Zie
mi
(P)
• U
czeń
opi
suje
ksz
tałt
Zie
mi
z w
ykor
zyst
anie
m je
j mod
elu
– gl
obus
a
• U
czeń
pod
aje
głów
ne c
echy
ks
ztał
tu i
wym
iaró
w Z
iem
i(b
rak
zapi
sów
)•
Ksz
tałt
Zie
mi
• W
ymia
ry Z
iem
i
4. N
astę
pstw
a ru
chu
obro
-to
weg
o Z
iem
i•
Ucz
eń o
bser
wuj
e w
idom
ą w
ędró
wkę
Sło
ńca
w c
iągu
do
by, m
iejs
ca w
scho
du,
góro
wan
ia i
zach
odu
Słoń
ca
w z
ależ
nośc
i od
pory
ro
ku, i
wsk
azuj
e za
leżn
ość
mię
dzy
wys
okoś
cią
Słoń
ca
a dł
ugoś
cią
cien
ia•
Ucz
eń p
reze
ntuj
e za
pom
ocą
mod
elu
ruch
obi
egow
y i o
brot
owy
Zie
mi
• U
czeń
odn
ajdu
je z
ależ
ność
m
iędz
y ru
chem
obr
otow
ym
Zie
mi a
zm
ianą
dni
a i n
ocy
• U
czeń
pos
ługu
je s
ię z
e zr
ozum
ieni
em p
ojęc
iam
i: ru
ch
obro
tow
y Z
iem
i (…
), po
daje
ce
chy
ruch
u ob
roto
weg
o
• U
czeń
wsk
azuj
e ko
nsek
wen
cje
ruch
ów Z
iem
i•
Ucz
eń w
skaz
uje
skut
ki w
y-st
ępow
ania
siły
Cor
iolis
a dl
a śr
odow
iska
prz
yrod
nicz
ego
• C
echy
ruc
hu o
brot
oweg
o Z
iem
i•
Nas
tęps
twa
ruch
u ob
roto
weg
o Z
iem
i
5. R
uch
obro
tow
y a
czas
sł
onec
zny
na Z
iem
i (P)
(bra
k za
pisó
w)
• U
czeń
pos
ługu
je s
ię z
e zr
ozum
ieni
em p
ojęc
iam
i: (…
) cz
as s
łone
czny
(bra
k za
pisó
w)
• R
óżni
ce c
zasu
sło
necz
nego
na
Zie
mi
6. C
zasy
um
owne
na
Zie
mi
(bra
k za
pisó
w)
• U
czeń
pos
ługu
je si
ę ze
zr
ozum
ieni
em p
ojęc
iam
i: (…
) cza
s sło
necz
ny,
czas
stre
fow
y (…
);
wyj
aśni
a dl
acze
go z
osta
ły
wpr
owad
zone
stre
fy c
zaso
we
i gra
nica
zm
iany
dat
y
(bra
k za
pisó
w)
• R
óżni
ce c
zasó
w u
mow
nych
na
Zie
mi (
stre
fow
ego
i urz
ędow
ego)
• M
iędz
ynar
odow
a lin
ia z
mia
ny
daty
7–8.
Róż
nice
cza
su n
a Z
iem
i(b
rak
zapi
sów
)•
Ucz
eń p
osłu
guje
się
map
ą st
ref c
zaso
wyc
h do
ok
reśla
nia
różn
icy
czas
u st
refo
weg
o i s
łone
czne
go n
a Z
iem
i
(bra
k za
pisó
w)
• O
blic
zani
e ró
żnic
cza
su n
a Z
iem
i
9. N
astę
pstw
a ru
chu
obie
-go
weg
o Z
iem
i•
Ucz
eń p
reze
ntuj
e za
pom
ocą
mod
elu
ruch
obi
egow
y i o
brot
owy
Zie
mi
• U
czeń
wyk
azuj
e za
leżn
ość
mię
dzy
ruch
em o
bieg
owym
Z
iem
i a z
mia
nam
i pór
rok
u
• U
czeń
pod
aje
cech
y ru
chu
obie
gow
ego
Zie
mi
• U
czeń
wsk
azuj
e ko
nsek
wen
cje
ruch
ów Z
iem
i•
Cec
hy r
uchu
obi
egow
ego
Zie
mi
• N
astę
pstw
a ru
chu
obie
gow
ego
Zie
mi
• K
alen
darz
22
10–1
1. Z
mia
ny o
świe
tleni
a Z
iem
i w c
iągu
rok
u(b
rak
zapi
sów
)•
Ucz
eń p
rzed
staw
ia
(wyk
orzy
stuj
ąc r
ówni
eż
wła
sne
obse
rwac
je) z
mia
ny
w o
świe
tleni
u Z
iem
i ora
z w
dłu
gośc
i trw
ania
dni
a i n
ocy
w r
óżny
ch s
zero
kośc
iach
ge
ogra
ficzn
ych
i por
ach
roku
• U
czeń
wyj
aśni
a pr
zycz
ynę
wys
tępo
wan
ia: d
ni i
nocy
po
larn
ych
na o
bsza
rach
po
dbie
guno
wyc
h •
Ucz
eń o
blic
za w
ysok
ość
góro
wan
ia S
łońc
a w
dow
olny
m m
iejs
cu n
a Z
iem
i w d
niac
h ró
wno
nocy
i p
rzes
ileń
• Z
mia
ny o
świe
tleni
a Z
iem
i pr
zez
Słoń
ce w
cią
gu r
oku
• O
blic
zani
e w
ysok
ości
gó
row
ania
Sło
ńca
w d
niac
h ró
wno
nocy
i pr
zesi
leń
12. S
tref
y oś
wie
tleni
a
Zie
mi p
rzez
Sło
ńce
(bra
k za
pisó
w)
(bra
k za
pisó
w)
• U
czeń
wyj
aśni
a pr
zycz
ynę
wys
tępo
wan
ia: d
ni i
nocy
po
larn
ych
na o
bsza
rach
po
dbie
guno
wyc
h
• Z
asad
a po
dzia
łu Z
iem
i na
stre
fy o
świe
tleni
a pr
zez
Słoń
ce•
Zja
wis
ka a
stro
nom
iczn
e ob
serw
owan
e w
róż
nych
st
refa
ch o
świe
tleni
owyc
h Z
iem
i
13. Z
mia
ny p
ór r
oku
na
Zie
mi
(bra
k za
pisó
w)
(bra
k za
pisó
w)
• U
czeń
opi
suje
róż
nice
m
iędz
y as
tron
omic
znym
i, ka
lend
arzo
wym
i i k
limat
yczn
ymi p
oram
i rok
u
• A
stro
nom
iczn
e a
kale
ndar
zow
e po
ry r
oku
• K
limat
yczn
e po
ry r
oku
• Z
wią
zki m
iędz
y kl
imat
yczn
ymi
i kal
enda
rzow
ymi p
oram
i rok
u
14. W
yzna
czam
y sz
erok
ość
geog
rafic
zną
mie
jsca
ob
serw
acji
Słoń
ca
(bra
k za
pisó
w)
(bra
k za
pisó
w)
• U
czeń
obl
icza
sze
roko
ść
geog
rafic
zną
dow
olne
go
punk
tu n
a po
wie
rzch
ni Z
iem
i na
pod
staw
ie w
ysok
ości
gó
row
ania
Sło
ńca
w d
niac
h ró
wno
nocy
i pr
zesi
leń
• W
yzna
czan
ie w
spół
rzęd
nych
ge
ogra
ficzn
ych
na p
odst
awie
ob
serw
acji
poło
żeni
a Sł
ońca
na
skl
epie
niu
nieb
iesk
im
15. N
astę
pstw
a ru
chów
U
kład
u Z
iem
ia
– K
sięż
yc
(bra
k za
pisó
w)
• U
czeń
pod
aje
najw
ażni
ejsz
e ge
ogra
ficzn
e na
stęp
stw
a ru
chów
Zie
mi
• U
czeń
wyj
aśni
a pr
zycz
ynę
wys
tępo
wan
ia: (
…) z
aćm
ień
Słoń
ca i
Ksi
ężyc
a
• Fa
zy K
sięż
yca
• Z
aćm
ieni
a Sł
ońca
i K
sięż
yca
16. Z
jaw
iska
zw
iąza
ne
z m
agne
tyzm
em Z
iem
i(b
rak
zapi
sów
)(b
rak
zapi
sów
)•
Ucz
eń w
yjaś
nia
przy
czyn
ę w
ystę
pow
ania
: (…
) zor
zy
pola
rnej
• Po
le m
agne
tycz
ne Z
iem
i•
Mag
neto
sfer
a Z
iem
i •
P ow
staw
anie
zor
zy p
olar
nych
• K
ompa
s
Nr
i tem
at le
kcji
Wym
agan
ia z
apis
ane
w p
odst
awie
pro
gram
owej
dl
a et
apu
II
Wym
agan
ia z
apis
ane
w p
odst
awie
pro
gram
owej
dl
a et
apu
III
i IV
–
zakr
es p
odst
awow
y
Wym
agan
ia z
apis
ane
w p
odst
awie
pro
gram
owej
dl
a et
apu
IV
– za
kres
roz
szer
zony
Głó
wne
zag
adni
enia
w
ynik
ając
e z
pods
taw
y pr
ogra
mow
ej
23
17. N
astę
pstw
a ru
chów
Z
iem
i (P)
––
––
18. N
astę
pstw
a ru
chów
Z
iem
i (K
)–
––
Spra
wdz
ian
dzia
łow
y
RA
ZEM
18 g
odz.
D
ZIA
Ł I
IC. S
fery
Zie
mi –
atm
osfe
ra
1. B
udow
a i w
łasn
ości
at
mos
fery
Zie
mi
(bra
k za
pisó
w)
(bra
k za
pisó
w)
(bra
k za
pisó
w)
• Sk
ład
chem
iczn
y po
wie
trza
• W
arst
wow
a bu
dow
a at
mos
fery
• Pi
onow
e zm
iany
wła
snoś
ci
fizyc
znyc
h at
mos
fery
(n
iezb
ędne
do
wyj
aśni
enia
pi
ętro
woś
ci k
limat
u i p
roce
sów
po
wst
awan
ia c
hmur
i op
adów
)
2–3.
Zró
żnic
owan
ie
tem
pera
tury
po
wie
trza
na
Zie
mi
• U
czeń
(…) d
ostr
zega
zal
eżno
ść
mię
dzy
wys
okoś
cią
Słoń
ca,
dług
ości
ą dn
ia a
tem
pera
turą
po
wie
trza
w c
iągu
rok
u
• U
czeń
cha
rakt
eryz
uje
na
pods
taw
ie w
ykre
sów
lub
dany
ch li
czbo
wyc
h pr
zebi
eg
tem
pera
tury
pow
ietr
za
i opa
dów
atm
osfe
rycz
nych
w
cią
gu ro
ku w
wyb
rany
ch
stac
jach
met
eoro
logi
czny
ch
poło
żony
ch w
różn
ych
stre
fach
kl
imat
yczn
ych;
obl
icza
am
plitu
dę
i śre
dnią
tem
pera
turę
pow
ietr
za;
wyk
azuj
e na
prz
ykła
dach
zw
iąze
k m
iędz
y w
ysok
ości
ą Sł
ońca
a te
mpe
ratu
rą p
owie
trza
• U
czeń
wsk
azuj
e pr
zycz
yny
nier
ówno
mie
rneg
o ro
zkła
du
tem
pera
tury
pow
ietr
za (…
)
• Bi
lans
cie
plny
atm
osfe
ry Z
iem
i•
Efek
t cie
plar
nian
y•
War
tość
śre
dnia
i am
plitu
da
tem
pera
tury
pow
ietr
za•
Przy
czyn
y zr
óżni
cow
ania
te
mpe
ratu
r po
wie
trza
na
Zie
mi
• W
ykre
sy z
mia
n te
mpe
ratu
ry
pow
ietr
za
4. J
ak p
owst
aje
wia
tr?
• U
czeń
wyk
onuj
e i o
pisu
je p
rost
e do
świa
dcze
nia
wyk
azuj
ące
istn
ieni
e po
wie
trza
i ci
śnie
nia
atm
osfe
rycz
nego
; bud
uje
na
pods
taw
ie in
stru
kcji
pros
ty
wia
trom
ierz
i w
ykor
zyst
uje
go
w p
row
adze
niu
obse
rwac
ji
(bra
k za
pisó
w)
• U
czeń
wyj
aśni
a na
prz
ykła
dach
ge
nezę
wia
trów
(sta
łych
i o
kres
owyc
h or
az lo
kaln
ych)
i w
skaz
uje
ich
znac
zeni
e dl
a pr
zebi
egu
pogo
dy i
dzia
łaln
ości
go
spod
arcz
ej (r
olni
ctw
a,
kom
unik
acji)
• C
iśni
enie
atm
osfe
rycz
ne•
Kie
runk
i wia
trów
w w
yżu
i niż
u at
mos
fery
czny
m
• C
yklo
n tr
opik
alny
• Tr
ąba
pow
ietr
zna
5. K
rąże
nie
pow
ietr
za n
a Z
iem
i(b
rak
zapi
sów
)(b
rak
zapi
sów
)•
Ucz
eń w
yjaś
nia
mec
hani
zm
cyrk
ulac
ji po
wie
trza
w s
trefi
e m
iędz
yzw
rotn
ikow
ej i
wyż
szyc
h sz
erok
ości
ach
geog
rafic
znyc
h (…
)
• C
yrku
lacj
a po
wie
trza
w s
kali
plan
etar
nej
• W
iatr
y st
ałe
na Z
iem
i•
Skut
ki p
lane
tarn
ej c
yrku
lacj
i po
wie
trza
24
6. P
owst
awan
ie w
iatr
ów
sezo
now
ych
(bra
k za
pisó
w)
(bra
k za
pisó
w)
• U
czeń
wyj
aśni
a na
prz
ykła
dach
ge
nezę
wia
trów
(sta
łych
i o
kres
owyc
h or
az lo
kaln
ych)
i w
skaz
uje
ich
znac
zeni
e dl
a pr
zebi
egu
pogo
dy
i dzi
ałal
nośc
i gos
poda
rcze
j (r
olni
ctw
a, k
omun
ikac
ji)
• Po
wst
awan
ie m
onsu
nów
• Z
asię
g w
ystę
pow
ania
m
onsu
nów
• W
pływ
mon
sunó
w n
a ży
cie
i gos
poda
rkę
czło
wie
ka
7. P
owst
awan
ie lo
kaln
ych
wia
trów
zm
ienn
ych
(bra
k za
pisó
w)
(bra
k za
pisó
w)
• U
czeń
wyj
aśni
a na
prz
ykła
dach
ge
nezę
wia
trów
(sta
łych
i o
kres
owyc
h or
az lo
kaln
ych)
i w
skaz
uje
ich
znac
zeni
e dl
a pr
zebi
egu
pogo
dy
i dzi
ałal
nośc
i gos
poda
rcze
j (r
olni
ctw
a, k
omun
ikac
ji)
• Br
yza
• Bo
ra•
Fen
• W
iatr
gór
ski i
dol
inny
8. P
owst
awan
ie c
hmur
, op
adów
i os
adów
at
mos
fery
czny
ch
(bra
k za
pisó
w)
(bra
k za
pisó
w)
(bra
k za
pisó
w)
• Pr
zem
iany
wod
y w
atm
osfe
rze
• Po
wst
awan
ie c
hmur
• R
odza
je c
hmur
(nie
zbęd
ne
w p
ozna
wan
iu fr
ontó
w –
tem
at
10 –
i pr
zew
idyw
aniu
pog
ody
– te
mat
12)
•
Pow
staw
anie
opa
dów
i os
adów
at
mos
fery
czny
ch
9. Z
różn
icow
anie
opa
dów
at
mos
fery
czny
ch n
a Z
iem
i
(bra
k za
pisó
w)
(bra
k za
pisó
w)
• U
czeń
wsk
azuj
e pr
zycz
yny
nier
ówno
mie
rneg
o ro
zkła
du
(…) o
padó
w
• Pr
zycz
yny
zróż
nico
wan
ia
opad
ów a
tmos
fery
czny
ch n
a Z
iem
i
10. R
odza
je m
as p
owie
trza
i f
ront
ów
atm
osfe
rycz
nych
na
Zie
mi
(bra
k za
pisó
w)
(bra
k za
pisó
w)
• U
czeń
(…) o
pisu
je p
rzeb
ieg
proc
esów
pog
odow
ych
(ruc
h m
as p
owie
trza
, fro
nty
atm
osfe
rycz
ne i
zjaw
iska
im
tow
arzy
sząc
e)
• M
asy
pow
ietr
za i
fron
ty
atm
osfe
rycz
ne n
a Z
iem
i•
F ron
ty c
iepł
e i c
hłod
ne
11. P
ogod
a or
az je
j zn
acze
nie
w ż
yciu
i g
ospo
darc
e (P
)
• U
czeń
obs
erw
uje
i naz
ywa
zjaw
iska
atm
osfe
rycz
ne
zach
odzą
ce w
Pol
sce
(bra
k za
pisó
w)
(bra
k za
pisó
w)
• Sk
ładn
iki p
ogod
y •
P rzy
rząd
y m
eteo
rolo
gicz
ne•
Jedn
ostk
i mia
ry s
toso
wan
e w
met
eoro
logi
i
Nr
i tem
at le
kcji
Wym
agan
ia z
apis
ane
w p
odst
awie
pro
gram
owej
dl
a et
apu
II
Wym
agan
ia z
apis
ane
w p
odst
awie
pro
gram
owej
dl
a et
apu
III
i IV
–
zakr
es p
odst
awow
y
Wym
agan
ia z
apis
ane
w p
odst
awie
pro
gram
owej
dl
a et
apu
IV
– za
kres
roz
szer
zony
Głó
wne
zag
adni
enia
w
ynik
ając
e z
pods
taw
y pr
ogra
mow
ej
25
cd.
• U
czeń
wym
ieni
a na
zwy
skła
dnik
ów p
ogod
y (t
empe
ratu
ra p
owie
trza
, opa
dy
i ciś
nien
ie a
tmos
fery
czne
, ki
erun
ek i
siła
wia
tru)
ora
z pr
zyrz
ądów
słu
żący
ch d
o ic
h po
mia
ru, p
odaj
e je
dnos
tki
pom
iaru
tem
pera
tury
i op
adów
st
osow
ane
w m
eteo
rolo
gii
• U
czeń
obs
erw
uje
pogo
dę,
mie
rzy
tem
pera
turę
pow
ietr
za
oraz
okr
eśla
kie
rune
k i s
iłę
wia
tru,
rod
zaje
opa
dów
i o
sadó
w, s
topi
eń z
achm
urze
nia
nieb
a, p
row
adzi
kal
enda
rz
pogo
dy•
Ucz
eń o
pisu
je i
poró
wnu
je
cech
y po
gody
w r
óżny
ch
pora
ch r
oku
• Z
nacz
enie
pog
ody
w ż
yciu
i g
ospo
darc
e
12. P
rzew
idyw
anie
pog
ody
(bra
k za
pisó
w)
(bra
k za
pisó
w)
• U
czeń
prz
ygot
owuj
e kr
ótko
term
inow
ą pr
ogno
zę
pogo
dy n
a po
dsta
wie
map
y sy
nopt
yczn
ej o
raz
obse
rwac
ji i p
omia
rów
met
eoro
logi
czny
ch
• P r
ogno
zow
anie
pog
ody
• Z
wia
stun
y zm
iany
pog
ody
• Ć
wic
zeni
a w
kró
tkot
erm
inow
ym
prze
wid
ywan
iu p
ogod
y
13. R
różn
icow
anie
kl
imat
ów n
a Z
iem
i(b
rak
zapi
sów
)•
Ucz
eń c
hara
kter
yzuj
e w
pływ
głó
wny
ch c
zynn
ików
kl
imat
otw
órcz
ych
na k
limat
• U
czeń
wyk
azuj
e zr
óżni
cow
anie
kl
imat
yczn
e Z
iem
i na
pods
taw
ie a
naliz
y m
ap
tem
pera
tury
pow
ietr
za
i opa
dów
atm
osfe
rycz
nych
ora
z m
ap s
tref
klim
atyc
znyc
h na
Z
iem
i•
Ucz
eń p
odaj
e na
pod
staw
ie
map
tem
atyc
znyc
h za
leżn
ości
mię
dzy
stre
fam
i oś
wie
tlen
ia Z
iem
i a s
tref
ami
klim
atyc
znym
i
• U
czeń
cha
rakt
eryz
uje
stre
fy
klim
atyc
zne
i typ
y kl
imat
u na
Z
iem
i i u
zasa
dnia
ich
zasi
ęgi
• Sk
ładn
iki k
limat
u•
Geo
grafi
czne
czy
nnik
i klim
atu
• St
refy
klim
atyc
zne
na Z
iem
i•
Klim
aty
mor
skie
i k
onty
nent
alne
• K
limat
y w
ilgot
ne i
such
e•
Zas
ięgi
klim
atów
26
14. P
orów
nani
e kl
imat
ów
Zie
mi
(bra
k za
pisó
w)
(bra
k za
pisó
w)
• U
czeń
roz
pozn
aje
stre
fę
klim
atyc
zną
i typ
klim
atu
na
pods
taw
ie r
oczn
ego
prze
bieg
u te
mpe
ratu
ry p
owie
trza
i su
m
opad
ów
• A
naliz
a i i
nter
pret
acja
map
kl
imat
yczn
ych
• A
naliz
a kl
imat
ogra
mów
• K
limat
yczn
e po
ry r
oku
i okr
es
weg
etac
yjny
15. Z
mia
ny k
limat
u Z
iem
i i i
ch k
onse
kwen
cje
(bra
k za
pisó
w)
(bra
k za
pisó
w)
• U
czeń
wyj
aśni
a na
prz
ykła
dach
ob
serw
owan
e pr
zycz
yny
i sku
tki g
loba
lnyc
h zm
ian
klim
atu
na Z
iem
i
• Z
mia
ny k
limat
u na
Zie
mi
• Ef
ekt c
iepl
arni
any
• W
pływ
dzi
ałal
nośc
i czł
owie
ka
na k
limat
16. P
rzeg
ląd
zjaw
isk
klim
a-ty
czny
ch i
pogo
dow
ych
na Z
iem
i (P)
––
––
17. P
rzeg
ląd
zjaw
isk
klim
a-ty
czny
ch i
pogo
dow
ych
na Z
iem
i (K
)–
––
Spra
wdz
ian
dzia
łow
y
RA
ZEM
17 g
odz.
