Zasoby i ochrona wód. Obieg wody i materii w zlewniach rzecznych

Zasoby i ochrona wd Water resources and water protection

Water resources and water protection

Water and matter cycling in river basins

Zasoby i ochrona wd

Obieg wody I materii w zlewniach rzecznych

pod redakcj Roberta Bogdanowicza i Joanny Fac-Benedy

Fundacja Rozwoju Uniwersytetu Gdaskiego Gdask 2009

Spis treci

Przedmowa ............................................................................................................. ............................ 11

Geograficzne aspekty bada hydrologicznych

Naturalne uwarunkowania i aspekty zasobw wodnych w zlewniach rzecznych ad memoriam veterum veritatum ............................................................................................... 15 Natural conditions and other aspects of water resources in river catchments ad memoriam veterum veritatum Joanna Pociask-Karteczka

rednie i skrajne odpywy z obszaru Polski ............................................................................. 37 Average and extreme runoff from the Polish territory Zdzisaw Michalczyk

Zasoby rzek Przymorza i ich zmienno .................................................................................... 47 Water resources of coastal rivers and their variability Robert Bogdanowicz

Porwnanie odpywu z wikszych jezior pojezierzy Wielkopolskiego i Pomorskiego ..................................................................................................................................... 63 Comparison of outflow from larger lakes of the Wielkopolskie and Pomorskie Lakelands Jerzy Jaczak

Wpyw uwarunkowa geograficznych na kierunek i natenie przepywu w ciekach przymorskich .................................................................................................................. 74 The influence of geographical conditioning on the direction and the intensity of flow in coastal rivers waters Roman Cieliski

Ksztatowanie si temperatury wody w okresie letniej stagnacji w najgbszych jeziorach niowych Polski .............................................................................................................. 81 Water temperature in the deepest lakes of the Polish lowland during summer stagnation Rajmund Skowron

Analiza wspczynnika alimentacji koryt rzecznych na poziomie lokalnej i regionalnej organizacji systemw odwodnienia powierzchniowego ............................. 96 Analysis of the index of stream channel maintenance on the level of local and regional organization of surface drainage systems Renata Graf

Spis treci

6

Przeksztacenia obszarw bezodpywowych w zlewnie o wymuszonym obiegu wody Pojezierze czysko-Wodawskie ................................................................ 111 Transformation of undrained areas into catchments of imposed water circulation czna-Wodawa Lake District Joanna Sposb, Marek Turczyski

Hydromorfologiczna waloryzacja ciekw Wysoczyzny Puckiej a Ramowa Dyrektywa Wodna ............................................................................................................................ 122 Hydromorphological evaluation of the Moreanic Plateau streams versus the Water Framework Directive Katarzyna Jereczek-Korzeniewska

Charakterystyka wodnych i torfowiskowych rezerwatw przyrody wojewdztwa pomorskiego ........................................................................................................... 128 Charakteristic of aquatic and peat-bog nature reserves in Pomorskie Voivodeship Joanna Krysiak, Emilia Wylandowska, Ewa Woniak

Wyspy Gdaska jako efekt przeksztace sieci hydrograficznej w zachodniej czci delty Wisy .............................................................................................................................. 133 Islands of the city of Gdask as an effect of hydrographic net transformations in the western part of the Vistula River delta Magda Sikora, Roman Cieliski, Robert Bogdanowicz

Badania w zlewniach reprezentatywnych i eksperymentalnych

Fazy i formy odpywu w zlewni Dzierznej ........................................................................... 141 Phases and forms of runoff from the Dzierna River catchment Pawe Jokiel, Edmund Tomaszewski

Organizacja sieci hydrograficznej w zlewni pojeziernej przy rnym stanie jej retencji ............................................................................................................................................ 159 Hydrographic network layout in lake catchment areas at various retention levels Elbieta Bajkiewicz-Grabowska, Wodzimierz Golus

Rola elementw jednostkowej struktury hydrograficznej obszaru endoreicznego w ksztatowaniu obiektw hydrograficznych .......................................................................... 167 The role of hydrographical unit structure in hydrographical objects shaping Ewa Woniak

Rola mokrada pojeziornego w zasilaniu rzeki (Pojezierze czysko-Wodawskie) .................................................................................................................. 177 The role of wetlands in river feeding (cznaWodawa Lake District) Katarzyna Misiak-Wjcik

Zrnicowanie morfometryczne i hydrochemiczne zagbie bezodpywowych ewapotranspiracyjnych w dorzeczu Parsty .............................................................................. 185 Morphometric and hydrochemical differences among closed evapotranspiration basins in the Parsta River catchment Maciej Major

Wpyw dziaalnoci czowieka na zmiany sieci hydrograficznej w zlewni rzeki Putnicy (zlewisko Zatoki Puckiej) ................................................................................... 199 Influence of the human activity on the changes in the hydrographic net in the Putnica River catchment (the watershed of Pucka Bay Roman Cieliski, Marek Ruman, Robert Machowski, Emilia Gobiewska

Spis treci

7

Stany wody a bilans wodny jeziora ebsko .............................................................................. 211 Water level and water balance in ebsko Lake Izabela Chlost

Naturalne i antropogeniczne zmiany warunkw hydrologicznych i hydrogeologicznych zlewni Kobylanki (Rudej) w dorzeczu Liwca ................................. 221 Natural and anthropogenic changes in hydrological and groundwater condition in the Kobylanka (Ruda) catchment in the Liwiec River basin Sebastian Zabocki

Wstpna charakterystyka odpywu z dorzecza obonki ..................................................... 232 Initial charakteristics of runoff from the obonka River basin Justyna Walentyn, Ryszard Glazik, Katarzyna Kubiak-Wjcicka

Jednostkowa struktura hydrograficzna systemw endoreicznych ..................................... 236 Hydrographical unit structure of endorheic systems Ewa Woniak

Ocena zasilania infiltracyjnego w rejonie miejscowoci Kampinos .................................. 239 Assesment of infiltration process in the vicinity of Kampinos Anna Furmankowska

Sezonowa zmienno wyksztacenia i zorganizowania sieci rzecznej Reknicy ............. 244 Seasonal changeability of the form and organization of the Reknica River system Joanna Fac-Beneda, Pawe Przygrodzki

Uwarunkowania sezonowej zmiennoci jakoci wody w jeziorze Sarbsko ................... 249 Causes of seasonal variability in water quality in Lake Sarbsko ukasz Chromniak, Roman Cieliski

Gospodarka polderowa w zlewniach wybranych jezior przybrzenych ......................... 254 Polder economy in the catchments of chosen coastal lakes Aleksandr Ellwart, Roman Cieliski

Zjawiska ekstremalne

Wieloletnia zmienno niedoborw odpywu niwkowego w rodkowej Polsce ...... 261 Multi-year variability of drought streamflow deficit in Central Poland Edmund Tomaszewski

Zrnicowanie niwek na obszarze Midzyrzecza Pilicy i Wisy .................................... 274 Differential low flows in the PilicaVistula Interfluve Artur Kasprzyk

Parametry fal wezbra deszczowych ksztatowanych w warunkach zrnicowanego zagospodarowania terenu, na przykadzie zlewni Sufragaca i Silnicy (Gry witokrzyskie) ..................................................................................................................... 280 Parameters of rain-induced flood waves arising in catchments featuring different types of land use based on the Sufraganiec and Silnica river catchments in the witokrzyskie Mountains Tadeusz Ciupa

Spis treci

8

Ocena niestacjonarnych zmian w maksymalnych przepywach rzek Polski .................. 289 Appraisal of non-stationary changes in maximal annual flow discharges from Polish rivers Henryk Mitosek, Antoni Kozowski

Wezbrania na Wile w Toruniu w latach 19512005 ............................................................... 301 Floods on the Vistula in Toru in 19512005 Ryszard Glazik, Katarzyna Kubiak-Wjcicka

Meteorologiczne przyczyny pojawiania si powodzi opadowych na Wyynie Kieleckiej w okresie 19612007 ............................................................................. 312 Meteorological reasons for rainfall flood occurrence in Kielce Upland in the period of 19612007 Roman Suligowski

Czasowe zrnicowanie maksymalnego wiarygodnego opadu w zlewniach rzecznych Gr witorzyskich ...................................................................................................... 325 Temporal differentiation of the maximum credible precipitation in the witokrzyskie Mts. catchments Roman Suligowski

Przepywy maksymalne odnotowane podczas gwatownych wezbra, spowodowanych krtkotrwaymi ulewnymi opadami deszczu w maych zlewniach karpackich ...................................................................................................................... 329 Maximum discharge observed during flash floods induced by short-duration rainstorm in small Carpathian basins Tomasz Bryndal

Wezbrania w zlewni Rypienicy na tle wieloletnich tendencji przepyww maksymalnych .......................................................................................................... 335 High water stages in the Rypienica River drainage basin against the background of long-term trends in maximum flows Ryszard Glazik, Boena Pius

Opady ekstremalne w zlewniach Trjmiasta ........................................................................... 342 Extreme precipitation events in Tricity drainage basins (Gdask, Sopot and Gdynia) Mirosawa Malinowska, Janusz Filipiak

Naturalne wypywy wd podziemnych

Obiekty krenologiczne w zlewniach przymorza i Zalewu Szczeciskiego ..................... 353 Crenological objects in the Przymorze and Szczecin Bay Bains Adam Choiski

Krzywe maksymalnego spadku i wzrostu stanw wd podziemnych i wydajnoci rde ........................................................................................................................... 361 Maximum recession and progression of groundwater level and large spring discharge curves Pawe Jokiel, Przemysaw Tomalski

Spis treci

9

Skad chemiczny wd rde i mak w zlewni grnej Woosatki (Bieszczady Wysokie) ...................................................................................................................... 373 Chemical composition of spring and swamp water in the catchment of the upper Woosatka Stream (the High Bieszczady Mts) Bartomiej Rzonca, Janusz Siwek

Rola wypyww wd podziemnych w zasilaniu rzeki Gryynki (Wysoczyzna Lubuska) .................................................................................................................... 382 Contribution of groundwater outflows to the discharge of the Gryynka River (Lubuska Upland) Anna Maria Szczuciska

Hydrologiczne i hydrochemiczne cechy wody rde na obszarach modoglacjalnych .............................................................................................................................. 390 Hydrological and hydrochemical features of springs water on youthglacial areas Joanna Fac-Beneda

Wydajno wybranych rde w strefie krawdzi Wyyny Lubelskiej i Roztocza ............................................................................................................................................. 399 Discharge of selected springs along Lublin Upland and Roztocze region edge ukasz Chabudziski

Wypywy wd podziemnych w dolinie eby ........................................................................... 403 Groundwater outflows in the eba River valley Joanna Fac-Beneda, Aleksandra Jereczek

Wypywy wd podziemnych w strefie krawdziowej Wysoczyzny Elblskiej ............. 407 Groundwater outflows in the edge zone of Elblg Upland Katarzyna Jereczek-Korzeniewska, Marcin Grudzka

Jako zasobw wodnych

Badania rzek w wietle Ramowej Dyrektywy Wodnej, realizowane przez Inspekcj Ochrony rodowiska, na przykadzie wojewdztwa kujawsko-pomorskiego .............. 413 River research in the light of the Water Framework Directive realized by the Environmental Protection Inspection Elwira Jutrowska

Stan zasobw wodnych w zlewniach rzecznych Przymorza w wietle Ramowej Dyrektywy Wodnej ................................................................................... 423 Water body quality assessment according to the Water Framework Directive in the Pomeranian Region Henryk Jatczak

Zastosowanie analizy przestrzennej GIS do oceny jakociowej wd na przykadzie dorzecza Wodawki ............................................................................................. 439 Application of GIS spatial analysis in water quality assessment of the Wodawka River catchment area Wojciech Sobolewski, Jarosaw Dawidek

Spis treci

10

Zmienno czasowa i zrnicowanie przestrzenne skadu chemicznego wd w ujciowych odcinkach ciekw zlewiska Zatoki Puckiej ................................................... 451 Temporal variability and spatial diversification of chemical composition of water in river outlets in the drainage basin of the Bay of Puck Zuzanna Krajewska, Robert Bogdanowicz

Przestrzenne zrnicowanie i sezonowe zmiany cech fizyczno-chemicznych wd potokw Kocieliskiego i Chochoowskiego w Tatrach Zachodnich ................................ 461 Spatial and seasonal variability of the physico-chemical properties of the Kocieliski and Chochoowski streamwaters in the Western Tatra Mts Mirosaw elazny, Anna Wolanin, Eliza Paczkowska

