T.C STANBUL N VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TS ARKEOLOJ ANAB L M DALI

YKSEK L SANS TEZ

YAKINDOU LK NEOL T K KLTRLER NDE YAPI KLT VE YAPILARIN GMLME SORUNU

HAZIRLAYAN SEDA LGER 2501030562

TEZ DANIMANI Prof. Dr. MEHMET ZDOAN

STANBUL, 2007

NDEK LERSayfa z Abstract nsz ekiller Listesi Tablolar Listesi Ksaltmalar Listesi Kaynaka Yazmnda Kullanlan Ksaltmalar Listesi GR 1. KONUNUN TANITIMI VE ALIMA YNTEM 1.1. Konunun Zamansal ve Blgesel Kapsam ersinde Ele Alnmas 1.2. Gml Yaplarn Tanmlama Sorunu ve alma Yntemi 1.3. Kullanlan Terimler ve Kavramlar 2. YAKINDOU NEOL T VE SE LEN YERLEMELER LE LG L N B LG LER 2.1.Yakndouda Neolitik Dnem 2.1.1 2.1.2 Neolitik Kavramnn Ortaya k ve Yakndou Aratrmalar Yakndouda Neolitik Dnem Mimarisi 18 24 31 35 37 46 vi vii viii ix xiv xv xvi 1 5 5 9 10 18

2.2. Yakndouda Neolitik Dnemdeki nan Sistemine Genel Bir Bak ve Arkeolojik Gstergeler 2.2.1. l Gmme Gelenekleri, Sval Kafataslar ve Maskeler 2.2.2. Figrinler, Heykeller ve Ev Modelleri

ii

2.2.3. Klt Binalar ve Yap Klt 2.3. Yaplarn Gmlmesi Geleneinin Gstergeleri 2.3.1. Buluntu Topluluunun Durumu 2.3.2. Sembolik Objelerin Durumu 2.3.3. Giri Yerlerinin Durumu 2.3.4. Yap i Dolgunun Durumu 2.3.5. Yanma Durumu 2.3.6. Duvar Ykseklikleri 2.4. Seilen Yerlemeler ile ilgili n Bilgiler 2.4.1. atalhykYerlemesi 2.4.2. Canhasan Yerlemesi 2.4.3. Akl Hyk Yerlemesi 2.4.4. GbeklitepeYerlemesi 2.4.5. Mezraa Teleilat Yerlemesi 2.4.6. ayn Tepesi Yerlemesi 2.4.7. Hallan emi Yerlemesi 2.4.8. Nevali ori Yerlemesi 2.4.9. Jerf el Ahmar Yerlemesi 2.4.10. Ain Gazal Yerlemesi 2.4.11. Beidha Yerlemesi 3. ANADOLU VE YAKINDOUDA GML YAPILAR 3.1. Orta Anadolu 3.1.1 atalhykYerlemesi 3.1.2. Canhasan Yerlemesi 3.1.3. Akl Hyk Yerlemesi

58 66 66 66 67 68 68 69 70 70 75 79 85 90 100 113 116 119 121 127 129 129 129 135 138

iii

3.2. Yukar Frat ve Dicle Havzas 3.2.1. Gbekli Tepe Yerlemesi 3.2.2. Mezraa Teleilat Yerlemesi 3.2.3. ayn TepesiYerlemesi 3.2.4.Halan emi Yerlemesi 3.2.5. Nevali ori Yerlemesi 3.3. Orta Frat Havzas ve Gney Levant 3.3.1. Jerf el Ahmar Yerlemesi 3.3.2. Ain Gazal Yerlemesi 3.3.3. Beidha Yerlemesi

140 141 151 163 187 190 197 197 201 205

4. YAPILARIN GMLME VE YAKMA UYGULAMALARININ TANIMLANMASI VE DEERLEND R LMES 4.1.Yapnn Artlmas 4.2. Braklan Sembolik Objeler 4.3. Yap Giriinin Kapatlmas ve Yapnn Bloke Edilmesi 4.4. Yapnn Doldurulmas 4.5. Yakma 4.6. Yapnn Korunmas 4.7. Uygulamadaki Tekdzelik ve Tekrarllk 5. YAPI KLTN YANSITAN ETNOGRAFYA VE YAZILI KAYNAKLARA DAYALI RNEKLER 5.1. Batammaliba Evleri, Yap Ada ve Yaplarn Yklmas ve Tekrar na Edilmesi 5.2. Ndebe Evleri, Duvar Resimleri 5.3. Kiwa Yaplar, Yaplarn Yklmas ve Yaklmas 227 228 225 208 208 210 216 218 220 221 223 225

iv

5.4. Helvetler ve Gallia Sava, Yerlemenin Yaklmas 5.5. Uruk nana Tapna, Yap Ada SONU KAYNAKA

230 230 231 236

v

ZBu tez almas, anak mleksiz Neolitik Dnemde, Anadoluyu da iine alan Yakndounun baz yerlemelerinde grlen Yap Klt olgusunu ve bu olgunun en byk gstergelerinden biri olan Yaplarn Gmlmesi uygulamasn iermektedir. Yakndou lk Neolitik Kltrlerinde Yap Klt ve Yaplarn Gmlme Sorunu adl bu alma iki aamadan oluur. lk aama Yakndou Neolitik Dnem inan sisteminin ve seilen yerlemelerin genel zelliklerinden olumaktadr. kinci aamada ise yerlemelerin mimari verileri, yap klt ve yaplarn gmlmesi gelenei asndan snanmtr. Kaz arivleri, raporlar ve yaynlarn taranmas ile oluturulan bu blmde saptanan gml yaplar tanmlanm ve sonrasnda genel bir deerlendirme yaplarak, bu uygulamalarn eitlilii zerinde durulmutur.

vi

ABSTRACTThe building cult phenomeon of the Pre Pottery Neolithic Period and one of its most important indicator, the practice of building burial seen at some sites in Anatolia and in the Near East, are the basic knowledge of this study. This study, titled as building cult and the problem of building burial at the primary Neolithic culture in the Near East, consists of two parts. The first part comprises the belief system and the general charecteristics of selected sites in the Near East of the Neolithic Period. In the second part the data of architecture of sites, building cult and the building burial tradition are researched. In this part, buried buildings are defined by a thourough research of excavation archives, reports and publications. After making a general interpretation, the variety of practice is discussed.

vii

NSZYakndou lk Neolitik Kltrlerinde Yap Klt ve Yaplarn Gmlme Sorunu adl bu tez almasnda beni ynlendiren, bilgi ve deneyimlerinden yararlanmam salayan, ayrca tezimin danmanln da stlenen sayn hocam Prof. Dr. Mehmet zdoana teekkrlerimi sunarm. Arkeolojik adan desteini benden hi esirgemeyen ve bu almada da gsterdii yardmlardan dolay, sevgili hocam Do. Dr. Necmi Karula ok teekkr ederim. Tm younluuna ramen, tezimin bu aamaya gelmesinde byk katks olan Dr. Ali Trkcana teekkr bir bor bilirim. Tezimin yazm aamasnda, gerekli dzeltmeleri yapan Ar. Gr. Emre Gldoan ve Ar. Gr. Eylem zdoana, beni destekledikleri iin teekkr ederim. Tezimin eviri ksmnda benden yardmn hi esirgemeyen Kumru lger, Meltem ztuncer, Pnar zaltay, Deniz Dinkk, Aytek Aydemire ayrca tezimin resim ve dzeltme ksmnda yardmc olan arkadalarm Derya Berrak Yetilmezsoy, Onur Elba, Esra Akbeniz, kardeim Emrah lgere sonsuz teekkrlerimi sunarm. Yaammn her dneminde her zaman byk bir sabrla ve inanla yanmda olan sevgili annem Glseren lger ve ayrca evirilerimde de bana yardmc olan sevgili babam Bedri Deniz lgere yrekten teekkr ederim.

viii

EKLLER LSTESSayfa ekil 1: atalhyk Bina 1de bulunan ikiz mezar. ekil 2: Gzlerine deniz kabuu yerletirilmi sval kafatas, Jeriko. 42 ekil 3: Ain Gazal Yerlemesi, sval kafatas. ekil 4: Er Ram Maskesi. ekil 5: Mezraa Teleilat, kire tandan Yaplm erkek figrinleri. ekil 6: Ain Gazal yerlemesine ait byk ba hayvan figrinleri. Her ikisinin de gvdesinde, piirilmeden nce, akmaktandan baklarn batrld anlalmtr. ekil 7: ayn Tepesi yerlemesi, kil ve tatan yaplm hayvan figrinleri. ekil 8: atalhyk yerlemesi, arkasna buday tanesi yerletirilmi, kadn figrini. ekil 9: Ain Gazal yerlemesi, kafas koparlm kadn figrini. ekil 10: anlurfa yol almasnda ele geen erkek heykeli. ekil 11: Ain Gazal yerlemesi heykelleri. ekil 12: ayn Tepesi yerlemesi, kil ev modeli. ekil 13: Jeriko yerlemesi, ev modeli. Schmandt-Besserat, 1998 :5-6 zdoan, 2002: 66 Brestschneider, 1991, 54 56 57 Hauptmann, 2003: 636 53 Rollefson, 2000: 169 51 Hodder, 2006:204 50 zdoan, A, 1999: 35 50 49 Rollefson v.d., 1994:114 42 Bienert, 1990: 258 Mezraa Teleilat kaz arivi. Rollefson, 2000: 168 48 45 Garfinkel, 2004: 193. Hodder, 2006:55 39

ix

ekil 14: atalhyk gney alandaki VIIden V. tabakaya kadar olan yaplarn st ste inas.ekil

During, 2005: 17 130 Mellaart, 2000: 89 131 Mellaart, 2000: 9 132 Mellaart, 2000: 20 133 Mellaart, 2000: 125, 196 134 French, 1962: 37 136 French, 1962: 37 Harmankaya, Esin, 1999:90 138 During, 2005: 13 Esin, 1996: 36 Schmidt, 1999: 12 Schmidt, 2006: 120 Schmidt, 2006: 115 Schmidt, 2006: 130 Schmidt, 2006: 130 Schmidt, 2006: 168 Schmidt, 2006: 166 Schmidt, 2006: 169 Schmidt, 2006: 239 139 140 141 142 143 144 145 146 147 148 149

15: Meellart tarafndan tapnak 31 olarak adlandrlm yap.

ekil 16: Mellaart tarafndan tapnak 10 olarak adlandrlm yap. ekil 17: atalhyk korunmu duvar ykseklii. ekil 18: atalhyk duvar resimleri. ekil 19: Canhasan 2B tabakas Ev 2nin batdan grn. ekil 20: Canhasan 2B tabakas Ev 3n gneybatdan grn. ekil 21: Akl Hyk ematik plan. ekil 22: Akl Hyk st ste yerleimi gsteren plan. ekil 23: Akl Hyk korunmu kerpi duvarlar. ekil 24: Gbekli Tepe II. ve III. evre yaplar. ekil 25: A Yaps, ylan kabartmal dikme ta. ekil 26: Gbekli Tepe, Yap A. ekil 27: Gbekli Tepe B Yaps ekil 28: Gbekli Tepe Yap A, B ve C ekil 29: Gbekli Tepe Yaplar ekil 30: Gbekli Tepe, Yap D. ekil 31: Gbekli Tepe, Yap D. ekil 32: Gbekli Tepe, Aslan Dikme Tal Yap

x

ekil 33: Gbekli Tepe, Aslan Dikme Tal Yapnn tepeden grn. ekil 34: Mezraa Teleilat Yerlemesi, AB yaps. ekil 35: Mezraa Teleilat, AB Yaps plan. ekil 36: Mezraa Teleilat, AB Yapsnn, gmlmesinin ematik kesit izimi. ekil 37: Mezraa Teleilat, BB yaps profilde grlen ta dolgu. ekil 38: Mezraa Teleilat, soldaki AM ve sadaki AV yaps. ekil 39: Mezraa Teleilat, AV yaps ekil 40: Mezraa Teleilat AV yaps ta dolgu, genel. ekil 41: Mezraa Teleilat AV yaps, ta dolgu. ekil 42: Mezraa Teleilat, AC yaps. ekil 43: Mezraa Teleilat AN yaps. ekil 44: ayn Tepesi, Izgara Planl Yaplar Evresi ekil 45: ayn Tepesi Izgara Planl Yaplar Evresine ait yaplarn st ste inas. ekil 46: ayn Tepesi DA yaps. ekil 47: ayn Tepesi, CA yaps.