D
ZIA
Ł I
ID. S
fery
Zie
mi –
hyd
rosf
era
1. Z
nacz
enie
wod
y
w p
rzyr
odzi
e Z
iem
i(b
rak
zapi
sów
)(b
rak
zapi
sów
)•
Ucz
eń o
pisu
je w
ystę
pow
anie
i z
asob
y w
ód w
oce
anac
h i n
a lą
dach
(jez
iora
, rze
ki, l
odow
ce,
wod
y po
dzie
mne
)
• Po
stac
i wod
y na
Zie
mi
• O
bieg
wod
y w
prz
yrod
zie
• Z
asob
y w
ody
na Z
iem
i w
róż
nej p
osta
ci
2. C
ykl h
ydro
logi
czny
i b
ilans
wod
ny(b
rak
zapi
sów
)(b
rak
zapi
sów
)•
Ucz
eń o
maw
ia c
echy
cyk
lu
hydr
olog
iczn
ego
w r
óżny
ch
war
unka
ch k
limat
yczn
ych
• C
ykl h
ydro
logi
czny
i bi
lans
w
odny
• O
bsza
ry o
uje
mny
m
i dod
atni
m b
ilans
ie w
odny
m
3. W
łasn
ości
wód
po
dzie
mny
ch i
źród
eł(b
rak
zapi
sów
)(b
rak
zapi
sów
)•
Ucz
eń o
ceni
a pr
zyro
dnic
ze
i gos
poda
rcze
zna
czen
ie w
ód
podz
iem
nych
•
Ucz
eń w
yjaś
nia
pow
staw
anie
źr
ódeł
i oc
enia
prz
yrod
nicz
e i g
ospo
darc
ze z
nacz
enie
wód
po
dzie
mny
ch
• C
echy
i ro
dzaj
e w
ód
podz
iem
nych
• Z
nacz
enie
wód
pod
ziem
nych
w
prz
yrod
zie
i gos
poda
rce
• R
odza
je ź
róde
ł•
Wod
y m
iner
alne
i ci
eplic
e
Nr
i tem
at le
kcji
Wym
agan
ia z
apis
ane
w p
odst
awie
pro
gram
owej
dl
a et
apu
II
Wym
agan
ia z
apis
ane
w p
odst
awie
pro
gram
owej
dl
a et
apu
III
i IV
–
zakr
es p
odst
awow
y
Wym
agan
ia z
apis
ane
w p
odst
awie
pro
gram
owej
dl
a et
apu
IV
– za
kres
roz
szer
zony
Głó
wne
zag
adni
enia
w
ynik
ając
e z
pods
taw
y pr
ogra
mow
ej
27
4. R
zeki
i ic
h sy
stem
y•
Ucz
eń r
ozró
żnia
i op
isuj
e ro
dzaj
e w
ód p
owie
rzch
niow
ych
• U
czeń
obs
erw
uje
zjaw
iska
za
chod
zące
w c
ieku
wod
nym
, ok
reśl
a ki
erun
ek i
sza
cuje
pr
ędko
ść p
rzep
ływ
u w
ody,
ro
zróż
nia
praw
y i
lew
y
brze
g
(bra
k za
pisó
w)
• U
czeń
wyj
aśni
a kr
ajob
razo
we
i gos
poda
rcze
funk
cje
rzek
(…)
• U
czeń
cha
rakt
eryz
uje
sieć
rz
eczn
ą (…
) na
posz
czeg
ólny
ch
kont
ynen
tach
• R
odza
je r
zek
• Si
eć w
ód p
owie
rzch
niow
ych
• D
orze
cze,
zle
wis
ko, d
ział
w
odny
• O
bsza
ry o
dpły
wow
e i b
ezod
pływ
owe
5. W
ahan
ia s
tanó
w w
ody
na r
zeka
ch Z
iem
i(b
rak
zapi
sów
)(b
rak
zapi
sów
)•
Ucz
eń r
ozpo
znaj
e i o
pisu
je
cech
y us
troj
ów r
zecz
nych
w
ybra
nych
rze
k
• St
an w
ody
i prz
epły
w r
zeki
• Z
asila
nie
rzek
• R
odza
je u
stro
jów
rze
czny
ch
6. J
ezio
ra i
ich
funk
cje
w p
rzyr
odzi
e
i gos
poda
rce
(bra
k za
pisó
w)
(bra
k za
pisó
w)
• U
czeń
cha
rakt
eryz
uje
(…)
typy
gen
etyc
zne
jezi
or n
a po
szcz
egól
nych
ko
ntyn
enta
ch•
Ucz
eń w
yjaś
nia
kraj
obra
zow
e i g
ospo
darc
ze fu
nkcj
e (…
) je
zior
• G
enet
yczn
e ty
py je
zior
•
Ewol
ucja
jezi
or•
Zna
czen
ie je
zior
w p
rzyr
odzi
e i g
ospo
darc
e
7. R
ozw
ój lo
dow
ców
gó
rski
ch(b
rak
zapi
sów
)(b
rak
zapi
sów
)•
Ucz
eń w
yjaś
nia
przy
czyn
y ró
żnej
wys
okoś
ci w
ystę
pow
ania
gr
anic
y w
iecz
nego
śni
egu
w r
óżny
ch s
zero
kośc
iach
ge
ogra
ficzn
ych
• U
czeń
wyj
aśni
a pr
oces
po
wst
awan
ia lo
dow
ców
na
prz
ykła
dach
z r
óżny
ch
kont
ynen
tów
• C
zynn
iki r
ozm
iesz
czen
ia
lodo
wcó
w•
Gra
nica
wie
czne
go ś
nieg
u •
Roz
wój
lodu
lodo
wco
weg
o•
T ypy
lodo
wcó
w g
órsk
ich
8. L
ód w
kra
jobr
azie
A
rkty
ki i
Ant
arkt
yki
(bra
k za
pisó
w)
• U
czeń
pod
aje
głów
ne
cech
y i p
rzyc
zyny
zm
ian
w ś
rodo
wis
ku p
rzyr
odni
czym
ob
szar
ów o
koło
bieg
unow
ych
• U
czeń
wyj
aśni
a pr
oces
po
wst
awan
ia lo
dow
ców
na
prz
ykła
dach
z r
óżny
ch
kont
ynen
tów
• Lą
dolo
dy a
rkty
czne
i a
ntar
ktyc
zne
• Lo
dow
ce s
zelfo
we
i pow
staw
anie
gór
lodo
wyc
h
9. W
spół
czes
ne o
bsza
ry
zlod
zone
na
Zie
mi
(bra
k za
pisó
w)
(bra
k za
pisó
w)
• U
czeń
wsk
azuj
e na
map
ach
zasi
ęg o
bsza
rów
wsp
ółcz
eśni
e zl
odzo
nych
i o
ceni
a w
pływ
zm
ian
klim
atyc
znyc
h na
zm
iany
zas
ięgu
tyc
h ob
szar
ów
• Z
asię
g ob
ecny
ch o
bsza
rów
zl
odzo
nych
na
ląda
ch•
Zlo
dzen
ie m
órz
i oce
anów
•
Wah
ania
zas
ięgó
w o
bsza
rów
zl
odzo
nych
na
Zie
mi
28
10. Z
różn
icow
anie
za
sobó
w w
odny
ch
na Z
iem
i
(bra
k za
pisó
w)
• I
II –
Ucz
eń w
ykaz
uje,
na
przy
kład
zie
stre
fy S
ahel
u,
zwią
zek
pom
iędz
y fo
rmam
i go
spod
arow
ania
czł
owie
ka
a za
soba
mi
wod
nym
i;
uzas
adni
a po
trze
bę
racj
onal
nego
go
spod
arow
ania
w ś
rodo
wis
ku
char
akte
ryzu
jący
m s
ię
pow
ażny
mi
nied
obor
ami
słod
kiej
wod
y•
IV
– U
czeń
cha
rakt
eryz
uje
obsz
ary
nied
obor
u i
nadm
iaru
wod
y na
św
ieci
e i
okre
śla
przy
czyn
y te
go
zróż
nico
wan
ia (
w t
ym
zani
eczy
szcz
enia
wód
);
prze
dsta
wia
pro
jekt
y ro
zwią
zań
stos
owan
ych
w s
ytua
cjac
h br
aku
lub
nied
obor
ów w
ody
w
róż
nych
str
efac
h kl
imat
yczn
ych
• U
czeń
opi
suje
na
przy
kład
ach
nast
ępst
wa
nier
acjo
naln
ej
gosp
odar
ki w
odne
j w
wyb
rany
ch r
egio
nach
św
iata
i w
skaz
uje
dzia
łani
a w
spom
agaj
ące
racj
onal
ne
gosp
odar
owan
ie w
odą
• U
czeń
wsk
azuj
e dz
iała
nia
wsp
omag
ając
e ra
cjon
alne
go
spod
arow
anie
wod
ą
• O
bsza
ry n
adm
iaru
i ni
edob
oru
wod
y na
Zie
mi
• Pr
zykł
ady
nier
acjo
naln
ej
gosp
odar
ki w
odne
j•
Zas
ady
racj
onal
nej g
ospo
dark
i w
odne
j• W
ady
i zal
ety
sztu
czny
ch
zbio
rnik
ów w
odny
ch
11–1
2. O
cean
św
iato
wy
w s
yste
mie
pr
zyro
dy Z
iem
i
(bra
k za
pisó
w)
(bra
k za
pisó
w)
• U
czeń
obj
aśni
a m
echa
nizm
(…)
falo
wan
ia, p
ływ
ów (…
)•
Ucz
eń o
bjaś
nia
mec
hani
zm
pow
staw
ania
i uk
ładu
po
wie
rzch
niow
ych
prąd
ów
mor
skic
h, (…
) upw
ellin
gu
oraz
ich
wpł
yw n
a w
arun
ki
klim
atyc
zne
i śro
dow
isko
życ
ia
wyb
rzeż
y
• Po
dzia
ł oce
anu
świa
tow
ego
• Fa
low
anie
i pł
ywy
mor
skie
• Po
wst
awan
ie
pow
ierz
chni
owyc
h pr
ądów
m
orsk
ich
• Sy
stem
prą
dów
mor
skic
h
na Z
iem
i•
Pow
staw
anie
głę
bino
wyc
h pr
ądów
mor
skic
h•
Wpł
yw p
rądó
w m
orsk
ich
na
klim
at
Nr
i tem
at le
kcji
Wym
agan
ia z
apis
ane
w p
odst
awie
pro
gram
owej
dl
a et
apu
II
Wym
agan
ia z
apis
ane
w p
odst
awie
pro
gram
owej
dl
a et
apu
III
i IV
–
zakr
es p
odst
awow
y
Wym
agan
ia z
apis
ane
w p
odst
awie
pro
gram
owej
dl
a et
apu
IV
– za
kres
roz
szer
zony
Głó
wne
zag
adni
enia
w
ynik
ając
e z
pods
taw
y pr
ogra
mow
ej
29
13. P
robl
emy
gosp
odar
ki
zaso
bam
i mor
za(b
rak
zapi
sów
)•
IV –
Ucz
eń c
hara
kter
yzuj
e ce
chy
gosp
odar
ki m
orsk
iej
i pod
aje
przy
kład
y w
ykor
zyst
ania
oce
anu
świa
tow
ego
oraz
zag
roże
ń w
ynik
ając
ych
ze z
byt
inte
nsyw
nej e
kspl
oata
cji
zaso
bów
mor
skic
h
• U
czeń
wsk
azuj
e m
ożliw
ości
gos
poda
rcze
go
wyk
orzy
stan
ia o
cean
ów
i oce
nia
wpł
yw c
złow
ieka
na
ekos
yste
my
mór
z i o
cean
ów•
Ucz
eń w
skaz
uje
moż
liwoś
ci
rozw
oju
wyk
orzy
stan
ia
zaso
bów
oce
anów
i m
órz
(zag
adni
enie
z d
ział
u „g
eogr
afia
społ
eczn
o-
-eko
nom
iczn
a św
iata
”)
• O
cean
św
iato
wy
jako
źró
dło
zaso
bów
• C
echy
gos
poda
rki m
orsk
iej
• R
ozm
iesz
czen
ie ło
wis
k•
Kon
iecz
ność
och
rony
za
sobó
w r
yb
14. P
rzeg
ląd
zjaw
isk
za
chod
zący
ch
w h
ydro
sfer
ze (P
)–
––
–
15. P
rzeg
ląd
zjaw
isk
za
chod
zący
ch
w h
ydro
sfer
ze (K
)–
––
Spra
wdz
ian
dzia
łow
y
RA
ZEM
15 g
odz.
D
ZIA
Ł I
IE. S
fery
Zie
mi –
lito
sfer
a
1. M
iner
ały
i ska
ły ja
ko
budu
lce
skor
upy
zi
emsk
iej
• U
czeń
roz
pozn
aje
i naz
ywa
skał
y ty
pow
e dl
a m
iejs
ca
zam
iesz
kani
a: p
iase
k, g
lina
i inn
e ch
arak
tery
styc
zne
dl
a ok
olic
y
• U
czeń
roz
pozn
aje
głów
ne
rodz
aje
skał
wys
tępu
jący
ch
we
wła
snym
reg
ioni
e i w
Pol
sce;
wsk
azuj
e na
m
apie
naj
waż
niej
sze
obsz
ary
ich
wys
tępo
wan
ia
• U
czeń
opi
suje
skł
ad m
iner
a-lo
gicz
ny s
koru
py z
iem
skie
j, gł
ówne
gru
py i
rodz
aje
skał
ora
z ic
h go
spod
arcz
e za
stos
owan
ie i
ocen
ia z
mia
ny
środ
owis
ka p
rzyr
odni
czeg
o zw
iąza
ne z
eks
ploa
tacj
ą su
row
ców
min
eral
nych
• M
iner
ały
i ska
ły•
Rod
zaje
ska
ł
2. S
koru
pa z
iem
ska
jako
źr
ódło
sur
owcó
w(b
rak
zapi
sów
)•
Ucz
eń p
odaj
e pr
zykł
ady
wyk
orzy
stan
ia s
kał
w r
óżny
ch d
zied
zina
ch ż
ycia
cz
łow
ieka
• U
czeń
opi
suje
(…) i
ch
gosp
odar
cze
zast
osow
anie
i o
ceni
a zm
iany
śro
dow
iska
pr
zyro
dnic
zego
zw
iąza
ne
z ek
splo
atac
ją s
urow
ców
m
iner
alny
ch
• Su
row
ce m
iner
alne
• W
pływ
eks
ploa
tacj
i sur
owcó
w
min
eral
nych
na
środ
owis
ko
przy
rodn
icze
3. R
ozpo
znaw
anie
ska
ł i m
iner
ałów
(T)
• U
czeń
roz
pozn
aje
i naz
ywa
skał
y ty
pow
e dl
a m
iejsc
a za
mie
szka
nia:
pia
sek,
glin
a i i
nne
char
akte
ryst
yczn
e dl
a ok
olic
y
(bra
k za
pisó
w)
• U
czeń
pla
nuje
i pr
zepr
owad
za
obse
rwac
ję o
dkry
wki
lub
odsł
onię
cia
geol
ogic
zneg
o
• R
ozpo
znaw
anie
ska
ł i m
iner
ałów
• A
naliz
a od
kryw
ki g
eolo
gicz
nej
30
4. B
udow
a w
nętr
za Z
iem
i(b
rak
zapi
sów
)(b
rak
zapi
sów
)(b
rak
zapi
sów
)•
Pozn
anie
bud
owy
wnę
trza
Z
iem
i jes
t nie
zbęd
ne d
o zr
ozum
ieni
a pr
oces
ów
zach
odzą
cych
w s
koru
pie
ziem
skie
j
5. T
ekto
nika
pły
t lito
sfer
y(b
rak
zapi
sów
)•
Ucz
eń p
odaj
e gł
ówne
cec
hy
płyt
owej
bud
owy
litos
fery
; w
ykaz
uje
zwią
zki p
omię
dzy
płyt
ową
budo
wą
litos
fery
a
wys
tępo
wan
iem
zja
wis
k w
ulka
nicz
nych
i tr
zęsi
eń
ziem
i
• U
czeń
cha
rakt
eryz
uje
głów
ne p
roce
sy w
ewnę
trzn
e pr
owad
zące
do
uroz
mai
ceni
a po
wie
rzch
ni Z
iem
i – (…
) ru
chy
skor
upy
ziem
skie
j (…
)
• Po
dzia
ł sko
rupy
zie
msk
iej n
a pł
yty
• W
zaje
mne
ruc
hy p
łyt s
koru
py
ziem
skie
j i ic
h na
stęp
stw
a
6. N
astę
pstw
a ru
chów
sk
orup
y zi
emsk
iej
(bra
k za
pisó
w)
(bra
k za
pisó
w)
• U
czeń
cha
rakt
eryz
uje
głów
ne p
roce
sy w
ewnę
trzn
e pr
owad
zące
do
uroz
mai
ceni
a po
wie
rzch
ni Z
iem
i – (…
) ruc
hy
skor
upy
ziem
skie
j (…
), ru
chy
góro
twór
cze
• R
uchy
gór
otw
órcz
e•
Ruc
hy lą
dotw
órcz
e•
Def
orm
acje
ska
ł – fa
łdy
i usk
oki
7. Z
jaw
iska
wul
kani
czne
i p
luto
nicz
ne o
raz
ich
skut
ki
(bra
k za
pisó
w)
(bra
k za
pisó
w)
• U
czeń
cha
rakt
eryz
uje
głów
ne p
roce
sy w
ewnę
trzn
e pr
owad
zące
do
uroz
mai
ceni
a po
wie
rzch
ni Z
iem
i –
wul
kani
zm, p
luto
nizm
(…)
• In
truz
je•
Budo
wa
wul
kanó
w•
Roz
mie
szcz
enie
wul
kanó
w•
T ypy
wul
kanó
w•
Naj
słyn
niej
sze
wyb
uchy
w
ulka
nów
i ic
h sk
utki
• G
ospo
darc
ze z
asto
sow
anie
en
ergi
i wnę
trza
Zie
mi
8. T
rzęs
ieni
a zi
emi a
życ
ie
czło
wie
ka(b
rak
zapi
sów
)(b
rak
zapi
sów
)•
Ucz
eń c
hara
kter
yzuj
e gł
ówne
pro
cesy
wew
nętr
zne
prow
adzą
ce d
o ur
ozm
aice
nia
pow
ierz
chni
Zie
mi –
(…)
wst
rząs
y te
kton
iczn
e
• Pr
zycz
yny
trzę
sień
Zie
mi
• C
hara
kter
fal s
ejsm
iczn
ych
• Ep
icen
trum
i hi
poce
ntru
m•
Skal
e tr
zęsi
eń z
iem
i•
Roz
mie
szcz
enie
trzę
sień
zie
mi
• N
ajsł
ynni
ejsz
e tr
zęsi
enia
zie
mi
i ich
sku
tki
• O
chro
na p
rzed
sku
tkam
i tr
zęsi
eń z
iem
i
Nr
i tem
at le
kcji
Wym
agan
ia z
apis
ane
w p
odst
awie
pro
gram
owej
dl
a et
apu
II
Wym
agan
ia z
apis
ane
w p
odst
awie
pro
gram
owej
dl
a et
apu
III
i IV
–
zakr
es p
odst
awow
y
Wym
agan
ia z
apis
ane
w p
odst
awie
pro
gram
owej
dl
a et
apu
IV
– za
kres
roz
szer
zony
Głó
wne
zag
adni
enia
w
ynik
ając
e z
pods
taw
y pr
ogra
mow
ej
31
9. F
orm
y po
wie
rzch
ni
Zie
mi p
owst
ałe
w
wyn
iku
czyn
nikó
w
wew
nętr
znyc
h
(bra
k za
pisó
w)
(bra
k za
pisó
w)
• U
czeń
opi
suje
cec
hy u
kszt
ałto
-w
ania
pow
ierz
chni
Zie
mi j
ako
efek
t odd
ział
ywan
ia p
roce
sów
w
ewnę
trzn
ych
i zew
nętr
znyc
h dl
a w
ybra
nego
reg
ionu
• W
ielk
ie fo
rmy
pow
ierz
chni
Z
iem
i jak
o ef
ekt o
ddzi
aływ
ania
cz
ynni
ków
wew
nętr
znyc
h
10. P
rzeg
ląd
dzie
jów
ge
olog
iczn
ych
Zie
mi
(bra
k za
pisó
w)
(bra
k za
pisó
w)
• U
czeń
cha
rakt
eryz
uje
najw
ażni
ejsz
e w
ydar
zeni
a ge
olog
iczn
e i p
rzyr
odni
cze
w d
ziej
ach
Zie
mi (
fałd
owan
ia,
dryf
kon
tyne
ntów
, tra
nsgr
esje
i r
egre
sje m
orsk
ie, z
lodo
wac
enia
)
• M
etod
y ba
dań
dzie
jów
Zie
mi
• Po
dzia
ł dzi
ejów
Zie
mi n
a er
y i o
kres
y
• U
czeń
cha
rakt
eryz
uje
głów
ne p
roce
sy w
ewnę
trzn
e pr
owad
zące
do
uroz
mai
ceni
a po
wie
rzch
ni Z
iem
i – (…
) ruc
hy
góro
twór
cze
(pal
eozo
iczn
e,
mez
ozoi
czne
, ken
ozoi
czne
) ora
z fo
rmy
pow
stał
e w
ich
wyn
iku
• N
ajw
ażni
ejsz
e w
ydar
zeni
a ge
olog
iczn
e w
dzi
ejac
h Z
iem
i
11. R
ozw
ój ś
wia
ta
orga
nicz
nego
Zie
mi
(bra
k za
pisó
w)
(bra
k za
pisó
w)
• U
czeń
cha
rakt
eryz
uje
najw
aż-
niej
sze
wyd
arze
nia
geol
ogic
zne
i prz
yrod
nicz
e w
dzi
ejac
h Z
iem
i (r
ozw
ój ś
wia
ta o
rgan
iczn
ego)
• R
ozw
ój ś
wia
ta o
rgan
iczn
ego
Zie
mi
12. Z
mia
ny ś
rodo
wis
ka
przy
rodn
icze
go
w h
oloc
enie
wyw
ołan
e dz
iała
lnoś
cią
czło
wie
ka
(bra
k za
pisó
w)
(bra
k za
pisó
w)
• U
czeń
oce
nia
zmia
ny
środ
owis
ka w
hol
ocen
ie
zwią
zane
z d
ział
alno
ścią
cz
łow
ieka
• Z
mia
ny ś
rodo
wis
ka
przy
rodn
icze
go s
pow
odow
ane
rozw
ojem
cyw
iliza
cji
13. W
ietr
zeni
e –
proc
es
popr
zedz
ając
y ro
zwój
rz
eźby
tere
nu
(bra
k za
pisó
w)
• U
czeń
pos
ługu
je s
ię z
e zr
ozum
ieni
em p
ojęc
iem
w
ietr
zeni
a i e
rozj
i
• U
czeń
cha
rakt
eryz
uje
zjaw
iska
w
ietr
zeni
a fiz
yczn
ego
i che
mic
zneg
o (n
p. k
ras,
la
tery
zacj
a) o
raz
opis
uje
prod
ukty
i fo
rmy
pow
stał
e w
wyn
iku
tych
pro
cesó
w
• W
ietr
zeni
e sk
ał i
jego
rod
zaje
• P r
oduk
ty w
ietr
zeni
a
14. R
ola
graw
itacj
i w
roz
woj
u rz
eźby
po
wie
rzch
ni Z
iem
i
(bra
k za
pisó
w)
(bra
k za
pisó
w)
• U
czeń
wyk
azuj
e w
pływ
ce
ch b
udow
y ge
olog
iczn
ej
i dzi
ałal
nośc
i czł
owie
ka n
a gr
awita
cyjn
e ru
chy
mas
owe
(obr
ywan
ie, s
pełz
ywan
ie,
osuw
anie
)
• G
raw
itacy
jne
ruch
y m
asow
e w
obr
ębie
sto
ków
mło
dych
i d
ojrz
ałyc
h•
Skut
ki r
uchó
w m
asow
ych
w g
ospo
darc
e
32
15. R
zeźb
otw
órcz
a
dzia
łaln
ość
wia
tru
(bra
k za
pisó
w)
• U
czeń
prz
edst
awia
rz
eźbo
twór
czą
rolę
(…) w
iatr
u•
Ucz
eń o
pisu
je p
rzeb
ieg
oraz
ef
ekty
ero
zji i
aku
mul
acji
(…)
eolic
znej
• Pu
styn
ie n
a Z
iem
i•
Skut
ki n
iszc
zące
j dzi
ałal
nośc
i w
iatr
u•
Wyd
my
i ich
rod
zaje
16. R
zeźb
otw
órcz
a
dzia
łaln
ość
wód
pł
ynąc
ych
(bra
k za
pisó
w)
• U
czeń
prz
edst
awia
rz
eźbo
twór
czą
rolę
wód
pł
ynąc
ych
(…)
• U
czeń
opi
suje
prz
ebie
g or
az
efek
ty e
rozj
i i a
kum
ulac
ji w
odne
j (rz
eczn
ej) (
…)
• R
odza
je e
rozj
i•
Form
y po
wst
ałe
w w
ynik
u er
ozji
wód
des
zczo
wyc
h: ż
łobk
i de
szcz
owe,
wąw
ozy,
par
owy
• P r
ofil p
odłu
żny
rzek
i•
Zm
iany
pro
cesó
w
rzeź
botw
órcz
ych
z bi
egie
m
rzek
i
17. R
ozw
ój k
oryt
rz
eczn
ych
(bra
k za
pisó
w)
• U
czeń
prz
edst
awia
rz
eźbo
twór
czą
rolę
wód
pł
ynąc
ych
(…)
• U
czeń
opi
suje
prz
ebie
g or
az
efek
ty e
rozj
i i a
kum
ulac
ji w
odne
j (rz
eczn
ej) (
…)
• R
zeki
mea
ndru
jące
i zd
zicz
ałe
• R
ozw
ój z
akol
a rz
eczn
ego
• Ty
py u
jść
rzec
znyc
h
18. K
szta
łtow
anie
dol
in
rzec
znyc
h(b
rak
zapi
sów
)•
Ucz
eń p
rzed
staw
ia
rzeź
botw
órcz
ą ro
lę w
ód
płyn
ącyc
h (…
)
• U
czeń
opi
suje
prz
ebie
g or
az
efek
ty e
rozj
i i a
kum
ulac
ji w
odne
j (rz
eczn
ej) (
…)
• R
odza
je d
olin
rze
czny
ch•
Pow
staw
anie
prz
ełom
ów
rzec
znyc
h•
P ow
staw
anie
tera
s rz
eczn
ych
19. Z
jaw
iska
kra
sow
e i i
ch c
hara
kter
ysty
czne
fo
rmy
(bra
k za
pisó
w)
(bra
k za
pisó
w)
• U
czeń
cha
rakt
eryz
uje
zjaw
iska
w
ietr
zeni
a (…
) che
mic
zneg
o (n
p. k
ras)
ora
z op
isuj
e pr
oduk
ty
i for
my
pow
stał
e w
wyn
iku
tych
pro
cesó
w
• Pr
oces
y kr
asow
e•
Kra
s po
dzie
mny
• K
ras
pow
ierz
chni
owy
• K
rąże
nie
wod
y na
obs
zara
ch
kras
owyc
h
20. R
ozw
ój w
ybrz
eży
mor
skic
h(b
rak
zapi
sów
)•
Ucz
eń p
rzed
staw
ia
rzeź
botw
órcz
ą ro
lę (…
) fal
m
orsk
ich
• U
czeń
opi
suje
prz
ebie
g or
az
efek
ty e
rozj
i i a
kum
ulac
ji w
odne
j (m
orsk
iej,
jezi
orne
j) (…
)
• R
ozw
ój w
ybrz
eży
stro
myc
h (w
ysok
ich)
• R
ozw
ój w
ybrz
eży
płas
kich
(n
iski
ch)
• Ty
py w
ybrz
eży
mor
skic
h
21. R
zeźb
otw
órcz
a dz
ia-
łaln
ość
lodo
wcó
w
górs
kich
(bra
k za
pisó
w)
• U
czeń
prz
edst
awia
rz
eźbo
twór
czą
rolę
(…)
lądo
lodó
w i
lodo
wcó
w
górs
kich
• U
czeń
opi
suje
prz
ebie
g or
az
efek
ty e
rozj
i i a
kum
ulac
ji (…
) lo
dow
cow
ej
• P r
zeob
raża
nie
dolin
gór
skic
h•
Mor
eny
lodo
wcó
w g
órsk
ich
Nr
i tem
at le
kcji
Wym
agan
ia z
apis
ane
w p
odst
awie
pro
gram
owej
dl
a et
apu
II
Wym
agan
ia z
apis
ane
w p
odst
awie
pro
gram
owej
dl
a et
apu
III
i IV
–
zakr
es p
odst
awow
y
Wym
agan
ia z
apis
ane
w p
odst
awie
pro
gram
owej
dl
a et
apu
IV
– za
kres
roz
szer
zony
Głó
wne
zag
adni
enia
w
ynik
ając
e z
pods
taw
y pr
ogra
mow
ej
33
22. S
kutk
i dzi
ałal
nośc
i lą
dolo
dów
(bra
k za
pisó
w)
• U
czeń
prz
edst
awia
rz
eźbo
twór
czą
rolę
(…)
lądo
lodó
w i
lodo
wcó
w
górs
kich
• U
czeń
opi
suje
prz
ebie
g or
az
efek
ty e
rozj
i i a
kum
ulac
ji (…
) lo
dow
cow
ej
• Fo
rmy
i osa
dy u
twor
zone
pr
zez
dzia
łaln
ość
lądo
lodó
w•
Rze
źba
star
ogla
cjal
na
i mlo
dogl
acja
lna
23. S
kutk
i dzi
ałal
nośc
i wód
z
topn
ieją
cego
lodo
wca
(bra
k za
pisó
w)
(bra
k za
pisó
w)
• U
czeń
opi
suje
prz
ebie
g or
az
efek
ty e
rozj
i i a
kum
ulac
ji (…
) lo
dow
cow
ej
• F o
rmy
i osa
dy u
twor
zone
pr
zez
wod
y z
topn
ieją
cego
lo
dow
ca
24. R
ozw
ój r
zeźb
y te
renu
w
róż
nych
war
unka
ch
klim
atyc
znyc
h
(bra
k za
pisó
w)
• U
czeń
prz
edst
awia
rz
eźbo
twór
czą
rolę
wód
pł
ynąc
ych,
fal m
orsk
ich,
wia
tru,
lą
dolo
dów
i lo
dow
ców
gór
skic
h
• U
czeń
opi
suje
cec
hy
uksz
tałt
owan
ia p
owie
rzch
ni
Zie
mi j
ako
efek
t odd
ział
ywan
ia
proc
esów
wew
nętr
znyc
h i z
ewnę
trzn
ych
dla
wyb
rane
go
regi
onu
• C
ykle
roz
woj
u rz
eźby
na
obs
zara
ch o
klim
acie
w
ilgot
nym
, suc
hym
, zim
nym
25. F
orm
y te
renu
w
naj
bliż
szej
ok
olic
y (T
)
(bra
k za
pisó
w)
• U
czeń
roz
pozn
aje
i opi
suje
w
tere
nie
form
y rz
eźby
po
wst
ałe
w w
ynik
u dz
iała
nia
czyn
nikó
w r
zeźb
otw
órcz
ych
(bra
k za
pisó
w)
• O
bser
wac
ja fo
rm te
renu
w
naj
bliż
szym
oto
czen
iu s
zkoł
y
26. P
rzeg
ląd
form
po
wie
rzch
ni Z
iem
i (P)
––
–•
Form
y te
renu
ora
z cz
ynni
ki
i pro
cesy
, któ
re s
pow
odow
ały
ich
pow
stan
ie
27. R
óżno
rodn
ość
proc
esów
rz
eźbo
twór
czyc
h na
Z
iem
i (K
)–
––
• Sp
raw
dzia
n dz
iało
wy
RA
ZEM
27 g
odz.
