Cieszyn Chotěbuz

Stěbořice

Úvalno

Jaworze

Bielsko-BiałaKończyce Wlk.

Racibórz

Pietraszyn

Samborowice

Pietrowice Wlk. Imielin

Lubomia

Kietrz

Dzierżysław

Rozumice

Opava Velké Hoštice

Ostrava

Nowa Cerekwia

Izbicko

Opole

Dobrzeń Mały

Gliwice

Kłodnica

Osobłoga

Nysa Kłodzka

Wisła

Mała Panew

Psina

Troja

Opava

Stobrawa

Świbie

Tarnowskie Góry

Odra

Odra

Olza

województwoopolskie

Moravskoslezský kraj

Bytom

Katowice

Strzelce Opolskie

województwo śląskie

Mapa z najważniejszymi pod

względem archeologicznym

miejscowościami Górnego Śląska.

oprac. Krzysztofa Frankowska

CieszynnChotěbuz

Stěbořice

Úvalno

Jaworze

Bielsko-BiałaKończyce czyc Wlk.

Racibórz

Pietraszyn szyn

Samborowice mbo

Pietrowice ow Wlk. Imielin

Lubomia

Kietrz

Dzierżysław

ozumice icRozumRoRoz

OpavaVelké Hoštice

Ostrava

NowN a CerekwiaCerekw

Izbicko

Opole

Dobrzeń Mały

Gliwice

Kłodnica

Osobłoga

sa KłodzkaNysa

Wisła

Mała Panew

Psina

Troja

Opava

Stobrawa

Świbie

Tarnowskie TTGóry

Odra

Odra

Olza

województwoopolskie

Moravskoslezský kraj

Bytom

Katowice

Strzelce Opolskie

województwo śląskie

Mapa z najważniejszymi pod

względem archeologicznym

miejscowościami Górnego Śląska.

oprac. Krzysztofa Frankowska

Ziemie Górnego Śląskaod epoki kamienia do wczesnego średniowieczaMuzeum Śląskie

w Katowicach

20

12

Edelgarda M. FoltynEugeniusz Foltyn

ISBN 978-83-62593-25-5

Ziemie G

órnego Śląska od epoki kam

ienia do wczesnego średniow

iecza

36 Ziemie Górnego Śląska

Ryc. 14 • Młodsza faza środkowego paleolitu. Tradycja mikocka (A, B) i mustierska (C-I). A – pięściak, B – nóż, C, D, H – ostrza, G, I – zgrzebła, E, F – wióry. Bielsko-Biała Kozia Góra (A), Gliwice-Sośnica 4 (H), Kornice (G, I), Ozimek (C, E), Pietrowice Wielkie 23 (B), Pietraszyn 11 (D, F). Opracowano na podstawie: Foltyn, Foltyn 1998 (H), Foltyn, Jochemczyk 2009 (A), Foltyn i in. 2007 (B-F), Jamka 1960 (I), Jamka 1965 (G)

0 3 cm

A

B

CD

E

F

G

H

I

37Pierwsi przybysze. Homo erectus i neandertalczyk

zwierzęta leśne (jeleń) i stepowe (koń). Osiedlanie się wokół dolin rzecznych przemawia za tym, iż polegano podczas polowań na topografii terenu. Strefy rozlewisk lub zwężeń stanowiły dogodne łowiska, szczególnie, że przychodzące na żer lub do wodopoju zwierzęta miały tu ograniczoną swobodę ruchu. Ostatnie badania nad narzędziami tra-dycji mustierskiej i mikockiej pozwalają do grotów oszczepów zaliczyć ostrza (liściowate, mustierskie, lewaluaskie), noże, zgrzebła i zwykłe odłupki. W dziedzinie surowcowej za-dowalano się w zupełności krzemieniem górnośląskim. Jedynie pięściak z Bielska-Białej Kozia Góra przygotowany został z surowca importowanego. Na koniec wypada zasygna-lizować znalezisko obrobionej kości zwierzęcej z Pietraszyna 11, będącej sztyletem albo oprawką. Pod pojęcie przejawów kultury duchowej podpadają dwa wisiory czy zawieszki ze stanowiska Pietraszyn 11, zrobione ze skamielin Belemnitela Mucronata, posiadające dookolne wyżłobienia na jednym końcu.