Schmidt, 2006: 231 150 Mezraa Teleilat kaz arivi. Mezraa Teleilat kaz arivi. Mezraa Teleilat kaz arivi. Mezraa Teleilat kaz arivi. Mezraa Teleilat kaz arivi. Mezraa Teleilat kaz arivi. Mezraa Teleilat kaz arivi. Mezraa Teleilat kaz arivi. Mezraa Teleilat kaz arivi. Mezraa Teleilat kaz arivi. zdoan, A, 1999: 24 164 Schirmer, 1990: 371 165 Schirmer, 1990: 373 Bak, 2001b: 35 167 169 162 161 160 160 158 157 156 155 153 152

xi

ekil 48: ayn Tepesi, CY yaps. ekil 49: Ev modeli. ekil 50: ayn Tepesi CY yaps. Ev Modellerinin iki tanesi ortadaki hcrelerin gneyde olanndan gelmitir. ekil 51: ayn Tepesi Plaza Dikili Ta ekil 52: Plazadaki dikilitalarn kesiti. ekil 53: ayn Tepesi Saltal Yapnn rekonstrksiyonu. ek. 54: ayn Tepesi, Saltal Yap. ekil 55: Kafatasl Yap ekil 56: Kafatasl yap hcreleri ekil 57: ayn Tepesi Kafatasl Yap. Yuvarlak Planl BM1 ve dikdrtgen Planl BM2 evresi. ekil 58: Kafatasl Yap BM1 ve BM 2 ekil 59: ayn Tepesi Terazzo yaps. ekil 60: Terazzo yaps iinden gelen insan yzl kabartmas olan tekne paras. ekil 61: ayn Tepesi Terazzo Yaps rekonstrksiyonu. ekil 62: Hallan emi Klt Bina A. ekil 63: Hallan emi Klt Bina B. ekil 64: Yap iersinden gelen byk ba hayvan kafatas. ekil 65,66: Kei Boynuzu biimli havan elleri. ekil 67: Nevali ori Klt Bina II ve III. ekil 68: Nevali ori Klt Bina II.

Bak, 2001b: 69 Bak, 1995: 121 Bak, 1995: 121

170 171

171 zdoan, A,1999: 29 Bak, 2001b: 117 175 175 177 zdoan, 2002b: 66 zdoan, A, 1999: 26 zdoan, A, 1999: 26 zdoan, A, 1999: 26 182 Shirmer, 1990: 380 Shirmer, 1990: 383 zdoan, A, 1999: 30 185 Shirmer, 1990: 383 186 Rosenberg, 1999: 15 Rosenberg, 1999: 15 Rosenberg, 1999:16 189 Rosenberg, 1999: 17,18 Hauptmann, 1999: 43 Hauptmann, 1999: 42 189 190 191 187 188 183 185 177 178 181

xii

ekil 69: Nevali ori Klt Bina III. ekil 70: Jerf el Ahmar yerlemesinde klt binalarn Konumu ekil 71: Jer el Ahmar, EA 53 Yaps. ekil 72: Ain Gazal yerlemesi, CB I yaps. ekil 73: Ain Gazal CB I (sada) ve CB II (solda) yaps. ekil 74: Beidha, T1 ve T2 yaplar. ekil 75: atalhyk Bina 5 terk edilmeden nce, yerler zenle temizlenmi, insan yaps eitli nesneler binann iersine braklmtr. ekil 76: atalhyk kollarn bacaklarn uzatm figr. Bina terk edilmeden nce elleri ve bacaklar krlm. ekil 77: Gbekli Tepe dikme talar. ekil 78: ayn Tepesi yerlemesi CL yapsnn kapatlm giri yeri. ekil 79: atalhyk tabakalarn ardkl. ekil 80: Gbekli Tepe, yaplarn doldurulduu moloz. ekil 81: Gbekli Tepe korunmu dikme ta ve duvar ykseklii. ekil 82: Batammaliba Evleri. ekil 83: Batammaliba Evleri, insan uzuvlaryla isimlendirilmi yap eleri ve blmeleri. ekil 84: Ndebe Evleri ekil 85: Ndebe evleri. ekil 86: Kiwa yaplar ekil 87: Kiwa Yaplar.

Hauptmann, 1999: 42 Stordeur, 2000: 3

193 197

Stodeur, Abbes,2002: 576 Rollefson, 2005: 7 Rollefson, 2005: 7

200 202 203

Kirkbride, 1968: 98 Hodder, 2006: 130

207

212 Mellaart, 2000: 52 213 Schmidt, 2004: 102 zdoan, zdoan 1998: 598 Hodder, 2006: 116 Schmidt, 2006: 174 Schmidt, 2006: 177 223 Blier, 1987 Blier, 1987 227 Antonelli, 2003 Antonelli, 2003 Walker, Lucero, 2000 Walker, Lucero, 2000 227 228 229 229 226 217 219 220 214

xiii

TABLOLAR LSTESSayfa Tablo 1 Tablo 2 Tablo 3 Tablo 4 Sval kafataslarnn grld Neolitik Dnem ky yerlemeleri. Yakndouda, Neolitik Dnem klt binalarn genel zellikleri ayn Tepesi tabakalanma ve tarihleme Ain Gazal tabakalanma ve Tarihleme Rollefson, Simmons v.d. 1992: 442 123 zdoan v.d, 1993: 106,107 105 Verhoeven, 2002: 235 63 zbek, 2005: 134 41

xiv

KISALTMALAR LSTESa.e. Bkz. cm. C14 m. km. m2 M.. G.. PPN Ayn Eser Baknz Santimetre Karbon 14, radyoaktif karbon yntemi. Metre. Kilometre. Metrekare. Milattan nce. Gnmzden nce. Pre Pottery Neolithic (anak mlek ncesi Neolitik)i simgeler. Evrensel bir kullanma sahiptir. Trkede PPN dnemi yerine, anak mleksiz Neolitik, Akeramik Neolitik ya da Keramik ncesi de kullanlmaktadr. Bu tez de PPN ve anak mleksiz Neolitik Dnem olarak kullanlmtr. PPNA PPNB PPNC Pre Pottery Neolithic A/anak mlek ncesi Neolitik A. Pre Pottery Neolithic B/anak mlek ncesi Neolitik B. Pre Pottery Neolithic C/anak mlek ncesi Neolitik C.

xv

KAYNAKA YAZIMINDA KULLANILAN KISALTMALAR LSTESAST A.. DTCF ev. DBR Ed. Eds. TAD TBA-AR ODT Aratrma Sonular Toplants. Ankara niversitesi Dil Tarih Corafya. Fakltesi. eviren. Doan Burda Rizzoli. Yayna hazrlayan/Editr. Yayna hazrlayanlar/Editrler. Trkiye Arkeoloji Dergisi. Trkiye Bilimler Akademisi Arkeoloji Dergisi. Ortadou Teknik niversitesi.

xvi

GRBu almann konusunu lk Neolitik Dnemde, son zamanlarda da ok sk gndeme gelen inan sistemleri, sembolizm ve bunun mimari ile balants oluturmaktadr. Bu konu, eitli alardan ele alnabilmekte, farkl buluntu trlerini ieren ok sayda almay da barndrmaktadr. Biz bu alma ile Neolitik Dnem mimarisinin, sembolik bir anlam yklenip yklenmedii ve inan sistemi ile olan balantsn farkl bir adan ele alarak irdelemeye altk. Bunu yaparken de, yaplara ynelik bir sembolik deerin olup olmadnn en iyi gstergesi olacan dndmz bir uygulamay, yaplarn da insanlar ya da klt objeleri gibi bilinli olarak gmlp gmlmedii sorusunu yantlamaya altk. Bu bakmdan bu almann esasn, Neolitik Dnem yap klt ve yaplarn bilinli olarak gmlmesi sorunu olarak ele alabiliriz. Yaplara sembolik anlamlar yklenmesi, yaplarn inanla balantl olarak kullanm ile ilgili birok veriyi tarihncesi dnemden gnmze kadar ok sayda yerden bilmekteyiz. Ayn ekilde, daha Paleolitik Dnemin iinde, o dnemin mekanlarn oluturan maaralarnda belki de bu uygulamann en azndan gnmzde izlenebilen en eski uygulamalar olarak ele alabiliriz. Bu da bize mekan ile dnsel inan sistemi arasndaki ilikinin ok eskilere indiinin ak gstergesidir. Bu dnceden yola karak, birok yeniliin ortaya kt, uygarlk tarihinin en nemli krlma noktalarndan biri olan ve bunun da tesinde gerek anlamda mimarinin ortaya kt Neolitik Dnemde de yaplarn yalnzca mekan olarak grlmediini ve farkl anlamlar yklendiini nceden varsayabiliriz. Neolitik Dnem ile birlikte yerleik yaama geilmesi, bitkilerin kltre alnmas ve hayvanlarn evcilletirilmesi ile besin ekonomisi de deiime uram; te yandan, dnem ierisinde grlen yenilikler sadece teknolojik ve toplum yapsnda deil ayn zamanda dnce ve inan sisteminde de gereklemitir. Son yaplan almalarda bu kany dorulamaktadr. Yazl kaynaklardan yararlanma olana olmayan dnemin 1

inan sistemi gstergeleri maddi kalntlar ve bunlarn ilikilendirilmesi; bulunan insan gmtleri, figrinler, heykeller, amuletler gibi buluntular bu konunun anlalmasndaki temel kaynaklar oluturmaktadr. Bir dier gsterge ise birok Neolitik Dnem yerlemesinde grlmeye balanan ve konut yaplarndan farkl olarak ina edilmi yaplardr. Her ne kadar, Neolitik Dnem aratrmalarnn ilk balarnda yalnzca klt uygulamalarna ayrlm zel yaplarn olup olmad sorusuna kukuyla yanalm olsa da son yllarda zellikle Gneydou Anadolu Blgesi ve kuzey Suriye baz yaplarn yerlemedeki konumu ve ilerinden gelen in-situ malzemenin normal konutlardan fark gibi zellikler gz nne alndnda, bu yaplarn klt etkinliklerinin gerekletirildii yaplar olduu aka anlalr. ayn Yerlemesindeki Kafatasl Yap, Nevali oride yer alan H 13 B ve H 13 C ve Gbekli Tepe yaplar, klt binalarna rnek oluturabilecek balca yap tipleri olarak yorumlanmaktadr. Yukarda deinilen, inan sisteminin anlalmasnda yardmc olabilecek verilerin yan sra yaplarn terk edili biimleri de inan sistemi ile ilgili olabilecek veriler arasnda saylabilir. Yaplarn terk edililerinde baz uygulamalar tekrar edilerek bir standart kazanm; tekrar eden uygulamalarda bir birlik belirlenmi; veriler bu gzle incelenmeye allm; bylece, ltlere baklarak bir alma yntemi de belirlenmitir. Daha ok btncl olarak adlandrabileceimiz bu yntem ile; yerlemelerin mimari zellikleri bu ltlere gre snanmtr. Gzlemlerimizi, yaplarn iinde bulunan malzemenin farkl bir ekilde deerlendirilmesi, gnlk kullanm eyalarnn m olmas yoksa adak olabilecek malzemelerin olmas, bunun rastlant olasln rten tekrarllklar, yapnn d ve i kap gibi balantlarnn, terk edilme aamasnda kapatlp kapatlmamas, yapnn gnmze gelme durumu, bilinli doldurulup doldurulmamas, yap yaklm ise yank izlerinin bilinli bir yakma olup olmad asndan irdelenmesi dorultusunda olmutur. Bu deerlendirmelerle ortaya kan sonularla, uygulamann belli bir corafyada ve zaman dilimi iersinde tekrar edip etmedii gzlemlenecektir.