D
ZIA
Ł I
IF. S
fery
Zie
mi –
ped
osfe
ra i
bios
fera
1. P
owst
awan
ie i
budo
wa
gleb
y•
Ucz
eń o
pisu
je g
lebę
, jak
o zb
iór
skła
dnik
ów n
ieoż
ywio
nych
i o
żyw
iony
ch, w
yjaś
nia
znac
zeni
e or
gani
zmów
gl
ebow
ych
i pró
chni
cy
w o
dnie
sien
iu d
o ży
znoś
ci g
leby
(bra
k za
pisó
w)
• U
czeń
cha
rakt
eryz
uje
proc
esy
gleb
otw
órcz
e (…
)•
Czy
nnik
i i p
roce
sy
gleb
otw
órcz
e•
P ozi
omy
profi
lu g
lebo
weg
o•
P rofi
le ty
pow
ych
gleb
Pol
ski
2. A
naliz
a od
kryw
ki
gleb
owej
(T)
(bra
k za
pisó
w)
(bra
k za
pisó
w)
• U
czeń
pla
nuje
i pr
zepr
owad
za
obse
rwac
ję p
rofil
u gl
ebow
ego
w m
iejs
cu z
amie
szka
nia
• A
naliz
a od
kryw
ki g
lebo
wej
34
3. R
ozm
iesz
czen
ie g
leb
stre
fow
ych
na Z
iem
i(b
rak
zapi
sów
)(b
rak
zapi
sów
)•
Ucz
eń (…
) om
awia
cec
hy
głów
nych
rod
zajó
w g
leb
stre
fow
ych
(…) o
raz
ocen
ia ic
h pr
zyda
tnoś
ć ro
lnic
zą
• G
leby
str
efow
e i i
ch
rozm
iesz
czen
ie•
Przy
datn
ość
roln
icza
gle
b st
refo
wyc
h
4. P
rzyk
łady
gle
b
astr
efow
ych
na Z
iem
i(b
rak
zapi
sów
)•
III
– U
czeń
wyk
azuj
e w
pływ
kl
imat
u na
zró
żnic
owan
ie
rośl
inno
ści i
gle
b na
Zie
mi
• U
czeń
(…) o
maw
ia c
echy
gł
ówny
ch r
odza
jów
gle
b (…
) ni
estr
efow
ych
oraz
oce
nia
ich
przy
datn
ość
roln
iczą
• G
leby
ast
refo
we
• Pr
zyda
tnoś
ć ro
lnic
za g
leb
astr
efow
ych
5. P
roce
sy d
egra
dacj
i gl
eb (P
)(b
rak
zapi
sów
)•
IV –
Ucz
eń w
ykaz
uje
na p
rzyk
łada
ch, ż
e zb
yt
inte
nsyw
ne w
ykor
zyst
anie
ro
lnic
ze g
leb
oraz
nie
umie
jętn
e za
bieg
i agr
otec
hnic
zne
pow
oduj
ą w
wie
lu c
zęśc
iach
św
iata
deg
rada
cję
gleb
, co
w k
onse
kwen
cji p
row
adzi
do
spa
dku
prod
ukcj
i żyw
nośc
i, a
w n
iekt
óryc
h re
gion
ach
świa
ta d
o gł
odu
i ubó
stw
a
(bra
k za
pisó
w)
• R
odza
je d
egra
dacj
i gle
b (p
owtó
rzen
ie)
• Sk
utki
deg
rada
cji g
leb
(pow
tórz
enie
)•
Met
ody
zapo
bieg
ania
de
grad
acji
gleb
(pow
tórz
enie
)
6. F
orm
y pr
zyst
osow
ania
roś
lin d
o ic
h śr
odow
iska
(bra
k za
pisó
w)
(bra
k za
pisó
w)
• U
czeń
wyj
aśni
a zr
óżni
cow
anie
fo
rmac
ji ro
ślin
nych
na
Zie
mi
(…)
• Fo
rmy
przy
stos
owan
ia r
oślin
do
róż
nych
war
unkó
w
środ
owis
ka
• Z
asię
gi r
oślin
jako
wyr
az b
arie
r pr
zyst
osow
awcz
ych
• En
dem
ity i
relik
ty
7. S
tref
owe
i ast
refo
we
zróż
nico
wan
ie
rośl
inno
ści n
a Z
iem
i
• U
czeń
cha
rakt
eryz
uje
war
unki
kl
imat
yczn
e i p
rzys
toso
wan
ia
do n
ich
wyb
rany
ch
orga
nizm
ów w
nas
tępu
jący
ch
kraj
obra
zach
str
efow
ych:
lasu
ró
wni
kow
ego
wilg
otne
go,
saw
anny
, pus
tyni
gor
ącej
, ste
pu,
tajg
i, tu
ndry
, pus
tyni
lodo
wej
• II
I –
Ucz
eń w
ykaz
uje
wpł
yw
klim
atu
na z
różn
icow
anie
ro
ślin
nośc
i i g
leb
na Z
iem
i•
III
– U
czeń
cha
rakt
eryz
uje
na
pods
taw
ie m
ap te
mat
yczn
ych
i wyj
aśni
a w
ystę
pow
anie
str
ef
klim
atyc
zno-
rośl
inno
- -g
lebo
wyc
h w
Afr
yce
• U
czeń
wyj
aśni
a zr
óżni
cow
anie
fo
rmac
ji ro
ślin
nych
na
Zie
mi
(…) o
raz
przy
porz
ądko
wuj
e ty
pow
e ga
tunk
i flor
y i f
auny
dl
a po
szcz
egól
nych
str
ef
kraj
obra
zow
ych
Zie
mi
• St
refy
roś
linne
na
Zie
mi
• A
stre
fow
e fo
rmac
je r
oślin
ne
na Z
iem
i
Nr
i tem
at le
kcji
Wym
agan
ia z
apis
ane
w p
odst
awie
pro
gram
owej
dl
a et
apu
II
Wym
agan
ia z
apis
ane
w p
odst
awie
pro
gram
owej
dl
a et
apu
III
i IV
–
zakr
es p
odst
awow
y
Wym
agan
ia z
apis
ane
w p
odst
awie
pro
gram
owej
dl
a et
apu
IV
– za
kres
roz
szer
zony
Głó
wne
zag
adni
enia
w
ynik
ając
e z
pods
taw
y pr
ogra
mow
ej
35
• U
czeń
opi
suje
kra
jobr
azy
świa
ta, w
szc
zegó
lnoś
ci: l
asu
rów
niko
weg
o w
ilgot
nego
, sa-
wan
ny, p
usty
ni g
orąc
ej, s
tepu
, ta
jgi,
tund
ry, p
usty
ni lo
dow
ej,
rozp
ozna
je je
na
ilust
racj
i ora
z lo
kaliz
uje
na m
apie
• U
czeń
roz
pozn
aje
i naz
ywa
or-
gani
zmy
rośl
inne
(…) t
ypow
e dl
a po
znan
ych
kraj
obra
zów
8. P
iętr
owe
zróż
nico
wan
ie
rośl
inno
ści w
gór
ach
świa
ta
(bra
k za
pisó
w)
(bra
k za
pisó
w)
• U
czeń
wyj
aśni
a pi
ętro
woś
ć ro
ślin
ną n
a Z
iem
i•
Prz
yczy
ny p
iętr
owoś
ci
rośl
inne
j w g
órac
h•
Pięt
ra r
oślin
ne w
gór
ach
różn
ych
stre
f klim
atyc
znyc
h
9. Z
różn
icow
anie
św
iata
zw
ierz
ęceg
o na
Zie
mi
• U
czeń
wym
ieni
a
i cha
rakt
eryz
uje
czyn
niki
w
arun
kują
ce ż
ycie
na
lądz
ie
• U
czeń
roz
pozn
aje
i naz
ywa
orga
nizm
y (…
) zw
ierz
ęce
typo
we
dla
pozn
anyc
h
kraj
obra
zów
(bra
k za
pisó
w)
• U
czeń
prz
ypor
ządk
owuj
e ty
pow
e ga
tunk
i (…
) fau
ny
dla
posz
czeg
ólny
ch s
tref
kr
ajob
razo
wyc
h Z
iem
i
• Fo
rmy
przy
stos
owan
ia z
wie
rząt
do
róż
nych
war
unkó
w
środ
owis
ka
• R
ozm
iesz
czen
ie z
wie
rząt
ty
pow
ych
dla
różn
ych
stre
f kl
imat
yczn
ych
10. Ś
rodo
wis
ko
przy
rodn
icze
jako
sy
stem
wsp
ółza
leżn
ych
elem
entó
w
• U
czeń
roz
pozn
aje
w te
reni
e pr
zyro
dnic
ze (n
ieoż
ywio
ne
i oży
wio
ne) o
raz
antr
opog
enic
zne
skła
dnik
i kr
ajob
razu
i w
skaz
uje
zale
żnoś
ci m
iędz
y ni
mi
• U
czeń
pod
aje
przy
kład
y w
spół
zale
żnoś
ci m
iędz
y sk
ładn
ikam
i kra
jobr
azu,
zw
łasz
cza
mię
dzy
klim
atem
(t
empe
ratu
ra p
owie
trza
, op
ady
atm
osfe
rycz
ne)
a ro
zmie
szcz
enie
m r
oślin
i z
wie
rząt
(bra
k za
pisó
w)
• U
czeń
dow
odzi
na
przy
kład
ach,
że
nar
usze
nie
stab
ilnoś
ci
ekos
yste
mów
moż
e po
wod
ować
ni
eodw
raca
lne
zmia
ny
w ś
rodo
wis
ku n
atur
alny
m
• W
spół
zale
żnoś
ci m
iędz
y el
emen
tam
i śro
dow
iska
pr
zyro
dnic
zego
• P o
jęci
e ró
wno
wag
i w
sys
tem
ach
przy
rodn
iczy
ch•
Zak
łóce
nia
rów
now
agi
w ś
rodo
wis
ku p
rzyr
odni
czym
i i
ch p
rzyc
zyny
• Sk
utki
zak
łóce
ń ró
wno
wag
i w
śro
dow
isku
prz
yrod
nicz
ym
36
11. Ś
rodo
wis
ko
przy
rodn
icze
jako
po
dsta
wa
dzia
łaln
ości
cz
łow
ieka
(bra
k za
pisó
w)
• IV
– U
czeń
form
ułuj
e pr
oble
my
wyn
ikaj
ące
z ek
splo
atow
ania
za
sobó
w o
dnaw
ialn
ych
i nie
odna
wia
lnyc
h; p
otra
fi pr
zew
idzi
eć p
rzyr
odni
cze
i poz
aprz
yrod
nicz
e pr
zycz
yny
i sku
tki z
akłó
ceń
rów
now
agi
ekol
ogic
znej
(bra
k za
pisó
w)
• Śr
odow
isko
prz
yrod
nicz
e
jako
źró
dło
zaso
bów
• W
pływ
śro
dow
iska
pr
zyro
dnic
zego
na
życi
e i d
ział
alno
ść s
połe
czeń
stw
a
12. Z
nacz
enie
lasó
w
w p
rzyr
odzi
e
i gos
poda
rce
(bra
k za
pisó
w)
• II
I –
Ucz
eń id
enty
fikuj
e ko
nflik
t int
eres
ów p
omię
dzy
ekol
ogic
znym
i sku
tkam
i w
yles
iani
a A
maz
onii
a je
j go
spod
arcz
ym w
ykor
zyst
anie
m• I
V –
Ucz
eń c
hara
kter
yzuj
e ki
erun
ki z
mia
n w
pow
ierz
chni
la
sów
na
świe
cie
(w w
ynik
u pr
oces
ów w
yles
iani
a i z
ales
iani
a) i
poda
je
przy
kład
y go
spod
arow
ania
za
soba
mi l
eśny
mi (
pozy
tyw
ne
i neg
atyw
ne)
• U
czeń
uza
sadn
ia k
onie
czno
ść
racj
onal
nego
gos
poda
row
ania
za
soba
mi l
eśny
mi n
a św
ieci
e (z
agad
nien
ie z
dzi
ału
„geo
grafi
a sp
ołec
zno-
ekon
omic
zna
świa
ta”)
• R
ozm
iesz
czen
ie la
sów
na
św
ieci
e•
Funk
cje
lasó
w w
prz
yrod
zie
i gos
poda
rce
• R
odza
je d
egra
dacj
i las
ów•
Rac
jona
lna
i rab
unko
wa
gosp
odar
ka le
śna
13. K
onie
czno
ść o
chro
ny
środ
owis
ka
przy
rodn
icze
go
(bra
k za
pisó
w)
• IV
– U
czeń
wyk
azuj
e na
pr
zykł
adac
h po
zapr
zyro
dnic
ze
czyn
niki
zm
ieni
ając
e re
lacj
e cz
łow
iek
– śr
odow
isko
pr
zyro
dnic
ze (r
ozsz
erza
nie
udzi
ału
tech
nolo
gii
ener
goos
zczę
dnyc
h, z
mia
ny
mod
elu
kons
umpc
ji, z
mia
ny
pogl
ądów
dot
yczą
cych
och
rony
śr
odow
iska
)
• U
czeń
wsk
azuj
e po
dejm
owan
e na
św
ieci
e dz
iała
nia
na r
zecz
oc
hron
y i r
esty
tucj
i śro
dow
iska
ge
ogra
ficzn
ego
• U
czeń
om
awia
pod
staw
owe
zasa
dy z
rów
now
ażon
ego
rozw
oju
i oce
nia
moż
liwoś
ci
ich
real
izac
ji w
ska
li lo
kaln
ej,
regi
onal
nej i
glo
baln
ej
• R
ozw
ój ś
wia
dom
ości
ek
olog
iczn
ej i
zach
owań
pr
oeko
logi
czny
ch•
Form
y oc
hron
y pr
zyro
dy•
Zas
ady
zrów
now
ażon
ego
rozw
oju
Nr
i tem
at le
kcji
Wym
agan
ia z
apis
ane
w p
odst
awie
pro
gram
owej
dl
a et
apu
II
Wym
agan
ia z
apis
ane
w p
odst
awie
pro
gram
owej
dl
a et
apu
III
i IV
–
zakr
es p
odst
awow
y
Wym
agan
ia z
apis
ane
w p
odst
awie
pro
gram
owej
dl
a et
apu
IV
– za
kres
roz
szer
zony
Głó
wne
zag
adni
enia
w
ynik
ając
e z
pods
taw
y pr
ogra
mow
ej
37
14. P
rzeg
ląd
kraj
obra
zów
św
iata
(P)
• U
czeń
opi
suje
kra
jobr
azy
wyb
rany
ch o
bsza
rów
Eur
opy
(śró
dzie
mno
mor
ski,
alpe
jski
), ro
zpoz
naje
je n
a ilu
stra
cji o
raz
loka
lizuj
e na
map
ie
(bra
k za
pisó
w)
(bra
k za
pisó
w)
• C
hara
kter
ysty
ka w
ybra
nej
stre
fy k
rajo
braz
owej
• C
hara
kter
ysty
ka p
ięte
r kr
ajob
razo
wyc
h w
wyb
rany
ch
góra
ch
15. B
ogac
two
form
życ
ia
na Z
iem
i (K
)Sp
raw
dzia
n dz
iało
wy
RA
ZEM
15 g
odz.
RA
ZEM
MO
DU
Ł II
105
godz
.
D
ZIA
Ł I
IG. P
roje
kt g
eogr
aficz
ny (l
ekcj
e re
aliz
owan
e w
cią
gu c
ałeg
o ro
ku s
zkol
nego
)
1–4.
Opr
acow
anie
sa
mod
ziel
nej p
racy
ba
daw
czej
jako
pr
ojek
tu
geog
rafic
zneg
o (O
)
(bra
k za
pisó
w)
• U
czeń
pro
jekt
uje
i opi
suje
tras
y po
dróż
y na
pod
staw
ie m
ap
tury
styc
znyc
h, to
pogr
aficz
nych
i s
amoc
hodo
wyc
h
• U
czeń
prz
epro
wad
za b
adan
ia
wyb
rany
ch e
lem
entó
w
środ
owis
ka g
eogr
aficz
nego
w
reg
ioni
e za
mie
szka
nia
wed
ług
przy
goto
wan
ego
plan
u •
Ucz
eń k
orzy
sta
z te
chno
logi
i in
form
acyj
no-k
omun
ikac
yjny
ch
w c
elu
pozy
skiw
ania
, pr
zech
owy-
wan
ia,
prze
twar
zani
a i p
reze
ntac
ji in
form
acji
geog
rafic
znyc
h •
Ucz
eń fo
rmuł
uje
zale
żnoś
ci
przy
czyn
owo-
skut
kow
e,
funk
cjon
alne
i cz
asow
e m
iędz
y w
ybra
nym
i ele
men
tam
i śr
odow
iska
prz
yrod
nicz
ego
i spo
łecz
no-g
ospo
darc
zego
or
az d
okon
uje
ich
wer
yfika
cji,
wyk
orzy
stuj
ąc m
apy
tem
atyc
zne
• U
czeń
sto
suje
wyb
rane
met
ody
kart
ogra
ficzn
e do
pre
zent
acji
cech
iloś
ciow
ych
i jak
ości
owyc
h śr
odow
iska
geo
grafi
czne
go
• Le
kcje
pro
wad
zone
met
odą
proj
ektó
w•
Opr
acow
anie
pro
jekt
u (p
racy
ba
daw
czej
) o te
mat
yce
geog
rafic
znej
poł
ączo
ne
z pr
ezen
tacj
ą, d
ysku
sją
i o
ceną
pra
cy
5. M
ój p
roje
kt g
eogr
aficz
ny–
––
Prez
enta
cja
i oce
na p
roje
któw
RA
ZEM
5 go
dz.
38
MO
DU
Ł I
II. G
eogr
afia
społ
eczn
o-ek
onom
iczn
a św
iata
i ge
ogra
fia P
olsk
i
DZI
AŁ
III
A. L
udno
ść
1. C
złow
iek
we
wsp
ółcz
e-sn
ym ś
wie
cie
(O)
(bra
k za
pisó
w)
(bra
k za
pisó
w)
(bra
k za
pisó
w)
• Po
dsta
wow
e in
form
acje
o
prze
dmio
cie
bada
ń ge
ogra
fii
społ
eczn
o-ek
onom
iczn
ej
2. P
odzi
ał p
olity
czny
św
iata
• U
czeń
loka
lizuj
e na
map
ie
Euro
py: P
olsk
ę or
az p
ańst
wa
sąsi
aduj
ące
z Po
lską
i ic
h st
olic
e
• II
I –
Ucz
eń w
ykaz
uje
się
znaj
omoś
cią
podz
iału
po
lityc
zneg
o Eu
ropy
• IV
– U
czeń
wyj
aśni
a w
spół
czes
ne z
mia
ny n
a m
apie
po
lityc
znej
św
iata
• U
czeń
odc
zytu
je n
a m
apac
h ak
tual
ny p
odzi
ał p
olity
czny
• P a
ństw
a i i
ch r
odza
je•
P ańs
twa
niep
odle
głe
i ich
st
olic
e•
T ery
tori
a ni
esam
odzi
elne
3. Z
różn
icow
anie
et
nicz
no-k
ultu
row
e lu
dnoś
ci ś
wia
ta
(bra
k za
pisó
w)
• II
I –
Ucz
eń o
pisu
je, n
a po
dsta
wie
map
tem
atyc
znyc
h,
zróż
nico
wan
ie r
egio
naln
e,
kultu
row
e, n
arod
owoś
ciow
e i e
tnic
zne
wsp
ółcz
esne
j Eu
ropy
ora
z na
jważ
niej
sze
przy
czyn
y i k
onse
kwen
cje
tego
zr
óżni
cow
ania
• U
czeń
cha
rakt
eryz
uje
stru
ktur
ę et
nicz
ną i
naro
dow
ości
ową
ludn
ości
św
iata
• N
aród
a p
ańst
wo
– ks
ztał
tow
anie
się
tożs
amoś
ci
naro
dow
ej•
Kra
je je
dnon
arod
owe
i wie
lona
rodo
we
• M
niej
szoś
ci n
arod
owe
i etn
iczn
e or
az ic
h pr
oble
my
4. B
ogac
two
języ
ków
św
iata
(bra
k za
pisó
w)
(bra
k za
pisó
w)
• U
czeń
wsk
azuj
e pr
zycz
yny
i kon
sekw
encj
e up
owsz
echn
iani
a si
ę w
ybra
nych
ję
zykó
w n
a św
ieci
e
• K
lasy
fikac
ja n
arod
ów ś
wia
ta
wg
kryt
eriu
m ję
zyko
weg
o•
Języ
ki u
rzęd
owe
• Ję
zyki
mię
dzyn
arod
owe
i kon
sekw
encj
e ic
h up
owsz
echn
ieni
a•
Mie
jsce
języ
ka p
olsk
iego
wśr
ód
języ
ków
św
iata
5. Z
różn
icow
anie
rel
igijn
e lu
dnoś
ci ś
wia
ta(b
rak
zapi
sów
)•
IV –
Ucz
eń w
yjaś
nia
znac
zeni
e ku
ltury
i tr
adyc
ji re
gion
alny
ch
w p
roce
sie
różn
icow
ania
si
ę re
gion
ów p
od w
zglę
dem
ro
zwoj
u sp
ołec
zneg
o i g
ospo
darc
zego
(np.
wyj
aśni
a
• U
czeń
cha
rakt
eryz
uje
zróż
nico
wan
ie r
elig
ijne
ludn
ości
św
iata
i oc
enia
wpł
yw r
elig
ii na
po
staw
y sp
ołec
zne
i gos
poda
rkę
• W
ielk
ie r
elig
ie ś
wia
ta
i roz
mie
szcz
enie
ich
wyz
naw
ców
• Pr
zykł
ady
wpł
ywu
relig
ii na
pos
taw
y sp
ołec
zne
i gos
poda
rkę
• K
onfli
kty
na tl
e re
ligijn
ym
Nr
i tem
at le
kcji
Wym
agan
ia z
apis
ane
w p
odst
awie
pro
gram
owej
dl
a et
apu
II
Wym
agan
ia z
apis
ane
w p
odst
awie
pro
gram
owej
dl
a et
apu
III
i IV
–
zakr
es p
odst
awow
y
Wym
agan
ia z
apis
ane
w p
odst
awie
pro
gram
owej
dl
a et
apu
IV
– za
kres
roz
szer
zony
Głó
wne
zag
adni
enia
w
ynik
ając
e z
pods
taw
y pr
ogra
mow
ej
39
cd. 5
rolę
trad
ycji
w r
ozw
oju
prze
dsię
bior
czoś
ci w
pań
stw
ach
Azj
i Poł
udni
owo-
Wsc
hodn
iej)
6. P
rzyc
zyny
ni
erów
nom
iern
ego
rozm
iesz
czen
ia lu
dnoś
ci
świa
ta
(bra
k za
pisó
w)
• IV
– U
czeń
wyr
óżni
a i c
hara
kter
yzuj
e ob
szar
y o
opty
mal
nych
i tr
udny
ch
war
unka
ch d
o za
mie
szka
nia
w s
kali
glob
alne
j i r
egio
naln
ej•
III
– U
czeń
cha
rakt
eryz
uje,
na
pod
staw
ie m
ap g
ęsto
ści
zalu
dnie
nia,
zró
żnic
owan
ie
rozm
iesz
czen
ia lu
dnoś
ci
w P
olsc
e i z
amie
szki
wan
ym
regi
onie
ora
z w
yjaś
nia
te r
óżni
ce c
zynn
ikam
i pr
zyro
dnic
zym
i, hi
stor
yczn
ymi,
ekon
omic
znym
i•
III
– U
czeń
wyj
aśni
a, n
a po
dsta
wie
map
tem
atyc
znyc
h,
zróż
nico
wan
ie r
ozm
iesz
czen
ia
ludn
ości
na
obsz
arze
Chi
n•
IV –
Ucz
eń fo
rmuł
uje
praw
idło
-woś
ci r
ządz
ące
rozm
iesz
czen
iem
ludn
ości
na
świe
cie
• U
czeń
ana
lizuj
e, w
yjaś
nia
i oce
nia
war
unki
prz
yrod
nicz
e dl
a os
iedl
ania
się
ludz
i (na
pr
zykł
adac
h ró
żnyc
h re
gion
ów
świa
ta)
• U
czeń
okr
eśla
cec
hy
rozm
iesz
czen
ia lu
dnoś
ci n
a Z
iem
i, w
skaz
ując
obs
zary
je
j kon
cent
racj
i i s
łabe
go
zalu
dnie
nia
• Ba
rier
y os
adni
cze
• W
alor
y (a
trak
cje)
osa
dnic
ze•
Roz
mie
szcz
enie
ludn
ości
św
iata
• W
skaź
nik
gęst
ości
zal
udni
enia
7. S
kład
niki
ruc
hu
natu
raln
ego
ludn
ości
(P)
(bra
k za
pisó
w)
• II
I – U
czeń
wyj
aśni
a i p
opra
wni
e st
osuj
e po
dsta
wow
e po
jęci
a z
zakr
esu
dem
ogra
fii: p
rzyr
ost n
atur
alny
, ur
odze
nia
i zgo
ny, ś
redn
ia
dług
ość
życi
a
• U
czeń
ana
lizuj
e pr
zest
rzen
ne
różn
ice
w w
ielk
ości
w
skaź
nikó
w: u
rodz
eń, z
gonó
w
i prz
yros
tu n
atur
alne
go
• W
spół
czyn
niki
uro
dzeń
, zg
onów
i pr
zyro
stu
natu
raln
ego
(prz
ypom
nien
ie)
• Pr
zyro
st n
atur
alny
i r
zecz
ywis
ty (p
rzyp
omni
enie
)
8–9.