2.3. Pod znakiem ostrza liściowategoPo kryzysie I pleniglacjału (74–55 tys. lat temu = OIS 4) w interpleniglacjale (55–28 tys. lat temu = OIS 3) Górny Śląsk dostał się w orbitę wpływów kultur tzw. przejściowych, idących z Moraw. Klimat interpleniglacjału był umiar-kowanie chłodny, oceaniczny. W krajobrazie przeważała roślinność par-kowa lub zielna. Polarna granica lasu pokrywała się mniej więcej z północną krawędzią wyżyn środkowopolskich. W Karpatach płaty leśne, bogatsze gatunkowo, wykazywały większe zwarcie.

Jako pierwsze pojawiły się, >40–38 tys. lat temu, gromady kultury bohunickiej. Później nieco, około 36 tys. lat temu, przybyli nosiciele kultury szeleckiej. W kwestii gene-zy kultury bohunickiej dopuszcza się dwie opcje, przyjmując rodowód europejski lub pozaeuropejski. W myśl pierwszej hipotezy kultura ta, będąca produktem homo sapiens neanderthalensis, wykształciła się na podłożu kultury mustierskiej z techniką lewaluaską. Druga alternatywa sprowadza się do wniosku, że powstanie tej kultury zawdzięczamy tzw. emirienowi, który z Bliskiego Wschodu drogą przez Bałkany dotarł do Europy Środkowej. Co więcej, twórcą tak powstałej kultury miałby być homo sapiens sapiens. Podobnych problemów nie przyczynia kultura szelecka, według zgodnej opinii biorąca swój początek z kultury mikockiej. Fragment żuchwy z jaskini Szeleta (Węgry) powoduje, iż uważa się ją za dzieło neandertalczyka.

Kultura bohunicka posługiwała się technologią lewaluaską, wiórową i przejściową „bohunicką”. Kultura szelecka wyzyskiwała rdzenie, zasadniczo wióroodłupkowe i od-łupkowe krążkowate. Wśród narzędzi w tych kulturach na plan pierwszy wybijają się rdzeniowe i odłupkowe ostrza liściowate (jedno- i dwustronne), zgrzebła, narzędzia zębato-wnękowe, rylce, drapacze, wiórowce, w kulturze bohunickiej dodatkowo ostrza wiórowe jerzmanowickie i lewaluaskie (ryc. 15–17).

wczesna faza górnego paleolitu

kultura bohunickakultura szelecka

44 Ziemie Górnego Śląska

Ryc. 18 • Kultura oryniacka. A, B, G – drapacze, C – drapacz z rylcem, D – rylec, E, H – zgrzebła, F – ostrze. Ligota Dolna 1 (A), Wysoka 4 (B), Wysoka 57 (F, C), Zakrzów 41 (D), Ostrava-Hoštálkovice I (E, G, H). Opracowano na podstawie: Bronowicki, Masojć, Bobak 1999 (F), Kozłowski 1964 (A), Masojć, Bronowicki 2003 (B, C, D), Neruda 1997 (E, G, H)

0 3 cm

A B

C

D

EF

G H

45Homo sapiens sapiens i jego górnopaleolityczna rewolucja

3.2. Za śladami mamutaW okresie od 30 do 20 tys. lat temu doszło do ponownego ochłodzenia klimatu. Około 25 tys. lat BP rozpoczął się ze Skandynawii ruch lądolodu, który w fazie maksymalne-go rozprzestrzenienia około 20 tys. lat BP (OIS 2) dotarł na terenie Polski po okolice Leszna. W parze z postępującym ochłodzeniem trwał stopniowy zanik zbiorowisk leś-nych i ekspansja stepotundry, w tym wielce charakterystycznego tzw. mamuciego stepu. Pojawiające się nowe środowiska roślinne odznaczały się wyjątkową produktywnością zasobów żywnościowych pochodzenia roślinnego i zwierzęcego. Na czas ten przypa-da także sedymentacja lessów. Less pokrył miąższem do 2 m pas wyżyn, przedgórzy i pogórzy.