2

almamzda mimari veriler parametrelerle snanmadan nce yerlemeler hakknda n bilgilere sahip olmak iin genel bilgiler verilmitir. Burada tantlacak yerlemeler seilirken yap klt ile ilgili sorduumuz sorulara en gvenilir ve ak yant verecek yerlemeler seilmitir. Sonrasnda ise yerlemelerdeki mimari veriler yukarda bahsettiimiz ltlere gre snanmtr. Bu balamda Orta Anadoluda atalhyk, Canhasan, Akl ve Yakndouda ayn, Gbekli Tepe, Mezraa Teleilat, Hallan emi, Nevali ori, Jerf el Ahmar, Ain Gazal ve Beidha yerlemeleri yaplarn gmlmesi gelenei asndan snanmtr. Dier yandan, zellikle yerlemelerin belirli blge ve dnemde de benzerlik gsterdii grlr. Orta Anadoluda yer alan Canhasan (Kalkolitik Dnem) ve atalhyk (anak mlekli Neolitik Dnem) yerleme bulgular dnda ele alnan dier yerlemelerdeki bulgular anak mleksiz Neolitik Dneme tarihlenmektedir. Bu almann en byk sorununu yukarda bahsi geen yaplarn byk bir ksmnn yaplarn gmlme olasl dncesi olmadan kazlm olmasdr. Bu sebepten belirlenen ltlere ulamak, yaynlarda ve raporlarda ulalan bilgilerle snrl kalabilmitir. Yaplarn gmldn fikrini yaynlarda ilk kez D. French (1962) Canhasan kaz raporunda grmekteyiz. Artan kazlar ve yeni bulgular nda fikir daha da netlemi ve M. zdoan tarafndan da sistematik hale getirilmitir (1998). Gnmzde birok aratrmac bu olasl gz nnde bulundurarak almalarn srdrmektedir. Bu almann amalarndan bir tanesi de konu ile ilgili fikirleri derlemeye almann yan sra eski kazlarn mimari verilerinin bu uygulamann varl asndan tekrar gzden geirilmesidir. Bunun yan sra gnmzde artarak gelen kaz almalarna da k tutaca umudundayz. Her ne kadar bu almada belirli ltlere gre deerlendirme yapmaya altksa da, klt ve inan sistemi ile ilgili ilikilendirilmitir. Daima tartmaya ak olduu ve her zaman tam tersi ileri srlen fikirlerin ortaya kacann da bilincindeyiz. Ancak

3

gemi dnem topluluklarnn barnmak, beslenme ekilleri dnda bu tr sosyal ve dnsel boyutta fikir verebilecek olaslklarn varl olduka heyecan vericidir. Bu nedenle bu almann ortaya koyabilecei sonulardan bir tanesi de dnemin dnsel dnyasna k tutmasdr. Bu almann belki de ileride yaplacak almalara ve bu balamda yeni tartmalara zemin hazrlayaca sylenebilir.

4

BRNC BLM 1. KONUNUN TANITIMI VE ALIMA YNTEM 1.1. Konunun Zamansal ve Blgesel Kapsam inde Ele AlnmasTez konusu ierisinde seilmi olan yerlemeler yap klt olgusu iersinde ele alnm ve zellikle lk Neolitik Dnemde grlen yaplarn gmlmesi geleneinin gstergeleri, yerlemelerdeki mimari verilerden faydalanlarak, aydnlatlmaya allmtr. Ele alnan blgede, yaplarn gmlmesi gelenei, istisnalar olmasna ramen, ounlukla anak mleksiz Neolitik Dnemde grlr. M.. 10.000-5.500 arasnda grlen ilk retimci ky topluluklarnn, anak mleksiz Neolitik olarak adlandrlan evresi M.. 10.000 ile 7.000 arasndaki zaman dilimini kapsar. Bu almada, zellikle Orta Anadolunun da ekirdek blge olarak dahil olduu Yakndouda yer alan baz yerlemeler ele alnacaktr. Aada ele alnan blgeler, tarihncesi ve tarihi dnemler boyunca kltrel adan byk bir neme sahip olmutur. Blgelerin neminin byk bir ksm, corafi zellikler ve doal evre ortam ile balantldr. Bu nedenle tez konusu ierisinde ele alnan blgelerin snrlarna ve gnmz corafi zelliklerine deinilecektir. Yakndou olarak adlandrlan blge gnmzde; Suriye, Irak, ran, Lbnan, srail, Filistin, rdn ve Trkiyenin gneydousunu ksmen iine alr. Daha ok corafi bir terim olan Yakndou, Akdenizin dousunda bulunan geni blgeyi tanmlamak iin kullanlr. Kuzeyde Toros sradalar, dou ynnde ilerler ve Kk Asya1da etkili bir ky eridi oluturur. Ayrca Gneydou Toroslarn eteklerinden Suriye ve Iraka uzanan blge,1

. Anadolunun Roma imparatorluu snrlar iindeki topraklarna (Asia minor) verilen isimdi Gnmzde Anadolunun Karadeniz ve Akdeniz arasnda Batya; Ege ve Marmara Denizine doru uzanan yarmada kesimi iin kullanlr.

5

kuzeyindeki dalar ve Arabistan platformu arasnda kalan blge platolarn, en geni kaplad bir gei alandr (Porada v.d., 1992:77). ran, Irak snr boyunca uzanan Zagros Dalar, Gneyde Amanos, Lbnan ve Karmel Dalar ile birleir ve yay eklini oluturan bu dalar, gneydeki yar kurak blgelere gre daha fazla ya almas, doal evre ortam bakmndan, elverili ortam salar (zdoan, 1996a:270). Anti Lbnan dalarnn aa yamalarnda Levant2 blgesinin rmann kaynaklar yer alr. Bunlar kuzeye ve batya doru Asi Irma, gneye ve batya doru Litani ve fay vadisi iinde gneye akan Erden rmaklardr. Yakndou, iki byk nehir olan Frat ve Diclenin bulunduu blge olarak tanmlanr. Van Glnn gneyinden Frat ve Ar Dann eteklerinden kaynan alan Dicle menderesli bir rotayla gneye doru akar (Maisels, 1999:83). Gneydou Anadolu Blgesinden, Suriyeye geen Frat nehri buradan da Iraka ular. Basra Krfezine dklmeden nce, Dicle ile birleir ve at-ulArab ismini alr. Diclede Irakta, rann Zagros dalarndan ald kollarla gittike byr ve Musuldan Badata geerek Basra Krfezine dklr. Kuzey Arabistann byk bir blmn, Arap dzlnn kuzey uzants olan Suriye Yaylas igal eder. Deniz seviyesinden 300-500 m. ykseklikte olan bu blge yksek bir yapsal yayladr. Yaylann byk blmn El-Hamada ya da Suriye l rter. Yaylann doal yzeyi ok sayda vadi ve heyelan glyle andrlmtr. Gneyde elHamada rdn yaylasyla buluur. Pleistosen dnemdeki volkanik patlamalarn sonucu olan bazalt lav rts Golan tepeleriyle birlikte kuzey rdn ykseltilerini oluturur. Batda ky alanna (Levant) Sinadan balayp Trkiyeye uzanan kesintisiz da sralar bulunur. Bu silsile iinde Orta Negev Dalar, Yuda Tepeleri, Samarya Tepeleri, Galile Dalar, Lbnan ve Anti Lbnan, Ensariye dalar bulunur. Dalar, kuzeyden gneye uzanan Akdeniz ky ovasnn snrn olutur ve ky ovasnn genilii kuzeye doru 2 mil iken gneyde 20 mil civarndadr (Dolukhanov, 1998:67-68). Levant Blgesinde olumu faylar, genellikle kuzey-gney dorultuludur ve birbirine paraleldir. Yksek baz tepeleri ve bunlar da ayran tepecikleri bulunur. ok sayda tepeye sahip blgede2

Dou Akdeniz Koridoruda denmektedir.

6

yerleimler genelde vadi tabanlarnda ve nehir, su kenarlarnda kurulmutur (Redman, 1978:20). Yakndounun bugnk evresel durumuna baktmzda, yerel ok farkl eitliliklerin olduunu grmekteyiz. Buna ramen, istisnalarn olmas ile birlikte, bir btn olarak ele alndnda blgeye, kurak iklim artlarnn hakim olduu sylenebilir. Da sralarnn arasnda kalan deiik boyularda, alivyonlu ovalarn meydana getirdii kntlerle, yaylalarn mevcut olduu grlr. Blge, girintili ve kntl bir ky eridine sahiptir (Dolukhanov,1998:66). ekirdek blge olarak tanmlanan Orta Anadolu Yakndouya dahil edilebilmektedir. Orta Anadolu veya Anadolu Blgesi olarak tanmlanan blge, Trkiyenin orta kesimini kaplayan corafi alandr. Kuzeyde Karadeniz Dalar, gneyde Toroslar, batda ise Sultan Dalarndan Uludaa kadar uzanan engebeler dizisi yer alr. 1.100-1.200 m. ykseklikte platolar (Haymana, Cihanbeyli, Obruk, Kzlrmak, Krehir) ve bunlarn iine gmlm ve daha alak blmelerden oluan ovalar mevcuttur. Ovalarn byk bir blm tektonik kkenlidir, bazlar da alivyal dzlklerdir. Toroslarn i yamalar nnde; Karada, Karacada, Hasanda, Melendiz ve Erciyes gibi volkanik dalar bulunmaktadr. Bu volkanik konilerin varl, etrafndaki volkanik arazinin geni alanlar kaplamsna ve eski st Neojen akarsu ebekesinin deimesine yol amtr. Ayn zamanda, eski Neojen Havzalarnn birbirinden ayrlmasna da neden olmutur. Yerleimin zellikle, volkanik konilerin evresinde younlamas, konilerin eteklerinde bulunan volkanik formasyonlarn, verimli topraklarn meydana getirmesinde byk rol oynad grlr (Yalnlar, 1964:44). Blgenin en nemli akarsularn Kzlrmak, Sakarya Nehri, Porsuk ve Delice aylar oluturur. Blgenin Yukar Kzlrmak olarak adlandrlan dou blmnden, bolca yal dalarn besledii kk akarsularn birlemesinden, Kzlrmak doar. Erciyes Da dorultusunda gney batya doru akar. Erciyes-Nevehir yresi nlerinde geni

7

bir yay izerek kuzeybatya, kuzeye ve en son olarak da kuzeydouya ynelir. Kzlrmak, ky dalarn ve geni deltasn getikten sonra Karadenize dklr. Sakaryadan kaynan alan, Sakarya Irma da, i bat Anadoludan geerek, Karadenize dklr Melendiz Suyu ise, Melendiz Da ve Hasan Da arasndan doar. Kuzeybatya ynelerek Ihlara Vadisini oluturur. Daha sonrasnda Kzlkaya Kynden geerek, Aksaraya doru ilerler (Esin, 1996:32). Blgenin gney kesimleri sularn denize gnderemez. Bu nedenle kapal havzalar geni alan kaplarlar. Kapal havzalarn geni alanlar Konya Ovas, Tuz gl ve Akehir-Eber glleri evresinde yer alr. Dier kk kapal havzalar ise Seyfe Gl, Sultan Sazldr. Blgenin byk bir ksm sularn Kzlrmak, Sakarya ve Yeilrmakn kolu olan ekerek Suyu sayesinde, Karadenize dker. Gneydousunda yer alan, Uzunyayla yresi, sularn Seyhann kolu olan Zamant Suyu sayesinde Akdenize gnderir. Blgenin en byk gl Tuz Gldr. Buharlamann etkisiyle yazn byk lde kurumaktadr. Tuz Gl tektonik bir oluumdur. Blgede, yazlar scak ve kurak, klar souk ve kar yal karasal iklim hakimdir. Blgenin douya doru gidildike yksekliinin artmasnda bal olarak karasallk derecesi de artar.