Prz
emia
ny
dem
ogra
ficzn
e na
św
ieci
e i i
ch s
kutk
i
(bra
k za
pisó
w)
• II
I –
Ucz
eń a
naliz
uje
wyk
resy
i d
ane
liczb
owe
doty
cząc
e ro
zwoj
u lu
dnoś
ciow
ego
(…)
w C
hina
ch
• U
czeń
opi
suje
eta
py r
ozw
oju
dem
ogra
ficzn
ego
ludn
ości
na
prz
ykła
dach
z w
ybra
nych
pa
ństw
św
iata
•
Ucz
eń o
ceni
a ko
nsek
wen
cje
eksp
lozj
i dem
ogra
ficzn
ej lu
b re
gres
u de
mog
rafic
zneg
o w
wyb
rany
ch p
ańst
wac
h
• W
zros
t lic
zby
ludn
ości
św
iata
(p
owtó
rzen
ie)
• P r
zejś
cie
dem
ogra
ficzn
e (p
owtó
rzen
ie)
• Sp
ołec
zeńs
twa
mło
de
i sta
rzej
ące
się
(pow
tórz
enie
)•
Prze
jści
e ep
idem
iolo
gicz
ne
(pow
tórz
enie
)
40
• II
I – U
czeń
odc
zytu
je z
róż
nych
źr
ódeł
info
rmac
ji (m
.in.
rocz
nika
sta
tyst
yczn
ego
oraz
pi
ram
idy
płci
i w
ieku
) dan
e do
tycz
ące:
licz
by lu
dnoś
ci
Pols
ki, u
rodz
eń, z
gonó
w,
przy
rost
u na
tura
lneg
o,
stru
ktur
y pł
ci, ś
redn
iej d
ługo
ści
życi
a w
Pol
sce
• Pr
zeci
ętna
dłu
gość
życ
ia
(pow
tórz
enie
)•
Eksp
lozj
a de
mog
rafic
zna
• IV
– U
czeń
cha
rakt
eryz
uje
głów
ne p
roce
sy d
emog
rafic
zne
(faz
y pr
zejś
cia
dem
ogra
ficzn
ego
i prz
ejśc
ia e
pide
mio
logi
czne
go)
na p
rzyk
ładz
ie c
ałeg
o św
iata
i p
oszc
zegó
lnyc
h ko
ntyn
entó
w
• R
egre
s de
mog
rafic
zny
• Sp
ołec
zne
i eko
nom
iczn
e ko
nsek
wen
cje
prze
mia
n de
mog
rafic
znyc
h na
św
ieci
e
10. P
raca
źró
dłem
ut
rzym
ania
ludn
ości
(bra
k za
pisó
w)
• IV
– U
czeń
wyj
aśni
a, n
a cz
ym
pole
gają
zm
iany
zac
hodz
ące
na
rynk
u pr
acy
w s
kali
glob
alne
j i r
egio
naln
ej, w
ynik
ając
e z
rozw
oju
now
ocze
snyc
h te
chno
logi
i inf
orm
acyj
no-
-kom
unik
acyj
nych
• U
czeń
wyj
aśni
a zr
óżni
cow
anie
st
rukt
ury
zatr
udni
enia
w
wyb
rany
ch p
ańst
wac
h i j
ej
zwią
zek
z po
ziom
em r
ozw
oju
pańs
twa
• St
rukt
ura
społ
eczn
o-za
wod
owa
ludn
ości
i je
j zm
iany
• W
pływ
tech
nik
info
rmac
yjno
- -k
omun
ikac
yjny
ch n
a ry
nek
prac
y•
Bezr
oboc
ie, j
ego
przy
czyn
y i s
kutk
i
11. M
igra
cje
ludn
ości
św
iata
(bra
k za
pisó
w)
• II
I –
Ucz
eń o
dczy
tuje
wie
lkoś
ć i g
łów
ne k
ieru
nki m
igra
cji
z Po
lski
i do
Pol
ski
• IV
– U
czeń
kla
syfik
uje
mig
racj
e, p
odaj
e ic
h pr
zycz
yny
i oce
nia
skut
ki te
go z
jaw
iska
; ch
arak
tery
zuje
wsp
ółcz
esne
ki
erun
ki e
mig
racj
i Pol
aków
i c
zynn
iki w
pływ
ając
e na
at
rakc
yjno
ść n
iekt
óryc
h pa
ństw
dl
a im
igra
ntów
• U
czeń
cha
rakt
eryz
uje
przy
czyn
y i k
onse
kwen
cje
mig
racj
i lu
dnoś
ci w
róż
nych
pań
stw
ach
• M
igra
cje
ludn
ości
, ich
pr
zycz
yny
i rod
zaje
• K
orzy
ści i
nie
korz
ystn
e sk
utki
m
igra
cji l
udno
ści
• W
ielk
ie m
igra
cje
ludn
ości
Po
lski
Nr
i tem
at le
kcji
Wym
agan
ia z
apis
ane
w p
odst
awie
pro
gram
owej
dl
a et
apu
II
Wym
agan
ia z
apis
ane
w p
odst
awie
pro
gram
owej
dl
a et
apu
III
i IV
–
zakr
es p
odst
awow
y
Wym
agan
ia z
apis
ane
w p
odst
awie
pro
gram
owej
dl
a et
apu
IV
– za
kres
roz
szer
zony
Głó
wne
zag
adni
enia
w
ynik
ając
e z
pods
taw
y pr
ogra
mow
ej
41
12. S
ieć
osad
nicz
a –
od
osie
dla
sam
otni
czeg
o po
wie
lkie
mia
sto
(bra
k za
pisó
w)
• IV
– U
czeń
opi
suje
zm
iany
w
funk
cji o
bsza
rów
wie
jski
ch
na w
ybra
nych
prz
ykła
dach
(n
p. w
Uni
i Eur
opej
skie
j, w
reg
iona
ch tu
ryst
yczn
ych
w p
ańst
wac
h ro
zwija
jący
ch
się)
; pot
rafi
wyj
aśni
ć sz
anse
i z
agro
żeni
a dl
a śr
odow
iska
pr
zyro
dnic
zego
i m
iesz
kańc
ów
posz
czeg
ólny
ch r
egio
nów
, w
ynik
ając
e z
proc
esów
pr
zem
ian
zach
odzą
cych
na
tere
nach
wie
jski
ch
• U
czeń
okr
eśla
str
uktu
rę
funk
cjon
alno
-prz
estr
zenn
ą ró
żnyc
h m
iast
i oc
enia
jej
zmia
ny w
raz
z ro
zwoj
em
pańs
tw
• C
echy
mia
st i
wsi
• Fu
nkcj
e m
iast
• C
zynn
iki r
ozw
oju
mia
st
(prz
ypom
nien
ie)
• St
rukt
ura
prze
strz
enna
mia
sta
13. W
ielk
ie m
iast
a
i pro
blem
y ic
h ro
zwoj
u(b
rak
zapi
sów
)•
III –
Ucz
eń p
rzed
staw
ia
głów
ne c
echy
poł
ożen
ia,
wie
lkoś
ci, u
kład
u pr
zest
rzen
nego
ora
z zn
acze
nie
Pary
ża lu
b Lo
ndyn
u ja
ko św
iato
wej
met
ropo
lii•
III
– U
czeń
okr
eśla
cec
hy
rozw
oju
i pro
blem
y w
ielk
ich
mia
st w
Bra
zylii
(bra
k za
pisó
w)
• R
ozw
ój m
iast
i ic
h ze
społ
ów
(agl
omer
acji)
• Pr
oces
y ro
zwoj
u m
iast
św
iato
wyc
h –
met
ropo
lii•
Prob
lem
y sp
ołec
zne,
go
spod
arcz
e i ś
rodo
wis
kow
e w
ielk
ich
mia
st
14. Z
różn
icow
anie
pr
oces
ów
urba
niza
cyjn
ych
na
św
ieci
e
(bra
k za
pisó
w)
• II
I – U
czeń
ana
lizuj
e w
ykre
sy
i dan
e lic
zbow
e do
tycz
ące
(…) u
rban
izac
ji w
Chi
nach
• IV
– U
czeń
wyj
aśni
a zr
óżni
cow
anie
pro
cesó
w
urba
niza
cji n
a św
ieci
e;
opis
uje
proc
esy
twor
zeni
a si
ę ag
lom
erac
ji m
iejs
kich
or
az ic
h fo
rmy
• U
czeń
iden
tyfik
uje
i wyj
aśni
a pr
oces
y w
zros
tu
liczb
y lu
dnoś
ci o
raz
eksp
ansj
i prz
estr
zenn
ej
wie
lkic
h m
etro
polii
św
iata
(n
p. p
ozna
je p
rzyc
zyny
po
wst
awan
ia d
ziel
nic
nędz
y,
wzr
ostu
prz
estę
pczo
ści,
degr
adac
ji śr
odow
iska
pr
zyro
dnic
zego
, pro
blem
ów
kom
unik
acyj
nych
)
• U
czeń
prz
edst
awia
pro
cesy
ur
bani
zacy
jne
na ś
wie
cie
i zró
żnic
owan
ie p
ozio
mu
życi
a lu
dzi w
mia
stac
h ró
żnyc
h ty
pów
i w
ielk
ości
• P r
oces
y ur
bani
zacj
i w k
raja
ch
słab
o i w
ysok
o ro
zwin
ięty
ch
42
15. Z
iem
ia d
omem
cz
łow
ieka
(P)
––
––
16. Z
iem
ia d
omem
cz
łow
ieka
(K)
––
–Sp
raw
dzia
n dz
iało
wy
RA
ZEM
16 g
odz.
D
ZIA
Ł I
IIB
. Dzi
ałal
ność
gos
poda
rcza
na
świe
cie
1–2.
Zró
żnic
owan
ie
war
unkó
w p
rodu
kcji
roln
ej
(bra
k za
pisó
w)
• II
I –
Ucz
eń w
ykaz
uje,
na
przy
kład
zie
roln
ictw
a Fr
ancj
i lu
b in
nego
kra
ju e
urop
ejsk
iego
, zw
iąze
k po
mię
dzy
war
unka
mi
przy
rodn
iczy
mi a
kie
runk
iem
i e
fekt
ywno
ścią
pro
dukc
ji ro
lnej
; ide
ntyfi
kuje
cec
hy
roln
ictw
a to
war
oweg
o•
III
– U
czeń
wyk
azuj
e zw
iąze
k po
mię
dzy
rytm
em u
praw
i „
kultu
rą r
yżu”
a c
echa
mi
klim
atu
mon
suno
weg
o w
Azj
i Po
łudn
iow
o-W
scho
dnie
j
• U
czeń
wyj
aśni
a w
pływ
cz
ynni
ków
prz
yrod
nicz
ych
i spo
łecz
no-e
kono
mic
znyc
h na
ro
zwój
rol
nict
wa
• Pr
zyro
dnic
ze w
arun
ki
prod
ukcj
i rol
nej
• P o
zapr
zyro
dnic
ze w
arun
ki
prod
ukcj
i rol
nej
• Ty
py r
olni
ctw
a: e
kste
nsyw
ne
– in
tens
ywne
, tow
arow
e –
kons
umpc
yjne
3. G
łów
ne k
ieru
nki
prod
ukcj
i rol
nej
(bra
k za
pisó
w)
• IV
– U
czeń
opi
suje
głó
wne
ob
szar
y up
raw
i ch
owu
zwie
rząt
na
świe
cie,
wyj
aśni
a ic
h zr
óżni
cow
anie
prz
estr
zenn
e
• U
czeń
wyk
azuj
e za
leżn
ości
m
iędz
y ro
dzaj
ami p
rodu
kcji
roln
ej a
war
unka
mi
natu
raln
ymi i
roz
mie
szcz
enie
m
ludn
ości
ora
z ch
arak
tery
zuje
ró
żne
typy
rol
nict
wa
na ś
wie
cie
• U
czeń
wsk
azuj
e pr
oble
my
zwią
zane
z u
pow
szec
hnia
niem
si
ę ro
ślin
upr
awny
ch
zmod
yfiko
wan
ych
gene
tycz
nie
i wsk
azuj
e re
jony
ich
upra
w
• Pl
ony
i zbi
ory
rośl
in
upra
wny
ch•
Czy
nnik
i roz
mie
szcz
enie
up
raw
• C
zynn
iki z
różn
icow
ania
cho
wu
zwie
rząt
• P r
oble
my
upra
w r
oślin
ge
nety
czni
e zm
odyfi
kow
anyc
h
Nr
i tem
at le
kcji
Wym
agan
ia z
apis
ane
w p
odst
awie
pro
gram
owej
dl
a et
apu
II
Wym
agan
ia z
apis
ane
w p
odst
awie
pro
gram
owej
dl
a et
apu
III
i IV
–
zakr
es p
odst
awow
y
Wym
agan
ia z
apis
ane
w p
odst
awie
pro
gram
owej
dl
a et
apu
IV
– za
kres
roz
szer
zony
Głó
wne
zag
adni
enia
w
ynik
ając
e z
pods
taw
y pr
ogra
mow
ej
43
4. P
rzeg
ląd
regi
onów
ro
lnic
zych
św
iata
(b
rak
zapi
sów
)•
IV –
Ucz
eń o
pisu
je g
łów
ne
obsz
ary
upra
w i
chow
u zw
ierz
ąt n
a św
ieci
e, w
yjaś
nia
ich
zróż
nico
wan
ie p
rzes
trze
nne
• U
czeń
wyk
azuj
e za
leżn
ości
m
iędz
y ro
dzaj
ami p
rodu
kcji
roln
ej a
war
unka
mi
natu
raln
ymi i
roz
mie
szcz
enie
m
ludn
ości
ora
z ch
arak
tery
zuje
ró
żne
typy
rol
nict
wa
na ś
wie
cie
• C
hara
kter
ysty
ka w
ybra
nych
re
gion
ów r
olni
czyc
h na
tle
war
unkó
w p
rzyr
odni
czyc
h i s
połe
czno
-eko
nom
iczn
ych
5. P
robl
emy
wyż
ywie
nia
ludn
ości
św
iata
(bra
k za
pisó
w)
• II
I –
Ucz
eń o
kreś
la z
wią
zki
pom
iędz
y pr
oble
mam
i w
yżyw
ieni
a, w
ystę
pow
anie
m
chor
ób (m
.in. A
IDS)
a
pozi
omem
życ
ia w
kra
jach
A
fryk
i na
połu
dnie
od
Saha
ry
• U
czeń
por
ównu
je i
uzas
adni
a st
rukt
urę
spoż
ycia
żyw
nośc
i w
pań
stw
ach
wys
oko
i sła
bo
rozw
inię
tych
• Sk
ładn
iki o
dżyw
cze
orga
nizm
u cz
łow
ieka
• Z
różn
icow
anie
poz
iom
u i s
truk
tury
spo
życi
a na
św
ieci
e•
Prob
lem
gło
du i
nied
ożyw
ieni
a cz
ęści
ludn
ości
św
iata
• Pr
oble
m n
iepr
awid
łow
ego
żyw
ieni
a w
kra
jach
wys
oko
rozw
inię
tych
• IV
– U
czeń
wyj
aśni
a,
z cz
ego
wyn
ikaj
ą ró
żnic
e w
wie
lkoś
ci i
stru
ktur
ze
spoż
ycia
żyw
nośc
i na
świe
cie
(uw
arun
kow
ania
pr
zyro
dnic
ze, k
ultu
row
e,
społ
eczn
e i p
olity
czne
, m
echa
nizm
y w
pływ
ając
e na
ni
erów
nom
iern
y ro
zdzi
ał
żyw
nośc
i w s
kali
glob
alne
j)
6–7.
Ene
rgia
pod
staw
ą ży
cia
i gos
poda
rki
czło
wie
ka
(bra
k za
pisó
w)
• IV
– U
czeń
cha
rakt
eryz
uje
i oce
nia
zróż
nico
wan
ie
i zm
iany
str
uktu
ry
wyk
orzy
stan
ia s
urow
ców
en
erge
tycz
nych
na
świe
cie;
do
konu
je o
ceny
zja
wis
ka
uzal
eżni
enia
pro
dukc
ji en
ergi
i na
świe
cie
od ź
róde
ł za
opat
rzen
ia s
urow
ców
ni
eodn
awia
lnyc
h, p
otra
fi w
yjaś
nić
twie
rdze
nie
„rop
a rz
ądzi
św
iate
m”
• U
czeń
cha
rakt
eryz
uje
zmia
ny w
str
uktu
rze
zuży
cia
ener
gii p
ostę
pują
ce w
raz
z ro
zwoj
em g
ospo
darc
zym
pa
ństw
św
iata
i oc
enia
sk
utki
wyn
ikaj
ące
z ro
snąc
ego
zuży
cia
ener
gii o
raz
koni
eczn
ość
pozy
skiw
ania
now
ych
źród
eł e
nerg
ii
• Ź
ródł
a en
ergi
i w
ykor
zyst
ywan
ej
w g
ospo
darc
e•
Zal
eżno
ść św
iato
wej
go
spod
arki
od
nieo
dnaw
ialn
ych
źród
eł
ener
gii
• W
ady
i zal
ety
posz
czeg
ólny
ch
rodz
ajów
ele
ktro
wni
• G
łów
ni p
rodu
cenc
i ene
rgii
elek
tryc
znej
na
świe
cie
• H
ande
l sur
owca
mi
ener
gety
czny
mi j
ako
narz
ędzi
e po
lityk
i m
iędz
ynar
odow
ej
44
8. D
lacz
ego
prze
mys
ł ni
e je
st r
ozm
iesz
czon
y ró
wno
mie
rnie
?
(bra
k za
pisó
w)
• II
I –
Ucz
eń p
rzed
staw
ia,
na p
odst
awie
wsk
azan
ych
źród
eł in
form
acji
geog
rafic
znej
, głó
wne
ki
erun
ki i
przy
czyn
y zm
ian
w s
truk
turz
e pr
zem
ysłu
w
ybra
nego
reg
ionu
(lub
ok
ręgu
) prz
emys
łow
ego
w E
urop
ie Z
acho
dnie
j
• U
czeń
wsk
azuj
e w
pływ
czy
nnik
ów
loka
lizac
ji pr
zem
ysłu
na
rozm
iesz
czen
ie i
rozw
ój
wyb
rany
ch b
ranż
• Po
dzia
ł i fu
nkcj
e pr
zem
ysłu
• C
zynn
iki l
okal
izac
ji pr
zem
ysłu
• O
kręg
i prz
emys
łow
e
i ich
spe
cjal
izac
ja
9. Z
różn
icow
anie
pr
oduk
cji p
rzem
ysło
wej
św
iata
(bra
k za
pisó
w)
• IV
– U
czeń
prz
edst
awia
cec
hy
prze
mys
łu w
ysok
iej t
echn
olog
ii i p
odaj
e pr
zykł
ady
jego
lo
kaliz
acji
na ś
wie
cie;
poz
naje
no
we
funk
cje
ośro
dków
pr
zem
ysło
wyc
h i n
owe
form
y pr
zest
rzen
ne –
tech
nopo
lie,
klas
try
i dys
tryk
ty p
rzem
ysło
we
• U
czeń
uza
sadn
ia r
óżni
ce
ilośc
iow
e i j
akoś
ciow
e pr
oduk
cji p
rzem
ysło
wej
pań
stw
na
róż
nym
poz
iom
ie r
ozw
oju
gosp
odar
czeg
o i o
ceni
a w
pływ
pr
zem
ysłu
zaw
anso
wan
ych
tech
nolo
gii n
a ro
zwój
go
spod
arcz
y i j
akoś
ć ży
cia
• St
rukt
ura
gałę
ziow
a pr
zem
ysłu
w
kra
jach
wys
oko
i sła
bo
rozw
inię
tych
• Pr
zykł
ady
spec
jaliz
acji
prod
ukcj
i prz
emys
łow
ej•
Nas
tęps
twa
rozw
oju
prze
mys
łu
wys
okic
h te
chno
logi
i
10. Z
nacz
enie
usł
ug
w ż
yciu
i go
spod
arce
cz
łow
ieka
(bra
k za
pisó
w)
• IV
– U
czeń
oce
nia
rolę
no
woc
zesn
ych
usłu
g ko
mun
ikac
yjny
ch
w fu
nkcj
onow
aniu
gos
poda
rki
i w ż
yciu
cod
zien
nym
• U
czeń
cha
rakt
eryz
uje
znac
zeni
e us
ług
mat
eria
lnyc
h i n
iem
ater
ialn
ych
• R
odza
je u
sług
• C
zynn
iki l
okal
izac
ji us
ług
pods
taw
owyc
h i w
yspe
cjal
izow
anyc
h•
Zna
czen
ie u
sług
w g
ospo
darc
e•
Wpł
yw u
sług
na
jako
ść ż
ycia
lu
dnoś
ci
11. W
pływ
usł
ug
na p
ozio
m r
ozw
oju
społ
eczn
o-
-eko
nom
iczn
ego
(bra
k za
pisó
w)
(bra
k za
pisó
w)
• U
czeń
prz
edst
awia
, na
pods
taw
ie
dany
ch st
atys
tycz
nych
, poz
iom
za
spok
ojen
ia p
otrz
eb n
a us
ługi
po
dsta
wow
e i w
yspe
cjal
izow
ane
w p
ańst
wac
h o
różn
ym p
ozio
mie
ro
zwoj
u go
spod
arcz
ego
• St
rukt
ura
usłu
g w
kra
jach
o
różn
ym p
ozio
mie
roz
woj
u go
spod
arcz
ego
• P r
zykł
ady
spec
jaliz
acji
usłu
g
12. U
sług
i w m
ojej
m
iejs
cow
ości
(bra
k za
pisó
w)
(bra
k za
pisó
w)
• U
czeń
pla
nuje
i pr
owad
zi
bada
nia
zróż
nico
wan
ia u
sług
w
mie
jscu
zam
iesz
kani
a
• U
sług
i w m
ojej
mie
jsco
woś
ci
Nr
i tem
at le
kcji
Wym
agan
ia z
apis
ane
w p
odst
awie
pro
gram
owej
dl
a et
apu
II
Wym
agan
ia z
apis
ane
w p
odst
awie
pro
gram
owej
dl
a et
apu
III
i IV
–
zakr
es p
odst
awow
y
Wym
agan
ia z
apis
ane
w p
odst
awie
pro
gram
owej
dl
a et
apu
IV
– za
kres
roz
szer
zony
Głó
wne
zag
adni
enia
w
ynik
ając
e z
pods
taw
y pr
ogra
mow
ej
45
13. T
urys
tyka
jako
waż
ny
sekt
or u
sług
(P)
(bra
k za
pisó
w)
• I
II –
Ucz
eń p
reze
ntuj
e op
raco
wan
ą na
pod
staw
ie
map
, prz
ewod
nikó
w,
inte
rnet
u tr
asę
wyc
iecz
ki p
o E
urop
ie lu
b je
j czę
ści
• I
II –
Ucz
eń w
ykaz
uje
zwią
zki m
iędz
y ro
zwoj
em
tury
styk
i w E
urop
ie
Połu
dnio
wej
a w
arun
kam
i pr
zyro
dnic
zym
i ora
z dz
iedz
ictw
em k
ultu
ry
śród
ziem
nom
orsk
iej
• I
V –
Ucz
eń
char
akte
ryzu
je w
ybra
ne
obsz
ary
inte
nsyw
nie
zago
spod
arow
ywan
e tu
ryst
yczn
ie n
a św
ieci
e;
wyj
aśni
a, d
lacz
ego
zmie
niaj
ą si
ę ki
erun
ki w
yjaz
dów
tu
ryst
yczn
ych
Pola
ków
; id
enty
fikuj
e sk
utki
roz
woj
u tu
ryst
yki d
la ś
rodo
wis
ka
przy
rodn
icze
go
(bra
k za
pisó
w)
• R
odza
je tu
ryst
yki
• Sk
utki
kon
cent
racj
i ruc
hu
tury
styc
zneg
o•
Reg
iony
tury
styc
zne
Euro
py
i św
iata
• R
uch
tury
styc
zny
na ś
wie
cie
14. M
iędz
ynar
odow
a w
spół
prac
a
gosp
odar
cza
(bra
k za
pisó
w)
• IV
– U
czeń
wyj
aśni
a zm
iany
za
chod
zące
w k
ieru
nkac
h i n
atęż
eniu
ruc
hu o
sób
i tow
arów
; wsk
azuj
e pr
zykł
ady
loka
lizac
ji no
woc
zesn
ych
term
inal
i i ic
h ro
lę w
roz
woj
u re
gion
ów
• U
czeń
ana
lizuj
e ki
erun
ki
geog
rafic
zne
i str
uktu
rę
tow
arow
ą ek
spor
tu i
impo
rtu
w w
ybra
nych
pań
stw
ach
• K
onie
czno
ść
rozw
oju
hand
lu
mię
dzyn
arod
oweg
o•
Kie
runk
i geo
grafi
czne
i s
truk
tura
tow
arow
a ha
ndlu
zag
rani
czne
go
wyb
rany
ch k
rajó
w•
P rzy
kład
y sp
ecja
lizac
ji ha
ndlu
– w
ielc
y ek
spor
terz
y i i
mpo
rter
zy
15. G
loba
lizac
ja –
zna
k na
szyc
h cz
asów
(bra
k za
pisó
w)
• IV
– U
czeń
pod
aje
przy
kład
y pr
oces
ów g
loba
lizac
ji i i
ch
wpł
ywu
na r
ozw
ój r
egio
naln
y i l
okal
ny
• U
czeń
wsk
azuj
e i u
zasa
dnia
po
zyty
wne
i ne
gaty
wne
sk
utki
glo
baliz
acji
i int
egra
cji
polit
yczn
ej
• C
zynn
iki g
loba
lizac
ji•
Dzi
edzi
ny g
loba
lizac
ji•
Kor
zyśc
i i n
ieko
rzys
tne
skut
ki
glob
aliz
acji
• R
uchy
prz
eciw
staw
iają
ce s
ię
proc
esom
glo
baliz
acyj
nym
46
16. P
roce
sy in
tegr
acji
mię
dzyn
arod
owej
i je
j sk
utki
(bra
k za
pisó
w)
• IV
– U
czeń
wyj
aśni
a na
w
ybra
nych
prz
ykła
dach
(w
ska
li lo
kaln
ej, r
egio
naln
ej
i glo
baln
ej) p
rzyc
zyny
pr
oces
ów in
tegr
acyj
nych
or
az ic
h sk
utki
gos
poda
rcze
, sp
ołec
zne
i pol
itycz
ne
• U
czeń
wsk
azuj
e i u
zasa
dnia
po
zyty
wne
i ne
gaty
wne
sku
tki
(…) i
nteg
racj
i pol
itycz
nej
• In
tegr
acja
mię
dzyn
arod
owa
i kor
zyśc
i z n
iej w
ynik
ając
e•
F azy
roz
woj
u in
tegr
acji
• W
ybra
ne o
rgan
izac
je
mię
dzyn
arod
owe
i ich
funk
cje
17. K
onfli
kt –
nor
ma
czy
epiz
od ż
ycia
sp
ołec
zneg
o?