Wpyw ciekw zrzucanych ze schronisk tatrzaskich na jako wd rzecznych TPN .......................................................................................................................... 468 The influence of sewage discharges from mountain hostels on stream water quality in the Tatra National Park Janusz Siwek, Joanna P. Siwek, Mirosaw elazny

Skad chemiczny wieej pokrywy nienej w Tatrzaskim Parku Narodowym ......... 476 Snow cover chemical composition in the Tatra National Park Mirosaw elazny, Micha Kasina

Podobiestwa i rnice cech fizyczno-chemicznych wd dolnego i grnego biegu Pianicy .................................................................................................................................... 481 Similarities and differences in physical and chemical features between the waters of the lower and upper section of the Pianica River Roman Cieliski, Robert Machowski, Marek Ruman

Znaczenie zasobw rzeki Raduni w systemie zaopatrzenia miasta Gdaska w wod ................................................................................................................................................. 490 The significance of the Radunia River for Gdask water supply system Zbigniew Maksymiuk, Roman Jurec

Wykorzystanie indeksw jakoci do oceny stanu zanieczyszczenia wd rzecznych w zlewni Raduni .................................................................................................. 498 The use of water quality indices to assess the condition of riverine water pollution in the Radunia River catchment Aleksandra Fuks, Robert Bogdanowicz

Wpyw Czuchowa na jako wd jezior grnej zlewni Chrzstawy ................................ 503 The impact of Czuchw on the quality of lake waters in the Chrzstawa River drainage area Alicja Olszewska, Robert Bogdanowicz

Zmiany jakoci wody Wisy w rejonie Korzeniewa ............................................................... 507 Water quality of the Vistula River near Korzeniewo village Krzysztof Fedoruk, Artur Cysewski, Robert Bogdanowicz

Zmiany adunkw i ste wybranych parametrw fizyczno-chemicznych Jarcewskiej Strugi ............................................................................................................................. 511 Changes in the load and concentration of selected physicochemical parameters of the Jarcewska Struga Artur Cysewski, Monika Kwidziska, Radosaw Trzcianowski

Przedmowa

Problematyka zasobw wodnych jest czsto podejmowana przez geografw, gwnie przez hydrologw. W ostatnich latach, oprcz zagadnie zwizanych z ocen wielkoci zasobw i ich zmiennoci, coraz wiksz rang uzyskuj za-gadnienia dotyczce jakoci wd i ich ochrony. Wie si to ze wzrastajcym, zwaszcza pod koniec XX w., zanieczyszczeniem wd oraz eutrofizacj, co w konsekwencji skutkuje postpujc w coraz szybszym tempie degradacj zaso-bw. W prezentowanym tomie gwnym aspektem zasobw wodnych, jaki chcemy przedstawi, jest ich kontekst geograficzny, zwizany z obiegiem wody i materii w zlewniach rzecznych.

Powstanie publikacji wie si bezporednio z jubileuszem XXV-lecia istnienia Katedry Hydrologii Uniwersytetu Gdaskiego oraz z jubileuszem 40 lat pracy w zespole gdaskich geografw pierwszego i jak dotychczas jedynego kie-rownika katedry prof. zw. dr. hab. Jana Drwala. Jest to kolejna pozycja wydana przez Katedr Hydrologii UG (Drwal (red.) 2002, Wody delty Wisy, oraz Fac-Beneda, Cieliski (red.) 2007, Wody sonawych podmokoci delty Redy i Zagrskiej Strugi). Prezentowana monografia, mimo i jest zbiorem opracowa hydrolo-gicznych dotyczcych caego obszaru Polski, dobrze wpisuje si w gwny nurt dotychczasowej problematyki badawczej.

W monografii dokonano oceny ilociowej i jakociowej zasobw wodnych w zlewniach rzecznych, poruszajc zarwno zagadnienia teoretyczne, jak i prak-tyczne, nie zapominajc jednoczenie o najwaniejszych kwestiach metodycznych. Publikowane prace, pochodzce niemal ze wszystkich znaczcych orodkw geo-graficznych w Polsce, daj moliwo przegldu tematyki hydrologicznej podej-mowanej z rnych perspektyw oraz przy wykorzystano rnego aparatu ba-dawczego. Zdecydowalimy si rwnie na stworzenie moliwoci publikacji komunikatw i doniesie naukowych modemu pokoleniu hydrologw, gwnie doktorantw, ale take najbardziej aktywnym modym naukowcom, skupionym w kole naukowym hydrologw.

Przedmowa 12

Ze wzgldu na rne obszary zainteresowa poszczeglnych autorw, artykuy dotycz wielu regionw i jednostek hydrograficznych Polski, a take zagadnie rozpatrywanych w rnej skali, od analiz obejmujcych cay obszar Polski, poprzez badania duych jednostek hydrograficznych i caych dorzeczy, po niewielkie zlewnie reprezentatywne i eksperymentalne, a nawet pojedyncze naturalne wypywy wd podziemnych.

Autorzy wyraaj nadziej, e prezentowane w ksice zagadnienia zainte-resuj nie tylko geografw, do ktrych jest ona kierowana, ale rwnie szer-sze grono czytelnikw.

Podzikowania

Szczeglne podzikowania chcielibymy skierowa do Profesorw, ktrzy podjli si mudnej i uciliwej pracy recenzentw poszczeglnych artykuw, w tym w szczeglnoci do czonkw Komisji Hydrologicznej Polskiego Towarzystwa Geograficznego. Dziki ich wnikliwym opiniom moglimy w wikszym stopniu osign spjno tematyczn monografii, a poszczeglne publikacje zyskay wiele na swej wartoci.

Redaktorzy

Geograficzne aspekty bada hydrologicznych

Na odwrocie: ujcie Wisy pod wibnem (fot. R. Bogdanowicz)

Naturalne uwarunkowania i aspekty zasobw wodnych w zlewniach rzecznych

ad memoriam veterum veritatum

Joanna Pociask-Karteczka

Uniwersytet Jagielloski, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej, ul. Gronostajowa 7, 30-387 Krakw

[email protected]

Zarys treci: W epoce antropogenu przeksztacenia zasobw wodnych spowodowane dziaalnoci czowieka spowodoway, e wikszo uwarunkowa wielkoci, jakoci i dynamiki zasobw wodnych nie ma charakteru naturalnego. Odnosi si to zarwno do systemu terytorialnego, jak i dynamicznego zlewni, cho w przypadku systemu terytorial-nego, w skali lokalnej, uwarunkowania te mog mie charakter naturalny. Najistotniej-szym czynnikiem zaburzajcym naturalne funkcjonowanie zlewni jako systemu dyna-micznego s wspczesne zmiany klimatu, w ktrych pewien udzia ma take dziaalno czowieka. Zmiana temperatury i towarzyszce jej zmiany opadw i zawartoci pary wod-nej w atmosferze oddziauj na system zlewni w kadej skali przestrzennej od lokalnej do globalnej. Wieloaspektowo zagadnie gospodarki wodnej wymaga interdyscyplinarnego podejcia badawczego typu problem-oriented, w ktrym geografia moe odegra wyjtkow rol ze wzgldu na kompleksowe podejcie do rodowiska geograficznego i funkcjonuj-cego w nim czowieka. Due znaczenie w zahamowaniu przeksztacania i degradacji zaso-bw wodnych moe odegra nowy paradygmat spoeczny, u podstaw ktrego stoj ekolo-giczne nurty filozoficzne.

Sowa kluczowe: antropocen, ekologia gboka, badania problemowe, zasoby wodne.

Prawda o wspzalenoci zjawisk przyrodniczych jest powszechnie znana i stoi u podstaw kolejnej prawdy dotyczcej relacji midzy warunkami hydrologicz-nymi i pozostaymi elementami rodowiska przyrodniczego. W przypadku zlewni rzecznych, stanowicych fizyczne, przestrzenne i dynamiczne systemy otwarte, mona to atwo wykaza powoujc si na model krenia wody, uwzgldniajcy podejcie zarwno funkcjonalne, jak i strukturalne (ryc. 1). Gwnym bohaterem tego modelu jest woda, penica w przestrzeni przyrod-niczej rol krwiobiegu, czc atmosfer, litosfer i biosfer w jeden globalny

J. Pociask-Karteczka 16

Ryc. 1. Obieg wody w zlewni (Wizik, Bardzik 1993, zmienione) Fig. 1. Water cycle in the drainage basin (Wizik, Bardzik 1993, modified)

megasystem. Ilo i forma, w jakich wystpuje woda, decyduj m.in. o rodzajach i intensywnoci procesw przebiegajcych w jego obrbie. Jeli jednak punkt za-interesowania przeniesie si na jeden z elementw tego megasystemu, jakim jest czowiek i jego otoczenie, tworzce bardzo rozbudowany podsystem, moe si okaza, e to, co dzieje si w obrbie zlewni, podporzdkowane jest w wikszoci lub wycznie jego potrzebom. W ten sposb woda zyskuje miano zasobw, stajc si niejako towarem, ktrego ilo i jako warunkuj funkcjonowanie czowieka, od skali jednostkowej, a do skali spoeczestw i caego globu. Mogoby si wydawa, e nie byoby w tym nic niepokojcego, gdyby oddziay-wanie wspomnianego podsystemu ograniczao si do mikroskali. Zalenoci i bardzo silne powizania w obrbie systemu globalnego powoduj jednak, i skutki niektrych dziaa mikroskalowych w ramach zlewni czstkowych przenosz si na wiksze obszary, tj. dorzecza i zlewiska.

Przy tak sformuowanym tytule tego opracowania, ju na wstpie rodzi si wewntrzny niepokj i pytanie, na ile w dobie wspczesnej zasoby wodne podle-gaj uwarunkowaniom naturalnym i jakie, w zwizku z tym, rodz si problemy.

Kiedy woda staa si zasobem?

Trudno zaiste oddzieli zasoby wodne od gospodarki wodnej, tote gdy traktuje-my o historii zasobw wodnych, rozwaania dotyczy musz de facto historii gospodarki wodnej. Jest ona tak dawna, jak dawna jest kultura ludzka. Pradziejw gospodarki wodnej mona si doszuka nawet w mitologicznych dziejach ludzko-ci. To bowiem Herakles, syn Zeusa, zwyciy dziewiciogowego potwora Hydr lernejsk, odcinajc jej gowy symbolizujce katastrofalne powodzie, rozsza-lae fale morskie i deszcze nawalne (ryc. 2). Co wicej Herakles zabi hydr, przywalajc jej ostatni gow kamieniem symbolizujcym zapor, uwalniajc tym samym ludzko od powodzi. Herakles potrafi take wykorzysta potny prd wody z rzek Alfeusa i Peneusa w celu oczyszczenia zaniedbanej przez 100 lat stajni Augiasza, krla Elidy. Swoj hydrotechniczn fascynacj zakoczy Herakles

Naturalne uwarunkowania i aspekty zasobw wodnych w zlewniach rzecznych 17

Ryc. 2. Walka Heraklesa z Hydr lernejsk (ok. 1475, A. Pollaiuolo; http://pl.wikipedia.org) Fig. 2. Heracles fighting the Lernean Hydra (ca. 1475, by A. Pollaiuolo; http://pl.wikipedia.org)

rozdzierajc przesmyk ldowy czcy Europ z Afryk i stawiajc przy nim dwa supy, tworzc w ten sposb Cienin Gibraltarsk (Lambor 1965).

Zasoby wodne gospodarka wodna

Czowiek nawet najbardziej prymitywny ingerowa w stosunki wodne, cho pocztkowo stopie tej ingerencji by znikomy, podobnie jak i skutki. Ale ju w dobie rozkwitu pierwszych, wielkich cywilizacji, z ktrych wikszo bya cywi-lizacjami akwatycznymi bowiem woda stanowia podstawowy czynnik ich po-wstania, istnienia, rozwoju i rozkwitu wiele dziaa hydrotechnicznych owoco-wao znacznymi przeksztaceniami stosunkw wodnych w dorzeczach wielkich rzek. W trakcie wczesnej eksploatacji zasobw wodnych kierowano si biecymi potrzebami, nie uwzgldniajc dalszego ksztatowania si hydrosfery i przyszego rozwoju stosunkw wodnych (bezplanowo perspektywiczna). Ponadto cech wspln wikszoci cywilizacji bya ujmujc wspczenie rabunkowa gospo-darka lena, drewno bowiem stanowio m.in. zarwno budulec, jak i opa.