8

1.2. Gml Yaplar Tanmlama Sorunu ve alma YntemiSon yllarda yaplan almalarda zellikle Yakndou ve Orta Anadoluda yer alan birok Neolitik Dnem yerlemesinde, yaplarn, daha sonraki dnemlerin daha antsal yaplarndan bile iyi korunduu grlmtr. Yaplarn bu korunmuluk durumu, bunlarn bilinli olarak gmldn, saklandn dndrmtr. Eer bu grmz doru ise gmme uygulamasnn belirli aamalardan geerek yaplm olduunu syleyebiliriz. Bu uygulama srasnda yaplarn iine, yap armaan olarak braklan nesnelerin, yapya insan gibi bir kimlik kazandrldn ve dolaysyla sembolik anlamda yaplarn lm olduunun kabullenilmi gstergesi olarak sayabiliriz. Yaynlarda bulabildiimiz kadaryla, yaplarn gmlmesi fikri ilk kez Can Hasan kazlarn yrten D. H. French tarafndan ileri srlerek, Can Hasan kaz raporunda (1962:35) belirtilmitir. ayn kazlarnda ok net izlenebilen gml yaplar ile Mehmet zdoan bu fikri sistematik hale getirmitir (1998:589). Gnmzde birok aratrmac tarafndan bu fikir kabul grm, yap klt gstergelerinden biri olan yaplarn gmlmesi geleneinin birok Neolitik Dnem yerleiminde var olduu saptanmtr. Ancak uzun yllar yerlemelerde snrl alanlarda yrtlen kaz almalar ve eski kaz raporlarnda yaplarn gmlmesi fikrinden ngrlmeden deerlendirilen mimari veriler, bu almann esas sorununu oluturur. Bu soruna ynelik zm dorultusunda, bu tez almas iki aamadan olumutur. Birinci aamada Neolititk Dnem inan sisteminin irdelenmesi ve seilen yerlemeler hakknda n bilgi verildikten sonra yaplarn gmlmesinin gstergeleri olan veriler tantlmtr. kinci aamada ise yerlemelerdeki mimari veriler, bu ltlerimiz dorultusunda snanm, genel bir deerlendirme yapldktan sonra, ortaya karttmz sonular tarihi dnem, yazl kaynaklar veya etnografik verilerle, benzer uygulamalarn olup olmad asndan irdelenmitir. Btncl bir yaklam olarak adlandrabileceimiz yntem uygulanrken bilgiler daha ok kaz raporlar ve

9

yaynlardan derlenmitir. Sadece Mezraa Teleilat yerlemesi iin kaz raporlar ve yaynlar dnda kaz dkmantasyonundan da yararlanlmtr.

1.3. Kullanlan Terimler ve KavramlarTez iinde ele alnan konunun, doru temellere oturtulabilmesi iin, konu ile ilgili olabilecek baz kavram ve terimlerin akla kavuturulmas gerekmektedir. Aada ele alnan kavram ve terimler, tez konusu iinde ska kullanlmtr. Ele alnan terimlere ve kavramlara, daha ok arkeolojik, antropolojik, etnolojik ve mimari bak alaryla tanmsal olarak yaklalmtr. Adak: Birtakm dileklerin gereklemesi iin, kutsal bir gce ynelik niyette bulunmak ve bu amala yaplan sunu(Szen, Tanyeli, 2003:12). Sungu. Amulet: Ktlkleri uzaklatrdna, hastalklar iyiletirdiine ve uur getirdiine inanlan, doal veya insan eliyle yaplm nesne (Paine, 2004:10). Nazarlk, veya muska denilebilir. Antsal: Boyutlar ok byk olan, grkemli, gsterili, etkileyici olan (Szen, Tanyeli, 2003:22). Barnak: Barnlacak yer, bar. Genellikle hafif malzemeden ina edilmi olan tek katl, geici yap. Barnakta konuttan farkl olarak, iinde barnma dnda depolama gibi elerin ok tanml olmad yaplardr. Birincil Gmt: lnn dorudan gmlmesi. Birincil gmy Ylmaz (2002:73) taze kadavra olarak nitelendirir. Baka bir deile birincil gm bedenin, ilk gmld zamandan, arkeolojik almalarla aa karld ana kadar olan srete, d mdahalelere ve yer deitirmelere maruz kalmamasdr. Bunun arkeolojik olarak 10

gstergesi de bedenin anatomik pozisyonunun bozulmamas ve kemiklerden eksilmeler olmamasdr. atma Yap: Ahap iskeletli yap. Arkeolojik kazlarda yaplarda kullanlan ahabm gnmze kadar ulamas ok zordur. zellikle prehistorik dnemde, yaplarda kullanlan ahap, yanm kerpilerin zerindeki negatif izlerden anlalr (Szen, Tanyeli, 2003:58). Devirme Malzeme: Ayn dnemden ya da daha eski dnemlerdeki yaplardan derlenmi ve ikinci kez kullanlm ssleme veya yap malzemesi (Szen, Tanyeli, 2003:66). Domus: Eski Romallarda eve verilen isim. ngilizcedeki home kelimesinin ierdii anlam ile ayn saylr. Trkede konut kelimesinin karlna denk gelir (Saltuk, 1997). Bkz konut. Ev Modeli: Yaplarn kilden biimlendirilmi boyutlu timsali. Bu buluntular baz yaynlarda ev minyatr (house miniature), ev modeli (house model) veya boyutlu minyatr timsaller (tridimensional miniature representations) olarak adlandrlr (Morintz, 2003) Fallik/Fallus/Phallus Sembol: eitli malzemelerden yontularak veya kili ekillendirip yaplan boyutlu erkek cinsel organ timsali. Figrin: Latince figura biim demektir. Trke karl kk model heykelcik kullanlabilir. Tanrya sunulmak veya ss amacyla yaplm eserler olarak tanmlanabilir (Gndoan, 1994:2). Genellikle hayvan, insan gibi canl varlklarn eitli malzemelerden yaplarak, boyutlu betimlemeleridir. ounlukla kemii ve ta (belki de ahab) yontarak veya kili ekillendirerek elde edilmitir.

11

Heykel: Ta yontarak veya kili, aly ekillendirip, oluturulan 3 boyutlu yontu (Saltuk, 1997:76). Heykelin figrinden fark daha hacimli, byk ve daha fazla ayrntnn verilmi olmasdr ancak byk figrin ve heykel arasndaki ayrm ok net deildir Hocker Pozisyonu: Bebein anne karnndaki cenin duruu. Kollarn ve bacaklarn karna doru ekilerek bzlmesi. Neolitik Dnemden itibaren uzun bir sre, insanlar llerini bu pozisyonda gmmlerdir. kincil Gmt: lnn etleri rdkten sonra baz kemiklerinin veya tmnn baka yere nakledilmesi, zerinde baz uygulamalarn gerekletirilmesi. Baka bir anlatmla, insan kalntlarnn, eitli nedenlerle ilk konulduu yerden alnarak baka bir yere veya yerlere tandnn tespit edildii durumlara denir. kincil gmler genel olarak birden fazla bireyin bir araya gmlmesi eklinde, tekli veya iftli olarak gmlenler de saptanmtr (Ylmaz, 2002:78). konografi: Resim veya oyma teknii ile yaplan canlandrma. Prehistorik Dnemde maaralarda, yaplarn duvarlar veya dikilitalarn zerine, kabartma veya resim olarak; av sahnesi, doum, vahi hayvanlar gibi canlandrmalar betimlenmitir (Szen, Tanyeli, 2003:112). nan: Bir kimsenin veya bir eyin, bir retinin ya da bir savn doruluuna inanma olgusu. n-situ: Yerinde. Arkeolojik bir bulgunun tam yerinde ve orijinal durumunda saptanmas (Schmidt, 2006:270).

12

Kuttren: Kuttren iin ritel kelimesinin trke karl olarak tanmlanabilir. Bkz. ritel. Klt: Tap, tapnm, tapnma (Latince cultus, Franszca culte). Kendi kurallar ve trenleri olan belli bir inansal tapnm biimi (Saltuk, 1997:107). Klt, deiik uzmanlk alanlarna gre farkl kullanlr. Aada antropolojik ve etnolojik bak alaryla tanmlamalar bulunmaktadr. Ancak bu tez konusu iersinde inan sistemi uygulamalar klt olarak kabul edilmitir. Kutsal olarak bilinen varlklar evresinde olumu sayg, tapnma, dua, kurban ve ritler gerektiren, zel yer ve zamanlarda bayram ve trenleri bulunan, klt aralaryla cemaat liderini ieren inan ve tapn. Fallus, ta, aa, su kltleri Orta Asyadan Anadolu Alevilerine, Gney Hindistana kadar, arnma, verimlilik, dourganlk gibi inanma ve uygulamalarn merkezi olmutur. Afrika, Amerikada avc veya hayvan yetitirici topluluklarda eitli hayvan kltleri, kuzey kua topluluklarnda ay klt yaygndr (Emirolu, 2003:519). Bir baka deile klt; yce ve kutsal olarak bilinen varlklara kar gsterilen sayg, onlara tapn. Bu sayg ve tapn duay, kurban, belli ritleri gerektirmektedir. Tapnaklar, toplant evleri, kutsal olarak bilinen alanlar, tepeler, maaralar, nehirler klt yerleri olarak kullanlr; klt iin bayram ve tren gibi belli zamanlar seilir; klt aralar bulundurulur; en nemlisi de bu amala toplanm bir cemaat ile cemaat yneten bir lider gereklidir (rnek, 1971:148). Klt Arkeolojisi: Her trl klt etkinlii gstergelerinin, arkeolojik adan incelenmesi ve yorumlanmas. Klt yaplar, tapnaklar, fgrinler, amuletler, heykeller gibi birok veriyi kapsamaktadr. Klt Binas: Klt etkinliklerinin gerekletii zel yap. Klt yaplar konutlardan baz farkl zellikleri ile ayrt edilebilmektedir. Bu yaplar, Tarihncesi arkeolojisinde tapnak yerine kullanlabilir. Ayrca, klt binalar, iersinde belli klt uygulamalarnn ve