(bra
k za
pisó
w)
• IV
– U
czeń
oce
nia
i pro
jekt
uje
różn
e fo
rmy
pom
ocy
pańs
twa
i org
aniz
acji
poza
rząd
owyc
h pa
ństw
om i
regi
onom
do
tkni
ętyc
h kr
yzys
em
(klę
skam
i eko
logi
czny
mi,
woj
nam
i, gł
odem
)
• U
czeń
wyj
aśni
a pr
zycz
yny
i prz
ebie
g ko
nflik
tów
zbr
ojny
ch
w w
ybra
nych
reg
iona
ch
wsp
ółcz
esne
go ś
wia
ta
• Pr
zycz
yny
konfl
iktó
w
zbro
jnyc
h•
Prze
bieg
wyb
rany
ch k
onfli
któw
zb
rojn
ych
na ś
wie
cie
• Sk
utki
woj
en
18. C
złow
iek
prze
obra
ża
świa
t (P)
––
––
19. C
złow
iek
prze
obra
ża
świa
t (K
)–
––
Spra
wdz
ian
dzia
łow
y
RA
ZEM
19 g
odz.
D
ZIA
Ł I
IIC
. Kla
syfik
acja
pań
stw
św
iata
– p
roje
kt g
eogr
aficz
ny (l
ekcj
e re
aliz
owan
e w
cią
gu c
ałeg
o ro
ku s
zkol
nego
)
Tem
at p
roje
ktu
(sam
odzi
elne
j pra
cy b
adaw
czej
): w
ybra
ne p
ańst
wo
świa
ta
1. W
skaź
niki
zró
żnic
owan
ia
pańs
tw ś
wia
ta(b
rak
zapi
sów
)(b
rak
zapi
sów
)•
Ucz
eń w
yróż
nia
kryt
eria
po
dzia
łu p
ańst
w w
edłu
g PK
B na
jedn
ego
mie
szka
ńca
oraz
Wsk
aźni
ka R
ozw
oju
Społ
eczn
ego
(HD
I)
• W
skaź
niki
poz
iom
u ro
zwoj
u sp
ołec
zno-
gosp
odar
czeg
o•
Oce
na ja
kośc
i życ
ia
2. P
odzi
ał n
a pa
ństw
a o
różn
ym p
ozio
mie
ro
zwoj
u
(bra
k za
pisó
w)
• II
I – U
czeń
okr
eśla
zw
iązk
i po
mię
dzy
prob
lem
ami
wyż
ywie
nia,
wys
tępo
wan
iem
ch
orób
(m.in
. AID
S)
a po
ziom
em ż
ycia
w k
raja
ch
Afr
yki n
a po
łudn
ie o
d Sa
hary
• U
czeń
por
ównu
je s
truk
turę
PK
B pa
ństw
zna
jduj
ącyc
h si
ę na
róż
nych
poz
iom
ach
rozw
oju
gosp
odar
czeg
o
• Po
dzia
ł kra
jów
ze
wzg
lędu
na
pozi
om r
ozw
oju
społ
eczn
o-
-gos
poda
rcze
go
Nr
i tem
at le
kcji
Wym
agan
ia z
apis
ane
w p
odst
awie
pro
gram
owej
dl
a et
apu
II
Wym
agan
ia z
apis
ane
w p
odst
awie
pro
gram
owej
dl
a et
apu
III
i IV
–
zakr
es p
odst
awow
y
Wym
agan
ia z
apis
ane
w p
odst
awie
pro
gram
owej
dl
a et
apu
IV
– za
kres
roz
szer
zony
Głó
wne
zag
adni
enia
w
ynik
ając
e z
pods
taw
y pr
ogra
mow
ej
47
• IV
– U
czeń
kla
syfik
uje
pańs
twa
na p
odst
awie
an
aliz
y w
skaź
nikó
w r
ozw
oju
społ
eczn
ego
i gos
poda
rcze
go;
wyr
óżni
a re
gion
y bo
gate
i b
iedn
e (b
ogat
ą Pó
łnoc
i b
iedn
e Po
łudn
ie) i
pod
aje
przy
czyn
y dy
spro
porc
ji w
poz
iom
ie r
ozw
oju
społ
eczn
o-
-gos
poda
rcze
go r
egio
nów
św
iata
• St
rukt
ura
PKB
w k
raja
ch
o ró
żnym
poz
iom
ie r
ozw
oju
go
spod
arcz
ego
• Pr
zycz
yny
nier
ówno
mie
rneg
o ro
zwoj
u sp
ołec
zno-
-g
ospo
darc
zego
św
iata
3. P
owią
zani
a m
iędz
y
przy
rodą
a g
ospo
dark
ą(b
rak
zapi
sów
)•
III –
Ucz
eń w
ykaz
uje,
na
pods
taw
ie m
ap te
mat
yczn
ych,
zw
iązk
i mię
dzy
głów
nym
i ce
cham
i śro
dow
iska
przy
rodn
icze
go E
urop
y Pó
łnoc
nej a
głó
wny
mi
kier
unka
mi r
ozw
oju
gosp
odar
czeg
o•
III
– U
czeń
wyk
azuj
e w
pływ
gó
r na
cec
hy ś
rodo
wis
ka
przy
rodn
icze
go o
raz
gosp
odar
kę k
rajó
w a
lpej
skic
h
(bra
k za
pisó
w)
• Pr
zykł
ady
wpł
ywu
środ
owis
ka
przy
rodn
icze
go n
a ży
cie
i gos
poda
rkę
czło
wie
ka
(ćw
icze
nia)
• Pr
zykł
ady
wpł
ywu
dzia
łaln
ości
cz
łow
ieka
na
środ
owis
ko
przy
rodn
icze
(ćw
icze
nia)
4. P
ozna
ję w
ybra
ne
pańs
two
lub
regi
on (P
)(b
rak
zapi
sów
)•
III
– U
czeń
cha
rakt
eryz
uje
i por
ównu
je, n
a po
dsta
wie
ró
żnyc
h źr
ódeł
info
rmac
ji ge
ogra
ficzn
ej, ś
rodo
wis
ko
przy
rodn
icze
kra
jów
są
siad
ując
ych
z Po
lską
; w
ykaz
uje
ich
zróż
nico
wan
ie
społ
eczn
e i g
ospo
darc
ze•
III –
Ucz
eń p
rzed
staw
ia
wsp
ółcz
esne
prz
emia
ny
społ
eczn
e i g
ospo
darc
ze U
krai
ny•
III
– U
czeń
wyk
azuj
e zr
óżni
cow
anie
prz
yrod
nicz
e,
naro
dow
ości
owe,
kul
turo
we
i gos
poda
rcze
Ros
ji
(bra
k za
pisó
w)
• K
ompl
ekso
wa
char
akte
ryst
yka
wyb
rane
go p
ańst
wa
lub
regi
onu.
Reg
ione
m m
oże
być
dow
olna
czę
ść k
raju
(jed
nost
ka
adm
inis
trac
yjna
, kra
ina
hist
oryc
zna)
, gru
pa p
ańst
w lu
b re
gion
fizy
czno
geog
rafic
zny
(niz
ina,
wyż
yna,
pas
mo
górs
kie
itp.).
Cel
em p
roje
ktu
jest
m
.in. ć
wic
zeni
e um
ieję
tnoś
ci
korz
ysta
nia
ze ź
róde
ł in
form
acji
oraz
prz
etw
arza
nia
i pre
zent
owan
ia in
form
acji,
zw
łasz
cza
odna
jdyw
ania
w
spół
zale
żnoś
ci w
sys
tem
ie
przy
roda
– c
złow
iek
– go
spod
arka
48
cd. 4
• II
I –
Ucz
eń p
rzed
staw
ia
głów
ne c
echy
śro
dow
iska
pr
zyro
dnic
zego
, gos
poda
rki
oraz
form
y w
spół
prac
y z
kraj
em b
ędąc
ym n
ajbl
iższ
ym
sąsi
adem
reg
ionu
, w k
tóry
m
ucze
ń m
iesz
ka•
III
– U
czeń
cha
rakt
eryz
uje
regi
on B
liski
ego
Wsc
hodu
po
d ką
tem
cec
h ku
lturo
wyc
h,
zaso
bów
rop
y na
ftow
ej,
kier
unkó
w i
pozi
omu
rozw
oju
gosp
odar
czeg
o; w
skaz
uje
mie
jsca
kon
flikt
ów z
broj
nych
• II
I –
Ucz
eń o
pisu
je k
ontr
asty
sp
ołec
zne
i gos
poda
rcze
w
Ind
iach
; wyj
aśni
a pr
zycz
yny
gwał
tow
nego
roz
woj
u no
woc
zesn
ych
tech
nolo
gii
• II
I – U
czeń
wyk
azuj
e zn
acze
nie
czyn
nikó
w s
połe
czno
- -k
ultu
row
ych
w tw
orze
niu
now
ocze
snej
gos
poda
rki J
apon
ii na
tle
niek
orzy
stny
ch c
ech
środ
owis
ka p
rzyr
odni
czeg
o•
III –
Ucz
eń p
odaj
e ki
erun
ki
rozw
oju
gosp
odar
czeg
o C
hin
oraz
wsk
azuj
e zm
iany
zna
czen
ia
Chi
n w
gos
poda
rce
świa
tow
ej•
III
– U
czeń
wyk
azuj
e, n
a po
dsta
wie
map
tem
atyc
znyc
h,
że k
onty
nent
Azj
i jes
t ob
szar
em w
ielk
ich
geog
rafic
znyc
h ko
ntra
stów
Nr
i tem
at le
kcji
Wym
agan
ia z
apis
ane
w p
odst
awie
pro
gram
owej
dl
a et
apu
II
Wym
agan
ia z
apis
ane
w p
odst
awie
pro
gram
owej
dl
a et
apu
III
i IV
–
zakr
es p
odst
awow
y
Wym
agan
ia z
apis
ane
w p
odst
awie
pro
gram
owej
dl
a et
apu
IV
– za
kres
roz
szer
zony
Głó
wne
zag
adni
enia
w
ynik
ając
e z
pods
taw
y pr
ogra
mow
ej
49
• II
I –
Ucz
eń p
rzed
staw
ia, n
a po
dsta
wie
map
tem
atyc
znyc
h,
war
unki
prz
yrod
nicz
e ob
szar
ów, n
a kt
óryc
h ks
ztał
tow
ały
się
najs
tars
ze
azja
tyck
ie c
ywili
zacj
e•
III
– U
czeń
wyr
óżni
a gł
ówne
cec
hy i
przy
czyn
y zr
óżni
cow
ania
kul
turo
weg
o i e
tnic
zneg
o A
mer
yki P
ółno
cnej
i P
ołud
niow
ej•
III
– U
czeń
wyk
azuj
e zw
iązk
i mię
dzy
gosp
odar
ką
a w
arun
kam
i śro
dow
iska
pr
zyro
dnic
zego
w
naj
waż
niej
szyc
h re
gion
ach
gosp
odar
czyc
h St
anów
Z
jedn
oczo
nych
Am
eryk
i P ó
łnoc
nej;
okre
śla
rolę
w
gos
poda
rce
świa
tow
ej•
III
– U
czeń
prz
edst
awia
, na
pods
taw
ie m
ap te
mat
yczn
ych,
gł
ówne
cec
hy g
ospo
dark
i A
ustr
alii
na tl
e w
arun
ków
śr
odow
iska
prz
yrod
nicz
ego
• II
I –
Ucz
eń o
kreś
la p
ołoż
enie
Eu
ropy
i gł
ówne
cec
hy
środ
owis
ka p
rzyr
odni
czeg
o na
pod
staw
ie m
apy
ogól
noge
ogra
ficzn
ej i
map
te
mat
yczn
ych
• II
I –
Ucz
eń p
rzed
staw
ia c
echy
po
łoże
nia
i śro
dow
iska
ge
ogra
ficzn
ego
Ant
arkt
yki
i Ark
tyki
5. P
reze
ntac
ja p
roje
ktu
––
–Pr
ezen
tacj
a i o
cena
pro
jekt
ów
RA
ZEM
5 go
dz.
RA
ZEM
MO
DU
Ł II
I40
god
z.
50
MO
DU
Ł IV
. Geo
grafi
a Po
lski
DZI
AŁ
IVA
. Geo
grafi
a Po
lski
– ś
rodo
wis
ko p
rzyr
odni
cze
1. P
ołoż
enie
Pol
ski
w E
urop
ie i
świe
cie
(P)
(bra
k za
pisó
w)
• U
czeń
cha
rakt
eryz
uje,
na
pods
taw
ie m
ap r
óżne
j tre
ści,
poło
żeni
e w
łasn
ego
regi
onu
w P
olsc
e or
az p
ołoż
enie
Pol
ski
na ś
wie
cie
i w E
urop
ie
(bra
k za
pisó
w)
• Po
łoże
nie
fizyc
znog
eogr
aficz
ne,
polit
yczn
e i m
atem
atyc
zne
Pols
ki•
Mie
jsce
Pol
ski w
Eur
opie
i ś
wie
cie
pod
wzg
lęde
m
pow
ierz
chni
i lu
dnoś
ci
2. K
onse
kwen
cje
poło
żeni
a Po
lski
(bra
k za
pisó
w)
• U
czeń
cha
rakt
eryz
uje,
na
pods
taw
ie m
ap r
óżne
j tre
ści,
poło
żeni
e w
łasn
ego
regi
onu
w P
olsc
e or
az p
ołoż
enie
Pol
ski
na ś
wie
cie
i w E
urop
ie
(bra
k za
pisó
w)
• K
onse
kwen
cje
poło
żeni
a Po
lski
:a.
ast
rono
mic
zne
b. k
limat
yczn
ec.
pol
itycz
ned.
kom
unik
acyj
ne
3. P
odzi
ał a
dmin
istr
acyj
ny
Pols
ki i
jego
rol
a
w o
rgan
izac
ji
społ
ecze
ństw
a
(bra
k za
pisó
w)
• U
czeń
opi
suje
pod
ział
ad
min
istr
acyj
ny P
olsk
i; po
daje
na
zwy
i wsk
azuj
e na
map
ie
woj
ewód
ztw
a or
az ic
h st
olic
e
(bra
k za
pisó
w)
• Po
dzia
ł adm
inis
trac
yjny
Pol
ski
• K
ompe
tenc
je w
ładz
sa
mor
ządo
wyc
h ró
żneg
o sz
czeb
la
4. Z
arys
roz
woj
u
środ
owis
ka
przy
rodn
icze
go P
olsk
i
(bra
k za
pisó
w)
• U
czeń
opi
suje
naj
waż
niej
sze
wyd
arze
nia
(obr
azy)
z p
rzes
złoś
ci
geol
ogic
znej
Pol
ski:
pow
stan
ie
węg
la k
amie
nneg
o, p
owst
awan
ie
gór,
zale
wy
mór
z, z
lodo
wac
enia
; w
ykaz
uje
zale
żnoś
ci p
omię
dzy
wsp
ółcz
esną
rze
źbą
Polsk
i a
wyb
rany
mi w
ydar
zeni
ami
geol
ogic
znym
i
• U
czeń
opi
suje
cec
hy
uksz
tałt
owan
ia p
owie
rzch
ni
Pols
ki i
okre
śla
jej z
wią
zek
z bu
dow
ą ge
olog
iczn
ą i w
ykaz
uje
wpł
yw o
roge
nez
(…) n
a uk
szta
łtow
anie
po
wie
rzch
ni k
raju
• G
łów
ne je
dnos
tki t
ekto
nicz
ne
P ols
ki•
Ruc
hy g
órot
wór
cze
kszt
ałtu
jące
obs
zar
Pols
ki
5. W
ielk
ie z
lodo
wac
enia
pl
ejst
oceń
skie
i ic
h w
pływ
na
kraj
obra
z Po
lski
(bra
k za
pisó
w)
(bra
k za
pisó
w)
• U
czeń
opi
suje
cec
hy
uksz
tałt
owan
ia p
owie
rzch
ni
Pols
ki i
okre
śla
jej z
wią
zek
z bu
dow
ą ge
olog
iczn
ą i w
ykaz
uje
wpł
yw (…
) zl
odow
aceń
na
uksz
tałt
owan
ie
pow
ierz
chni
kra
ju
• C
hron
olog
ia z
lodo
wac
eń
plej
stoc
eńsk
ich
• Z
asię
gi z
lodo
wac
eń
plej
stoc
eńsk
ich
• W
pływ
zlo
dow
aceń
na
kra
jobr
az P
olsk
i
Nr
i tem
at le
kcji
Wym
agan
ia z
apis
ane
w p
odst
awie
pro
gram
owej
dl
a et
apu
II
Wym
agan
ia z
apis
ane
w p
odst
awie
pro
gram
owej
dl
a et
apu
III
i IV
–
zakr
es p
odst
awow
y
Wym
agan
ia z
apis
ane
w p
odst
awie
pro
gram
owej
dl
a et
apu
IV
– za
kres
roz
szer
zony
Głó
wne
zag
adni
enia
w
ynik
ając
e z
pods
taw
y pr
ogra
mow
ej
51
6. Z
różn
icow
anie
uk
szta
łtow
ania
po
wie
rzch
ni P
olsk
i
• U
czeń
roz
pozn
aje
na m
apie
hi
psom
etry
czne
j niz
iny,
wyż
yny
i gór
y
• U
czeń
wyk
azuj
e za
leżn
ości
po
mię
dzy
wsp
ółcz
esną
rz
eźbą
Pol
ski a
wyb
rany
mi
wyd
arze
niam
i geo
logi
czny
mi
• U
czeń
opi
suje
cec
hy
uksz
tałt
owan
ia p
owie
rzch
ni
Pols
ki i
okre
śla
jej z
wią
zek
z
budo
wą
geol
ogic
zną
i w
ykaz
uje
wpł
yw o
roge
nez
i zlo
dow
aceń
na
uksz
tałt
owan
ie
pow
ierz
chni
kra
ju
• St
rukt
ura
wys
okoś
ciow
a po
wie
rzch
ni k
raju
• Pa
sow
y ch
arak
ter
uksz
tałt
owan
ia p
owie
rzch
ni
Pols
ki•
Głó
wne
kra
iny
geog
rafic
zne
(reg
iony
fizy
czno
geog
rafic
zne)
Po
lski
7–8.
Klim
at P
olsk
i(b
rak
zapi
sów
)•
Ucz
eń p
odaj
e gł
ówne
cec
hy
klim
atu
Pols
ki; w
ykaz
uje
ich
zwią
zek
z cz
ynni
kam
i je
ksz
tałt
ując
ymi;
wyj
aśni
a m
echa
nizm
pow
staw
ania
w
iatr
u ha
lneg
o i b
ryzy
mor
skie
j
• U
czeń
cha
rakt
eryz
uje
klim
at
Pols
ki n
a po
dsta
wie
dan
ych
liczb
owyc
h i m
ap
klim
atyc
znyc
h i o
ceni
a
gosp
odar
cze
kons
ekw
encj
e zr
óżni
cow
ania
dłu
gośc
i okr
esu
weg
etac
yjne
go w
Pol
sce
• Po
łoże
nie
Pols
ki w
zglę
dem
st
ref i
typó
w k
limat
u•
Cec
hy k
limat
u Po
lski
• Z
różn
icow
anie
klim
atu
(w ty
m te
mpe
ratu
ry p
owie
trza
i o
padó
w)
• Te
rmic
zne
pory
rok
u i o
kres
w
eget
acyj
ny•
Gos
poda
rcze
kon
sekw
encj
e zr
óżni
cow
ania
klim
atu
9. C
hara
kter
ysty
ka s
ieci
w
odne
j Pol
ski
(bra
k za
pisó
w)
(bra
k za
pisó
w)
(bra
k za
pisó
w)
• Si
eć r
zecz
na P
olsk
i•
Roz
mie
szcz
enie
jezi
or w
Pol
sce
10. W
ahan
ia s
tanó
w w
ody
w r
zeka
ch(b
rak
zapi
sów
)(b
rak
zapi
sów
)•
Ucz
eń o
maw
ia c
echy
reż
imu
pols
kich
rze
k•
Zas
ilani
e rz
ek•
Reż
im w
ody
rzek
Pol
ski
• W
ezbr
ania
i po
wod
zie
11. C
zy P
olsk
a je
st k
raje
m
zaso
bnym
w w
odę?
(bra
k za
pisó
w)
(bra
k za
pisó
w)
• U
czeń
cha
rakt
eryz
uje
skła
dow
e bi
lans
u w
odne
go P
olsk
i w r
oku
hydr
olog
iczn
ym•
Ucz
eń w
yjaś
nia
przy
czyn
y ni
edob
oru
wod
y w
wyb
rany
ch
regi
onac
h i w
skaz
uje
skut
ki
gosp
odar
cze
• Bi
lans
wod
ny P
olsk
i •
Zas
oby
wod
ne P
olsk
i•
Obs
zary
nad
mia
rów
i n
iedo
boró
w w
ody
w P
olsc
e
12. R
eten
cyjn
a ro
la je
zior
i s
ztuc
znyc
h
zbio
rnik
ów w
odny
ch
(bra
k za
pisó
w)
(bra
k za
pisó
w)
• U
czeń
wsk
azuj
e zn
acze
nie
przy
rodn
icze
i go
spod
arcz
e je
zior
i sz
tucz
nych
zbi
orni
ków
w
odny
ch
• G
enet
yczn
e ty
py je
zior
Pol
ski
• Z
nacz
enie
jezi
or w
prz
yrod
zie
i gos
poda
rce
• Z
bior
niki
ret
ency
jne
w P
olsc
e i i
ch fu
nkcj
e
13. G
leby
Pol
ski
(bra
k za
pisó
w)
(bra
k za
pisó
w)
• U
czeń
wyj
aśni
a w
ystę
pow
anie
gl
eb s
tref
owyc
h i n
iest
refo
wyc
h w
Pol
sce
• R
ozm
iesz
czen
ie g
leb
stre
fow
ych
• R
ozm
iesz
czen
ie g
leb
nies
tref
owyc
h w
pow
iąza
niu
z w
arun
kam
i śro
dow
iska
52
14. R
oślin
ność
Pol
ski
(bra
k za
pisó
w)
(bra
k za
pisó
w)
• U
czeń
cha
rakt
eryz
uje
typy
na
tura
lnyc
h zb
ioro
wis
k ro
ślin
nych
i w
skaz
uje
char
akte
ryst
yczn
e ga
tunk
i
• Ty
py z
bior
owis
k le
śnyc
h•
Typy
zbi
orow
isk
niel
eśny
ch•
Gat
unki
roś
lin
char
akte
ryst
yczn
e dl
a po
szcz
egól
nych
zbi
orow
isk
15. P
rzeg
ląd
krai
n
geog
rafic
znyc
h Po
lski
–
pobr
zeża
• U
czeń
cha
rakt
eryz
uje
wyb
rane
kr
ajob
razy
Pol
ski:
gór
wys
okic
h, w
yżyn
y w
apie
nnej
, ni
zinn
y, p
ojez
iern
y, n
adm
orsk
i, w
ielk
omie
jski
, prz
emys
łow
y,
roln
iczy
ora
z w
skaz
uje
je n
a m
apie
• U
czeń
pod
aje
przy
kład
y za
leżn
ości
mię
dzy
cech
ami
kraj
obra
zu a
form
ami
dzia
łaln
ości
czł
owie
ka
• U
czeń
wsk
azuj
e na
map
ie
głów
ne r
egio
ny g
eogr
aficz
ne
Pols
ki•
Ucz
eń c
hara
kter
yzuj
e, n
a po
dsta
wie
map
tem
atyc
znyc
h,
środ
owis
ko p
rzyr
odni
cze
głów
nych
reg
ionó
w
geog
rafic
znyc
h Po
lski
ze
szcz
egól
nym
uw
zglę
dnie
niem
w
łasn
ego
regi
onu
(rów
nież
na
pod
staw
ie o
bser
wac
ji te
reno
wyc
h)
• U
czeń
oce
nia
wal
ory
i okr
eśla
ce
chy
środ
owis
ka d
ecyd
ując
e o
kraj
obra
zie
wyb
rany
ch k
rain
ge
ogra
ficzn
ych
Pols
ki
• U
czeń
prz
edst
awia
do
min
anty
śro
dow
iska
kra
in
geog
rafic
znyc
h Po
lski
na
pods
taw
ie m
ap te
mat
yczn
ych,
da
nych
sta
tyst
yczn
ych
i obs
erw
acji
bezp
ośre
dnic
h
• W
pod
staw
ie p
rogr
amow
ej
nie
prec
yzuj
e si
ę, k
tóre
kra
iny
geog
rafic
zne
ucze
ń m
a w
ybra
ć do
ana
lizy.