Stopie ingerencji czowieka w stosunki wodne nasila si w czasie, cho by rny w odniesieniu do iloci i jakoci wody. Wiele antycznych przedsiwzi hydrotechnicznych dotyczyo znacznej iloci wody, ale silny wpyw czowieka na jako wody objawi si duo pniej w antropocenie (ryc. 3). Cho Paul J. Crutzen (ur. 1933), laureat nagrody Nobla (1995), za gwne przejawy antropocenu uzna-wa gwatown urbanizacj wiata, szybkie wyczerpywanie przez czowieka pa-liw kopalnych gromadzonych przez miliony lat, a take zanieczyszczenie rodo-wiska i emisj gazw cieplarnianych, to wydaje si, i adne inne zasoby, jak wanie wodne, nie stay si symbolem nowej epoki geologicznej zdominowanej dziaalnoci czowieka. Co prawda woda jest zasobem odnawialnym, lecz jeli uwzgldni si obecno zanieczyszcze w atmosferze i moliwoci ich zasigu


Ryc. 3. Ingerencja czowieka w zasoby wodne Fig. 3. Human impact on water resources

globalnego, nawet jeli emitowane s punktowo, okae si, i jako odnowio-nych zasobw jest gorsza.

Z czasem okazao si, e nawet obfito wd nie zapewnia moliwoci ich wykorzystania, jeli bowiem s one zej jakoci, to nie maj adnej wartoci uyt-kowej lub jest ona bardzo ograniczona. Zaistniaa konieczno opracowania jak najbardziej ekonomicznego i racjonalnego wykorzystania zasobw wodnych, a w tym nieodzowna staa si nauka. Jednak gospodarka wodna jako dyscyplina naukowa pojawia si stosunkowo pno, bowiem dopiero w XX w.

W Polsce pojcie gospodarka wodna zostao uyte po raz pierwszy w 1929 r. na I Polskim Zjedzie Hydrotechnicznym, podczas ktrego powoano Stowarzyszenie Czonkw Kongresu Gospodarki Wodnej w Polsce, ktrego pre-zesem zosta Mieczysaw Rybczyski (18731937) zaoyciel i pierwszy prze-wodniczcy komitetu redakcyjnego czasopisma Gospodarka Wodna. W tym czasie pojcie to zaczo pojawia si take w innych krajach europejskich (Mikulski 1998).

Po II wojnie wiatowej gospodarka wodna jako nauka doczekaa si opra-cowania teoretycznych podstaw i zaoe, jako wyrniony za sektor gospodar-czy znalaza odzwierciedlenie instytucjonalne w organach pastwowych i re-gionalnych. Celem i zadaniem gospodarki wodnej, jako dziedziny gospodarki narodowej, byo wwczas, z jednej strony dostarczenie kademu obywatelowi i gospodarce narodowej dostatecznych iloci wody o odpowiedniej jakoci, a z drugiej strony obrona kraju przed niebezpieczestwem, jakie woda czsto niesie ze sob w postaci katastrofalnych ulew, powodzi, nadmiaru deszczu i wil-goci, erozji gleb itp. (Lambor 1965). czyo si to z pokierowaniem rozrzdem


wody w taki sposb, aby przynosia maksimum korzyci, a minimum szkd (gospodarka planowa).

Po upywie prawie p wieku definicja gospodarki wodnej ulega ewolucji poprzez wniesienie silnego akcentu ekologicznego. Tote na drugim biegunie w stosunku do definicji Lambora stoi definicja gospodarki wodnej lansowana przez Mikulskiego (1998), wedug ktrego gospodarka wodna jest dyscyplin nalec do szeroko pojmowanej ochrony rodowiska, bowiem jej zadaniem jest obok dostarczenia czowiekowi i gospodarce narodowej wody i ochrony przed jej ywioem take zapobieganie ujemnych wpywom dziaalnoci czowieka w rodowisku i naprawianie skutkw takiego oddziaywania.

Ewolucja definicji gospodarki wodnej uwidacznia wyranie przewartocio-wanie zaoe teoretycznych gospodarki wodnej, zarwno jako nauki, jak i jako gazi gospodarki narodowej. Niezmiennym celem gospodarki narodowej byo i jest zaopatrzenie w wod. W tym nowym jednak ujciu warto byoby, aby po-szukiwanie negalitrw (woda chroniona) traktowano rwnorzdnie lub na-wet priorytetowo z poszukiwaniem megalitrw (woda do uytku; Kundze-wicz 2008).

Ewolucja pogldw na temat zasobw wodnych kto ma racj?

W wikszoci podstawowych opracowa z zakresu gospodarki wodnej, znacze-nie pojcia zasoby wodne jest bardzo szerokie. Na przykad Lwowicz (1979) zasoby wodne rozumie jako wody nadajce si do wykorzystania, a zatem nie-omal wszystkie wody kuli ziemskiej (rzeczne, jeziorne, morskie, podziemne, glebowe, ld lodowcw grskich i polarnych, para wodna w atmosferze) z wy-jtkiem wody zwizanej wchodzcej w skad mineraw i biomasy, take wody w sztucznych zbiornikach i kanaach. W podrczniku pt. Zasoby wodne wiata (1979) wyjania on obieg wody oraz wielko i dynamik poszczeglnych ska-dowych bilansu wodnego. Uwzgldnienie poszczeglnych faz obiegu wody jest zrozumiae i wrcz konieczne ze wzgldu na realny proces krenia wody w przyrodzie, ujmowany modelowo w postaci cyklu obiegu wody. Nic zatem dziwnego, e niejednokrotnie rozwaania na temat wielkoci i form zasobw wodnych dotycz de facto w oglnoci hydrosfery (ogu wd znajdujcych si w rodowisku przyrodniczym) i poszczeglnych elementw bilansu wodnego, tj. opadu, odpywu i parowania; takie podejcie jest bardzo czsto prezentowane w opracowaniach o charakterze oglnym. Za podstawow skadow zasobw Lwowicz uwaa jednak tzw. stay odpyw rzeczny, stanowicy 36% odpywu cakowitego rzek kuli ziemskiej.

Szczegowego przegldu terminologii midzynarodowej i definicji zaso-bw wodnych dokona Mikulski w ksice pt. Gospodarka wodna (1998). Jak zauway, pojcie zasoby wodne nie posiada jednoznacznie zdefiniowanego znaczenia, a w literaturze midzynarodowej funkcjonuj dwa pojcia: zapasy


wody (water-reserves, Wasserumsatz) i zasoby wodne (water resources, Wasser-vorkommen). To pierwsze odnosi si do cakowitej iloci wody krcej w rodo-wisku na danym obszarze, drugie za do corocznie odnawialnej iloci wody. Du wag do dynamiki zasobw wodnych przykada Kaczmarek (1978, za Mi-kulski 1998), wedug ktrego zasoby wodne oznaczaj objto wody wytwa-rzanej na danym terenie w okrelonym czasie w wyniku procesw atmosferycz-nych. Cz z nich wraca do atmosfery w procesie parowania, a pozostaa cz zasila rzeki, jeziora i zbiorniki wd podziemnych, ktre to wody traktuje si jako zasoby wodne kraju. Cech charakterystyczn zasobw jest ich losowo, wyni-kajca z losowoci warunkujcych je zjawisk atmosferycznych.

Stosunkowo zwiza definicja zawarta jest w Midzynarodowym sowniku hydrologicznym (1991), ktra ujmuje zasoby wodne jako wody dostpne lub te, ktre mog by dostpne do wykorzystania w regionie, oznaczonej iloci i jako-ci, w cigu danego okresu, przy okrelonych potrzebach. Zaznacza si w niej podejcie operacyjne i funkcjonalne, podobnie jak w Midzynarodowym sowniku hydrologicznym UNESCO/WMO, w ktrym zasoby wodne rozumie si jako ca-o aktualnie i potencjalnie dostpnych wd, o odpowiednich charakterystykach ilociowych i jakociowych, przeznaczona do zaspokojenia okrelonego zapo- trzebowania.

W najnowszych definicjach zasobw wodnych uwzgldnia si wod we wszystkich stanach skupienia (ciekym, staym, gazowym), biorc udzia w obiegu wody, ktra moe by wykorzystana do utrzymania zrwnowaonego poziomu ycia czowieka oraz zachowania prawidowego ycia organicznego (Glossary..., 2000). Zwrcenie uwagi na ycie organiczne jest wynikiem ewolucji pogldw na temat zasobw wodnych w ramach wspomnianej wczeniej ekolo-gizacji (The EU Water, 2001).

Zasoby wodne w zlewni rzecznej

Ocena zasobw wodnych w zlewni wymaga identyfikacji podstawowych rodza-jw tych zasobw. W nawizaniu do definicji zasobw wodnych, w obrbie zlewni wyrnia si: zasoby wd opadowych, zasoby wd powierzchniowych oraz zasoby wd podziemnych objte rocznym cyklem hydrologicznym (Che-micki 2001, Mikulski 1998). Ciepielowski (1999) wyrnia ponadto zasoby wody w glebie (higroskopijna, bonkowata, kapilarna, krystaliczna, wolna grawitacyjna, gruntowa, para wodna).

Opady (i osady) atmosferyczne docieraj do odbiorcy bezporednio (rolnic-two, lenictwo). Sposoby wyraenia wielkoci zasobw wd powierzchniowych w zlewni rzecznej s rne, bowiem np. Czebotariew (1978, za Mikulski 1998) oraz Szikomanow (1988, za Mikulski 1998) utosamiaj je z cakowitym rocznym odpywem ze zlewni, z kolei Kleczkowski i Mikulski (1995, za Mikulski 1998) wskazuj na redni odpyw z wielolecia. Przyjmijmy w uproszczeniu, e zasoby


wd powierzchniowych stanowi roczna wielko odpywu powierzchniowego i podziemnego. To, co moe by wykorzystane bez naruszenia rwnowagi biolo-gicznej wd i ich jakoci (zasoby dyspozycyjne), jest rnic midzy zasobami wodnymi brutto (odpyw redni roczny) a zasobami nienaruszalnymi. W Polsce najbardziej rozpowszechnione rozumienie przepywu nienaruszalnego Qn zaka-da, i jest nim ilo wody, ktra powinna by utrzymywana jako minimum w danym przekroju poprzecznym rzeki, przy czym konieczno utrzymywania tego przepywu w zasadzie nie podlega kryteriom ekonomicznym (Kostrzewa 1977). Przesankami takiej definicji jest konieczno ochrony rodowiska przy-rodniczego i konieczno zaspokajania potrzeb spoecznych (rekreacja, wypoczy-nek). Tuszko (1971) okrela zasoby wodne jako takie iloci wody (zasoby dyspo-zycyjne Qdc), ktre w danym czasie mona pobra ze rde poboru w celu za-spokojenia potrzeb gospodarczych. Zale one do tzw. zasobw brutto (Qbc) oraz od przepywu nienaruszalnego (Qn), a take przepywu, ktry musi pozosta ze wzgldu na ju istniejce zapotrzebowanie (Qz): Qdc = Qbc (Qz + Qn).

Rozpoznanie wielkoci zasobw wd podziemnych w obrbie zlewni wy-maga przede wszystkim wiedzy na temat warunkw i moliwoci ich zasilania i odnawiania w obrbie poszczeglnych jednostek hydrogeologicznych. Ze wzgl-du na dynamik wd podziemnych, wyrnia si zasoby statyczne i dynamiczne (ryc. 4). Zasoby statyczne wystpuj poniej granicy wieloletnich i sezonowych waha zwierciada wd podziemnych i stanowi je woda grawitacyjna, wypenia-jca poziomy uytkowe poniej dolnej granicy zmian sezonowych i wieloletnich waha zwierciada wd podziemnych. Mog one mie charakter zasobw odna-wialnych (bdcych w kontakcie hydraulicznym z powierzchni terenu) lub nie-odnawialnych (odizolowane od powierzchni terenu i innych poziomw wodono-nych). Natomiast zasoby dynamiczne w swej istocie s zasobami odnawialnymi i obejmuj wody podziemne midzy minimalnym i maksymalnym stanem

Ryc. 4. Zasoby wd podziemnych (Dynowska, Tlaka 1982) Fig. 4. Groundwater resources (Dynowska, Tlaka 1982)


zwierciada w wieloleciu. Ta cz wd, ktra odpowiada stanowi minimalnemu w wieloleciu, to zasoby dynamiczne stae, wody za bdce w strefie waha zwierciada to zasoby dynamiczne zmienne (Dynowska, Tlaka 1982). Cz za-sobw dynamicznych lub statycznych, nadajca si do wykorzystania gospo-darczego, moe stanowi zasoby dyspozycyjne, pod warunkiem e ich pobr nie naruszy w sposb szkodliwy reimu i rwnowagi hydrogeologicznej okrelone-go rodowiska, a take nie wyrzdzi szkd innym uytkownikom i gospodarce kraju (Ciepielowski 1999). Jeli uwzgldni si te ograniczenia oraz techniczno- -ekonomiczne warunki uj i sposb eksploatacji, to zasoby takie okrela si mia-nem zasobw eksploatacyjnych (Chemicki 2001).