13

ayinlerinin gerekletirildii dnlen, tapnm amal yap olarak da tanmlanabilir (rnek, 1971:148). Tapnaklar klt binalarndan farkl olarak i eleri standartlamtr ve sadece tapnm amal zel yaplardr. Klt binasnn tapnaktan fark, klt binasnn klt ileminin yapld herhangi bir yer olmas, tapnan ise i eleri standart ve sadece tapnma amal zel yap olmasdr. Ni: Duvar iinde braklan oyuk, gz, hcre (Saltuk, 1997:125). Paye: Yapda tayc ayak. Duvar rme yntemleriyle ina edilmi kare, dikdrtgen veya daire planl dey tayc (Saltuk, 1997:138). Payanda: Dayanma aya da denilebilir. Dey bir taycy pekitirmek iin vurulan eik destek. Duvar glendirmek iin ya duvarn kntl yaplmas ya da duvara bitiik yaplm destee verilen isim (Saltuk, 1997:138). Ritel/Rit: Ayin, ayine dein, ayin usul, tren. nan uygulamalar. Bkz. Klt. Latince ritus kavram; yaln toplumsal alkanlklar, adetler (ritus moresque) yani belirli bir deimezlikle tekrarlanan hareket tarzlarn, olduu kadar doastne bal inanlara ilikin trenleri de belirlemektedir. Gerek anlamyla rit, dier adetlerden varsaylan etkinliiyle deil, tekrarn oynad daha arlkl rolle ayrlmtr. Ayin erginlenme ritleri, gei ritleri, verimlilik ritleri buna rnek oluturur (Emirolu, 2003:716). Ritellerin belli baz zellikleri olmaldr. Etnografik verilere gre; riteller; toplumun geneline hitap etmeli ve tekrarlayc olmaldrlar. Ardk zel hareketleri, kelimeleri ve objeleri de iermeleri gerekmektedir. Bylece ama sihirli gleri etkilemek olacak ve ayn zamanda insanlar arasndaki sosyal seviye, ilikileri hakknda da bilgi verecektir. Riteller temel sosyal deerleri ve davran kurallarn da ifade eder. Topluma dzen ve anlam katar. Buna en gzel rnek, insan hayatlarndaki gei

14

dnemlerinde (ahslarn hayatlarndaki doum, ergenlik, evlilik) yaplan ayinlerdir. Bu gei dnemi, kimlik, yer ve soy mesajlar tamaktadr. Riteller ideolojinin ifadesidir. Toplumun davranlarn, fikirlerini en geni anlamyla toplumun veya toplumdaki zel gruplarn deerlerini kontrol altnda tutar. Ritellerle, lm ve kutsal objeler bahane edilerek, insanlarn cezalandrlacaklar veya onlarn davranlarn kstlayc, korku ve tabular yaratarak edinilen g, uzun vadede fiziksel baskdan edinilen gten daha etkilidir (Akkermans, Schwartz, 2003:83). Rlyef: Kabartma. Ta, kil, ahap gibi bir malzemenin zerine, baz kesimleri oyuk, baz kesimleri de kabartl brakarak, figrler oluturma tekniine verilen isim (Szen, Tanyeli, 2003:204). Tarihncesi dnemde, zellikle klt binalarn, dikili talar zerine veya duvarlara baz betimlemeleri kabartma teknii ile sahneleme. Seki: Oturmak iin, ta veya amurdan yaplm set (Saltuk, 1997:156). Arkeolojik kazlarda genelikle konutlarn iinde yer alan set. Oturmak veya uyumak iin kullanlan sekiler, prehistorik dnemin baz evrelerinde bu ilevlerin yan sra llerin gmld yer olarak kullanlrd. Sembol/Simge: Rumuz, timsal. Duyularla ifade edilemeyen bir eyi belirten somut nesne veya iaret. Strktr: Yapy ayakta tutacak olan sisteme denir (Szen, Tanyeli, 2003:221). Stel: Dikili ta da denilebilir. Prehistorik Dnemde daha ok ak alanlarda ve yap ilerinde bulunurlar. Bazlarnn stnde rlyefler bulunmaktadr. Yaplanmayla ilgili olanlar varsa da, bazlarnn sembolik anlalar ierdii dnlmektedir. Kk dikili ta olarak da tanmlanabilir (Szen, Tanyeli, 2003:220).

15

Taban: Geleneksel yapmda stun gibi tatc elerin zemine uzanan, dzlemsel yzeyi (Szen, Tanyeli, 2003:228). Tapnak: Plan, ema, yapm teknii, tren alanlar standartlam ve yalnzca tapnma ilevi olan, tapnmak iin toplanlan yer. inde ibadet edilen yap, ibadethane. inde tanrya kulluk edinilen yap (Schmidt, 2006:272). (Klt binas fark iin bkz. Klt binas). Tayc sistem: Yapnn tayc elerinin oluturduu btn (Szen, Tanyeli, 2003:232). Terazzo: Deme kaplamas (Szen, Tanyeli, 2003:234-235). Birbirine imentolaarak balanm, kk talardan oluan, yzeyi srtlerek parlatlm olan taban (Schmidt, 2006:272). Gnmzde mekanik olarak yaplan, tabanlara zg olarak kullanlan bu ad, ilk olarak ayn yerlemesinde bulunan benzer teknikteki taban iin kullanlm ve daha sonra Yakndou Neolitikinde benzer tabanlar iin de genelletirilmitir. Ancak yapm teknii ile ayn rneinde olduu gibi kk taklarn kireli bir harcn iine dklmesi ve kirecin yaklmas ile imentolaan rnekler olduu gibi ta dklmeden yalnzca kireli harcn imentolamasn salayarak elde edilen sert zeminler iinde kullanlmaktadr. Tinsel: Ruhi ve manevi. Evrenin gereinin manevi nitelikte olduunu, insann fiziksel yapsndan baka bir de bamsz ruhi bir yapsnn bulunmas. Totem: zellikle Amerikan, Kuzey Amerika yerlilerinin tasvirleri iin verilen bu adlama antropoloji ve arkeolojide zerinde simgesel tasvir bulunan stel ve dier kalntlar iinde bazen kullanlmaktadr. Ancak etnografik bilgilerimiz, toplumlar arasnda totem kavramna uygun simgenin ok eitli olabileceini gsterdii gibi bu simgelerin trenlerdeki kullanmnda da byk bir eitlilii vardr. rnein; baz

16

toplumlarn veya bireylerin koruyucusu veya atalar olarak kabul edilen nesne, hayvan ya da hayvan tasvirleri bulunmaktadr. En sk grleni hayvan tasvirleridir. Ancak bazen bir bitki, hatta imek, yldrm gibi doa olaylar da totem olarak kabul edilmilerdir. Totemler ayinlerde yer alrlar ve toplumda nemli bir yere sahiptirler. Baka bir deile totem, animistik dinlerde bir insan grubunun ya da tek bana bireyin mistik ve bysel duygularla bal bulunduu hayvan, bitki, doa olay ya da cansz nesnelerdir. Bir klann, insan grubunun ya da bireyin ayn atadan geldiine inand hayvan, bitki, doa olay ya da cansz nesneye (toteme) mistik ve bysel duygularla balan; bu balantan doan grev, yasak, ritel ve trenler btn (Emirolu, Aydn, 2003:806, Schmidt, 2006:272) Konut: Bir veya daha ok insann ikamet ettii yer; ev, ikametgah, mesken. lev ve anlam yklenen barnak da denilebilir. (Barnak ile karlatrma iin bkz. barnak.) Yap: Her trl mimarlk yapt. En genel anlamyla yap, her boyutta eyann retilmesi, baka bir deile, maddi evre yaratlmasdr. Yap eylemi, istenen herhangi bir amaca uygun bir biimi ve bu biimi ayakta tutacak strktr, amaca uygun bir malzeme ile yapm teknii olanaklar iinde gerekletirmektir (Kuban, 1998:13). Yap, bir yapt oluturan, belirli ilke ve kurallarla bir araya getirilmi eler btn olarak da tanmlanabilir (Szen, Tanyeli, 2003:252). Yap Klt: Yaplarn inan sistemine bal klt uygulamas anlam ve ilemi yklenmesi. Yaplarn gmlmesi, yaplarn yaklmas, bina adaklar, yap kltnn gstergelerindendir.

17

KNC BLM 2. YAKINDOU NEOLT VE SELEN YERLEMELER LE LGL N BLGLER 2.1. Yakndouda Neolitik Dnem

Neolitik Dnemin balang noktas olan tarmn ortaya k, hayvanlarn evcilletirilmesi ve yerleik yaama geilmesi, tpk atein kontrol altna alnmas gibi, insanlk tarihinde gerek bir dnm noktasdr. Tarihncesi dnemde insan, Neolitik Dneme kadar yaam tarzn pek fazla deitirmeden, avclk-toplayclk yaparak yaamn srdrmtr. Neolitik Dneme gelindiinde yerleik yaam, tarm ve hayvanclk gibi nemli girdinin insan hayatnda yer etmesi birok aratrmac tarafndan Devrim3 olarak tanmlanr. Birok yeniliin ban eken Neolitik Dnem; her yerde, ayn zamanda ve ayn ekilde ortaya kmaz. Balangcnn grld Yakndou Blgesinde bu sre hemen olmam, belli bir sre ierisinde ve eitli aamalardan geerek ekillenmitir. Bu dnem anak mleksiz Neolitik ve anak mlekli Dnem olarak ikiye ayrlr. anak mleksiz Neolitik ada, anak mlek kullanm, mimari, dnemin alet antas, yaam tarz; anak mlekli Neolitik Dnemden biraz daha farkl ancak sonraki aamann temelini oluturan bir sretir. anak mleksiz Neolitik ada kendi iinde aamalara sahiptir bu nedenle Yakndouda grlmeye balanan Neolitik Dnemin, anak mleksiz aamas da kendi iinde, A, B ve C aamalaryla adlandrlr (PPNA, PPNB, PPNC). anak mleksiz Neolitik an bandan itibaren Anadolunun Gneydousunu da iine alan blgeden Filistine kadar olan blge ve Levant blgesi olarak da adlandrlan Dou Akdeniz Blgesinin bu dnemde ok yakn ilikiler iinde olduunu grmekteyiz.3

Bkz. Blm 2.1.1. Neolitik Kavramnn Ortaya k ve Aratrma Tarihesi

18

Hazrlk Aamas: NATUF Yakndouda Neolitik srecinin kkeni ve ncleri ok tartlmaktadr. Yakn zamana kadar ise bu srecin Natuf Dnemi ile gelitii dnlmtr. En ok aratrlan dnemlerden biri olmas sebebiyle, Natuf Dnemi hakknda da bir n bilgi vermekle yetineceiz. Neolitik Dnemin n aamas olarak tanmlayabileceimiz Natuf sreci (G.. 12.80010.300), ismini Filistindeki Vadi El Natuf yerlemesinden almaktadr. Dou Akdeniz Blgesinde Epipaleolitikten sonra grlen bu aama; radyokarbon tarihlerine, yerlemelerin stratigrafisine ve birka teknolojik zellie baklarak, erken ve ge olmak zere iki aamada ayrt edilir. Natufyenin erken evresi gnmzden 12.800-11.000 yl ncesine; ge evresi ise 11.000-10.300 yl ncesine tarihlenmitir (Belfer-Cohen, BarYosef, 2000:23). Bu aamada avclk ve toplayclk devam eder ancak aratrmalar sonucunda, mimari, l gmme gelenekleri ve buluntu topluluunda farkllklarn ortaya kmaya balad grlr. Mimaride baz standartlam yap biimlerinin grlmeye balar. Talardan yaplm dairesel ve erisel, yar toprak alt yaplar, Gneydou Akdeniz Blgesinde Ain Mallaha, Hayonim Maaras, Hayonim Teras, Ro Zin gibi yerlemelerde grlmtr. Bu yerlemeler dndaki belli bal Natuf yerlemeleri; Sefunim Maaras,Usba Maaras, Rakefet Maaras, Erk el Ahmar, Um ez-Zuwetina, Ala Safat, Ain Sakhri, Tor Abu, ukbah Maarasdr (Dolukhanov, 1998:200). Bu dnemde nceki dnemlerde olmayan, avclk ve balklkta kullanlm olabilecei dnlen kemik endstrisine ait aletler grlr ve nemli lde oalr. Orak saplar, u ve zpknlar, dz ve eri olta ineleri, diki ineleri gibi aletler Natuf Dneminin zengin kemik endstrisine rnek tekil eder. Ayrca, srtlerek ve ekilenerek biimlendirilmi talardan havan elleri de bulunur. Bu aletlerin bazlarnda a boyas izine rastlanmsa da besin tlmesinde de kullanld gl bir ihtimaldir