Z te
go p
owod
u w
pro
gram
ie p
ropo
nuje
się
pr
zegl
ąd g
łów
nych
kra
in
geog
rafic
znyc
h Po
lski
16. P
rzeg
ląd
krai
n
geog
rafic
znyc
h Po
lski
–
poje
zier
za
17. P
rzeg
ląd
krai
n
geog
rafic
znyc
h Po
lski
–
nizi
ny ś
rodk
owej
Pol
ski
18. P
rzeg
ląd
krai
n
geog
rafic
znyc
h Po
lski
–
wyż
yny
19. P
rzeg
ląd
krai
n
geog
rafic
znyc
h Po
lski
–
kotli
ny
20. P
rzeg
ląd
krai
n
geog
rafic
znyc
h Po
lski
–
Sude
ty
21. P
rzeg
ląd
krai
n
geog
rafic
znyc
h Po
lski
–
Besk
idy
i Pog
órze
K
arpa
ckie
22. P
rzeg
ląd
krai
n
geog
rafic
znyc
h Po
lski
–
Tatr
y i P
odta
trze
23. P
rzeg
ląd
krai
n
geog
rafic
znyc
h Po
lski
–
wła
sny
regi
on
Nr
i tem
at le
kcji
Wym
agan
ia z
apis
ane
w p
odst
awie
pro
gram
owej
dl
a et
apu
II
Wym
agan
ia z
apis
ane
w p
odst
awie
pro
gram
owej
dl
a et
apu
III
i IV
–
zakr
es p
odst
awow
y
Wym
agan
ia z
apis
ane
w p
odst
awie
pro
gram
owej
dl
a et
apu
IV
– za
kres
roz
szer
zony
Głó
wne
zag
adni
enia
w
ynik
ając
e z
pods
taw
y pr
ogra
mow
ej
53
24. C
echy
Mor
za
Bałt
ycki
ego
(bra
k za
pisó
w)
• U
czeń
prz
edst
awia
głó
wne
ce
chy
poło
żeni
a or
az
środ
owis
ka p
rzyr
odni
czeg
o M
orza
Bał
tyck
iego
; wyk
azuj
e zn
acze
nie
gosp
odar
cze
Mor
za
Bałt
ycki
ego
oraz
prz
yczy
ny
degr
adac
ji je
go w
ód
(bra
k za
pisó
w)
• Po
łoże
nie
Mor
za B
ałty
ckie
go•
Cec
hy M
orza
Bał
tyck
iego
• R
ozw
ój B
ałty
ku•
Zna
czen
ie g
ospo
darc
ze•
Przy
czyn
y de
grad
acji
wód
25. C
echy
śro
dow
iska
pr
zyro
dnic
zego
Pol
ski
(P)
––
––
26. C
echy
śro
dow
iska
pr
zyro
dnic
zego
Pol
ski
(K)
––
–Sp
raw
dzia
n dz
iało
wy
RA
ZEM
26 g
odz.
D
ZIA
Ł I
VB
. Geo
grafi
a Po
lski
– z
agad
nien
ia lu
dnoś
ciow
e
1–2.
Roz
wój
dem
ogra
ficzn
y lu
dnoś
ci P
olsk
i(b
rak
zapi
sów
)•
Ucz
eń w
yjaś
nia
i pop
raw
nie
stos
uje
pods
taw
owe
poję
cia
z za
kres
u de
mog
rafii
: prz
yros
t na
tura
lny,
uro
dzen
ia i
zgon
y,
śred
nia
dług
ość
życi
a•
Ucz
eń o
dczy
tuje
z r
óżny
ch
źród
eł in
form
acji
(m.in
. roc
znik
a st
atys
tycz
nego
ora
z pi
ram
idy
płci
i w
ieku
) dan
e do
tycz
ące:
lic
zby
ludn
ości
Pol
ski,
urod
zeń,
zg
onów
, prz
yros
tu n
atur
alne
go,
stru
ktur
y pł
ci, ś
redn
iej d
ługo
ści
życi
a w
Pol
sce
• U
czeń
cha
rakt
eryz
uje
rozw
ój d
emog
rafic
zny
Pols
ki
w w
ybra
nych
okr
esac
h na
pod
staw
ie d
anyc
h st
atys
tycz
nych
i w
yjaś
nia
zmia
ny k
szta
łtu
pira
mid
y w
ieku
i p
łci l
udno
ści P
olsk
i wra
z z
rozw
ojem
gos
poda
rczy
m
oraz
por
ównu
je ją
z in
nym
i pa
ństw
ami
• Z
mia
ny li
czby
ludn
ości
Pol
ski
• Z
mia
ny s
truk
tury
de
mog
rafic
znej
ludn
ości
Pol
ski
• W
ahan
ia p
rzyr
ostu
na
tura
lneg
o, s
topy
ur
odze
ń i z
gonó
w o
raz
ich
kons
ekw
encj
e•
Ana
liza
pira
mid
y pł
ci i
wie
ku
ludn
ości
Pol
ski
• St
rukt
ura
dem
ogra
ficzn
a Po
lski
w p
orów
nani
u z
inny
mi
kraj
ami E
urop
y i ś
wia
ta
3. P
rzyc
zyny
ni
erów
nom
iern
ego
rozm
iesz
czen
ia lu
dnoś
ci
Pols
ki
(bra
k za
pisó
w)
• U
czeń
cha
rakt
eryz
uje,
na
pods
taw
ie m
ap g
ęsto
ści
zalu
dnie
nia,
zró
żnic
owan
ie
rozm
iesz
czen
ia lu
dnoś
ci
w P
olsc
e i z
amie
szki
wan
ym
regi
onie
ora
z w
yjaś
nia
te r
óżni
ce c
zynn
ikam
i pr
zyro
dnic
zym
i, hi
stor
yczn
ymi,
ekon
omic
znym
i
(bra
k za
pisó
w)
• R
ozm
iesz
czen
ie lu
dnoś
ci P
olsk
i•
Czy
nnik
i roz
mie
szcz
enia
lu
dnoś
ci w
Pol
sce
oraz
ich
przy
kład
y z
różn
ych
częś
ci
kraj
u
54
4. Z
mia
ny s
truk
tury
za
trud
nien
ia lu
dnoś
ci
Pols
ki
(bra
k za
pisó
w)
(bra
k za
pisó
w)
• U
czeń
wyj
aśni
a zm
iany
w
str
uktu
rze
zatr
udni
enia
lu
dnoś
ci P
olsk
i
Zm
iany
str
uktu
ry s
połe
czno
- -z
awod
owej
ludn
ości
Pol
ski
5. R
egio
naln
e zr
óżni
cow
a-ni
e ry
nku
prac
y w
Pol
sce
(bra
k za
pisó
w)
• U
czeń
wyk
azuj
e ró
żnic
e w
str
uktu
rze
zatr
udni
enia
lu
dnoś
ci w
Pol
sce
i we
wła
snym
reg
ioni
e•
Ucz
eń p
odaj
e gł
ówne
, akt
ualn
e pr
oble
my
rynk
u pr
acy
w P
olsc
e i w
e w
łasn
ym r
egio
nie
• U
czeń
wsk
azuj
e re
gion
alne
zr
óżni
cow
anie
ryn
ku p
racy
w
Pol
sce
• Z
różn
icow
anie
poz
iom
u do
chod
ów lu
dnoś
ci P
olsk
i•
Ryn
ek p
racy
wie
lkic
h m
iast
i o
bsza
rów
wie
jski
ch•
Bezr
oboc
ie w
Pol
sce,
jego
pr
zycz
yny
i sku
tki
6. M
igra
cje
ludn
ości
Pol
ski
(bra
k za
pisó
w)
• II
I –
Ucz
eń o
dczy
tuje
wie
lkoś
ć i g
łów
ne k
ieru
nki m
igra
cji
z Po
lski
i do
Pol
ski
• IV
– U
czeń
cha
rakt
eryz
uje
wsp
ółcz
esne
kie
runk
i em
igra
cji
Pola
ków
i cz
ynni
ki w
pływ
ając
e na
atr
akcy
jnoś
ć ni
ektó
rych
pa
ństw
dla
imig
rant
ów
• U
czeń
ana
lizuj
e ok
reso
we
zmia
ny s
alda
mig
racj
i ze
wnę
trzn
ych
i wew
nętr
znyc
h or
az w
yjaś
nia
ich
przy
czyn
y
• W
ielk
ie m
igra
cje
ludn
ości
Po
lski
• C
zynn
iki e
mig
racj
i Pol
aków
• Po
lacy
za
gran
icą
• N
apły
w o
bcok
rajo
wcó
w d
o Po
lski
7. P
rzem
iany
osa
dnic
twa
wie
jski
ego
w P
olsc
e(b
rak
zapi
sów
)(b
rak
zapi
sów
)•
Ucz
eń w
yjaś
nia
zmia
ny
(…) o
sadn
ictw
a w
iejs
kieg
o,
wią
żąc
je z
prz
emia
nam
i go
spod
arcz
ymi i
spo
łecz
nym
i w
Pol
sce
• Pr
zem
iany
osa
dnic
twa
wie
jski
ego
w P
olsc
e•
Przy
czyn
y m
oder
niza
cji w
si•
Proc
esy
urba
niza
cyjn
e w
oto
czen
iu w
ielk
ich
mia
st
8. R
ozw
ój m
iast
Pol
ski
(bra
k za
pisó
w)
• U
czeń
ana
lizuj
e, p
orów
nuje
, oc
enia
roz
mie
szcz
enie
i w
ielk
ość
mia
st w
Pol
sce
i zam
iesz
kiw
anym
re
gion
ie; w
yjaś
nia
przy
czyn
y ro
zwoj
u w
ielk
ich
mia
st w
Pol
sce
• U
czeń
wyj
aśni
a zm
iany
pr
oces
ów u
rban
izac
yjny
ch
(…) w
iążą
c je
z p
rzem
iana
mi
gosp
odar
czym
i i s
połe
czny
mi
w P
olsc
e
• Pr
zycz
yny
prze
mia
n ur
bani
zacy
jnyc
h w
Pol
sce
• W
ielk
ie m
iast
a i z
espo
ły
mie
jski
e ce
chą
wsp
ółcz
esne
j ur
bani
zacj
i
9. Ja
cy je
steś
my
– ce
chy
po
lskie
go sp
ołec
zeńs
twa
(P)
––
––
10. J
acy
jest
eśm
y –
cech
y po
lski
ego
sp
ołec
zeńs
twa
(K)
––
–Sp
raw
dzia
n dz
iało
wy
RA
ZEM
10 g
odz.
Nr
i tem
at le
kcji
Wym
agan
ia z
apis
ane
w p
odst
awie
pro
gram
owej
dl
a et
apu
II
Wym
agan
ia z
apis
ane
w p
odst
awie
pro
gram
owej
dl
a et
apu
III
i IV
–
zakr
es p
odst
awow
y
Wym
agan
ia z
apis
ane
w p
odst
awie
pro
gram
owej
dl
a et
apu
IV
– za
kres
roz
szer
zony
Głó
wne
zag
adni
enia
w
ynik
ając
e z
pods
taw
y pr
ogra
mow
ej
55
DZI
AŁ
IV
C. G
eogr
afia
Pols
ki –
dzi
ałal
ność
gos
poda
rcza
1–2.
War
unki
pro
dukc
ji ro
lnej
w P
olsc
e(b
rak
zapi
sów
)•
Ucz
eń w
yróż
nia
głów
ne
cech
y st
rukt
ury
użyt
kow
ania
zi
emi,
wie
lkoś
ci i
wła
snoś
ci
gosp
odar
stw
rol
nych
, za
siew
ów i
hodo
wli
w P
olsc
e na
pod
staw
ie a
naliz
y m
ap,
wyk
resó
w, d
anyc
h lic
zbow
ych
• U
czeń
oce
nia
pozi
om
wyk
orzy
stan
ia w
arun
ków
na
tura
lnyc
h na
pod
staw
ie
wie
lkoś
ci i
rodz
ajów
pro
dukc
ji ro
lnic
zej w
por
ówna
niu
z in
nym
i pań
stw
ami U
nii
Euro
pejs
kiej
• Pr
zyro
dnic
ze w
arun
ki r
ozw
oju
roln
ictw
a w
Pol
sce
• Po
zapr
zyro
dnic
ze w
arun
ki
rozw
oju
roln
ictw
a w
Pol
sce
3. P
rzem
iany
str
uktu
raln
e po
lski
ego
roln
ictw
a(b
rak
zapi
sów
)•
Ucz
eń p
odaj
e pr
zycz
yny
zróż
nico
wan
ia
w r
ozm
iesz
czen
iu w
ybra
nych
up
raw
(psz
enic
y, z
iem
niak
ów,
bura
ków
cuk
row
ych)
ora
z ch
owu
bydł
a i t
rzod
y ch
lew
nej
w P
olsc
e
• U
czeń
wsk
azuj
e zm
iany
st
rukt
ural
ne z
acho
dząc
e w
pol
skim
rol
nict
wie
• C
echy
rol
nict
wa
P ols
ki
w p
orów
nani
u z
inny
mi
kraj
ami E
urop
y•
Prze
kszt
ałce
nia
stru
ktur
alne
w
rol
nict
wie
Pol
ski
4. K
ieru
nki p
rodu
kcji
roln
ej w
Pol
sce
na tl
e Eu
ropy
(bra
k za
pisó
w)
(bra
k za
pisó
w)
• U
czeń
oce
nia
pozi
om
wyk
orzy
stan
ia w
arun
ków
na
tura
lnyc
h na
pod
staw
ie
wie
lkoś
ci i
rodz
ajów
pro
dukc
ji ro
lnic
zej w
por
ówna
niu
z in
nym
i pań
stw
ami U
nii
Euro
pejs
kiej
• R
ozm
iesz
czen
ie u
praw
i c
how
u zw
ierz
ąt w
Pol
sce
jako
sku
tek
oddz
iały
wan
ia
czyn
nikó
w p
rzyr
odni
czyc
h i p
oza p
rzyr
odni
czyc
h•
Efek
tyw
ność
pol
skie
go
roln
ictw
a w
por
ówna
niu
z in
nym
i kra
jam
i
5. Z
asob
y na
tura
lne
P ols
ki(b
rak
zapi
sów
)•
Ucz
eń w
ymie
nia
głów
ne r
odza
je
zaso
bów
nat
ural
nych
Pol
ski
i wła
sneg
o re
gion
u: la
sów
, wód
, gl
eb, s
urow
ców
min
eral
nych
; ko
rzys
tają
c z
map
y, o
pisu
je
ich
rozm
iesz
czen
ie i
okre
śla
znac
zeni
e go
spod
arcz
e
• U
czeń
wsk
azuj
e ob
szar
y w
ystę
pow
ania
pod
staw
owyc
h za
sobó
w n
atur
alny
ch
i ana
lizuj
e zm
iany
wie
lkoś
ci ic
h ek
splo
atac
ji
• R
ozm
iesz
czen
ie s
urow
ców
m
iner
alny
ch w
Pol
sce
• Su
row
ce p
ocho
dzen
ia r
olne
go
i leś
nego
6. P
robl
emy
prod
ukcj
e en
ergi
i ele
ktry
czne
j w
Pol
sce
(bra
k za
pisó
w)
• U
czeń
prz
edst
awia
, na
pods
taw
ie r
óżny
ch ź
róde
ł in
form
acji,
str
uktu
rę
wyk
orzy
stan
ia ź
róde
ł en
ergi
i w P
olsc
e i o
ceni
a je
j w
pływ
na
stan
śro
dow
iska
pr
zyro
dnic
zego
• U
czeń
por
ównu
je w
ielk
ość
i str
uktu
rę p
rodu
kcji
ener
gii
elek
tryc
znej
w P
olsc
e i i
nnyc
h pa
ństw
ach
świa
ta
• W
ielk
ość
i str
uktu
ra p
rodu
kcji
ener
gii e
lekt
rycz
nej w
Pol
sce
w p
orów
nani
u z
inny
mi
kraj
ami
• K
onse
kwen
cje
dom
inac
ji en
erge
tyki
cie
plne
j•
P osz
ukiw
anie
now
ych
spos
obów
pro
dukc
ji en
ergi
i el
ektr
yczn
ej
56
7. P
rzem
ysł –
pod
staw
ą ro
zwoj
u go
spod
arki
(bra
k za
pisó
w)
• U
czeń
wyj
aśni
a pr
zycz
yny
zmia
n za
chod
zący
ch
w p
rzem
yśle
w P
olsc
e i w
e w
łasn
ym r
egio
nie
oraz
w
skaz
uje
najle
piej
roz
wija
jące
si
ę ob
ecni
e w
Pol
sce
gałę
zie
prod
ukcj
i prz
emys
łow
ej
• U
czeń
wsk
azuj
e dz
iedz
iny
prod
ukcj
i prz
emys
łow
ej
dyna
mic
znie
się
roz
wija
jące
• St
rukt
ura
gałę
ziow
a pr
zem
ysłu
Po
lski
• N
ajsz
ybci
ej r
ozw
ijają
ce s
ię
gałę
zie
prze
mys
łu
8. R
estr
uktu
ryza
cja
pr
zem
ysłu
sza
nsą
czy
zagr
ożen
iem
dla
kra
ju?
(bra
k za
pisó
w)
(bra
k za
pisó
w)
• U
czeń
prz
edst
awia
zm
iany
w
gos
poda
rce
Polsk
i sp
owod
owan
e je
j res
truk
tury
zacj
ą i m
oder
niza
cją
po 1
990
r.
• R
odza
je r
estr
uktu
ryza
cji
prze
mys
łu•
Proc
esy
mod
erni
zacj
i pr
zem
ysłu
i ic
h ko
nsek
wen
cje
9. I
nwes
tycj
e za
gran
iczn
e ja
ko s
zans
a
przy
spie
szen
ia
mod
erni
zacj
i kra
ju
(bra
k za
pisó
w)
(bra
k za
pisó
w)
• U
czeń
wsk
azuj
e pr
zykł
ady
i zna
czen
ie in
wes
tycj
i za
gran
iczn
ych
w P
olsc
e dl
a ro
zwoj
u sp
ołec
zno-
-g
ospo
darc
zego
kra
ju
• W
pływ
inw
esty
cji
zagr
anic
znyc
h na
roz
wój
sp
ołec
zno-
ekon
omic
zny
kraj
u•
Spec
jaln
e st
refy
eko
nom
iczn
e i p
arki
tech
nolo
gicz
ne
jako
czy
nnik
prz
ycią
gają
cy
inw
esty
cje
10. U
sług
i – n
ajsz
ybci
ej
rozw
ijają
cy s
ię s
ekto
r go
spod
arki
Pol
ski
(bra
k za
pisó
w)
• U
czeń
roz
różn
ia r
odza
je
usłu
g; w
yjaś
nia
szyb
ki r
ozw
ój
wyb
rany
ch u
sług
w P
olsc
e i w
e w
łasn
ym r
egio
nie
• U
czeń
prz
edst
awia
zr
óżni
cow
anie
sek
tora
usł
ug
w P
olsc
e i i
nnyc
h pa
ństw
ach
Uni
i Eur
opej
skie
j
• St
rukt
ura
usłu
g w
Pol
sce
w p
orów
nani
u z
inny
mi k
raja
mi
• Pr
zycz
yny
i nas
tęps
twa
szyb
kieg
o ro
zwoj
u us
ług
w P
olsc
e
11. S
praw
ny tr
ansp
ort
i łąc
znoś
ć –
pods
taw
ą ro
zwoj
u go
spod
arki
(P)
(bra
k za
pisó
w)
• U
czeń
opi
suje
na
pods
taw
ie m
ap
i wyj
aśni
a zr
óżni
cow
anie
gęs
tośc
i i j
akoś
ci si
eci t
rans
port
owej
w
Pol
sce
i wyk
azuj
e je
j wpł
yw
na r
ozw
ój in
nych
dzi
edzi
n dz
iała
lnoś
ci g
ospo
darc
zej
(bra
k za
pisó
w)
• Po
rów
nani
e si
eci t
rans
port
owej
Po
lski
• K
onie
czno
ść m
oder
niza
cji
tran
spor
tu•
Wpł
yw tr
ansp
ortu
na
rozw
ój
inny
ch d
zied
zin
gosp
odar
ki
12. S
kutk
i prz
eksz
tałc
eń
wła
snoś
ciow
ych
w
gos
poda
rce
(bra
k za
pisó
w)
(bra
k za
pisó
w)
• U
czeń
pod
aje
przy
kład
y pr
zeks
ztał
ceń
wła
snoś
ciow
ych
w p
olsk
iej g
ospo
darc
e m
ając
e w
pływ
na
zmia
ny s
truk
tury
pr
oduk
cji i
sto
pień
zas
poko
jeni
a po
trze
b m
ater
ialn
ych
i usł
ug
• Sk
utki
prz
ejśc
ia o
d go
spod
arki
ce
ntra
lnie
kie
row
anej
do
wol
nory
nkow
ej•
Skut
ki p
rzek
szta
łceń
w
łasn
ości
owyc
h w
gos
poda
rce
Nr
i tem
at le
kcji
Wym
agan
ia z
apis
ane
w p
odst
awie
pro
gram
owej
dl
a et
apu
II
Wym
agan
ia z
apis
ane
w p
odst
awie
pro
gram
owej
dl
a et
apu
III
i IV
–
zakr
es p
odst
awow
y
Wym
agan
ia z
apis
ane
w p
odst
awie
pro
gram
owej
dl
a et
apu
IV
– za
kres
roz
szer
zony
Głó
wne
zag
adni
enia
w
ynik
ając
e z
pods
taw
y pr
ogra
mow
ej
57
13. P
olsk
ie p
rodu
kty
i u
sług
i na
rynk
u
mię
dzyn
arod
owym
(bra
k za
pisó
w)
(bra
k za
pisó
w)
• U
czeń
wsk
azuj
e gł
ówny
ch
part
neró
w h
andl
owyc
h or
az k
ieru
nki g
eogr
aficz
ne
i str
uktu
rę to
war
ową
wym
iany
mię
dzyn
arod
owej
Po
lski
• M
iejs
ce P
olsk
i w E
urop
ie
i św
ieci
e w
wyb
rany
ch
dzie
dzin
ach
prod
ukcj
i i u
sług
• To
war
y ek
spor
tow
ane
i im
port
owan
e•
Zm
iany
kie
runk
ów
geog
rafic
znyc
h i s
truk
tury
to
war
owej
han
dlu
zagr
anic
zneg
o Po
lski
14. K
onie
czno
ść o
chro
ny
środ
owis
ka n
atur
alne
go
nasz
ego
kraj
u
(bra
k za
pisó
w)
• U
czeń
wyk
azuj
e ko
niec
znoś
ć oc
hron
y śr
odow
iska
przy
rodn
icze
go i
kultu
row
ego
w P
olsc
e; w
ymie
nia
form
y je
go o
chro
ny, p
ropo
nuje
ko
nkre
tne
dzia
łani
a na
rze
cz
jego
och
rony
we
wła
snym
re
gion
ie
• U
czeń
uza
sadn
ia k
onie
czno
ść
dzia
łań
na r
zecz
res
tytu
cji
i zac
how
ania
nat
ural
nych
el
emen
tów
śro
dow
iska
w
Pol
sce
(w ty
m ta
kże
dzia
łań
pode
jmow
anyc
h w
e w
spół
prac
y z
inny
mi
pańs
twam
i)
• P r
zykł
ady
czyn
nej o
chro
ny
środ
owis
ka w
Pol
sce
• Pr
zykł
ady
ochr
ony
praw
nej
obsz
arów
i tw
orów
prz
yrod
y•
Mię
dzyn
arod
owe
reze
rwat
y bi
osfe
ry
15. R
egio
ny tu
ryst
yczn
e Po
lski
(P)
(bra
k za
pisó
w)
• U
czeń
wyk
azuj
e na
pr
zykł
adac
h w
alor
y tu
ryst
yczn
e Po
lski
ora
z op
isuj
e ob
iekt
y zn
ajdu
jące
si
ę na
Liś
cie
Świa
tow
ego
Dzi
edzi
ctw
a K
ultu
row
ego
i Prz
yrod
nicz
ego
Ludz
kośc
i•
Ucz
eń p
rzed
staw
ia,
np. w
form
ie p
reze
ntac
ji m
ultim
edia
lnej
, wal
ory
tury
styc
zne
wyb
rane
go
regi
onu
geog
rafic
zneg
o ze
sz
czeg
ólny
m u
wzg
lędn
ieni
em
jego
wal
orów
kul
turo
wyc
h•
Ucz
eń p
roje
ktuj
e i o
pisu
je,
na p
odst
awie
map
tu
ryst
yczn
ych,
tem
atyc
znyc
h,
ogól
noge
ogra
ficzn
ych
i wła
snyc
h ob
serw
acji
tere
now
ych,
pod
róż
wzd
łuż
wyb
rane
j tra
sy w
e w
łasn
ym
regi
onie
, uw
zglę
dnia
jąc
wal
ory
przy
rodn
icze
i k
ultu
row
e
(bra
k za
pisó
w)
• C
hara
kter
ysty
ka w
ybra
nego
re
gion
u tu
ryst
yczn
ego
Pols
ki
58
16–1
7. R
egio
naln
e
zróż
nico
wan
ie
pote
ncja
łu
gosp
odar
czeg
o Po
lski
(P)
(bra
k za
pisó
w)
• U
czeń
opi
suje
, na
pods
taw
ie
map
tem
atyc
znyc
h,
najw
ażni
ejsz
e ce
chy
gosp
odar
ki
regi
onów
geo
grafi
czny
ch P
olsk
i or
az ic
h zw
iąze
k z
war
unka
mi
przy
rodn
iczy
mi
(bra
k za
pisó
w)
• C
hara
kter
ysty
ka w
ybra
nego
w
ojew
ództ
wa,
okr
ęgu
prze
mys
łow
ego
lub
regi
onu
roln
icze
go P
olsk
i •
Oce
na w
alor
ów
przy
rodn
iczy
ch, s
połe
czny
ch
i eko
nom
iczn
ych
wyb
rane
go
regi
onu
Pols
ki
18. S
zans
e i b
arie
ry
rozw
oju
gosp
odar
czeg
o Po
lski
(P)
––
––
19. S
zans
e i b
arie
ry
rozw
oju
gosp
odar
czeg
o Po
lski
(K)
––
–Sp
raw
dzia
n dz
iało
wy
RA
ZEM
19 g
odz.