Pogarszającym się stale warunkom klimatycznym towarzyszyły procesy przystoso-wawcze, jak również wymuszone przez środowisko, bardzo wolne w skali czasu, prze-sunięcia/migracje ludności. Swoiste ujednolicenie ekologiczne obszarów ówczesnej północnej Europy, pozostającej w zasięgu wpływów lądolodu, doprowadziło do znaczą-cego ujednolicenia obrazu kulturowego tej części Europy. Rezultat tej unifikacji kultu-rowej stanowił tzw. kompleks grawecki. Za najstarsze ośrodki kompleksu graweckiego uważa się rejony Dolnej Austrii, Moraw Południowych (Góry Pavlovskie) oraz Moraw Środkowych i Północnych (dorzecze Bečvy), będą-ce kolebką kultury pavlovskiej. Jej rozwój trwał między 30/29 tys. do 24/23 tys. lat temu (OIS 3–2). W okresie 24–23 tys. lat temu postępowało przesuwanie się głównych ośrod-ków kompleksu graweckiego do zachodniej Słowacji. W dolinach Wagu i Nitry kształ-towały się zręby tzw. horyzontu ostrzy z zadziorem (kultura kostienkowska). Znakiem szczególnym kompleksu graweckiego wydaje się być istnienie megastanowisk, zajmują-cych eksponowaną pozycję w dolinach rzek, odznaczających się znacznymi rozmiarami, względnie długotrwałym zasiedleniem oraz złożoną strukturą wewnętrzną.

W przedziale 28–20 tys. lat temu grupy ludności graweckiej, wychodzące z obszaru Moraw i Słowacji, docierają na tereny Górnego Śląska. Penetracja tych grup dotyczy przede wszystkim południowej połaci regionu – Płaskowyżu Głubczycko-Hluczyńskiego i Niziny Nadopawskiej, Kotliny Ostrawskiej oraz Płaskowyżu Rybnickiego i Wysoczyzny Golejowskiej. Ponadto pojedyncze ślady kompleksu graweckiego pochodzą z Obniżenia Otmuchowskiego (Wójcice 1), Równiny Niemodlińskiej (Sowin 7), Niecki Kozielskiej (Ruda Kozielska), Płaskowyżu Rybnickiego (Rybnik-Gotartowice J), Beskidu Śląskiego (Istebna). Obecność nosicieli tego kompleksu na Górnym Śląsku wiąże się z zapotrzebowaniem na górnośląskie surowce krzemienne. Frekwencja tego surowca może osiągać do 100% inwentarza na stanowiskach morawskich, 87% na stanowiskach słowackich i do 78% na stanowiskach dolnoaustriackich. Jednocześnie, przychodząc na Górny Śląsk, łowcy przynosili ze sobą w wyrobach surowce morawskie – kwarcyt i rogowiec (Wójcice 1) oraz słowackie – radiolaryt (Ostrava-Petřkovice I, Wójcice 1, Baborów 7). Wśród stanowisk na Górnym Śląsku wyróżniają się obozowiska mieszkalne z pracownią przydomową

kompleks grawecki

96 Ziemie Górnego Śląska

Ryc. 40 • Kultura ceramiki sznurowej. A – amfora, B-C – puchary, D – grocik krzemienny, E – topór kamienny typu ślężańskiego. Dzielnica (C), Książenice (A), Ludmierzyce (E), Racibórz-Stara Wieś 54 (B), Rozumice 3 (D). Opracowano na podstawie: Arndt 1925 (E), Foltyn 2000 (D), Furmanek 2003 (A), Kurgan-Przybylska 2005 (B), Raschke 1931 (C)

0 3 cm

A

B

C

D

E

0 2 cm

0 2 cm

97Rewolucja neolityczna

Ryc. 41 • Grób kurhanowy kultury ceramiki sznurowej z Roszkowic. A – przekrój pionowy kurhanu i rzut poziomy na głęb. 90 cm: wewnątrz wieńca kamiennego humusowe przebarwienia i ślady gleby pierwotnej (szrafury lewo- i prawostronna) oraz fragmenty glinianego pucharu (trójkąty). B – wtórny ciałopalny grób kultury przeworskiej z naczyniem i fragmentem grzebienia. Opracowano na podstawie: Langenheim 1940

Ryc. 42 • Grób szkieletowy kultury ceramiki sznurowej z Kietrza 1. Rzut poziomy, A – amfora, B – siekierka krzemienna, C – wiór krzemienny, D – przedmiot kościany („psala”?), E – topór kamienny, F – szpila kościana. Opracowano na podstawie: Chochorowski 1976

0 6 cm

0 6 cm

0 2 cm

0 6 cm

0 12 cmA

B

C

D

E

F

0 60 cm

216 Ziemie Górnego Śląska

Ryc.

119

• W

czes

ne śr

edni

owie

cze.