19

(Braidwood, 1995:148). Di ve eitli deniz kabuklularnn (daha ok dentalium4) ss eyas olarak kullanld grlr ve bu deniz kabuklularnn Akdeniz ve Kzldenizden geldii saptanmtr. Natuf Dneminde grlen bir dier yenilik ise, kire tandan yaplm birok insan, hayvan ve fallik objelerin grlmeye balamasdr (Dolukhanov, 1998:200). Bu dneme ait bir dier zellik ise llere gsterilen zendir. Erken Natuf Dneminde ller ev ilerine, l armaan koymadan ve birincil gmler halindeyken, Ge Natuf Dneminde ikincil gmler grlmeye ve l armaanlar koyulmaya balar (a.e.:200). Sonu olarak, Natuf topluluklar geimlerini avclkla ve yabani bitkilerin toplanmasyla salamaktadr. Bylece Natuf Dnemi ksaca, Neolitii hazrlayan bir aama sreci olarak tanmlanabilir. anak mleksiz Neolitik Dnem Yukarda zetlediimiz Natuf Dnemi zellikleri yan sra, sonraki dnemlerde ortaya kacak baz olgularn temelleri bu dnemde atlmaya balanmtr. Bundan sonraki aama olan PPNA Dnemi (G.. 10.000-8700), Natuf Dneminin ak bir devam niteliindedir. Natuf aamasnda yerlemeler genelde mevsimlik kamp yerleri eklinde iken PPNA Dnemi ile birlikte yerlemeler daha da bymeye balar. Balca PPNA yerlemeleri; Abu Hureyra, Mureybet, Jerf el Ahmar, Jeriko, Netiv Hagdud, Nahal Oren, Abu Salem, Abu Madi I ve Gneydou Anadolu Blgesindeki Hallan emi, ayn Tepesidir (Belfer-Cohen, Bar-Yosef, 2000:28). PPNA daha ok Gney Levantta alldndan, buradaki akmakta tipolojisine gre bu dnem ikiye5 ayrlr. Ancak farkl blgelerde de almalar srdke bu teknolojinin sadece bu blgeye ait olmad anlalr. PPNA Dneminde srtme alet teknolojisinde de bir geliim izlenebilmektedir. Natuf aamasnda grlen havan ve havan elleri yerini, el deirmenleri, tme talar4

Daha ok Akdeniz ve Kzldenizde grlen, Dentalium dentalis, D. Vulgare, D. Elephantinum deniz kabuklusu.5

PPNAy aletlerdeki farkllklara bakarak ikiye ayrmlardr. Erken evre, Khiamian olarak adlandrlm. Arlkl olarak entikli khiam ular ve mikrolitleriyle tannr. Ge evre ise Sultanian olarak adlandrlm ve ekirdek aletleri karakterize olmutur.

20

ve ta kaplara brakr (a.e., 2000:28). Teknolojik geliimin yan sra, inan sistemi ve sosyal yapnn da gelimeye balad grlr. 1950lilerde ortaya kan ve ok tartmalara neden olan Jeriko yerlemesindeki kule ve duvar, PPNA dnemi ierisinde dnldnde, artc zelliklere sahiptir. Kulenin ykseklii, ta duvarlarn kalnl, bu yapnn o dnem artlar iersinde organize bir igc gerektirdii phesizdir. Kenyon (1981:20) bu yaplarn, zenle hazrlanm siyasi ve askeri savunma sisteminin bir parasdr yorumunu yapsa da Bar-Yosef (1986:161) bu duvarlarn su ve amur basknlarna kar olarak yapldn savunurken, kulenin de kltsel bir zellii olduunu savunur (Rolefson, 2005:3-4) Naveh ise, duvarlarn ve kulenin etkileyici byklnn gl sembolik boyutunun yan sra hem doal hem de insan tehdidine kar, fiziksel koruma saladn dnr (Naveh, 2003:88). Bu yaplarn gerekten neden yapld belki u an bilinmese de, dnemin sosyal yapsnn ciddi anlamda ekillenmeye baladnn en byk gstergesidir. PPNB Dnemine (G.. 8700-6800) gelindiinde yerlemeler PPNA Dnemine gre daha da bym, sayca daha da oalmtr (Hole, 2000:194). Balca PPNB yerlemeleri; Kfar Hahoresh, Beidha, Basta, Ain Gazal, Beisamon, Ramad, Munhata, Jeriko, Bougras ve Gneydou Anadolu Blgesinde yer alan Nevali ori, Gbekli Tepe, ayn yerlemeleridir (Goring-Morris, 2000:105). Bu dnemdeki en byk deiikliklerden biri mimari de gereklemitir. Konutlarda, besinin depolanmas ve hazrlanmas iin yerlerin yapld grlmtr. Yaplar daha nceki dnemlere gre yaamn birok ilevini yklenmitir. PPNAda grlen yuvarlak planl yaplarn yerini, artk drtgen planl yaplar almtr. Bylelikle mekan blmek ve yapya ek yapmak daha kolay hale gelmitir (zdoan, 2002b: 68-69). Bu dnemde, artk barnaktan konuta geiin en temel aamalarnn olutuunu syleyebiliriz. Bu sre ile dorudan yerleme dzeninde de deiiklikler meydana gelir. Yerlemeler belli planlara oturtulmu, standart yaplardan oluan ky olarak tanmlayabileceimiz yerleim birimlerine dnr (zdoan, 1996a: 20).

21

Bu dnemin en byk zelliklerinden bir tanesi, daha ncede grlmeye balanan inan sisteminin ok gl hale gelmesidir. PPNB dneminde, klt binalarda ortak zellikler grlmeye balar. bu yaplar yerlemede ayr bir yerde konumlandrlp, normal konutlardan, Boyut, plan, iilik, teknik, kullanlan malzeme ve baz mimari eler ile farkldr. Klt binalar gibi l gmme geleneklerinde de farkllklar grlr. PPNB dnemine ait birok l gmme gelenei vardr ancak genel olarak baklacak olursa bu dnemde ller taban altlarna, hocker pozisyonunda, l armaan ile gmldkleri gibi, ikincil gm olaraktan, kemiklerin ve kafataslarnn ayr ayr gmlmeleri de grlr. Birincil gmt olup ta sonradan kafatas alnan ve tek ya da birok kafatasnn bir araya yerletirilmesi ile oluturulmu gmtlerin yan sra kafataslarn boyama svama gibi ilemlere maruz kaldklarn PPNB dneminde grmekteyiz (Goring-Morris, 2000:124). Teknolojik olarak, dnemin en ilgin buluntular arasnda, srtme ta teknolojisiyle yaplm ta kaplar ve heykeller gelir. Bu buluntularn daha ok sembolik anlamlar ierdii anlalmaktadr. Bu buluntularn yan sra hayvan ve insan figrinleri, yass baltalar mevcuttur. Boncuk ve bilezikler gibi ss eyalarnn says artar. Yass baltalar gibi ahap iinde kullanlabilecek aletler ortaya kar (zdoan, 2002b:72). anak mlekli Neolitik Dnem Yaklak 2.5 milyon yl boyunca, avc ve toplayc olarak gebe bir yaam srdren insan, yukarda zetlendii gibi baz aamalardan geerek, yaam biimini birok ynden deitirmeyi baarmtr. anak mlekli Neolitik a, tarm teknolojisinin gelimeye balad bir dnemi ifade eder. Kili ekillendirip, piirerek yaplmaya balanan anak mlek sadece teknolojik bir gelime deildir. anak mlek yapm, retime dayal ky yaantsnn temellerinden birini oluturmaktadr. M.. 7 bin ylyla M.. 5.500 arasndaki zamana denk gelen sre yani anak mlekli Neolitik Dnemde, artk toplumun btn kurumlarnn ekillenmi olduu grlmektedir. Deiim yalnzca beslenme biiminde, teknolojide deil, dnce sisteminde de

22

gereklemitir. Bu Neolitik oluum tm eleriyle dier blgelere yaylarak farkl geliimler gstermitir (zdoan, 2002c:103). Bu dnem lk, Orta ve Son Neolitik olarak 3 evre iinde izlenir. Yakndouda ilk evre buluntu yerlerine gre, Jarmo ve Umm Dabagiyah evresi olarak, Orta evresi de Hassuna ve Son evre de Samarra ya da Proto-Halaf olarak bilinir (Dolukhanov, 1998:288, Mellaart, 1975:135). Kuzey Mezopotamyada anak mlek slubu ve dier maddi kalntlara baklarak saptanan bu kltr gelenekleri gerek mimari, gerekse dier buluntu topluluu ve teknolojileri asndan kendi aralarnda eitlenmektedir. Bu ayrmlara konumuz dnda olduundan deinilmeyecektir.

23

2.1.1. Neolitik Kavramnn Ortaya k ve Yakndou AratrmalarNeolitik ada yap klt ile ilgili verilerin irdelenmesi aamasna gemeden nce gerek yap klt gerekse genel olarak Neolitik aa ynelik aratrmalar zerinde durmak gerekir. Neolitik a tarihncesi arkeolojinin en ok tartlan, zerinde birok kuramn gelitirildii ve halen bu konudaki tartmalarn srd bir sre olarak karmza kar. Bu nedenle dneme ynelik aratrma tarihesini, aratrmalara paralel gelien kuramlarla birlikte ele almak gerekir. Nitekim Neolitik kavramnn ilk ortaya atld 19. yzyln sonlarndan itibaren bu tanma yeni anlamlar yklendii, ortaya k ve yaylm ile ilgili srekli yeni teorilerin gelitirildii grlr. Neolitik konusunda izlenen bu sre, iinde barndrd, ilk retim, hayvanclk, teknoloji ya da klt gibi bir ok kavramnda sorgulanmasn beraberinde getirmi; zellikle dierleri kadar somut verilerle kantlanamayan klt kavramna da srekli yeni anlamlar yklenmitir. Arkeolojik almalarn ilk kez kronolojik bir anlam kazanmas 1816-19 yllar arasnda C. J. Thomsenun a sistemi6 ile gerekleir. Paleolitik gibi Neolitik adlamas da 1865 ylnda J. Lubbockun Prehistoric Times (Prehistorik Zamanlar) adl kitab ile arkeolojinin gndemine gelir (Esin, 2004:24). Balangta Avrupa tarihncesi kltrler iin kullanlan bu adlama, ayn zamanda teknolojik aamadaki dier blgeler iin de geerli hale gelir ve yzyln banda toplumsal arkeolojinin de gelimesiyle, teknik bir kavram olan Neolitikin ierii deierek daha ekonomik bir anlam kazanr (zdoan, 1995:269). 1915 ylnda, Neolitii belirleyen en nemli enin tarmn balamas olarak gren E. Smith olur ve uzun yllar bu tanm kalplaarak kabul grr. O zamana kadar arkeolojik tanmlamalar da, eser ve teknoloji baz alnrken, bundan sonra biyoloji, sosyoloji,6

Danimarka Milli Mzesine mdr olarak adanan C. J. Thomsen, 1817 ylnda at sergide, buluntular, teknoloji ve hammaddeye gre snflar. Buna gre; insanlarn ilk nce ta ilemeye baladn ve sonrasnda bakr ve demiri ilediklerini syler. Buradan yola karak, Ta Devri, Tun Devri ve Demir Devri ad altnda a Sistemi doar.