RA
ZEM
MO
DU
Ł IV
55 g
odz.
RA
ZEM
PR
OG
RA
M20
0 go
dz.
Lekc
je p
rzez
nacz
one
na p
roje
kt g
eogr
aficz
ny5
godz
.
Lekc
je d
o dy
spoz
ycji
nauc
zyci
ela
35 g
odz.
RA
ZEM
240
godz
.
Sym
bole
jedn
olit
erow
e oz
nacz
ają
typ
lub
mie
jsce
lekc
ji:
O –
lekc
ja o
rgan
izac
yjna
, P
– le
kcja
pow
tórz
enio
wa,
K
– le
kcja
kon
trol
no-o
ceni
ając
a,
T –
lekc
ja w
tere
nie
Nr
i tem
at le
kcji
Wym
agan
ia z
apis
ane
w p
odst
awie
pro
gram
owej
dl
a et
apu
II
Wym
agan
ia z
apis
ane
w p
odst
awie
pro
gram
owej
dl
a et
apu
III
i IV
–
zakr
es p
odst
awow
y
Wym
agan
ia z
apis
ane
w p
odst
awie
pro
gram
owej
dl
a et
apu
IV
– za
kres
roz
szer
zony
Głó
wne
zag
adni
enia
w
ynik
ając
e z
pods
taw
y pr
ogra
mow
ej
59
1.4. OGÓLNE OSIĄGNIĘCIA UCZNIÓW Uczeń jest podmiotem, którego wspiera się w prawidłowym rozwoju, zgodnym z jego zainteresowa-niami i potrzebami, ale niekolidującymi z wymaganiami życia społecznego. Realizacja programu po-lega zarówno na rozwijaniu u uczniów zainteresowań i kształtowaniu postaw, jak i zdobywaniu przez nich konkretnych osiągnięć intelektualnych. Jako osiągnięcie ucznia rozumie się taki zespół wiadomości i umiejętności z określonej dziedziny wiedzy, który jest niezbędny do wykonania konkretnego zadania. Osiągnięcie ucznia jest rezultatem procesu uczenia się, przebiegającego pod wpływem określonych wy-magań programowych. Zapisy osiągnięć i wymagań programowych są takie same, inny jest jednak punkt odniesienia: osiągnięcia zdobywa uczeń, starając się spełnić wymagania stawiane przez nauczyciela re-alizującego program nauczania.
Z punktu widzenia efektów pracy dydaktycznej rozpatrywać należy dwie kategorie osiągnięć ucznia: oczekiwane i rzeczywiste. Pierwsze z nich przewidziane są programem nauczania, drugie zaś są faktycz-nym rezultatem procesu uczenia się. Pełna realizacja programu następuje wówczas, gdy zakres wyma-gań programowych zrówna się z oczekiwanymi osiągnięciami ucznia. Ze względu na stopień szczegóło-wości, w programie rozróżnia się osiągnięcia ogólne i szczegółowe. Osiągnięcia ogólne uczeń zdobywa w trakcie realizacji całego programu, w wyniku wielokrotnych powtórzeń określonych czynności, nato-miast osiągnięcia szczegółowe – w ramach konkretnej lekcji. Osiągnięcia ogólne nie odnoszą się do kon-kretnej treści programowej, są zdobywane na różnych lekcjach, za każdym razem w odmiennej sytuacji zadaniowej. Praca nad rozwiązywaniem zadań geograficznych dzieli się na trzy podstawowe etapy: 1. zdobywanie informacji,2. przetwarzanie informacji,3. prezentowanie informacji.
Każdy z etapów wymaga wypracowania odmiennych procedur postępowania i zastosowania innych wiadomości i umiejętności, czyli wykorzystania innych osiągnięć ogólnych. Zgodnie z założeniami pro-gramu uczeń ma osiągnięcia ogólne z zakresu zdobywania informacji, jeżeli podczas rozwiązywania zadań geograficznych potrafi posługiwać się:1. mapą, w szczególności orientować się w przestrzeni geograficznej, lokalizować na mapie i przy
jej pomocy punkty na powierzchni Ziemi, określać ich wzajemne położenie i wyznaczać kie-runki;
2. terminologią geograficzną oraz regułami i teoriami stosowanymi w geografii, czyli rozumie język przedmiotu;
3. danymi statystycznymi, prezentowanymi w postaci tabelarycznej lub graficznej;4. obliczeniami matematycznymi łącznie z doborem i wyprowadzaniem odpowiednich wzorów mate-
matycznych;5. zasobami informacji, wykorzystując różnorodne źródła wiedzy, np. literaturę popularnonaukową,
czasopisma, przewodniki turystyczne, internet, programy radiowe i telewizyjne. Uczeń:a) śledzi na bieżąco przebieg zjawisk społecznych, ekonomicznych i politycznych w skali globalnej,
krajowej, regionalnej, lokalnej;b) aktywnie poszukuje, uzyskuje i ocenia materiał źródłowy pod względem wiarygodności i przydat-
ności do określonego celu;c) odczytuje informacje prezentowane w różnej postaci: map, planów, rysunków, profilów, przekro-
jów, fotografii, wykresów, diagramów, schematów, modeli, tabel, danych statystycznych i tekstu;d) gromadzi, selekcjonuje, porządkuje i klasyfikuje zdobyte informacje wg przyjętych kryteriów;e) dokonuje porównań, odnajduje różnice i podobieństwa między poznawanymi obiektami i zja-
wiskami.
Uczeń spełnił założenia ogólne z zakresu przetwarzania informacji, jeżeli podczas rozwiązywania zadań geograficznych potrafi:1. opisywać lub charakteryzować zjawiska i procesy przyrodnicze, społeczne, ekonomiczne i polityczne
w skali globalnej, krajowej, regionalnej, lokalnej, uwzględniając ich rozmieszczenia, natężenia, zróż-nicowania, przebiegu, struktury i mechanizmu działania, a także wyjaśniać ich przyczyny, wykazy-wać zależności między nimi;
2. formułować problemy wynikające z funkcjonowania społeczeństw, gospodarki, szczególnie w powią-zaniu ze środowiskiem przyrodniczym;
3. na podstawie uzyskanych informacji przewidywać zmiany w przyrodzie i w działaniach ludzi, a także przewidywać skutki tych zmian w skali globalnej, regionalnej i lokalnej;
60
4. oceniać walory środowiska przyrodniczego z punktu widzenia określonych potrzeb społeczeństwa i jego działalności;
5. uzasadniać konieczność ochrony środowiska przyrodniczego i racjonalnego gospodarowania jego zasobami;
6. kształtować własny pogląd na świat, wyrażać opinie oraz oceniać i uzasadniać decyzje mające wpływ na życie społeczne, gospodarkę i środowisko przyrodnicze, mając na względzie różne punkty widze-nia;
7. wysuwać własne propozycje przeciwdziałania niepożądanym zjawiskom społecznym, ekonomicz-nym i politycznym oraz w środowisku przyrodniczym.
Przyjmuje się też, że uczeń spełnił osiągnięcia ogólne z zakresu prezentowania informacji, jeżeli potrafi ustnie, pisemnie i graficznie przedstawić w zrozumiały sposób wybrane zagadnienie, z użyciem zróżnicowanych technik informacyjno-komunikacyjnych.
1.5. POSTAWY UCZNIÓWZgodnie z założeniami podstawy programowej, do celów wychowawczych szkoły ponadgimnazjalnej należy m.in. kształtowanie u uczniów postaw sprzyjających ich dalszemu rozwojowi indywidualnemu i społecznemu, takich jak: uczciwość, wiarygodność, odpowiedzialność, wytrwałość, poczucie włas- nej wartości, szacunek dla innych ludzi, ciekawość poznawcza, kreatywność, przedsiębiorczość, kultu-ra osobista, gotowość do uczestnictwa w kulturze, podejmowania inicjatyw oraz do pracy zespołowej. W rozwoju społecznym bardzo ważne jest kształtowanie postawy obywatelskiej, postawy poszanowania obcych i własnych tradycji i kultur. Szkoła podejmuje odpowiednie kroki w celu zapobiegania wszelkiej dyskryminacji. Podczas realizacji programu nauczania geografii na pierwszy plan wysuwa się kształto-wanie postaw:1. szacunku dla praw przyrody i jej różnorodności oraz dziedzictwa kulturowego społeczeństw;2. aktywności w działaniach na rzecz ochrony przyrody i dziedzictwa kulturowego;3. postępowania zgodnie z zasadami zdrowego stylu życia, propagowania go wśród innych ludzi,
w szczególności prawidłowego odżywiania się oraz aktywności fizycznej i intelektualnej, tworzenia środowiska sprzyjającego zdrowiu.
Cele programu należy uznać za zrealizowane, jeżeli uczeń będzie stosować wiedzę geograficzną i postawy uzyskane na lekcjach geografii nie tylko w szkole, ale także w pracy zawodowej i codziennym życiu.
61
CZĘŚĆ I I . REALIZACJA PROGRAMU
2.1. OPERACJONALIZACJA CELÓW NAUCZANIAW praktyce dydaktycznej wielokrotnie zachodzi konieczność takiego sformułowania celów, aby były one zapisane jako efekty kształcenia po poszczególnych lekcjach lub po ich cyklu. W niniejszym programie nauczania cele te określane są jako oczekiwane osiągnięcia szczegółowe uczniów, rozumiane jako zespół wiadomości i umiejętności niezbędny do wykonania ściśle określonego zadania. Osiągnięcia szczegó-łowe dotyczą konkretnego zagadnienia z treści programu. Są one wyrażone za pomocą czasowników operacyjnych, tzn. nazwana jest czynność, którą uczeń powinien umieć samodzielnie wykonywać po zakończeniu lekcji. Czasowniki te są bardzo przydatne w systemie kontroli i oceny osiągnięć uczniów, ponieważ użyte w trybie rozkazującym, zamieniają się w polecenia (zadania) dla ucznia. Jeżeli uczeń wykona te polecenia prawidłowo, przekonujemy się, że zdobył on założone w programie osiągnięcia szczegółowe, a zatem zrealizowane zostały cele programu. W tabeli 6 zamieszczono objaśnienia najczę-ściej stosowanych w nauczaniu geografii czasowników operacyjnych.
Aby sformułować osiągnięcia szczegółowe z określonego zagadnienia programowego, należy dokład-nie opisać: 1. czynność, którą uczeń wykonuje (według przykładów podanych w tabeli 6);2. warunki wykonywania tej czynności (np. w terenie, posługując się mapą, za pomocą linijki, korzysta-
jąc z danych statystycznych);3. ewentualnie sprawność i dokładność wykonywania (np. biegle, z dokładnością do 1 mm, z dokładno-
ścią do 1 stopnia).
Pełny wykaz osiągnięć szczegółowych, czyli efektów kształcenia, opracowuje nauczyciel samodziel-nie w planie wynikowym. Plan ten opisuje szczegółowo rezultat (wynik), jaki powinien zostać osiąg-nięty w ramach określonych godzin lekcyjnych. Plan wynikowy jest uszczegółowieniem i dopasowa-niem programu do konkretnych warunków nauczania, na które składają się: zdolności i zainteresowania uczniów, specyficzne warunki geograficzne – przyrodnicze, społeczne, gospodarcze w otoczeniu szkoły, liczba godzin lekcyjnych, dostępność środków dydaktycznych, potrzeby społeczności lokalnej, preferen-cje nauczyciela. Za pierwszoplanowe należy uważać zdobywanie tych osiągnięć szczegółowych, które są konieczne do zrealizowania celów ogólnych programu i wymagań podstawy programowej. Plan wynikowy uwzględnia: • treść nauczania, opisaną językiem efektów kształcenia (szczegółowe osiągnięcia ucznia);• metody pracy;• środki dydaktyczne.
Zapisy osiągnięć szczegółowych zawarte w planie wynikowym są niezastąpione w badaniu wyników kształcenia. Pomagają one tak dobrać i skonstruować zestawy zadań kontrolnych (sprawdzianów), aby można było obiektywnie ocenić poziom osiągnięć uczniów. Plan wynikowy, zawierający sugestie doty-czące metod nauczania i środków dydaktycznych, ułatwia także opracowanie scenariuszy lekcji.Osiągnięcia szczegółowe zapisane w planie wynikowym dzielą się według:1. kategorii celów nauczania A, B, C, D (zapamiętanie, zrozumienie oraz stosowanie wiadomości w sy-
tuacjach typowych i nietypowych);2. zagadnień treści nauczania, usystematyzowanych w postaci modułów, działów, jednostek tematycznych.
W niniejszym planie wynikowym zrezygnowano z podziału osiągnięć szczegółowych na poziomy (np. podstawowy, rozszerzający i dopełniający), zakładając, że podstawa programowa w każdym zapisie określa wymagania pełne, obowiązujące każdego ucznia.
Podział osiągnięć szczegółowych na kategorie ABCD nawiązuje do hierarchicznej klasyfikacji B. Nie-mierki. Dwie pierwsze kategorie – A i B dotyczą wiadomości ucznia, pozostałe – C i D określa się jako umiejętności.
Kategoria A – zapamiętanie wiadomości, oznacza zdolność ucznia do odtworzenia informacji w ta-kiej samej postaci, w jakiej była mu podana. Zapamiętanie może dotyczyć na przykład liczb, jednostek miar, dat, nazw, symboli, faktów, praw i teorii naukowych, metod i procedur postępowania, a także cech, położenia, uporządkowania i sklasyfikowania obiektów.
Kategoria B – zrozumienie wiadomości, oznacza zdolność ucznia do przedstawienia informacji w in-nej formie, niż była mu podana. Zrozumienie może dotyczyć znaczenia tekstu, rysunku, wykresu, dia-gramu, fotografii, filmu, a także terminów, charakteru zjawisk, relacji między obiektami lub zjawiskami (w tym zależności, podobieństw, różnic) itp.
62
Kategoria C – zastosowanie wiadomości w sytuacjach typowych, oznacza zdolność ucznia do za-stosowania informacji w celu osiągnięcia nowego, nieznanego wcześniej wyniku według znanej sobie procedury (drogi postępowania). Stosowanie wiadomości w sytuacjach typowych może dotyczyć okre-ślania położenia i kierunków, obserwacji i pomiarów, obliczeń według wzoru, wykonywania rysunków, tworzenia zestawień tabelarycznych, konstruowania wykresów, diagramów, modeli.
Kategoria D – zastosowanie wiadomości w sytuacjach nietypowych (problemowych), oznacza zdol-ność ucznia do zastosowania informacji w celu osiągnięcia nowego, nieznanego wcześniej wyniku według własnego pomysłu (samodzielnie opracowanej drogi postępowania). Stosowanie wiadomości w sytuacjach nietypowych może dotyczyć samodzielnego przeprowadzenia analizy i syntezy informacji, wyciągania wniosków, odnajdywania zależności, podobieństw i różnic między obiektami bądź zjawi-skami, opracowania klasyfikacji obiektów lub zjawisk, znajdowania przyczyn, przewidywania skutków, przeprowadzenia dowodu, projektowania lub oceniania określonej działalności.
Tabela 6. Czasowniki operacyjne i ich zastosowanie do sformułowania poleceń sprawdzających
Czasowniki opisujące osiągnięcia ucznia (czynności ucznia). Uczeń:
Najczęstsze kategorie
osiągnięć ABCD
Polecenia sprawdzające
osiągnięcia ucznia
• analizuje – wyodrębnia elementy z pewnej całości, wskazuje związki między nimi, wydobywa informacje podane w różnej formie (tekst źródłowy, rysunek, wykres, fotografia, film prezentacja multimedialna itp.), aby mogły być podstawą formułowania twierdzeń, wnioskowania, interpretacji
C lub D Zanalizuj…
• charakteryzuje – określa lub opisuje cechy wyróżniające, szczególne C Scharakteryzuj…
• czyta – zamienia w myśli symbole na odpowiadające im informacje, nadaje symbolom określone znaczenie (czyta tekst, wykres, mapę itp.), jeżeli czyta ze zrozumieniem, przedstawia informacje w inny sposób, niż zostały podane
B Przeczytaj…
• definiuje, formułuje definicję – dokładnie objaśnia określony termin, precyzyjnie określa jego znaczenie D Sformułuj definicję…
• dokumentuje – zapisuje wyniki obserwacji, pomiarów, badań, doświadczeń itp. C lub D Dokumentuj, zapisz
wyniki…
• dowodzi, przeprowadza dowód – uzasadnia określone twierdzenie D Udowodnij…
• eksperymentuje, przeprowadza eksperyment, doświadczenie – wykonuje czynności służące odtworzeniu zjawiska w sztucznych warunkach
D Przeprowadź eksperyment…
• formułuje – zwięźle wyraża określoną myśl, nadaje jej konkretną formę słowną, precyzuje, tworzy spójną logicznie wypowiedź
C lub D Sformułuj wniosek…Sformułuj problem…
• identyfikuje – rozpoznaje, utożsamia, kojarzy ze sobą różne obiekty, nadaje pojedynczym symbolom określone znaczenie B Rozpoznaj…
• interpretuje – przedstawia odczytane informacje w inny sposób, niż były podane B Zinterpretuj…
• klasyfikuje – przyporządkowuje, zalicza, kwalifikuje, przypisuje zadane obiekty lub zjawiska do określonych kategorii według przyjętych lub samodzielnie dobranych kryteriów, umieszcza we właściwym miejscu
C lub D Sklasyfikuj…
• kreśli – rysuje wykres, diagram, wykonuje precyzyjny rysunek wg wzorca lub własnego pomysłu C lub D Wykreśl rysunek,
wykres…
• konstruuje – tworzy, składa całość z poszczególnych elementów (np. model, wykres, precyzyjny rysunek) wg wzorca lub własnego pomysłu
C lub D Skonstruuj…
63
Czasowniki opisujące osiągnięcia ucznia (czynności ucznia). Uczeń:
Najczęstsze kategorie
osiągnięć ABCD
Polecenia sprawdzające
osiągnięcia ucznia
• lokalizuje na mapie – odnajduje na mapie, wskazuje położenie i granice zadanego obiektu A Zlokalizuj, znajdź…
• mierzy – posługuje się przyrządami pomiarowymi w celu zbadania określonych cech lub wyznaczenia położenia (kategoria D – gdy uczeń samodzielnie dobiera przyrząd pomiarowy)
C lub D Zmierz…
• objaśnia – tłumaczy, interpretuje, przedstawia w inny, bardziej zrozumiały sposób B Objaśnij…
• oblicza – odnajduje wynik, posługując się działaniami matematycznymi C lub D Oblicz…
• obserwuje – uważnie ogląda w sposób ukierunkowany, w określonym celu, dokonuje systematycznych spostrzeżeń zgodnie z określonymi procedurami (kategoria D – gdy uczeń samodzielnie dobiera przyrządy i opracowuje procedurę obserwacji)
C lub D Zaobserwuj…
• ocenia – nadaje określonym obiektom, cechom, zjawiskom pewne wartości według określonego kryterium, porównuje z innymi, określa jakość, używając przymiotników: sprzyjający, niesprzyjający, lepszy, gorszy, słabszy, silniejszy itp., wydaje opinię, osądza
D Oceń…
• odczytuje z mapy (tabeli, schematu, wykresu, diagramu) – odnajduje określone symbole i przypisuje im odpowiednie znaczenie zgodnie z legendą mapy w celu zdobycia informacji na zadany temat
B Odczytaj…
• odnajduje – odszukuje, zdobywa określone informacje lub przedmioty, wybiera te, które spełniają określone kryteria C lub D Znajdź…
• określa – wyodrębnia cechy charakterystyczne, opisuje miejsce i granice, precyzuje, wyznacza zakres terminu, konkretyzuje, przybliża
C lub D Określ…
• opisuje – przedstawia szczegóły dotyczące wyglądu określonego obiektu lub przebiegu konkretnego zjawiska, niekoniecznie wyróżniając cechy szczególne
B Opisz…
• opracowuje – wykonuje złożone zadanie, plan, projekt, scenariusz, nadaje im określoną formę i treść D Opracuj…
• planuje – określa zamierzenia, sposoby postępowania, przewiduje kolejne czynności do wykonania, opracowuje harmonogram przedsięwzięcia
D Zaplanuj…
• podaje nazwy, liczby, wartości, cechy, definicje – odtwarza je z pamięci A Podaj…
• porównuje – wyciąga wnioski z zestawienia różnych wartości, cech itp., wymienia podobieństwa i różnice między zadanymi obiektami, używając przymiotników, np.: większe, mniejsze, wyższe, niższe, lepsze, gorsze
C Porównaj…
• porządkuje – układa w kolejności zadane obiekty, cechy lub zjawiska według określonego kryterium np. od największego do najmniejszego, od najwyższego do najniższego, od najbliższego do najdalszego
C Uporządkuj…
• posługuje się mapą – używa mapę do wykonania określonych zadań, np. w celu uzyskania informacji, orientacji w terenie, zaplanowania działań
C lub D Posłuż się, użyj…
64
Czasowniki opisujące osiągnięcia ucznia (czynności ucznia). Uczeń:
Najczęstsze kategorie
osiągnięć ABCD
Polecenia sprawdzające
osiągnięcia ucznia
• posługuje się przyrządami – używa je zgodnie z przeznaczeniem, w celu zbadania określonych cech obiektów lub zjawisk, przebiegu procesu itp.
C lub D Posłuż się, zastosuj…
• posługuje się terminem – stosuje je we właściwej sytuacji, w odpowiednim miejscu, używa zgodnie z jego znaczeniem C Zastosuj…
• projektuje, opracowuje projekt – układa szczegółowy, spójny plan działań zmierzających do określonego celu, przedstawia precyzyjnie pomysł w postaci tekstowej lub graficznej
D Zaprojektuj…
• proponuje, wysuwa propozycje – zgłasza pomysł wykonania lub rozwiązania określonego zadania D Zaproponuj…
• przedstawia (prezentuje) – podaje informacje na zadany temat w określony sposób (słownie, pisemnie, graficznie), tłumaczy, wyjaśnia
B Przedstaw, zaprezentuj…
• przeprowadza doświadczenie, eksperyment, próbę – wykonuje czynności służące odtworzeniu zjawiska w sztucznych warunkach
D Przeprowadź…
• przewiduje, prognozuje – przedstawia dalszy tok zdarzeń na podstawie wniosków z dotychczasowego ich przebiegu, określa prawdopodobne sytuacje w przyszłości
D Prognozuj…
• przyporządkowuje – przypisuje, dopasowuje do siebie różne obiekty lub cechy wg określonego kryterium C Przyporządkuj…
• rozpoznaje – kwalifikuje na podstawie określonych cech do odpowiedniej grupy, stwierdza tożsamość, podaje prawidłową nazwę
A Rozpoznaj…
• rozróżnia, odróżnia – rozpoznaje odmienności między różnymi obiektami, zjawiskami, nie myli ich ze sobą, wymienia lub wyszukuje różnice
B lub C Rozróżnij, wymień różnice…
• rozważa – zestawia ze sobą argumenty za i przeciw, wyciąga wnioski z tego zestawienia D Rozważ…
• selekcjonuje, przeprowadza selekcję, dokonuje selekcji – wybiera informacje lub przedmioty, które spełniają określone kryteria
C lub D Przeprowadź selekcję, wybierz…
• sporządza – porządkuje i zestawia informacje wg określonej zasady, wykonuje listę, zestawienie, tabelę C lub D Sporządź…
• streszcza – zwięźle objaśnia treść, uwzględniając najważniejsze informacje B lub C Streść…
• szacuje – określa wartość przybliżoną, szacunkową C Oszacuj…
• uzasadnia – popiera dowodami, argumentami, wyjaśnia, dlaczego zjawisko przebiega w określony sposób, obiekty mają określone cechy, przekonuje o konieczności podejmowania określonych działań, przedstawia związki przyczynowo-skutkowe
D Uzasadnij…
• wnioskuje – wyprowadza na podstawie zdobytych informacji nowe twierdzenie (wniosek) C lub D Wnioskuj, wyciągnij
wnioski…
• wskazuje na mapie – odnajduje na mapie odpowiedni symbol, rozpoznaje jego znaczenie, podaje nazwę odpowiadającego mu obiektu
A Wskaż…
65
Czasowniki opisujące osiągnięcia ucznia (czynności ucznia). Uczeń:
Najczęstsze kategorie
osiągnięć ABCD
Polecenia sprawdzające
osiągnięcia ucznia
• wyjaśnia – tłumaczy, interpretuje, przedstawia w inny, bardziej zrozumiały sposób B Wyjaśnij, wytłumacz…
• wyjaśnia termin – objaśnia, formułuje jego definicję w taki sposób, aby była zrozumiała B Wyjaśnij…
• wykazuje – udowadnia, przekonuje, układa tok rozumowania w celu udowodnienia określonego twierdzenia D Wykaż, udowodnij…
• wymienia, wylicza – podaje fakty, nazwy, liczby, cechy, zjawiska spełniające określone kryterium wyboru w dowolnej kolejności, bez dodatkowego opisu, wyjaśnienia, komentarza
A Wymień, wylicz…
• wyróżnia – rozpoznaje określone obiekty spośród podanych C Wyróżnij…
• wyznacza – odnajduje wartość za pomocą określonej procedury C lub D Wyznacz…
2.2. PROCEDURY OSIĄGANIA CELÓW PROGRAMUOsiągnięcia ogólne uczniów dotyczą stosowania wiedzy geograficznej w różnych sytuacjach. Uczniowie zyskują osiągnięcia ogólne stopniowo, zdobywając na kolejnych lekcjach osiągnięcia szczegółowe. Pod-czas tego procesu uczniowie starają się samodzielnie zdobywać wiadomości, przetwarzać je oraz wyko-rzystywać do wykonywania określonych zadań typowych, a następnie problemowych.