Uwarunkowania zasobw wodnych w zlewniach rzecznych naturalne czy quasinaturalne?

Skoro zlewnia rzeczna jest naturalnym systemem przestrzennym o okrelonej strukturze rodowiska przyrodniczego, to warunkuje wzajemne powizania ele-mentw wchodzcych w jej skad. Na t struktur skadaj si takie cechy zlewni, jak: budowa geologiczna, pokrywy, uksztatowanie powierzchni, rda, sie rzeczna, podmokoci, rolinno, wiat zwierzcy, uytkowanie. Ponadto zlew-nia jest systemem dynamicznym i funkcjonalnym, w obrbie ktrego przebiega szereg procesw take powizanych i wzajemnie uwarunkowanych. Procesy te wchodz w skad tzw. maego obiegu wody i obejmuj: opad, spyw powierzch-niowy i podpowierzchniowy, ewapotranspiracj, infiltracj, odpyw rzeczny. Siami napdzajcymi te procesy s energia soneczna oraz sia grawitacji (Pociask-Karteczka (red.) 2006).

W pierwszym ujciu przestrzennym mona zaoy, i zlewnia jest sys-temem zamknitym, ktrego granice stanowi topograficzny dzia wodny w przypadku zlewni topograficznej, lub podziemny dzia wodny w przypadku zlewni podziemnej. Wspczenie rozpoznanie tego systemu, tzn. jego skado-wych, jest do dobre i stosunkowo atwe do opisania dziki moliwociom pa-rametryzacji cech: geologicznych, geomorfologicznych, hydrologicznych i in. (Soczyska (red.) 1997). To dobre rozpoznanie odnosi si do wszystkich skal: lokalnej (zlewnie), regionalnej (dorzecza), ponadregionalnej (zlewiska), globalnej.

W drugim ujciu dynamicznym zlewnia stanowi fizyczny system otwar-ty, w ktrym wiele przebiegajcych procesw generowanych jest przez impulsy i czynniki zewntrzne (Ozga-Zieliska, Brzeziski 1997). Jednym z nich jest opad docierajcy do terytorialnego systemu zlewni, ktry ulega transformacji w od-pyw. Naley jednak pamita, e opad traktowany jest jako jeden z rodzajw zasobw wodnych. Transformacja opadu w odpyw jest bardzo cile uzalenio-na od struktury hydrograficznej zlewni, tote jej rozpoznanie w skali lokalnej jest du pomoc zwaszcza dla rozpoznania skadowych czci odpywu potamicz-nego (Drwal 1995) (ryc. 5).


Ryc. 5. Okrelenie struktury hydrograficznej zlewni (Drwal 1995, zmienione) Fig. 5. Hydrographic structure of a drainage basin (Drwal 1995, modified)

Zlewnia system terytorialny

Czowiek od tysicy lat wprowadza zmiany w zlewniach. Polegay one nie tylko na wylesianiu, rozwoju przestrzennym rolnictwa i osadnictwa, ale take na roz-woju infrastruktury wodnej (tamy, zapory, obwaowania, kanay). Nie pozostaje to bez wpywu na zasoby wodne; takie zabiegi powoduj, i generowany przez zlewni odpyw traci cechy stacjonarnoci. System bowiem poza naturalnymi losowymi fluktuacjami podlega zmianom generowanym w wyniku celowych lub przypadkowych dziaa czowieka. Na to nakadaj si zmiany klimatu ziem-skiego (potgowane dziaalnoci czowieka), take w efekcie zaoenie stacjo-narnoci nie powinno dalej suy w okrelaniu ryzyka zwizanego z gospodark wodn (Kundzewicz, Kowalczak 2008). Ponadto naley pamita, co podkrela jeszcze Robert E. Horton (18751945), e nie powinno si traktowa zasobw wodnych jako elementu nie zmieniajcego si, cho takie podejcie uatwia wiele analiz, zwaszcza odnoszcych si do bilansu zasobw wodnych. Objto hy-drosfery nie jest bowiem staa; z jednej strony, zwiksza si poprzez odgazowanie magmy, zjawiska wulkaniczne, reakcje dodatnio naadowanych jder atomw wodoru emitowanych przez Soce i wchodzcych po znalezieniu si w atmos-ferze Ziemi w reakcj chemiczn z tlenem i tworzcych molekuy wody, z dru-giej za zmniejsza si poprzez m.in. dysocjacj drobin wody i rozpraszanie w kosmos.

Zlewnia system funkcjonalny

Rozpoznanie naturalnych uwarunkowa zasobw wodnych zlewni w ujciu dynamicznym nie jest proste ze wzgldu bardzo gst i skomplikowan sie po-wiza bezporednich i porednich w obrbie systemu zlewni. Ponadto waga


poszczeglnych czynnikw jest te rna w rnych skalach przestrzennych. W skali zlewni rzek pierwszego i drugiego rzdu wan rol odgrywaj lokalne czynniki fizycznogeograficzne im wyszy rzd, tym silniejszy wpyw czynni-kw regionalnych i wielkoskalowych; w skali globalnej znaczenia nabieraj czynniki kosmiczne (ryc. 6).

Ryc. 6. Gwne naturalne uwarunkowania zasobw wodnych w zlewni rzecznej w skalach: lokalnej (A), ponadregionalnej (B) i planetarno-kosmicznej (C) Fig. 6. Main natural factors affecting water resources in river catchments in various scales: local (A), regional (B), and global (C)

Due znaczenie w rozpoznaniu uwarunkowa funkcjonalnych w obrbie zlewni miay m.in. badania w tzw. zlewniach eksperymentalnych, maych zlew-niach badawczych i czciowo w zlewniach reprezentatywnych. W skali regio-nalnej du rol odgrywaj zlewnie reprezentatywne, ktrych wyposaenie in-strumentalne oraz rozpoznanie fizycznogeograficzne pozwalaj na znalezienie tych uwarunkowa i ekstrapolowanie wynikw na inne zlewnie i obszary o nie-wielkim stopniu rozpoznania (Soczyska (red.) 1990). Najwicej problemw stwarza rozpoznanie tych uwarunkowa w skali globalnej, na co skada si fakt, i zlewnia bez wzgldu na skal jest systemem otwartym, oraz nakadanie si na siebie czynnikw lokalnych i wielkoskalowych. A skutki dziaania procesw wielkoskalowych, globalnych i planetarno-kosmicznych przenosz si take na zlewnie mae.

W zachodzcych zmianach klimatu, potwierdzonych w skalach od punkto-wej do globalnej, ma udzia take czowiek, cho wielko skadowej antropo-genicznej nie zostaa cile okrelona. W antropocenie tempo ocieplenia globalne-go wynosio 0,054 C na dekad, w ostatnich 50 latach za a 0,128 C na dekad, co nie pozostaje bez wpywu na ilo zasobw wodnych w postaci, z jednej stro-ny, zwikszonej ewapotranspiracji, z drugiej za zawartoci pary wodnej


w atmosferze (IPCC 2007). Zatem jeli czynnik klimatyczny, ktry jest sygnaem wejciowym do systemu dynamicznego zlewni, jest obarczony pitnem antropo-presji, to funkcjonowanie systemu nie ma ju znamion naturalnoci. Nie stoi to w sprzecznoci z faktem, i niektre elementy systemu terytorialnego zlewni zwaszcza w skali lokalnej mog wykazywa cechy naturalnoci, np. budowa geologiczna, litologia. Coraz trudniej jednak znale na Ziemi takie zlewnie, w ktrych wszystkie komponenty pozostaj w stanie nienaruszonym przez czo-wieka.

Jako zasobw wodnych

O ile w analizie uwarunkowania zasobw wodnych w ujciu ilociowym i dy-namicznym mona doszuka si jeszcze uwarunkowa naturalnych lub quasina-turalnych zwaszcza w skali lokalnej o tyle w przypadku jakoci zasobw wodnych moe to stanowi trudno. Dotyczy to zwaszcza elementu wejcia do systemu zlewni, czyli opadu, ktry wspczenie obarczony jest pitnem antro-popresji w postaci imisji zanieczyszcze pyowych lub gazowych. Duy obieg wody zapewnia moliwo dotarcia zanieczyszczonych opadw do kadego punktu na Ziemi.

Wydaje si zatem, e idea badania obiegu wody i zasobw wodnych w zlewniach reperowych (zlewnie odniesienia) stracia na aktualnoci oraz e postulowane przez m.in. Euromediterranean Network of Experimental and Re-presentative Basins tworzenie sieci zlewni dziewiczych (pristine catchments) te jest wtpliwe w zakresie podstaw merytorycznych (ERB..., 2008; Soczyska (red.) 1990). Parafrazujc stwierdzenia Kowalczaka (2007), mona stwierdzi, i zasoby wodne pozostajce w tyranii cyklu hydrologicznego poddane s take tyranii cyklu klimatycznego, na ktre nakada si tyrania antropopresji.

Zasoby wodne gwne problemy, pola konfliktw

Gwne problemy, z jakimi boryka si czowiek gospodarujc zasobami wodny-mi, pozostaj w znacznej mierze takie same od tysicy lat albo zasoby s zbyt mae, albo zbyt due. Wzrastajce deficyty wody w skali globalnej spowodowane s gwnie przez: wzrost liczby ludnoci, wzrost zanieczyszczenia wd, nad-miern koncentracj terytorialn potrzeb wodnych, ze zarzdzanie zasobami wodnymi, niewaciwe uytkowanie terenu. Na przykad w krajach UE w cigu dekady ubywa 2% obszarw rolnych na rzecz urbanizacji; w Niemczech w dru-giej poowie XX w. wielko obszarw zurbanizowanych wzrosa dwukrotnie. Na to nakada si stres naturalny w postaci meteorologicznych zjawisk ekstre-malnych w zakresie m.in. opadw i temperatury powietrza, generujcych zjawi-ska hydrologiczne w postaci katastrofalnych wezbra i susz. W 2050 r. siedem


miliardw ludzi moe dowiadczy deficytw wodnych w 60 krajach wiata. Gdyby przyj waciw gospodark wodn (m.in. oszczdne technologie w rol-nictwie, waciwa gospodarka wodna na obszarach zurbanizowanych), liczba ta spadnie do dwch miliardw w 48 krajach (Kowalczak 2008, Kundzewicz 2008).

Gwne problemy

W przypadku zbyt maych zasobw wodnych stosowane metody opieraj si na takich samych zasadach, tj. gromadzeniu i przerzutach wody, w przypadku za zbyt duych zasobw na odprowadzaniu wody; wspczenie stosowane me-tody s jednak nieco bardziej wyrafinowane. W drugim przypadku, mimo realnej obfitoci zasobw wodnych, moe wystpi praktyczny deficyt z powodu ich zej jakoci; mona wwczas mwi o pozornych zasobach wodnych. Okazuje si bowiem, i zmiany jakoci wody mog by o wiele groniejsze w skutkach ni zaburzenia lub znieksztacenia reimu rzecznego.

Ze wzgldu na fundamentalne znaczenie zasobw wodnych w yciu czo-wieka, stanowi one czsto przedmiot sporu. Skala problemw jest rna zarw-no w sensie terytorialnym, jak i spoecznym i politycznym. Konflikty midzyna-rodowe wyrastaj gwnie z (Kowalczak 2008):

eksterytorialnoci zasobw wodnych (niezgodnoci granic politycznych z hydrograficznymi);

zanieczyszczenia wd; sprzecznoci midzy uytkownikami wd w poszczeglnych krajach

tego samego dorzecza; nadmiernej koncentracji wykorzystania zasobw w danym kraju (np. re-

tencjonowanie, eksploatacja w celach energetycznych, ujmowanie wody); zaszoci historycznych (podziay religijne, etniczne, spoeczne).

Pola konfliktw

Pola konfliktw wewntrzpastwowych, regionalnych i lokalnych wynikaj z wielofunkcyjnoci zasobw wodnych. Warto podkreli, i nie s to konflikty czowiek woda, lecz konflikty czowiek czowiek. Zasoby wodne s bo-wiem przedmiotem sporu (gry), a nie graczem (podmiotem), i w rzeczywistoci istnieje konflikt midzy grupami spoecznymi, lobby gospodarczymi, inwesty-cyjnymi, ekologicznymi, reprezentujcymi rne interesy (Kistowski 2005, Solon 2005). Jeli zatem czowiek rodzi konflikty, czowiek winien zaj si ich rozwi-zaniem. O powodzeniu w rozwizywaniu konfliktw zwizanych z zasobami wodnymi decyduj m.in. nastpujce czynniki:

wielko i struktura zasobw wodnych zlewni, o ktr toczy si konflikt; forma i natenie planowanej antropopresji na stosunki wodne; wiadomo ekologiczna grup biorcych udzia w konflikcie; umiejtno osigania kompromisu przez podmioty konfliktu;


rozproszenie kompetencji w zakresie zagospodarowania przestrzenne-go i ochrony rodowiska;

brak spjnoci w przepisach na paszczyznach decyzyjnej i kompeten-cyjnej;

jako przepisw prawa w zakresie zagospodarowania przestrzennego i ochrony rodowiska.