G

rodz

isko

w L

ubom

i 1. A

– p

lan

grod

zisk

a sk

łada

jące

go si

ę z t

zw.

grod

u w

łaśc

iweg

o (I)

i prz

edgr

odzi

a (II

), lin

ią b

arw

ną za

kreś

lony

prz

ebie

g w

ałów

, B –

rozm

iesz

czen

ie za

budo

wy

w p

ółno

cno-

wsc

hodn

iej c

zęśc

i tzw

. gro

du

wła

ściw

ego,

prz

y br

amie

wsc

hodn

iej

(1 –

cha

ty sł

upow

e, 2

– ja

my

osad

owe,

3

– pi

ec k

opul

asty

, 4 –

doł

y po

słup

owe,

5

– us

ypisk

o w

ału,

6 –

zasi

ęg w

ykop

u ar

cheo

logi

czne

go),

C –

reko

nstr

ukcj

a um

ocni

eń p

rzy

bram

ie w

scho

dnie

j, D

– re

kons

truk

cja

bram

y w

scho

dnie

j, E

– ro

gow

y pi

erśc

ień

– fra

gmen

t opr

awki

no

ża (?

), F

– pl

asty

czni

e zd

obio

ne

nacz

ynie

zaso

bow

e o

naw

iąza

niac

h ka

roliń

skic

h, G

– p

osre

brza

ne za

uszn

ice

z brą

zu, c

hara

kter

ysty

czne

dla

kul

tury

w

ielk

omor

awsk

iej,

H –

wis

iore

k dz

won

eczk

owat

y z b

rązu

, o p

ołud

niow

ych

naw

iąza

niac

h. O

prac

owan

o na

po

dsta

wie

: Szy

dłow

ski 1

974a

(F, G

), Sz

ydło

wsk

i 198

2 (D

), Sz

ydło

wsk

i 199

6b

(B),

Szyd

łow

ski,

Pier

zyna

197

0 (C

, E, H

), Żu

row

ski,

Jaki

mow

icz 1

939

(A)

A

E

FH

G

B

DC

040

m

06

cm

01

cm

05

m

14

25

36

217Przybywają Słowianie

Ryc.

120

• W

czes

ne

śred

niow

iecz

e. G

rodz

isko

w C

hotě

buzu

(Koc

obęd

zu)-

-Pod

obor

ze. A

– p

lan

grod

zisk

a sk

łada

jące

go si

ę z t

zw. a

krop

olu

(I),

prze

dgro

dzia

pie

rwsz

ego

(II)

i prz

edgr

odzi

a dr

ugie

go (I

II), l

inią

ba

rwną

zakr

eślo

ny p

rzeb

ieg

wał

ów, B

– re

kons

truk

cja

bram

y pr

owad

zące

j na

tzw

. akr

opol

, w

idok

od

stro

ny p

rzed

grod

zia

pier

wsz

ego,

C –

zaus

znic

a z b

rązu

, ch

arak

tery

styc

zna

dla

kultu

ry

wie

lkom

oraw

skie

j, D

– g

rzyw

na

siek

iero

podo

bna

z żel

aza,

E –

na

czyn

ia g

linia

ne w

ykon

ane

na

kole

gar

ncar

skim

, F-G

– p

last

yczn

e od

cisk

i na

dnac

h na

czyń

. Fo

t. H

. Waw

recz

ka, a

rchi

wum

M

uzeu

m C

iesz

yńsk

iego

w C

zesk

im

Cies

zyni

e (B

). O

prac

owan

o na

po

dsta

wie

: Kou

řil 1

994

(A, C

-G)

A

B

C

E

D

G

F

050

m

01

cm

02

cm

05 cm

05

cm

02

cm

226 Ziemie Górnego Śląska

Ryc. 125 • Wczesne średniowiecze. Grodzisko w Hradcu nad Moravicí – grób wojownika w typie wielkomorawskim. A – plan grodziska z systemem fos zaporowych i lokalizacją grobu wojownika (barwny krzyżyk), B – plan grobu z resztkami trumny i inwentarzem grobowym, C – żelazny topór bradatica, D – żelazny grot włóczni, E – żelazne ostrogi paradne ze sprzączkami i przewleczką, F – naczynie gliniane. Opracowano na podstawie: Kouřil 1998b (A), Kouřil 2004 (B-F)

+

A

B

CD

E

F

0 100 m

0 50 cm

0 5 cm

0 5 cm

0 5 cm

227Przybywają Słowianie

Ryc. 126 • Z tradycji religii przedchrześcijańskiej – nurt ludowy w sztuce wczesnośredniowiecznej.Drewniana główka koziołka na stylisku i maska – domniemane akcesoria żałobników (maska) i/lubkolędników. Opole – Ostrówek (nawarstwienia grodziska z XI w.). Fot. A. Szczodrak, wł. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo we Wrocławiu. Opracowano na podstawie: Cehak--Hołubowiczowa 1965

0 3 cm