Nauczyciel powinien do minimum ograniczyć metody podające, stosować zaś powszechnie meto-dy wyzwalające aktywność twórczą uczniów (głównie metody praktyczne), pobudzające ich ciekawość (przede wszystkim metody poszukujące) oraz poruszające pozytywne emocje (w dużej mierze metody waloryzacyjne). Część zadań uczniowie wykonują indywidualnie, a część w 3–5-osobowych zespołach. Nauczyciel przede wszystkim organizuje pracę uczniów, stawia przed nimi zadania do wykonania, wspie-ra samodzielne, aktywne i twórcze uczenie się, pomaga w rozstrzyganiu sporów pilnuje, aby uczniowie dochodzili do poprawnych rozwiązań, stoi na straży porządku i dyscypliny. Większość wymagań podsta-wy programowej jest tak sformułowana, że prowokuje do stawiania problemów, a następnie do poszu-kiwania ich rozwiązania metodą dyskusji w zespołach uczniowskich. Wnioski wypracowane podczas dyskusji uczniowie zapisują najczęściej na arkuszach papieru (stąd niezbędne są odpowiednie materiały piśmienne), a następnie prezentują wszystkim uczniom w klasie. Taki system pracy można zastosować podczas realizacji programu zarówno w zakresie podstawowym, jak i rozszerzonym. W nauczaniu w za-kresie rozszerzonym występuje dodatkowy czynnik motywujący uczniów do samodzielnej pracy, jak wykonanie pracy badawczej oraz przygotowanie się do matury.
Jak podano w części I Założenia ogólne programu, praca nad rozwiązywaniem zadań geograficznych dzieli się na trzy podstawowe etapy: 1. zdobywanie informacji,2. przetwarzanie informacji,3. prezentowanie informacji.
Na etapie zdobywania informacji występują następujące kategorie zadań:1. poszukiwanie źródeł informacji,2. poszukiwanie informacji,3. gromadzenie informacji,4. selekcja informacji, z uwzględnieniem jej aktualności, wiarygodności i przydatności.
Kształtowanie umiejętności przetwarzania i stosowania informacji w różnych sytuacjach odbywa się w trakcie wykonywania zadań obejmujących:1. analizę i syntezę informacji,2. dostrzeganie podobieństw i różnic między obiektami lub zjawiskami, 3. porządkowanie i klasyfikację obiektów lub zjawisk,4. odnajdywanie zależności między zjawiskami, 5. wyciąganie wniosków,
66
6. przewidywanie przebiegu zdarzeń, 7. ocenę zdarzeń z określonego punktu widzenia,8. proponowanie rozwiązań rozpatrywanych problemów,9. planowanie i projektowanie działań własnych z uwzględnieniem zdobytych informacji.
Na tym etapie pracy mogą być zastosowane różne metody dyskusji (np. metaplan, drzewo decyzyjne, „za i przeciw”) oraz metody kreatywne (burza mózgów, mapa mentalna, linia czasu itp.). Możliwości wykorzystania metod praktycznych (projektowanie, opracowanie referatu, prezentacji multimedialnej itp.) są dużo mniejsze, ponieważ ze względu na pracochłonność mają zastosowanie głównie w pracy pozalekcyjnej. Na ostatnim etapie zdobyta i przetworzona informacja może być zaprezentowana przez ucznia w różnej formie: ustnej, pisemnej, graficznej, a nawet multimedialnej.
Do najtrudniejszych i najbardziej złożonych zadań dla ucznia należą: proponowanie rozwiązań, prze-widywanie przebiegu zdarzeń, a następnie ich ocena z określonego punktu widzenia. Aby zadania te mogły być zrealizowane w warunkach pełnej samodzielności, powinien on równomiernie rozwijać umie-jętności o niższym stopniu złożoności. Dopiero zdobycie przez ucznia wszystkich osiągnięć otwiera mu drogę do przeprowadzenia racjonalnego i skutecznego planowania swoich działań. Umiejętność plano-wania (zawierająca w sobie przewidywanie zdarzeń i ocenę sytuacji) jest warunkiem uzyskania sukcesu życiowego ucznia.
2.3. KONTROLA I OCENA OSIĄGNIĘĆ UCZNIÓWAby na bieżąco kontrolować realizację celów programu, należy systematycznie sprawdzać osiągnięcia uczniów. Rezultatem tego jest informacja zwrotna, mówiąca o tym, które wiadomości i umiejętności przewidziane w programie nauczania są przez uczniów opanowane. Na podstawie tej informacji na-uczyciel podejmuje swoje działania dydaktyczne, dostosowując je do zmieniających się warunków, po-trzeb i możliwości rozwojowych uczniów. Sprawdzanie osiągnięć jest również czynnikiem motywującym ucznia do systematycznej i efektywnej pracy, oddziałuje na niego wychowawczo, pomaga mu w samo-dzielnym planowaniu swojego rozwoju, wskazując uzdolnienia i wykrywając trudności w nauce.Sprawdzanie i ocenianie osiągnięć uczniów obejmuje:1. sprawdzanie pisemne (ocena kategorii S);2. sprawdzanie ustne (ocena kategorii U lub A);3. sprawdzanie w sytuacjach praktycznych (ocena kategorii P);4. obserwację ucznia pracującego w grupie (ocena kategorii G);5. kontrolę zeszytów przedmiotowych (ocena kategorii Z).
Korzystając z zapisów szczegółowych osiągnięć uczniów w planie wynikowym, można łatwo sformu-łować pytania ustne lub ułożyć zadania pisemne do sprawdzianu osiągnięć. Przykłady zamiany zapisów osiągnięć programowych na formę polecenia podano w tabeli 3. Nauczyciel może, ale nie musi uzupeł-nić treści tych poleceń o własne komentarze sugerujące treść odpowiedzi.
Jak podano w uzasadnieniu do podstawy programowej, „regulacja treści kształcenia w języku efek-tów kształcenia (…), ma na celu precyzyjne określenie tego, czego szkoła zobowiązana jest nauczyć przeciętnego ucznia”. Oznacza to, że opisana w podstawie programowej treść nauczania powinna być bez trudu opanowana w przybliżeniu przez połowę populacji uczniów. Uczniowie słabsi mogą mieć trudności ze zrozumieniem niektórych zagadnień programowych, zaś uczniowie lepsi będą pracowali poniżej swoich możliwości. Aby temu zapobiec, nauczyciel powinien zindywidualizować proces na-uczania, różnicując m.in. poziom trudności zadań i wymagając większej sprawności w ich rozwiązy-waniu. Uczniowie zdolni, aby uzyskać wysokie oceny na miarę swoich możliwości, muszą przodować w pracy na lekcji, w szczególności:1. sprawnie zdobywać, przetwarzać i prezentować informacje;2. samodzielnie rozwiązywać zadania trudne, złożone;3. proponować nieszablonowe rozwiązania zadań;4. wykazywać się jak najszerszym zakresem wiadomości i umiejętności;5. skutecznie przewodzić w pracy zespołowej.
2.4. OGÓLNE KRYTERIA OCENIANIAOsiągnięcia uczniów są dokumentowane w postaci ocen bieżących, które z kolei stanowią podstawę śródrocznej i końcoworocznej klasyfikacji uczniów, przeprowadzonej zgodnie z zasadami zawartymi w systemie oceniania. Oceny bieżące powinny być wystawiane z uwzględnieniem następujących ogól-nych kryteriów wymagań:
67
1. Ocenę niedostateczną otrzymuje uczeń, który:a) nie ma osiągnięć wystarczających do dalszego uczenia się geografii;b) nie rozwiązuje najprostszych zadań, nawet przy pomocy innych uczniów lub nauczyciela;c) nie zachowuje minimalnej dokładności i staranności, koniecznej do poprawnego rozwiązywania
zadania;d) nieprawidłowo używa terminów geograficznych wymienionych w programie nauczania;e) nie potrafi odnajdywać i selekcjonować informacji na zadany temat, nawet mimo wskazania
źródła.2. Ocenę dopuszczającą otrzymuje uczeń, który:
a) zdobył część osiągnięć przewidzianych w programie nauczania, w zakresie wystarczającym do dalszego uczenia się geografii;
b) rozwiązuje proste, typowe zadania, korzystając z pomocy innych uczniów lub nauczyciela;c) zachowuje stosunkowo małą dokładność i staranność, jest ona jednak wystarczająca do popraw-
nego rozwiązywania zadania;d) prawidłowo używa tylko niektórych terminów geograficznych wymienionych w programie na-
uczania;e) odnajduje i selekcjonuje informacje na zadany temat ze wskazanego źródła, ale wykonuje to z po-
mocą innych uczniów lub nauczyciela.3. Ocenę dostateczną otrzymuje uczeń, który:
a) zdobył większość osiągnięć przewidzianych w programie nauczania;b) samodzielnie rozwiązuje proste, typowe zadania;c) zachowuje dokładność i staranność wystarczającą do poprawnego rozwiązywania zadania;d) prawidłowo używa większości terminów geograficznych wymienionych w programie nauczania;e) odnajduje i selekcjonuje informacje na zadany temat ze wskazanego źródła.
4. Ocenę dobrą otrzymuje uczeń, który:a) zdobył prawie wszystkie osiągnięcia przewidziane w programie nauczania;b) samodzielnie rozwiązuje zadania typowe i problemowe o średnim poziomie złożoności;c) zachowuje dokładność i staranność wystarczającą do poprawnego rozwiązywania zadania;d) wypowiada się pełnymi zdaniami;e) prawidłowo posługuje się terminologią geograficzną.f) odnajduje i selekcjonuje informacje na zadany temat, korzystając z różnych źródeł.
5. Ocenę bardzo dobrą otrzymuje uczeń, który:a) zdobył wszystkie osiągnięcia przewidziane w programie nauczania;b) samodzielnie rozwiązuje zadania typowe i problemowe o wysokim poziomie złożoności;c) zachowuje wzorową dokładność i staranność w rozwiązywaniu zadań;d) wypowiada się pełnymi zdaniami w sposób logiczny i spójny;e) bezbłędnie posługuje się terminologią geograficzną;f) sprawnie odnajduje i selekcjonuje informacje na zadany temat, korzystając z różnych źródeł.
6. Ocenę celującą otrzymuje uczeń, który:a) zdobył nie tylko wszystkie osiągnięcia przewidziane w programie nauczania, ale również wykazał
się osiągnięciami znacząco wykraczającymi poza program nauczania;b) samodzielnie rozwiązuje zadania typowe i problemowe o wysokim poziomie złożoności, proponu-
je rozwiązania alternatywne i nieszablonowe;c) zachowuje wzorową dokładność i staranność w rozwiązywaniu zadań; d) wypowiada się pełnymi zdaniami w sposób logiczny i spójny;e) bezbłędnie posługuje się terminologią geograficzną, w tym także nieuwzględnioną w programie
nauczania;f) sprawnie odnajduje i selekcjonuje obszerne informacje na zadany temat, korzystając z różnych
źródeł.
2.5. PISEMNE SPRAWDZANIE OSIĄGNIĘĆW celu pisemnego sprawdzenia osiągnięć uczniów nauczyciel przygotowuje odpowiednie zestawy za-dań, zwane sprawdzianami. Procedura i warunki przeprowadzania sprawdzianów powinny być zgodne ze szkolnym systemem oceniania. Sprawdziany takie obejmować mogą różne zakresy treści nauczania, od pojedynczego zagadnienia do całego działu programu. Każde zadanie sprawdzianu powinno odnosić się do konkretnego osiągnięcia zapisanego w programie nauczania. Aby sprawdzian osiągnięć przyniósł wszechstronną informację o osiągnięciach ucznia, powinien zawierać zadania sprawdzające osiągnięcia z różnych kategorii i zagadnień. Wskazane jest, aby choć w przybliżeniu istniała równowaga w liczebno-ści zadań poszczególnych kategorii A, B, C, D.
68
Rozwiązanie zadania wymaga wykonania pewnej liczby czynności, za których wykonanie uczniowie otrzymują punkty. W rezultacie zadania bardziej złożone, wymagające wykonania większej liczby czyn-ności i zajmujące przez to uczniowi więcej czasu, mają większą wagę, czyli przypisana jest im większa liczba punktów. Po podsumowaniu punktów zdobytych przez ucznia, przelicza się je na oceny bieżące zgodnie ze szkolnym systemem oceniania. Ocena sprawdzianu (S) zależy od sumy uzbieranych punktów. Przykład przeliczania punktów na oceny bieżące podano w tabeli 7. Nauczyciel może stosować inne przeliczenia, zgodne ze szkolnym systemem oceniania.
Tabela 7. Propozycja przeliczania punktów uzyskanych za sprawdzian na oceny bieżące*
Odsetek punktów uzyskanych przez ucznia z ogólnej liczby punktów sprawdzianu Ocena bieżąca
0 – 30,0 1 (niedostateczny)
30,1 – 50,0 2 (dopuszczający)
50,1 – 70,0 3 (dostateczny)
70,1 – 90,0 4 (dobry)
90,1 – 100,0 5 (bardzo dobry)
Ponad 100,0** 6 (celująca)
*Przy zastosowaniu tradycyjnego systemu ocen bieżących od 1 (najniższa) do 6 (najwyższa).**Za rozwiązanie zadań specjalnych, po uzyskaniu minimum 90,1% punktów za pozostałe zadania
2.6. USTNE SPRAWDZANIE OSIĄGNIĘĆOsiągnięcia uczniów zdobyte na poprzednich lekcjach można sprawdzać i oceniać, wysłuchując ich odpowiedzi ustnych. Odpowiedzi te mogą być poparte obliczeniami, rysunkami i schematami wykony-wanymi na tablicy lub na arkuszu papieru oraz powiązane z wykorzystaniem mapy bądź określonych przyrządów. Pozwalają one nauczycielowi na ocenę sprawności językowej ucznia, znajomości terminów i nazw geograficznych, umiejętności budowania wypowiedzi, zmierzającej do rozwiązania zadania lub sformułowania wniosku. Są również ważnym czynnikiem wychowawczym, stwarzając uczniom okazję do publicznego zaprezentowania swojej wiedzy i umiejętności. Ustne sprawdzanie osiągnięć powinno obejmować pytania kontrolne w miarę możliwości z różnych kategorii i zagadnień.
Stosownie do jakości odpowiedzi ustnej na zadane pytanie (polecenie) uczniowi przyznaje się punkty:– (odpowiedź negatywna) – jeżeli uczeń nie udzielił prawidłowej odpowiedzi na zadane pytanie, na-
wet przy pomocy innych uczniów lub nauczyciela, nie zachował minimalnej dokładności i staranności, niezbędnej do poprawnego rozwiązania zadania, nieprawidłowo stosował większość terminów i nazw geograficznych przewidzianych w programie nauczania.
± (odpowiedź pozytywna, ale słaba) – jeżeli uczeń udzielił odpowiedzi niepełnej, wymagającej po-mocy innych uczniów lub nauczyciela, zachował małą dokładność i staranność podczas rozwiązywania zadania, nieprawidłowo stosował niektóre terminy i nazwy geograficzne, jednak popełnione błędy nie przekreśliły prawidłowego toku rozumowania i możliwości uzyskania poprawnego rozwiązania zadania.
+ (odpowiedź pozytywna) – jeżeli uczeń wypowiedział się pełnymi zdaniami w sposób logiczny, spój-ny i wyczerpujący, zachował dokładność i staranność niezbędną do poprawnego rozwiązania zadania, prawidłowo stosował większość terminów i nazw geograficznych, przedstawił prawidłowy tok rozumo-wania, dochodząc do poprawnego rozwiązania zadania.
Aby czas na lekcji był racjonalnie wykorzystany na aktywną i twórczą pracę, uczniowie powinni mieć jak najwięcej okazji do wypowiedzi. Z tego powodu zarówno pytania nauczyciela, jak i odpowiedzi po-jedynczych uczniów nie powinny być zbyt długie, rozbudowane i przez to czasochłonne. Proponuje się zatem, aby podczas odpowiedzi ustnej, która podlega ocenie, uczeń odpowiadał na co najwyżej trzy py-tania zadane przez nauczyciela. Po udzieleniu odpowiedzi na wszystkie pytania nauczyciel podsumowuje zdobyte punkty i wystawia ocenę kategorii U (tabela 8). Ocenę 5 można na życzenie ucznia podwyższyć do 6, jeżeli odpowie poprawnie na czwarte pytanie z zakresu wiadomości i umiejętności wykraczającego poza program. Oczywiście nauczyciel może stosować inne reguły oceniania odpowiedzi ustnej, zgodne ze szkolnym systemem oceniania.
69
Tabela 8. Propozycja systemu kontroli i oceny odpowiedzi ustnej ucznia
Uczniowie PYTANIE I PYTANIE II PYTANIE III Ocena*
+ + + 5
+ + ± 5
+ + – 4
+ ± ± 4
+ ± – 3
± ± ± 3
+ – – 2
± ± – 2
± – – 1
– – – 1
*Przy zastosowaniu tradycyjnego systemu ocen bieżących od 1 (najniższa) do 6 (najwyższa).+ odpowiedź poprawna, ± odpowiedź poprawna, ale wymagająca uzupełnienia, – odpowiedź błędna
Oceniane mogą być również odpowiedzi dotyczące nowych zagadnień, poruszanych po raz pierwszy na bieżącej lekcji, jednak pod warunkiem wcześniejszego zgłoszenia się ucznia do zabrania głosu. Oceny tych odpowiedzi należy odróżnić od ocen osiągnięć uczniów, nadając im odrębny status, np. ocen aktyw-ności uczniów (oceny kategorii A).
2.7. SPRAWDZANIE ZADAŃ PRAKTYCZNYCHNiezależnie od wyników pisemnego i ustnego sprawdzania osiągnięć, nauczyciel powinien zadawać do wykonania, a następnie kontrolować prace praktyczne uczniów. Dotyczy to szczególnie nauczania w za-kresie rozszerzonym, w ramach którego podstawa programowa przewiduje, że „uczeń przeprowadza badania wybranych elementów środowiska geograficznego w regionie zamieszkania według przygoto-wanego planu”. Rezultatem pracy praktycznej uczniów mogą być:1. opracowania wykonane przez uczniów w wyniku samodzielnych obserwacji i pomiarów obiektów
bądź zjawisk występujących w ich regionie zamieszkania;2. krótkie opracowania dotyczące wybranych wydarzeń na świecie, w Polsce i we własnym regionie,
wykonane na podstawie informacji z prasy, radia, telewizji, w miarę możliwości również internetu;3. krótkie opracowania charakteryzujące wybrane państwo lub region kompleksowo lub w określonej
dziedzinie na podstawie różnych źródeł informacji: atlasu, podręcznika, literatury popularnonauko-wej, filmów, multimediów;
Opracowania te muszą być wykonane przez ucznia samodzielnie. Powinny zawierać nie tylko tekst, ale także ilustracje (np. rysunki, fotografie, schematy, szkice, wykresy, mapy), ewentualnie wykazy i ze-stawienia tabelaryczne. W tekście powinny być umieszczone odsyłacze do tych ilustracji, a także do literatury źródłowej lub stron internetowych.Ocena tych prac odbywa się według następujących kryteriów:1. poprawność merytoryczna i językowa;2. zgodność treści z tematem, jej przejrzystość i porządek, z uwzględnieniem wstępu, rozwinięcia i za-
kończenia;3. dobór treści i materiału ilustracyjnego, umiejętność oceny wiarygodności i selekcji źródeł informacji;4. estetyka i staranność wykonania, czytelność i funkcjonalność rozwiązań graficznych;5. jakość bibliografii, różnorodność wykorzystanych źródeł informacji, umiejętność powoływania się na
literaturę źródłową.
2.8. OCENA WSPÓŁPRACY W ZESPOLEJedną z głównych cech oczekiwanych od ucznia szkoły ponadgimnazjalnej jest umiejętność zgodnej i skutecznej współpracy w zespole. Sprawdzanie i bieżąca ocena tej współpracy w warunkach szkolnych
70
ma na celu wzmacnianie u uczniów zachowań pozytywnych z punktu widzenia funkcjonowania grupy i eliminowanie działań destrukcyjnych.Aby ocenić współpracę ucznia w grupie, nauczyciel powinien zaobserwować:1. w jakim stopniu jego zachowanie świadczy o odpowiedzialności za wykonanie zadania powierzonego
grupie, w szczególności czy podejmuje się pełnienia roli ustalonej przez grupę, czy realizuje zadania wynikające z roli prawidłowo i z korzyścią dla grupy;
2. w jakim stopniu jego zachowanie świadczy o odpowiedzialności za funkcjonowanie grupy jako ca-łości oraz za pełnienie ról przez jej członków, w szczególności czy występuje z inicjatywą pomocy innym uczniom, czy akceptuje decyzje grupy i sprzyja rozstrzyganiu sporów.
Najwyższe noty otrzymują liderzy zespołów i uczniowie prezentujący wyniki pracy w grupie, najniż-sze, negatywne oceny osoby przeszkadzające, działające na grupę destrukcyjnie. Współpracę w grupie mogą oceniać: nauczyciel lub uczniowie (wzajemnie lub dokonując samooceny), uwzględniając wyżej wymienione kryteria oraz zasady przyjęte w szkolnym systemie oceniania.
2.9. OCENA ZESZYTÓW PRZEDMIOTOWYCHJednym z warunków zwiększenia trwałości efektów procesu uczenia się jest prowadzenie przez ucznia bieżących notatek w zeszycie przedmiotowym lub regularne rozwiązywanie zadań w zeszycie ćwiczeń. W trosce o prawidłowość procesu uczenia się, a także z przyczyn wychowawczych, nauczyciel powinien dokonywać kontroli i oceny jakości tych notatek. Oceny za prowadzenie zeszytu przedmiotowego przy-znaje się według następujących głównych kryteriów:1. poprawność merytoryczna i językowa wykonanych zadań i notatek;2. systematyczność sporządzania notatek, wykonywania zadań, w tym również domowych;3. estetyka i staranność wykonania, czytelność i funkcjonalność rozwiązań graficznych.
2.10. WARUNKI REALIZACJI PROGRAMUDobór metod nauczania i środków dydaktycznych do konkretnego tematu lekcji zależy od wyposażenia pracowni geograficznej oraz wkładu pracy nauczyciela. Program przewidziany jest do realizacji w szko-le dysponującej warunkami do przeprowadzenia lekcji geografii, posiadającej następujący minimalny zestaw środków dydaktycznych:1. mapy ścienne: mapy fizyczne świata, poszczególnych kontynentów, mapy polityczne świata i poszcze-
gólnych kontynentów, mapa fizyczna i administracyjna Polski, mapy tematyczne świata (zwłaszcza strefy klimatyczne świata, roślinność, gleby, surowce mineralne, ewentualnie organizacje międzyna-rodowe, mapa ogólnogospodarcza), mapa przedstawiająca rozwój Unii Europejskiej;
2. mapy konturowe świata, poszczególnych kontynentów i Polski;3. aktualne publikacje statystyczne;4. plansze dydaktyczne i foliogramy o tematyce dostosowanej do treści programu oraz sprzęt umożli-
wiający ich wyświetlanie (zastąpić go może projektor multimedialny z komputerem);5. materiały piśmienne: zestawy kolorowych flamastrów, papier kolorowy, taśma samoprzylepna oraz
arkusze papieru A1 do prezentacji wyników pracy w grupach.
Część plansz dydaktycznych i map ściennych powinna stanowić stałą ekspozycję w pracowni geo-graficznej. Dotyczy to szczególnie map fizycznych i politycznych świata lub Europy. Stwarza to nie tylko specyficzną atmosferę pracy w otoczeniu różnych źródeł informacji, ale również pozwala uczniom mi-mochodem utrwalić w pamięci obraz rozmieszczenia obiektów geograficznych na Ziemi. Ekspozycję tę można modyfikować stosownie do tematyki działów programu czy lekcji, np. w pierwszej fazie realizacji programu najbardziej potrzebna jest mapa fizyczna świata, a począwszy od tematu 6 częściej wykorzy-stywana jest mapa polityczna świata. Przydatne są też zmieniane co pewien czas gazetki ścienne poświę-cone aktualnym wydarzeniom na świecie.
Warunkiem realizacji programu jest również zapewniony dostęp uczniów do biblioteki, w której za-sobach znajdują się:1. słowniki nazw i terminów geograficznych, encyklopedie ogólne i geograficzne (w tym multimedialne);2. atlasy geograficzne świata;3. najbardziej aktualne publikacje statystyczne;4. prenumerowane na bieżąco czasopisma popularnonaukowe (zwłaszcza geograficzne), krajoznawcze
i turystyczne.5. wybrana literatura naukowa i popularnonaukowa z zakresu geografii, poradniki, korepetytoria i zbio-
ry zadań z geografii;
71
6. wybrana literatura podróżnicza, dokumentalna;7. wybrane albumy zawierające treści geograficzne.
Wyposażenie pracowni można wzbogacić m.in. o zamontowany na stałe projektor multimedialny połączony z komputerem podłączonym do internetu, tablicę interaktywną, piloty interaktywne. Sprzęt taki pozwala na pracę z fotografiami, animacjami i filmami dydaktycznymi, a także na stosowanie metod interaktywnych, zwiększających zaangażowanie uczniów, a przez to podnoszących atrakcyjność i efek-tywność lekcji. Ponadto uczeń powinien mieć do własnej dyspozycji:1. podręcznik do geografii o treści umożliwiającej realizację programu;2. zeszyt ćwiczeń lub zbiór zadań z geografii dostosowany do treści podręcznika i programu nauczania;3. atlas geograficzny dla szkoły ponadgimnazjalnej;4. zeszyt przedmiotowy;5. przybory do wykonywania rysunków: ołówek, kroczek, linijkę, ekierkę, kątomierz.