Poszukiwanie rde problemu

Wielofunkcyjno zasobw wodnych oznacza, e s niezbdne do realizacji r-norodnych celw spoeczno-gospodarczych i ekologicznych (niestety coraz cz-ciej rwnie politycznych). W tych dziaaniach niejednokrotnie trudno okreli, gdzie ley granica midzy przeksztaceniem zasobw wodnych a ich degradacj. W wielu przypadkach jest ona nieostra i wzgldna, tote u podstaw wikszoci problemw zwizanych z zasobami wodnymi ley zrnicowane podejcie do moliwych granic ich przeksztacania, degradacji i ochrony. Naley take mie wiadomo, i rozwizywanie wielu z tych konfliktw osadzone jest w para-dygmacie spoecznym, ktry swoimi korzeniami siga ponad dwa wieki wstecz, w kulturze technokratycznej, uznajcej za najwysz warto postp, polegajcy na rozwoju i ekspansji sztucznego rodowiska, dokonujcych si kosztem wiata naturalnego, co z perspektywy ekologicznej jest oczywistym regresem. Ten para-dygmat spoeczny rozwija si w Europie i Ameryce Pnocnej. Kultura techno-kratyczna zakadaa (Catton 1982, Dunlap 2002):

przekonanie, e historia ludzkoci jest histori postpu, a czowiek i technika s w stanie rozwiza wszystkie problemy, Ziemia za peni rol zbiornika zasobw naturalnych podporzdkowanych czowiekowi;

uznanie dla indywidualizmu, niedocenianie wartoci wsplnoty ludz-kiej i wsplnoty Ziemi;

przewiadczenie, i czowiek moe zrobi wszystko w celu osignicia zamierzonych celw (nieograniczone moliwoci dziaania czowieka);

istnienie rnicy midzy ludmi i innymi stworzeniami na Ziemi, nad ktr czowiek ustanowi dominium (wiatopogld antropocentryczny).

Odpowiedzi i reakcj filozofii na kultur technokratyczn s idee reformistycz-ne, rozwinite najbardziej w drugiej poowie XX w., w ktrych centrum zaintere-sowania jest natura (John Passmore, Garret Gardin, John Rodman). Krytykuj one m.in. antropocentryczne podejcie do natury, ch sprawowania nad ni kontroli i traktowania jej tylko jako rda surowcw. Uznajc degradacj rodowiska przyrodniczego za najwiksze zagroenie dla czowieka, stwierdzono koniecz-no ustanowienia nowej etyki Ziemi. Znaczcym dzieem tego nurtu bya ksika Udalla The quiet crisis (1962), wykazujca kryzys rodowiska i myli ekologicznej. Co prawda Udall docenia idee reformistyczne, jednak wskazywa na ich silne powizanie z polityk pastwow, a nacisk kad na potrzeb wzbogacenia naj-


cenniejszych elementw reformizmu o zaoenia biocentryczne. Gardin wskazy-wa na konieczno pojawienia si nowej metafizyki, ktra nie byaby antropo-centryczna, i proponowa zaostrzenie sankcji prawnych w celu ochrony tego, co wsplne, przed cakowit zagad. Z kolei w pogldach Rodmana pojawi si motyw przyszych pokole. Wrd krytykw wiatopogldu zachodniego warto wspomnie take Johna Muira (18381914), ktry rozwin filozofi nieantropo-centryczn popiera ochron dziewiczej przyrody, walczy przeciwko niewa-ciwemu wykorzystaniu natury (Pitek 1998).

W pewnym momencie zdano sobie spraw, e istnieje potrzeba racjonalne-go, efektywnego opartego na nauce i technice zarzdzania natur dla dobra jak najwikszej liczby ludzi. Potrzeba istnienia ekspertw do spraw zasobw w tym take zasobw wodnych znalaza odzwierciedlenie m.in. na uczelniach wyszych i w sektorze gospodarczym. Zaczto ksztaci lenikw, gleboznaw-cw, hydrotechnikw, botanikw. Wiele bada dotyczcych funkcjonowania i stanu zasobw wodnych w zlewni koncentrowao si na identyfikacji czynni-kw i mechanizmie ich wpywu (najczciej negatywnego) na stan zasobw wodnych w zlewni. Pojawiy si inicjatywy, przedsiwzicia i dokumenty zgod-ne z filozofi ekologiczn (np. Szczyty Ziemi, Agenda 21, Dyrektywa Wodna, Midzynarodowy Dzie Wody); skutki jednak byy i s cigle niezadowalajce. Istniej pogldy poddajce w wtpliwo moliwoci skutecznego polepszenia stanu zasobw wodnych na Ziemi. Na przykad Catton jr. (1982), w ksice pt. Overshoot. The ecological basis of revolutionary change, sceptycznie odnosi si do optymistycznych wizji rozwizania niektrych problemw (np. poprzez techno-logie alternatywne); uwaa, i planeta Ziemia jest przeciona adunkiem (over-loaded), ktrego unieszkodliwienie jest ju niemoliwe.

Okazao si zatem, e wiedza przyrodnicza i wiadomo negatywnych skutkw zaburzenia rwnowagi ekologicznej nie jest wystarczajcym warunkiem zaistnienia etyki ekologicznej (tab. 1).

Tab. 1. Treci zwizane z naukami przyrodniczymi i etyk ekologiczn Tab. 1. Content related to natural sciences and ecological ethics

Nauki przyrodnicze Etyka ekologiczna

analiza, systematyzacja, klasyfikacja rozbudzenie uczu i wraliwoci

postp, ekspansja, prowadzce do panowania nad przyrod

rwnowaga, zdolno do przystosowania si

priorytetem racjonalno priorytetem duchowo

ich celem jest wiedza, rozwizanie danego problemu

jej konsekwencj jest mdro skadnik osobistej kultury

By moe wszelakie dziaania propagandowe nie byy, nie s i nie bd sku-

teczne bez zmiany paradygmatu spoecznego, modelu kierujcego myleniem


i dziaaniem spoecznoci. Dla etyki ekologicznej niezwykle wane jest rozbu-dzenie uczu i wraliwoci.

Nowy paradygmat spoeczny

Podstaw ksztatowania si nowego paradygmatu spoecznego powinna by racjonalna i duchowa filozofia, koncentrujca si na wiadomoci ekologicznej. Dyskusj nad sformuowaniem takiej wanie filozofii zapocztkowa norweski filozof i logik Arne Naess (ur. 1912), profesor Uniwersytetu w Oslo, i nazwa j ekologi gbok. Niektre z podstawowych jej zaoe s nastpujce:

obecna ingerencja czowieka w wiat przyrody jest nadmierna, a sytu-acja gwatownie si pogarsza;

kierunki dziaania musz zosta w zwizku z tym zmienione, a zmiany te powinny dotyczy sfer ekonomicznej, technologicznej i ideologicznej;

zmiany ideologiczne maj polega gwnie na uznaniu wartoci poziomu ycia (life quality), zamiast podnoszenia jego standardu;

rozwj ludzkich i pozaludzkich form ycia na Ziemi ma warto wewntrzn, warto pozaludzkich form ycia jest niezalena od uy-tecznoci wiata nieosobowego dla celw ludzkich;

rnorodno i bogactwo form ycia posiada wasn warto i przyczy-nia si do rozwoju ludzkiego i pozaludzkiego ycia na Ziemi;

ludzie nie maj prawa zmniejsza wyej wspomnianego bogactwa, z wyjtkiem sytuacji, w ktrych jest to niezbdne do zaspokojenia y-ciowych potrzeb;

zmniejszenie populacji jest istotne dla rozwoju ludzkiego ycia i kultury oraz niezbdne dla rozwoju ycia pozaludzkiego;

kto akceptuje powysze punkty, jest zobowizany bezporednio bd porednio do uczestniczenia we wprowadzaniu koniecznych zmian.

Ekologia gboka jest intelektualnym i spoecznym ruchem, prowadzcym do zmiany stosunku czowieka do otaczajcej go przyrody. Cechuje j gbokie, duchowe wrcz, podejcie do natury, wynikajce z wraliwoci i otwartoci czowieka na siebie samego i otaczajce go formy ycia.

Ekologizacja zasobw wodnych wspczesne remedium?

Ksztatowanie nowego paradygmatu spoecznego nie moe si odbywa bez solidnych teoretycznych podstaw filozoficznych. Naley jednak odrzuci stano-wiska skrajne, podobne do reprezentowanego przez Taylora, ktry w tzw. indy-widualistycznej etyce rodowiskowej opiera si na biocentryzmie, bezstronnoci gatunkowej i dobru wasnym pozaludzkich istot ywych (1986, za Pitek 1998). Wartoci sam w sobie jest przedstawiciel kadego gatunku wiata oywionego,


dziaanie czowieka za, zmierzajce do kontroli rodowiska, jest przejawem aro-gancji i iluzji wielkoci. Na uwag zasuguje antropocentryczna etyka rodowi-skowa, ktrej zwolennikiem by John Passmore (19142004), uwaajcy, e nie jest potrzebna adna nowa etyka rodowiskowa, poniewa w obrbie etyki tra-dycyjnej istniej moralne racje nakazujce zapobieganie dewastacji i zanieczysz-czeniu naturalnemu rodowiska, a sukces w reformowaniu stosunku czowieka do przyrody zaley od tego, w jakim stopniu nawizuje si do tradycji ju istnie-jcej i w jakim stopniu si j rozwija. Kryzys rodowiskowy mona przezwyci-y, jeli ludzie bd dziaa w rodowisku racjonalnie. Krytykowa on tzw. pry-mitywistw, tj. tych zwolennikw ochrony przyrody, ktrzy domagaj si m.in., aby woda z Tamizy nadawaa si wprost do picia. Sdzi, e taka postawa pro-wadzi jedynie do poczucia frustracji i bezsilnoci.

Wydaje si, e wielorako ekologicznych nurtw filozoficznych, jakie po-jawiy si w XX w., nie pozostaa bez wpywu na ksztatowanie si nowego od-niesienia do przyrody, w tym take do zasobw wodnych. Znalazo ono wyraz w pojawieniu si koncepcji nowego modelu ycia i strategii rozwoju zrwnowa-onego, zwanego te trwaym (sustainable development, Nachhaltige Entwicklung), ktry u schyku pierwszej dekady XXI w. mona nazwa paradygmatem spo-eczno-gospodarczym. Ju w Agendzie 21 (1992) szczeglny nacisk pooono na zintegrowan gospodark zasobami wodnymi, jako wody, znaczenie zasobw wodnych dla ekosystemw wodnych, szacowanie zasobw, zaopatrzenie w wod pitn i kanalizacj obszarw miejskich i wiejskich oraz wpyw klimatu na zasoby wodne.

Ekologizacja zasobw wodnych i gospodarki wodnej w Polsce przebiegaa stopniowo i miaa dwa aspekty legislacyjny i praktyczny. Pierwsza ustawa, obejmujca ograniczenia w korzystaniu z wody, zostaa wprowadzona jeszcze w Polsce przedwojennej w 1922 r.; dotyczya wstrzymywania zanieczyszczania i marnowania wody (art. 22) oraz odpowiedzialnoci za zanieczyszczenie wody (art. 26 i art. 241246) (za Drabiski 2008). Po wojnie, w 1961 r. Sejm uchwali pierwsz ustaw dotyczc w caoci ochrony rdldowych wd powierzch-niowych i podziemnych oraz morskich wd wewntrznych i terytorialnych wraz z yjcymi w nich organizmami (art. 3, za Drabiski 2008). Rok pniej w prawie wodnym, oprcz zapisu wody powierzchniowe i podziemne su do zaspoko-jenia potrzeb gospodarki narodowej, potrzeb ludnoci oraz innych potrzeb, wprowadzono take zapisy dotyczce ochrony wd.