24

corafya gibi arkeolojiye yardmc bilim dallaryla ibirlii geliir ve bu sayede tanmlar daha gereki bir anlam kazanmaya balar. Aslnda tarm ve hayvan evcilletirilmesinin nasl balad ve bunun genetik sebebi, sonucu 1884 ylnda A. Candollenin aratrmalarndan beri sosyolog, biyolog ve ekonomi tarihileri tarafndan tartlmaktayd. E. Smith ile Neolitik terimine getirilen bu yeni bak as, arkeoloji ve dier bilim dallarn, kuramsal dzeyde de olsa beraber dndrmeye ynlendirmi olur (a.e:269). Bu bak as ile, 1908 ylnda, aslnda bir corafyac olan, R. Pompellyin ortaya att, Vaha Kuram, G. Childe ve E. Huntigton tarafndan yeniden ele alnr. Gelimeler, tarm ve hayvancln ortaya k ile ilk yerleimlerin olumasndaki neden ve sonularna ilikin sorularnn tekrar gzden geirilmesini beraberinde getirir. Neolitik yaam biiminin, iklim ve evre ortamnn deiimleriyle ilgisi gibi farkl bir yn ortaya kar. Baka bir deyile, Pompellyin yapt Orta Asyadaki almalarla beraber, arkeoloji ve doa bilimleri birlikte ele alnr ve her iki daldan gelen verilerin kuramsal bir tabanda btnlemesi salanr (zdoan, 2004:45). II. Dnya Sava ncesi, G. Childen Vaha Kuramn gelitirmeye balad bir dnemdir. Childe (1942) insanlarn ilk olarak nerede, niin ve nasl retime getii sorusunu, Vaha Kuram ile aklar. Ona gre, Yakndouda buzul dneminin ardndan yaanan kuraklk insan, hayvan ve bitkilerin vahalarda toplanmas, evcilletirmeyi beraberinde getirmitir. Bu dnemde ilk kez Neolitik Devrim kavramn ortaya Childe, ayn zamanda ilk iftilik dnemi iin Yaylmclk (Diffisionism) kuramn ortaya atar. Bu kurama gre iftilik, Yakndounun belirli blgelerinde ortaya kar ve bu blgeden baka corafyalara zellikle, batya yaylr (Benz, 2000:4). G. Childen kuramsal verilerinden yola karak, Neolitik Devrim kavramn kullanmasnn sebebi, insann yaam biimindeki kkl deiikliklerden kaynaklanmaktadr. R. J., Braidwood, Childen devrim tanmlamasna yle bir yorum getirir:

25

devrim diye nitelerken, bu olayn bir gece iinde olduunu ya da yalnzca bir kez olduunu sylemek istemiyor. Bu olayn sresinin ne olduunu kesin olarak bilmiyoruz. Baz kimseler tm bu deiikliklerin 500 yldan daha ksa bir srede gerekletiine inanrlarsa da, ben bundan kukuluyum. Byk bir olaslkla, balang evresi uzun bir srede gerekleti. Etkin kyl-ifti toplumlarn dzeyi bir kez yerletikten sonra her ey bir ivme kazand. 6000 (+) yl ncesinde, ilk kyllerin ocuklar olduka yasz bir blge olan alvyonlu Mezopotamyada sabanla tarm gelitirdikleri gibi, tapnaklar bulunan kentlerde yayorlard. Geride braktklar 3.000.000 yllk besin toplama dnemine gre, bu olay gerekten de devrim denebilecek bir ivmeyle gereklemiti (Braidwood, 1990:165)

R. J. Braidwood, teorik dzeyde kalan Neolitik tartmalarn, arkeolojik verilerle birletirmeyi amalayan ilk arkeologtur. lke olarak G. V. Childe tarafndan ortaya atlan, retim toplumu verilerinin, arkeolojik verilere ne lde yansd ele alnr ve Braidwood teknolojik anlama sahip Neolitik yerine, dnemin farklln ve zelliklerini yanstan lk retimci Ky Topluluklar terimini kullanr. Geliim srecini de buna gre Besin retimine Balang Dnemi ve Gelikin Ky Topluluklar olarak tanmlar (zdoan, 1995:270). Braidwood Neolitik kavramn tartrken, bu srecin oluabilmesi iin gerekli olan temel nedenleri de dnmeye balar ve yerleik yaam, tarm ve hayvanclk gibi girdiyi ele alr. Bu girdinin oluabilmesi iin gerekli koullarn ne olduuna dair cevaplar arar ve doal yaam blgesi (Natural Habitat Zone) kuramn gelitirir. Bu kurama gre; bir blgede tarm ve hayvancln balamas iin, tarma alnacak bitkilerin ve hayvanlarn o blgede bulunmas gerekmektedir. Braidwood, ilk olarak bu bitkilerin ve hayvanlarn, doada bulunabilecekleri yerleri belirlemekle ie balar (zdoan, 2004:46) ve Childen daha nce ortaya koyduu Vaha Kuramnn yerine, En Uygun Ortam kuramn getirir. Braidwood elverili ortamn Bereketli Hilal7in iinde olmadn, daha ok Bereketli

7

Breastedin ilk kez kullanmaya balad bir terimdir. Batda Akdeniz, kuzeyde Anadolu yaylasnn, douda Zagros Dalarnn, gneyde Arap Yarmadasnn snrlad blge. Baka bir deyile, ran, Irak snr boyunca uzanan Zagros dalar ile balayp, kuzeyde Dou Toros yay ile batya dnen, gneyde Amanos, Lbnan ve Karmel Dalar ile uzanan, yay biimindeki alana verilen isim.

26

Hilalin d evresi ya da kenarlarndaki dalk alanlarn yamalarnda olduunu savunmutur. Hilly Flanks olarak adlandrd bu blge, corafi anlamda eik ya da piedmont olarak tanmlanr. Sonu olarak Childen yaylmc grnn daha dar bir alana indirgenmi haline Braidwood, Uygun Ortam veya ekirdek Blge adn verir (zdoan, 1995:269). Braidwood, bu kuram snamak iin, II. Dnya Sava sonrasnda, arazi almalarn esas alarak aratrmalara balar. Irak-Jarmo Projesi ad altnda balanan proje, 1947-48, 1950-51 ve 1954-55 yllarnda srdrlr. Aratrmalar daha ok Irak ve ksmen ran iine alan blgede yaplr (Braidwood, Howe, 1960:26). almalarda; Ruwanduz kentinin kuzeyinde Gird Banahilk, Musul Erbil yolunun gneyinde Tell al-Khan, Kerkkn gneyinde Tell Matarah, Girdemamik Kynn kuzeyinde Gird Ali Agha, kuzey Irakta Jarmo, Musul-Erbil yolunun kuzeyinde bulunan Tell Mlefaat gibi birok Neolitik Dneme tarihlenen yerleim saptanr. Neolitik yerleimlerin yan sra, blgede Paleolitik Dneme tarihlenen, kaya snaklar ve ak hava yerlemeleri de tespit edilir. Bu proje ile Braidwood, ilk kez dier bilim dallarndan da aratrmaclarn katld, kapsaml bir ekiple, Jarmoda kazlara balar (a.e, 1960:27,28,29). Hemen hemen ayn yllarda, Braidwoodun kazlarn, Bereketli Hilalin dou ve bat kanadnda yer alan bata Jericho (Eriha), Munhatta, Beidha, Tepe Guran, Aswad, Bukras gibi kazlar izler (zdoan, 1995:270). G. Childe ve R.J. Braidwood Neolitik srecin nedenleri zerinde dnp arazi almalar yaparken, tamamen bunlardan bamsz, Yakndouda nemli Neolitik yerlemeler aa kar. Bunlar byk hyklerin alt tabakalara indike madenin olmad kazlarda ayrca zellikle Dou Akdeniz blgesinde yaplan ok sayda kazyla ortaya kan Natuf, Kebaran gibi ve zellikle Jeriko gibi kazlar bu kuramlardan bamsz geliir. Bunun yan sra Neolitik terimi Yakndouda ilk iftiliin balad madenin kullanlmad tarihncesi ve bu arada Avrupadaki mikrolitle tanmlanan Mezolitik ve maden buluntu ile tanmlanan Tun a kltrleri arasnda zellikle yass

27

balta buluntular Neolitik olarak adlandrlr. Neolitik tanm zellikle Avrupada kullanlr. Braidwood, bu almalar srdrrken iki yaklam daha gelitirir. Bunlardan biri Childen Neolitik Devrim adyla tanmlad sramal geliime karlk, Yava ve Aamal Evrimdir. Dieri ise teknolojik kkenli olan Neolitik kavramnn, ekonomik ve toplumsal bir gelimeyi yanstabilecei dncesidir (a.e:270). Braidwoodun Yava ve Aamal Evrim kuramndan sonra, 1946-52 yllar, arkeoloji iin bir krlma noktas olarak tanmlanabilir. Bu dnemde arkeoloji felsefesi ve politikas yeniden yaplandrlr. Ksa bir sre sonra, Chicago ve Michigan niversiteleri evresinde Yeni Arkeoloji8 akm tetiklenmitir. Braidwoodun pek de onaylamad bu akmn sonrasnda, Analitik Arkeoloji ve Sresel Arkeoloji gibi akmlar takip ederek gnmze kadar ulamtr (zdoan, 2004:46). 1960l yllara gelindiinde Bereketli Hilalin dou ve bat kesimi olduka iyi aratrrken, yalnzca Trkiye snrlar iinde kalan kuzeydeki blge aratrlmadan kalmt. Bu eksiklii gidermek iin, Braidwood, Gneydou Anadolu Blgesinde, 1963 ylnda, stanbul niversitesi Prehistorya Krss ile Chicago niversitesi, Dou Bilimleri Enstitsnn birlikte balatt yzey aratrmalarna balar. (ambel, Braidwood, 1980:5; Braidwood ve Braidwood, 1990:24). Bereketli Hilalin kuzey snrn oluturan Gneydou Anadolu Blgesinde, Siirt, Diyarbakr, anlurfay iine alacak ekilde yaplan yzey aratrmalar sonucunda, Diyarbakrn Ergani ilesinde saptanan ayn yerlemesinde, 1964 ylnda kaz almalarna balanr (Braidwood, ambel, Watson, 1969:1276). Ayn yl Urfa li, Bozova yaknlarndaki, St Tarlas, Biris Mezarl yerlemelerinde kazlar yaplr (ambel, Braidwood, 1980:9, Braidwood v.d., 1969:1276). Bu aratrmalarda, blgenin8

Binfordun ncln yapt Yeni Arkeoloji; 1960-1970 yllar arasnda geliir. Bu kuram, arkeolojik buluntularn ve oluumlarn istatistik, biyoloji, matematik gibi bilim dallaryla analiz edilmesi gerektiini savunur.