W prawie wodnym z 1974 r. podkrelono co prawda nadrzdn rol zaso-bw wodnych w stosunku do potrzeb ludnoci i gospodarki narodowej (art. 5), niemniej jednak zwrcono uwag na szkodliwo zanieczyszcze wd w odnie-sieniu do rodowiska (nie tylko do czowieka) (art. 62). Sze lat pniej przyjto ustaw o ochronie rodowiska, w ktrej m.in. okrelono potrzeb racjonalnego gospodarowania zasobami wodnymi oraz przeciwdziaania naruszaniu rw-nowagi przyrodniczej i wywoywaniu w wodach zmian powodujcych jej nie-


przydatno dla ludzi, dla wiata rolinnego lub zwierzcego albo dla gospodarki narodowej (art. 18). Te przedsiwzicia legislacyjne nie przebiegay jednak rw-noczenie z dziaaniami i realizacj zapisw zawartych w przyjtych dokumen-tach. Stan zasobw wodnych okrelany by mianem klski ekologicznej, co wi-zao si z intensywnym rozwojem gospodarczym gwnie przemysu.

Znaczna poprawa w zakresie dziaa proekologicznych na rzecz poprawy stanu wd nastpia dopiero po r. 1989 (Drabiski 2008). Przyjto wwczas now polityk ekologiczn pastwa, co miao przeoenie m.in. w nastpujcych do-kumentach i dziaaniach:

uchwale Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 10 maja 1991 w sprawie polityki ekologicznej;

podpisaniu Ukadu Europejskiego 16 grudnia 1991; Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997; prawie ochrony rodowiska z 27 kwietnia 2001; prawie wodnym z 18 lipca 2001; Ramowej Dyrektywie Wodnej (przyjtej 19 sierpnia 2005).

W prawie wodnym z 2001 r. stopie ekologizacji jest bardzo mocny, co wyraa art. 2, w ktrym stwierdza si, e Zarzdzanie zasobami wodnymi suy zaspo-kajaniu potrzeb ludnoci, gospodarki, ochronie wd i rodowiska zwizanego z tymi zasobami, w szczeglnoci w zakresie:

1) zapewnienia odpowiedniej iloci i jakoci wody dla ludnoci, 2) ochrony zasobw wodnych przed zanieczyszczeniem oraz niewaciw

lub nadmiern eksploatacj, 3) utrzymywania lub poprawy stanu ekosystemw wodnych i od wody

zalenych 4) ochrony przed powodzi oraz susz, 5) zapewnienia wody na potrzeby rolnictwa oraz przemysu, 6) zaspokojenia potrzeb zwizanych z turystyk, sportem oraz rekreacj, 7) tworzenia warunkw dla energetycznego, transportowego oraz rybackiego

wykorzystania wd. Wyjtkowe, wrcz rewolucyjne odniesienie do zasobw wodnych znalazo si w preambule Ramowej Dyrektywy Wodnej (2001), gdzie zwrcono uwag na to, i Woda nie jest produktem handlowym takim, jak kady inny, ale raczej dzie-dziczonym dobrem, ktre musi by chronione, bronione i traktowane jako takie. Takie podejcie jest dowodem na wyrane przewartociowanie znaczenia zaso-bw wodnych.

Zasoby wodne i geografia

Wydaje si, e biece rozpoznanie zasobw wodnych jest zadowalajce. Okres bezmylnej dewastacji i zasobw wodnych min (Jokiel 2002), cho w wielu rejonach wiata mona by znale przykady niewaciwego gospodarowania


zasobami wodnymi. Wane jest jednak, aby dziaaniom ochrony zasobw wod-nych, poprawy ich jakoci, racjonalizacji ich zuycia, towarzyszyy badania na-ukowe na miar wspczesnych problemw. To, co stanowi obecnie najsabiej rozpoznane ogniwo w dynamicznych zmianach zasobw, to przemiany w struk-turze bilansu wodnego oraz rozpoznanie natury i genezy obserwowanych zmian i zmiennoci istotnych zwaszcza dla stawiania prognoz (Jokiel 2004). W takich badaniach szczegln rol mog odegra geografowie. Jest to przypomnienie myli Vidal de la Blanchea (1913), ktry uwaa, i Tym, co geografia moe wnie do wsplnego dorobku w zamian za pomoc otrzymywan od innych na-uk, jest umiejtno niedzielenia tego, co przyroda zczya.

Geografia definiujc swoje cele, zakres i metody tak, jak wymaga wsp-czesny ekologizm, jest jedyn dziedzin nauki, ktra swoim zakresem obejmuje ca rzeczywisto przyrodnicz i spoeczn. Zreszt przekonanie o jednoci przyrody i grocym jej niebezpieczestwie zaczli najwczeniej gosi wanie geografowie. Nalea do nich m.in. George Perkins Marsh (18011882) amery-kaski geograf, ktry w ksice pt. Man and nature; or, physical geography as modi-fied by human action (1864) pisa: Jest pewne, e czowiek zrobi duo w celu przeksztacenia oblicza Ziemi [...], e zniszczenie lasw, osuszenie jezior i bagien, dziaalno w zakresie rolnictwa i przemysu doprowadziy do wielkich zmian wilgotnociowych, termicznych, elektrycznych i chemicznych warunkw atmos-fery [...]; i wreszcie, e miliardy form zwierzcego i rolinnego ycia, ktre zape-niay Ziemi w czasie, kiedy czowiek po raz pierwszy pojawi si na wielkiej scenie przyrody, ktrej harmoni mia zniszczy, zostay w duym stopniu zmie-nione ilociowo, a nawet cakowicie wyeliminowane.

Ciekawe stanowisko odnonie do roli geografw we wspczesnym wiecie prezentuje Witold Wilczyski (ur. 1957). Mimo e sporo jego pogldw spotkao si z krytyk (Kondracki 1997), warto przytoczy jedno z twierdze, ktre zawar w ksice Idea przyrody w historii myli geograficznej (1996): Warto, jak posiada geografia z punktu widzenia ekologizmu, zwizana jest ze sposobami interpreta-cji przyrody, jakie uksztatowane zostay w rnorodnych nurtach wsptworz-cych nasz dyscyplin. Dziki temu geografia jest potencjalnym rdem idei przydatnych do formuowania podstaw i upowszechniania etyki ekologicznej, stajc si kontynuatorem idei Humboldta.

Szczegln rol powinna tutaj odegra geografia humanistyczna, ktrej na-czelnym imperatywem jest denie do formuowania koncepcji pozwalajcych zrozumie wzajemn wsplnot ludzkiego ducha i rodowiska [...] i wyjani czowieka i przyrod jako cao w kategoriach humanistycznych (Gran 1981). Geografia humanistyczna winna zatem spenia rol spoeczn, wynikajc z koniecznoci podjcia dziaa na rzecz rozwoju i upowszechniania wiadomo-ci i etyki ekologicznej. Jej celem jest oddziaywanie na wiadomo poprzez umysowe zjednoczenie sfery przyrody i kultury. Tymczasem wrd czonkw wielu wanych interdyscyplinarnych projektw badawczych, majcych na celu


sformuowanie nowej syntezy wiedzy o wiecie, brakuje geografw, z drugiej za strony sowo geografia nie pojawia si w podstawowych podrcznikach na temat etyki ekologicznej, percepcji rodowiska (Wilczyski 1996).

Trjkt platoski czyli razem

Przemiany metodologiczne, jakie musiayby towarzyszy wyej opisanemu po-dejciu, wymagaj rezygnacji z dominujcego dotychczas podejcia badawczego typu discipline-oriented i przejcia na analiz naukow, wykorzystujc wyspecja-lizowan wiedz w badaniach typu problem-oriented (Gran 1991). Nie chodzi bynajmniej o wyzbycie si postpu w dyscyplinach specjalistycznych. W nurcie postpujcej wiedzy, metod badawczych i moliwociach pozyskania informacji jest on wrcz niezbdny. Ale postpujcy rozwj nauki i wysoki stopie specjali-zacji w wielu przypadkach nie wystarcz, by posiadana wiedza zostaa dosta-tecznie zinterpretowana. Chodzi o to, aby wyspecjalizowan wiedz odpowied-nio wykorzysta w badaniach zespow interdyscyplinarnych, aby uzyska naj-wyszy z moliwych poziom komplementarnoci i jasnoci (ryc. 7). Przyjmujc tez, e geografia reprezentuje caociowy sposb rozumienia przyrody, mona przypuszcza, i jest ona t dziedzin nauki, ktrej by moe udaoby si pogo-dzi dwie konkurencyjne postawy: pierwsz opart na pozytywistycznym opi-sie wszystkiego co poznawalne, i drug wypywajc z przekonania, e rozwj nauki dokonuje si dziki odkrywaniu ukrytych struktur (strukturalizm), zna-cze, wartoci lub gbokiego sensu (fenomenologia), istoty dowiadcze (prag-matyzm) lub mistyki przyrody. W tym miejscu warto odnie si do idei trjkta platoskiego; wedle zamysw Platona, wiat obejmuje trzy wspzalene sfery, ktre stay si pniej przedmiotami trzech gwnych kierunkw myli czowieka filozofii przyrody, filozofii czowieka i filozofii ducha. Wilczyski (1996) przenis to na grunt geografii i doszed do wniosku, i zastpujc triad poj platoskich (przyroda, czowiek, duch) odpowiadajcymi im pojciami geograficznymi, tj. rodowisko geograficzne, geograf, idea geograficzna, mona uzyska logiczny system nauki, umoliwiajcy syntez racjonalizmu, humanistyki i jej metafizycz-no-kontemplacyjnej obudowy.

Ryc. 7. Modele podej badawczych typu discipline-oriented (A) i problem-oriented (B) Fig. 7. Approach models in research of the discipline-oriented (A) and problem-oriented (B) type.


Podsumowanie

Powrt do znanych ju starych twierdze i prawd (veterum veritatum) przypo-mnia o znaczeniu geograficznych bada zasobw wodnych we wspczesnym wiecie. Ilo, jako i dynamika zasobw wodnych powinny by rozpatrywane nie tylko w kontekcie pozostaych komponentw rodowiska przyrodniczego, ale take z uwzgldnieniem uwarunkowa etyczno-spoeczno-gospodarczych. Std te geografowie powinni coraz czciej peni rol animatorw interdyscy-plinarnych dziaa badawczych, inicjatyw ekologicznych, umiejtnego wykorzy-stania wiedzy ekspertw w eksploatacji zasobw wodnych. Podpierajc si opi-ni Jahna (1990), ktry obawia si, e jeli nauka przestaje by filozofi, to traci swoje najbardziej oglnoludzkie cechy, mona skonstatowa, e tym, co wnosi dorobek wspczesnej etyki rodowiskowej, filozofii nauk przyrodniczych i no-wego spojrzenia na miejsce czowieka w przyrodzie, jest przekonanie, i zasoby wodne wymagaj szczeglnego traktowania nie z powodu ich wanoci w hierarchii potrzeb czowieka wspczesnego lub potrzeb przyszych pokole, ale dla nich samych.

Literatura

Agenda 21, 1992, United Nations Department of Economic and Social Affairs, http://www.un.org/ esa/sustdev/documents/agenda21/index.htm.

Catton W.R. jr., 1982, Overshoot. The ecological basis of revolutionary change, Urbana, University of Illinois Press, 298.

Chemicki W., 2001, Woda. Zasoby, degradacja, ochrona, PWN, Warszawa, 306. Ciepielowski A., 1999, Podstawy gospodarowania wod, SGGW, Warszawa, 326. Drabiski A., 2008, rodowiskowe aspekty gospodarki wodnej, [w:] A. Dubicki (red.), Meteorologia, hydro-

logia, ochrona rodowiska. Kierunki bada i problemy, Monografie IMGW, Warszawa; 9196. Drwal J., 1995, Okrelanie struktury hydrograficznej zlewni, [w:] A.T. Jankowski (red.), Hydrologia.

Przewodnik do wicze, U, Katowice; 5658. Dunlap R.E., Michellson W., 2002, Handbook of environmental sociology, Greenwood Press, Westport,

CT, 616. Dynowska I., Tlaka A., 1982, Hydrografia, PWN, Warszawa, 298. ERB Provisional Agenda, 2008, Hydrological extremes in small basins, 12th Biennial Conference of

Euromediterranean Network of Experimental and Representative Basins, Kracow, September 1820, draft.

Glossary of meteorology, 2000, American Meteorological Society, http://amsglossary.allenpress.com/ glossary.

Gran O., 1981, External influence and internal chance in the development of geography, [w:] D.R. Stod-dart (red.), Geography, ideology, and social concern, Basil Blackwell, Oxford; 1736.

IPCC, 2007, Climate change 2007: impacts, adaptation and vulnerability, Contribution of Working Group II to the Fourth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change, Cam-bridge University Press, Cambridge, New York, http://www.ipcc.ch/pdf/asses-sment-report/ar4/wg2/ar4-wg2-chapter3.pdf.

Jahn A., 1990, Czym bya i jest polska geografia?, Czas. Geogr., 61; 34, 140144. Jokiel P. (red.), 2002, Woda na zapleczu wielkiego miasta, U, d, 148. Jokiel P., 2004, Zasoby wodne rodkowej Polski na progu XXI wieku, Wyd. U, d, 114.


Kistowski M., 2005, Prba typologii sytuacji konfliktowych w relacjach zagospodarowanie przestrzenne rodowisko przyrodnicze na obszarze parkw krajobrazowych nad Zatok Gdask, [w:] A. Hibsz-ner, J. Partyka (red.), Midzy ochron przyrody a gospodark bliej przyrody. Konflikty czowiek przyroda na obszarach prawnie chronionych w Polsce, Oddzia katowicki PTG, Ojcowski Park Na-rodowy, Sosnowiec, Ojcw; 1831.

Kondracki J., 1997, Na marginesie ksiki Witolda Wilczyskiego, Przegl. Geogr., 69; 34, 363364. Kostrzewa H., 1977, Weryfikacja kryteriw i wielkoci przepywu nienaruszalnego dla rzek Polski, Mat.

Badawcze IMGW, Gospodarka Wodna i Ochrona Wd, 11; 209. Kowalczak P., 2007, Konflikty o wod, Kurpisz, Przemierowo, 480. Kowalczak P., 2008, Gwne przyczyny konfliktw o wod, [w:] A. Dubicki (red.), Meteorologia, hydrolo-

gia, ochrona rodowiska. Kierunki bada i problemy, Monografie IMGW, Warszawa; 152156. Kundzewicz Z., 2008, Hydrological extremes in a changing world, Folia Geogr.-Physica, 39; 3552. Kundzewicz Z., Kowalczak P., 2008, Zmiany klimatu i ich skutki, Kurpisz, Pozna, 214. Lambor J., 1965, Podstawy i zasady gospodarki wodnej, WKi, Warszawa, 437. Lwowicz M.I., 1979, Zasoby wodne wiata, PWN, Warszawa, 439. Marsh G.P., 1864, Man and nature; or, physical geography as modified by human action, New York, 560,

http://memory.loc.gov/cgi-bin/. Midzynarodowy sownik hydrologiczny, 1991, PWN, Warszawa, 250. Midzynarodowy sownik hydrologiczny, UNESCO/WMO, www.ig.ensmp.fr/~hubert/glu/aglo.htm. Mikulski Z., 1998, Gospodarka wodna, PWN, Warszawa, 202. Ozga-Zieliska M., Brzeziski J., 1997, Hydrologia stosowana, PWN, Warszawa, 324. Pitek Z., 1998, Etyka rodowiskowa. Nowe spojrzenie na miejsce czowieka w przyrodzie, Instytut Filozofii

UJ, Krakw, 178. Pociask-Karteczka J. (red.), 2006, Zlewnia. Waciwoci i procesy, Wyd. UJ, Krakw, 295. Prawo wodne, 2001, ustawa z 18 lipca 2001, DzU 2001.115.1229 z 11 padziernika 2001,

http://www.mos.gov.pl/2prawo/ustawy/prawo_wodne.html. Soczyska U. (red.), 1990, Podstawy hydrologii dynamicznej, Wyd. Nauk. UW, Warszawa, 434. Solon J., 2005, Czy obecna ustawa o ochronie przyrody jest dobrym narzdziem do rozwizywania konfliktw

czowiekprzyroda w polskich parkach narodowych?, [w:] A. Hibszner, J. Partyka (red.), Midzy ochron przyrody a gospodark bliej przyrody. Konflikty czowiek przyroda na obszarach prawnie chronionych w Polsce, Oddzia katowicki PTG, Ojcowski Park Narodowy, Sosnowiec, Ojcw; 917.

The EU Water Framework Directive Integrated river basin management for Europe, 2001, http://ec.europa.eu/environment/water/water-framework/index_en.html.

Tuszko A., 1971, Gospodarka wodna, Past. Wyd. Szkolnictwa Zawodowego, Warszawa, 250. Udall S.L., 1963, The quiet crisis, Holt Rinehart and Winston, New York, 209. Vidal de la Blanche P., 1913, Des Caracteres distinctifs de la Gographie, Annales de Gographie, 22;

290299. Wizik B., Bardzik A., 1993, wiczenia terenowe z hydrologii, Polit. Krakowska, Krakw, 118. Wilczyski W., 1996, Idea przyrody w historii myli geograficznej, Jedno, Kielce, 296.

Natural conditions and other aspects of water resources in river catchments ad memoriam veterum veritatum

In the anthropocene age, many problems in water resources resulted from interactions between water and human water demand and use. A number of non-natural factors forced changes in water resources. Changes in the catchment as a terrestrial system in-duce changes in the hydrological system and control of rainfall-runoff relations. Climate change is one of several processes affecting water resources. There is a lot of evidence


that most of the warming observed over the last 50 years is attributable to human activi-ties. As an effect of climate changes, one may observe ongoing intensification of the wa-ter cycle, with increasing rates of evapotranspiration and water vapour concentration in the atmosphere.

The paper also presents basic philosophical assumptions and orientations in geo-graphy which might be useful in water resource oriented thinking and actions. The dominant social paradigm of Western industrial societies dominating in the contem-porary world is co-responsible for environmental decline, also in water resources. The ecological philosophy developed in the XX century could be a basis for a new eco-logical paradigm. The article concludes by suggesting geographers to focus on problem- -oriented research involving experts from different disciplines and incorporate relevant knowledge. It might help solve environmental problems.

Key words: anthropocene, deep ecology, problem-oriented research, water resources.

rednie i skrajne odpywy z obszaru Polski*

Zdzisaw Michalczyk

Uniwersytet M. Curie-Skodowskiej, Zakad Hydrografii, ul. Akademicka 19, 20-033 Lublin [email protected]

Zarys treci: W opracowaniu przedstawiono zrnicowanie odpywu rzek polskich w latach 19012006 oraz wartoci odpyww jednostkowych rednich, minimalnych i maksymalnych w latach 19512006. Wartoci przepyww charakterystycznych oraz lata pojawiania si przepyww skrajnych i tendencje ich zmian w drugiej poowie XX w. okrelono na podstawie danych z 52 przekrojw wodowskazowych IMGW. Na rycinach przedstawiono wartoci i terminy pojawiania si przepyww charakterystycznych oraz przestrzenne zrnicowanie wartoci odpyww jednostkowych w Polsce, a take ten-dencje zmian przepyww w profilach hydrometrycznych. Zrnicowane ich wartoci na obszarze kraju wynika z warunkw rodowiska geograficznego.

Sowa kluczowe: odpyw rzek polskich, przepywy charakterystyczne, odpyw jednost-kowy.

Odpyw redni

Wielko zasobw wodnych obszaru najlepiej odzwierciedla modu odpywu, czyli rednia ilo odpywajcej wody. Mog one by okrelane w miarach bez-wzgldnych, jako objto odpywu w jednostce czasu, lub wzgldnych odnie-sionych najczciej do jednego kilometra kwadratowego lub powierzchni zlewni. Zasoby wodne Polski okrelane s jako wielko odpywu z powierzchni kraju (312 677 km2). Ale rzeki uchodzce w Polsce s w czci zasilane rwnie poza granicami kraju. Zatem odpyw rzek polskich odnosi si do obszaru o 12,3% wikszego od powierzchni kraju (351 208 km2). W ostatnich latach opublikowa-nych zostao kilka prac okrelajcych wielko odpywu w XX w. lub w jego dru-giej poowie. W ubiegym stuleciu roczny odpyw cakowity rzek polskich wyno-si 61,5 km3, a z obszaru Polski odpywao 53,9 km3 (Fal, Bogdanowicz 2002). Rnica midzy odpywem cakowitym a odpywem z powierzchni Polski wyno-

* Praca zrealizowana w ramach grantu PBZ-KBN-086/PO4/2003.

Z. Michalczyk 38

si 7,6 km3. Roczne odpywy cakowite cechuj si stosunkowo ma zmiennoci, co wskazuje na zaleno odpywu w kolejnych latach. Modu odpywu rzek polskich w XX w. wynosi 1950 m3 s1, a z obszaru Polski 1710 m3 s1. Odpyw jednostkowy w kraju wynosi 5,47 dm3 s1km2, a warstwa odpywu 172,4 mm (Fal, Bogdanowicz 2002).

W latach 19012006 odpyw by bardzo zrnicowany, a co 34 lata wyst-poway okresy wysokich i niskich odpyww. Najnisze i najwysze roczne od-pywy pojawiy si w drugiej poowie ubiegego wieku; najniszy 37,6 km3 w 1954 r., a najwyszy 89,9 km3 w 1981 (ryc. 1). Przepywy rzek wysze od rednich najduej trway w na przeomie wiekw, od 1994 do 2001. Okresy naj-suchsze przypadaj na lata 19321937 oraz 19891993 (Fal, Bogdanowicz 2002).

Ryc. 1. Roczny odpyw rzek polskich oraz tendencja jego zmian w latach 19012006 Fig. 1. Annual outflow from Polish rivers and change tendencies in 19012006

Pierwsze lata XXI w. po 2002 r. rwnie nale do suchych (ryc. 1), gdy odpywy roczne lat 20032006 byy zdecydowanie nisze od wartoci rednich, utrzymyway si na poziomie 50 km3. W okresie tym nie wystpiy na szersz skal ekstremalne zdarzenia hydrologiczne.

Na podstawie dostpnych materiaw IMGW zestawiono dane dotyczce redniego rocznego odpywu rzek polskich z okresu 19012007 (Fal i in. 2000, Ochrona rodowiska, 2008). rednia roczna objto odpywu wynosia 61,32 km3 oraz wykazywaa w okresie bada na nieistotn statystycznie tendencj rosnc (ryc. 1). redni odpyw rzeczny (modu odpywu) mia warto 1946 m3 s1, war-stwa odpywu sigaa prawie 175 mm, a odpyw jednostkowy 5,54 dm3 s1km2.

W celu oceny wspczesnych trendw wystpowania zdarze ekstremal-nych, przy cigle ograniczonym dostpie do zweryfikowanych danych IMiGW,

rednie i skrajne odpywy z obszaru Polski 39

podjto analiz dostpnych materiaw z 52 stacji hydrometrycznych, zestawio-nych w opracowaniu IMiGW dotyczcym przepyww charakterystycznych gwnych rzek polskich w latach 19511995 (Fal i in. 2000) oraz danych archiwal-nych IMiGW. Z tego opracowania zestawiono roczne charakterystyczne wartoci: maksymalne, rednie i minimalne. Opublikowan seri danych uzupeniono ma-teriaami obserwacyjnymi IMGW za lata 19962006. Ostatecznie uzyskano dane z 56, lat 19512006, dla 52 stacji IMGW zamykajcych rnej wielkoci zlewnie rozmieszczone na obszarze Polski. W przewaajcej liczbie (2/3) s to zlewnie o powierzchni kilku tysicy km2, tylko w 4 przypadkach byy to mniejsze obszary.

O wielkoci odpywu ze zlewni decyduj zarwno przepywy rednie, jak i skrajnie wysokie lub bardzo niskie. W latach 19512006 przepywy skrajne po-jawiay si w rnych latach, co jest zwizane z regionalnymi warunkami zasila-nia i spywu wody (ryc. 2). Pocztek zestawionej serii danych to stosunkowo cz-ste pojawianie si przepyww skrajnych, zarwno niskich jak i wysokich, co znajduje odzwierciedlenie w wezbraniach i niwkach pojawiajcych si w kraju (Stachy i in. 1996, Susze, 1995, Fal i in. 2000). Sumarycznie w latach 19511965 czciej zdarzay si przepywy skrajnie niskie. W drugiej czci serii danych stwierdza si zdecydowan koncentracj pojawiania si przepyww skrajnie wysokich w latach 19791980 oraz w 1997 r. Skrajnie wysokie przepywy 1979 r. wystpiy w czasie wezbrania roztopowego, ktre objo pnocn cz kraju, wraz z dorzeczem Bugu (Stachy i in. 1996, Fal i in. 1997). Natomiast w 1997 r. maksymalne przepywy pojawiy si w poudniowo-zachodniej czci kraju, gwnie w dorzeczu grnej Odry (Dubicki i in. 1997, Grela i in. 1997, Fal, Bogda-nowicz 2002). W 1958 r. w czasie letniego wezbrania opadowego wystpiy eks-tremalne wysokie spywy wody w karpackich dopywach grnej Wisy (Fal i in. 1997).

Ryc. 2. Terminy pojawiania si przepyww maksymalnych (1) i minimalnych (2) w 52 profilach wodowskazowych w latach 19512006 Fig. 2. Dates of maximal (1) and minimal (2) discharges in 52 watergauges in 19512006

Z. Michalczyk 40

W XX w. najgbsza niwka, ktra obja cay kraj, wystpia w 1921 r. W drugiej poowie XX w. przepywy najnisze roczne najczciej pojawiay si w latach 1960, 1992, 1954, 1969 i 1994. Lata wystpienia przepyww najniszych lub najwyszych w 56-letniej serii nawizuj do regionalnych warunkw hydro-meteorologicznych, jakie zadecydoway o pojawieniu si ekstremalnych wartoci. Najnisze przepywy 1960 r. s efektem gbokiej niwki letnio-jesiennej 1959 r., obejmujcej obszar niemal caego kraju. Podobnie rozlega bya letnia niwka 1992 r., najgbsza rejestrowana przede wszystkim w obszarze wyynnym Polski. Niskie przepywy 1954 r. wystpiy w niowej czci dorzecza Odry (Fal i in. 1997, 2000).

Pojawianie si suszy i przepyww niwkowych analizowane byo na pod-stawie danych historycznych. Poczwszy od XIV w., w poszczeglnych stule-ciach susza pojawia si 2025 razy na 100 lat (Sadowski 1991), czyli rednio z czstoci raz na 45 lat. Ostatnia bardzo gboka niwka wystpia w pierw-szych latach ostatniej dekady XX w. Ocen przepyww ekstremalnych rzek rod-kowej Polski w latach 19512000 zestawi Jokiel (2008), z podkreleniem zmiennoci wieloletniej i sezonowej zjawiska. Z kolei Bartnik i Jokiel (2007) opracowali odpy-wy maksymalne rzek europejskich i indeksy powodziowoci. Wymienieni autorzy stwierdzaj, e w Europie w XX w. nie obserwuje si wyranej tendencji wzrosto-wej przepyww maksymalnych rzek i czstoci ich pojawiania si.

Zebrane dane hydrometryczne posuyy do obliczenia tendencji zmian przepyww: najwyszych, rednich i najniszych dla 52 profili wodowskazowych. Nastpnie wyznaczono przepywy skrajne i rednie, czyli WWQ, SSQ i NNQ, w latach 19512006. Po zestawieniu charakterystycznych wartoci przepyww, obliczono odpywy jednostkowe WWq, SSq i NNq oraz wykrelono mapy do-kumentujce zrnicowanie tych wielkoci. Przy interpolacji uwzgldniano uzy-skane wartoci odpywu jednostkowego umieszczone w rodku geometrycznym zlewni. Naley jednoznacznie podkreli, e z uwagi na ma liczb danych przebieg izorei na mapach nie moe by precyzyjnie wykrelony, a wic rozkad wielkoci odpyww jest przybliony. Mimo to uzyskane obrazy dobrze przed-stawiaj zrnicowanie wielkoci charakterystycznych spyww jednostkowych, gdy ukad izolinii nawizuje do warunkw fizjograficznych oraz wielkoci opa-dw atmosferycznych. Na mapach podano lokalizacj przekrojw hydrome-trycznych, a zrnicowanymi sygnaturami okrelono, zgodnie ze znakiem bez oceny poziomu istotnoci tendencj zmian wybranych przepyww charaktery-stycznych.

redni odpyw jednostkowy

Zebrany materia pozwala na przegldowe opracowanie wielkoci odpywu, na interpolacj wartoci od 3 do 10 dm3 s1km2 (ryc. 3). W obszarze nizinnym rednie odpywy jednostkowe wynosz od 3 do 4 dm3 s1 km2, przy czym w


zlewni grnej Noteci nie osigaj 3 dm3 s 1 km2. Na Pojezierzu Mazurskim wzrastaj do 6 dm3 s1 km2, a na Pojezierzu Pomorskim do 9 dm3 s1 km2. Wartoci odpyww jednostkowych konsekwentnie wzrastaj na wyynach, Po-grzu Karpackim i w Karpatach oraz na Przedgrzu Sudeckim i w Sudetach.

Ryc. 3. redni odpywy jednostkowy rzek polskich [dm3 s1 km2] oraz tendencje jego zmian w przekrojach wodowskazowych w latach 19512006 1 tendencja wzrostowa, 2 tendencja spadkowa Fig. 3. Average specific runoff from Polish rivers [dm3 s1 km2] and change tendencies in watergauges in 19512006 1 upward tendency, 2 downward tendency

Przestrzenny rozkad odpywu jednostkowego jest zbliony do zamieszcza-nych w opracowaniach hydrologicznych (Dynowska 1972, Atlas hydrologiczny, 1987, Bartnik, Jokiel 1997). Wedug Fal i Bogdanowicz (2002), w latach 19502000 redni odpyw jednostkowy w pasie nizin rodkowych wynosi 24 dm3 s1 km2, na wyynach wzrasta do 56 dm3 s1 km2, w grach osiga 1020 dm3 s1 km2, a w Tatrach przekracza 40 dm3 s1 km2. Na pojezierzach i przymorzu redni odpyw jednostkowy wynosi 810 dm3 s1 km2 (Fal, Bogdanowicz 2002).

W ujciu sezonowym najwysze roczne odpywy pojawiaj si w marcu i kwietniu, najnisze najczciej we wrzeniu i padzierniku, a w grach w zimie.

rednie przepywy w latach 19512006 wykazyway w 16 przekrojach wo-dowskazowych tendencj spadkow, a w 36 wzrostow. Przestrzenne rozmiesz-czenie poszczeglnych grup wodowskazw (ryc. 3) wskazuje czciej spadkow

Z. Michalczyk 42

tendencj przepyww w profilach wodowskazowych zamykajcych zlewnie pooone na skraju wyyn i w pnocnej czci nizin.

Maksymalny odpyw jednostkowy

Wielko maksymalnych spyww jednostkowych w analizowanych 52 zlewniach bya mocno zrnicowana, od okoo 20 dm3 s1 km2 w niektrych zlewniach pojeziernych, do ponad 1000 dm3 s1 km2 w zlewniach karpackich dopyww grnej Wisy. Maksymalne odpywy jednostkowe na pojezierzach oraz w Wiel-kopolsce nie osigay 50 dm3 s1 km2 (ryc. 4), na obszarze wyyn byy wysze od 100 dm3 s1 km2, a w Karpatach i w Sudetach przekraczay 200 dm3 s1 km2. Najwiksze zarejestrowane wartoci w obserwowanych zlewniach karpackich dochodz do 1000 dm3 s1 km2. Wedug Fal i Bogdanowicz (2002), w latach 19512000 najwiksze odpywy jednostkowe WWq powyej 2000 dm3 s1 km2 wystpiy w Tatrach i w Beskidach, a w 1997 r. pojawiy si rwnie w Sudetach. Najmniejsze wartoci wystpuj na pojezierzu, gdzie s stukrotnie mniejsze ni w grach.

Maksymalne spywy wody s uzalenione od czynnikw fizycznogeogra-ficznych oraz od wielkoci badanej zlewni. W wielu opracowaniach pojawiaj si dane wskazujce na due zrnicowanie maksymalnych odpyww jednostko-wych na obszarze Polski (Ciepielowski 1970, Dbski 1970, Fal 2004, Jokiel, Tomalski 2004, Ciepielowski, Dbkowski 2006). Najwysze odpywy jednostkowe stwier-dzane s w czasie gwatownych wezbra w malekich zlewniach o powierzchni kilku kilometrw kwadratowych. Okrelone ich wartoci wzrastaj nawet do kilkunastu metrw szeciennych z kilometra kwadratowego (Dbski 1970, Cie-pielowski 1970), a spyw wody w Suoszowej przekroczy 25 m3 s1 km2 (Nie-dbaa, Soja 1998).

W obserwowanych zlewniach IMGW w latach 19212000 najwysze od-pywy jednostkowe zarejestrowano w Sudetach i Karpatach (Fal 2004):

1997 r., w zlewni Kamienicy do Bolesawowa 4,76 m3 s1 km2 (obszar 14,3 km2);

1973 r., w zlewni Kamienicy Nawojowskiej do abowej 4,32 m3 s1 km2 (obszar 65,0 km2);

1997 r., w zlewni Wielkiego Rogonika do Ludmierza 2,70 m3 s1 km2 (obszar 124,3 km2);

1997 r., w zlewni Biaej Ldeckiej do Ldka Zdroju 2,57 m3 s1 km2 (ob-szar 165,5 km2).

Maksymalne przepywy w przekrojach wodowskazowych wykazyway w 39 przypadkach spadek, a w 13 tendencj wzrostow (ryc. 4). Zlewnie wykazujce wzrost przepywu znajduj si w obrbie Pojezierza Pomorskiego oraz w Sude-tach. Uzyskane wyniki wskazuj na przewag malejcych przepyww maksy-


malnych w przekrojach wodowskazowych, co wymaga szczegowych bada, z uwzgldnieniem zagadnie retencjonowania wody.

Ryc. 4. Maksymalny odpyw jednostkowy rzek polskich [dm3 s1 km2] oraz tendencje jego zmian w przekrojach wodowskazowych w latach 19512006 1 tendencja wzrostowa, 2 tendencja spadkowa Fig. 4. Maximal specific runoff from Polish rivers [dm3 s1 km2] and change tendencies in watergauges in 19512006 1 upward tendency, 2 downward tendency

Minimalny odpyw jednostkowy

Zebrany materia nie pozwala na szczegowe uzyskanie przestrzennego zrni-cowania odpyww minimalnych. Przyjto tylko wydzielenia co 0,5 dm3 s1 km2, ktre pozwoliy na uzyskanie przegldowego obrazu niskich zasobw wd. W obszarze nizinnym Mazowsze, Wielkopolska i Nizina lska najni-sze minimalne odpywy jednostkowe nie osigaj 0,5 dm3 s1 km2 (ryc. 5). Wie-le maych rzek wysycha w dugich okresach bezopadowych, a rzeczywiste mini-malne odpywy jednostkowe nie osigaj nawet 0,1 dm3 s1 km2. W obszarze wyynnym i grskim minimalne odpywy jednostkowe przekraczaj 1 dm3 s1 km2. Z kolei na Pojezierzu Mazurskim utrzymuj si okoo 1,5 dm3 s1 km2, na Pojezierzu Pomorskim przekraczaj 2 dm3 s1 km2. Zdaniem Bartnika (2004), odpyw niw-kowy jest wynikiem oddziaywania czynnikw hydroge-

Z. Michalczyk 44

ologicznych, ktre decyduj o zasobnoci zbiornikw wd podziemnych. Roz-kad przestrzenny jest zgodny z wielkoci zasilania podziemnego rzek (Pasz-czyk 1975).

Ryc. 5. Minimalny odpyw jednostkowy rzek polskich [dm3 s1 km2] oraz tendencje jego zmian w przekrojach wodowskazowych w latach 19512006 1 tendencja wzrostowa, 2 tendencja spadkowa Fig. 5. Minimal specific runoff from Polish rivers [dm3 s1 km2]] and change tendencies in water-gauges in 19512006 1 upward tendency, 2 downward tendency

Wedug Fal i Bogdanowicz (2002), na obszarze nizin rodkowopolskich redni niski (SNq) odpyw jednostkowy na og nie przekracza 1 dm3 s1 km2. Na wyynach odpywy rednie niskie lokalnie przekraczaj 2 dm3 s1 km2, na pojezierzach i w grach sigaj 3 dm3 s1 km2, a w Tatrach nawet 10 dm3 s1 km2. Wedug Bartnika (2004), najmniejsze odpywy niskie pojawiaj si w miesicach letnich, a ekstremalnie niskie odpywy wystpuj w zlewniach Wiel-kopolski i Mazowsza.

Minimalne przepywy rzek wykazyway w latach 19512006 tendencj wzrostow w 42 przekrojach wodowskazowych, a w 10 stwierdzono obnianie si minimalnych rocznych przepyww. Zmniejszanie si przepyww najni-szych stwierdzono w dopywach grnej Wisy i grnej Odry oraz w ssiedztwie dziau wodnego II rzdu w strefie midzyrzecza Wisy i Warty. Trudno podej-mowa prby interpretacji uzyskanego obrazu, gdy o wynikach mogy zadecy-


dowa rne czynniki, zarwno naturalne, jak i antropogeniczne. Uzyskane wartoci wskazuj na celowo podjcia gbokich studiw, z wykorzystaniem penego materiau obserwacyjnego dla wyjanienia przyczyn tego zjawiska.

Podsumowanie

redni odpyw rzekami polskimi w latach 19012006 wynosi 1946 m3s-1, co od-powiada odpywowi jednostkowemu 5,54 dm3 s1 km2. Jego warto zmienia si w przestrzeni i czasie, co wynika ze zrnicowania warunkw klimat

Documents

Zasoby i ochrona wód. Obieg wody i materii w zlewniach rzecznych