28

paleocorafyas ve faunasnn anlalabilmesi iin, birok bilim dalndan uzman, aratrmalara katlmtr. Blgede arazi almalarnn artmas ile Neolitik Dnemin oluum srecinin, nceden dnldnden ok daha karmak olduu grlm ve almalar blgenin hemen her yerine yaylmtr. Bu balamda, J. Mellaart Orta Anadoluda bata Haclar, atalhyk gibi kapsaml kazlara balar. Bu almalarn yan sra, 1960l yllarda Canhasan, Suberde ve Erbaba ile balayan almalar daha sonra Akl Hyk, Pnarba, Musular yerlemelerinde yaplan kazlar takip etmitir. Orta Anadoluda gerekletirilen bu almalar, Anadolu Neolitiinin daha iyi anlalmasnda ve dier blgelerle de karlatrlmasnda etkin olmutur. Dou ve Gneydou Anadolu Blgesinde baraj yapm nedeniyle, su altnda kalacak blgede, 1967-1974 yllar arasnda Keban Projesi ad altnda kazlara balanr. Keban ile bulunan Boytepeyi, Malatya Caferhyk ve Urfa Nevali ori kazlar izler. Daha sonrasnda Gneydou Anadoludaki aratrmalar, Hallan emi, Gbekli Tepe, Mezraa Teleilat, Akaray Tepe gibi kazlar ile artarak gnmze kadar gelir. 1970li yllardan itibaren Bereketli Hilal, Neolitik a aratrmalarnn oda olmaktan kar ve aratrmalar Yakndounun hemen her yerine yaylr. zellikle Bat ran, Suriyenin kurak ve yar l blgelerinde birok yerleme saptanr. Seng-i akmak (ran), Ganj Dareh (ran), Bus Mordeh (ran), Tel blis (ran), Umm Dabaghiyah (Irak), Bougras (Suriye), Tell Khashkoshoh (Irak), Nemrik (Irak), Mureybit (Suriye) bata olmak zere kaz almalar yaplr. (zdoan, 1995:272) Neolitik Dnem ile bilgilerimiz arttka Neolitik yaamn ekirdek blgesinin nesri olduu ve bunun nasl yayld, yaylma nedenleri ve yollar zerine farkl grler ortaya kar. Bu balamda O. Bar-Yosef, O. Henry ve J. Cauvin gibi aratrmaclar kuzeye yaylmn Levant Blgesi zerinden olduunu syler. O. Bar-Yosef, O. Henry, J.

29

Cauvin, Gney Levant olarak ya da Levant Koridoru eklinde tanmladklar, zellikle srail, rdn, Filistini9 iine alan blgeyi, ekirdek blge olarak benimsemilerdir (BarYosef v.d., 1992:38). Eski yerleim modellerine ait veriler, 1960l yllardan beri, ayn kazsyla beraber artarak gelen Hallan emi, Gbekli Tepe, Nemrik, Mureybit gibi gelimi yerlemelerin ortaya kmas, Levant Merkezli bu yaklam sarsar. Anadoluda ki Neolitik olgusunun, Gney Levant kadar eski olduu ve Anadoluda farkl bir sosyo-ekonomik modelin var olduu grlr (zdoan, 1999:313) Artan aratrmalar sonucunda, bugn Yakndouda, M.. 10.000-5.500 arasna denk gelen Neolitik Dnemden bahsederken uzmanlama, stat objeleri, gelikin ticaret, klt binas ve alanlar, savunma sistemleri, heykel yapm ve piroteknoloji gibi karmak bir sosyal organizasyonun gstergelerini grmekteyiz.bugn Neolitik a iin izeceimiz tablo, 1950 ya da 1960l yllardan tmyle farkldr. Bu fark, yalnzca Nevali ori, Gbekli Tepe, Jerf el Ahmar gibi kaz yerlerinde bulunan tapnaklar, heykeller ve hemen hemen tm anak mleksiz Neolitik yerlemelerde yaygn olarak grlen stat ve ss eyalaryla snrl deildir. Neolitik Dnemin, ya da ilk tarmc ky topluluklarnn yaam biimi ile ilgili olarak ortaya kan yenilikler, zengin kalntlardan ok daha nemlidir. Bunlar, o dnemi, geliim srecini farkl olarak alglamamza, dnce istemimizi deitirmeye zorlayacak kadar nemli farklardr (zdoan, 2004:49)

Gnmzdeki Neolitik tanm, gemie oranla bir hayli deiir. Neolitik Dnemin corafi snrlarnn deitii, besin retimine geiin, Neolitik Dneme geite tek saylmayaca gibi birok dnce ortaya kar. Artk Neolitik Dnemden bahsederken, inan sisteminden, eitil olmayan toplumdan, ticari bir sistemden bahsedebilmekteyiz.

9

Kazlarn bu dnemde, zellikle bu blgede younlamas unutulmamaldr.

30

2.1.2. Yakndou Neolitik Dnem MimarisiNeolitik a, dnyann her yerinde, ayn zamanda ve ayn biimde gereklememitir. Yakndou blgesinin Neolitik a, anak mlekli ve anak mleksiz Neolitik Dnem olarak iki blmde ele alndn Yakndou Neolitik Dnem le lgili Genel Bilgi blmnde belirtilmiti. anak mleksiz Neolitik a da kendi iinde A, B ve C olarak alt evrelere ayrlmtr. Birok deiimin grlmeye balad Neolitik ada, zellikle Yakndouda, blgesel farkllklarn olmasna ramen, blgenin byk bir iletiim iinde olduunu arkeolojik verilerden grmekteyiz. Dolaysyla, Anadolunun gneydou kesimlerinin de iinde bulunduu ve buradan Filistine kadar uzanan Dou Akdeniz blgesini kapsayan alan, bu ada ortak bir gelime sreci izler. Ortak gelime srecini, en iyi yanstan veri olarak, mimari kabul edilebilir. anak mleksiz Neolitik a A ve B aamalarnn M.. 10.000 ile 8000 yllar arasna tarihlenir. PPNA; insan topluluklarnn nfusunun yava yava artmaya balad, daha sistemli bir yaam tarznn oturmaya balad ve yerleme saylarnn artt bir dnemdir. 1950 senelerinden nce arkeologlar, Neolitik evlerin tek biimde (standart) planlar olduunu fark etmelerine ramen, Neolitik ev biimlerinin ilk sistematik ve anlalr ekilde snflandrlmas Olivier Aurenche (1981) tarafndan yaplmtr. Kendisi bu tipoloji iin, arlkl olarak yaplarn plan tipine ve oda says gibi nitelikleri dikkate almtr. Bu snflandrmada; tek odal yuvarlak planl binalar, yuvarlak binalar ancak ierisinde blme alanlar olan, drtgen tek odal ve drtgen ok odal iermektedir. Bu snflandrmann, blgesel yap gelenekleri oluturan, yap malzemesi, at yapm teknii, sosyal dzenlemelerin ilevsel farkllklar, iklim artlar ve ideolojileri yanstan bir ok alt snf da bulabiliriz (Banning, 2003:7).

31

PPNA dneminde, yerlemelerin boyutlar ve younluklar belirli bir biimde artar (Rosenberg, 2003:91). Mimari genel olarak, Paleolitik a barnaklar gibi, yuvarlak planl ve hafif malzemeden yaplmlardr. Bazlar ta temelli olan bu yaplarn, yuvarlak bir atk sisteminin zerinin dal, saz, kam gibi malzemenin rlmesi ve sonrasnda amurla svanmas ile oluturulmutur (zdoan, 2002a:68, Bar, Y., O., 1989:58-59). rnein, PPNA dnemine tarihlenen Jeriko (Naveh, 2003: 87) yerlemesinde, dnemin tipik yuvarlak planl yaplar izlenebilmektedir. Kulbe tarz denilebilecek bu yaplar yuvarlak veya oval planl olup, ta temelli ve kerpi duvarlardan oluurlar. Jerikodaki yaplar topraa yar yarya gmk ve 4-5m. apnda olurlar. Jerf el Ahmar yerlemesinde de yine benzer ekilde yaplar topraa yar yarya gmk, yuvarlak planl ve iersinde blmeleri bulunmaktadr (Stordeur, Abbes, 2002:567-568). Nemrik yerlemesinde ise yaplar yuvarlams bazen yuvarlak ve drtgen aras bir ekilde grlr. bu yaplarda topraa yar gmk ekilde ina edilmilerdir (Watkins, 1990:338-339). PPNA dnemi yeni yap biimlerinde tayc sistemle ilgili iki element gz nne kmaktadr: duvarlar ve stunlar. Malzeme olarak kilin yaplarda kullanm ok eskiye dayanr. Talarn st ste dizilmesi ile kil topanlarnn destek yaplmas ve direklerle yapnn yaam alannn atya kadar olan ykseklii 2m.yi bulurdu. Dnem sonlarnda ve PPNBnin erken dnemlerinde yapnn blmlenmesi gerektiinden, yukarda deinilen bu zmler yeterli olmamaya, beraberinde baz mhendislik ve mimari sorunlar getirmitir (Bak, 2003:407). PPNA dneminin sonunda, ilevlere gre blnm geni mekanlar ieren daha geni drtgen planl yaplara geii hazrlar. Bu dnm kolay olmamtr. Daha nceki dnemlerde grlmeyen besin hazrlama, saklama gibi eylemlerin ortaya kmas, bu ufak barnaklar kullansz hale getirmekteydi. nk yuvarlak planl bir yapy blmek veya yapya ek bir blm yapmak ile daha ilevli hale getirmek zordur. Dolaysyla PPNA, bir sonraki evresi olan PPNBde grlen drtgen planl yaplarn ortaya

32

kmasn hazrlayan bir dnemdir. Ancak bu dnm ok da kolay olmamtr; temel, ke balants, tayc duvarlar, kap, at, baca gibi mimarinin temelini oluturan eleri de beraberinde getirmitir (zdoan, 2002a:69). Artk M.. 7 binlere gelindiinde, drtgen planl, ta temelli, ok odal ve ilevlerine gre de ayrlm yaplar karmza kar. Yerlemeler daha da bym ve yerleme dzeni de daha sistemli hale gelmitir. PPNA dneminde yerlemelerde grlmeye balayan tapnak tarz yaplarn, PPNB dneminde antsallk boyutuna geldii gzlenmitir. PPNB; ilk tarm topluluklarnn, ideolojik st yapsnn byk oranda artt bir dnemi ifade eder (Dolukanov, 1998:229). Yuvarlak planldan dikdrtgen planl yapya geii en iyi yanstan yerlemelerden birisi ayndr. Yuvarlak planl yaplar evresinin hemen stnde bulunan zgara planl yaplar evresinde, zgara benzeri paralel duvarlardan oluan drtgen biimli ta platformlar dallarla rtlp kil ile kaplanmaktayd. Platformlarn bir ucunda ise depo alanlar bulunur (zdoan, A, 1999:43, Schirmer, 1991:46). Megaron veya destekli evler PPNB dnemi ierisinde en ok kullanlan ev tipini oluturmaktadr. Duvarclktan sonra, bu destekler, evlerin i duvarlarnda grlmeye balamtr. Kuzey Mezopotamya ve Gneydou Anadolu Blgesinde ayn gibi yerlemelerde zgara plan veya hcre planl yaplar grmekteyiz. rann Samarrasnda ve zellikle Tell Es Sawwanda, 3 blml ve T biimli yaplar arlkl olarak karmza kmaktadr. Abu Hureyrada, standart birleik uzun dikdrtgen yaplar vardr (Banning, 2003:8). Bu aamalardan sonra, Neolitik Dnem mimarisinin Yakndouda barnaktan konuta dntn syleyebiliriz. Tm bu geliim, Yakndou Neolitik Dnem, geleneksel mimarisinin temelini oluturmutur. Talar rerek duvar haline getirdikten sonra, dkme kerpici de tula haline getirmeyi baarmlardr.

33

Yaplardaki tekdze mimari plann olumasnda en byk etken, evlerini kendileri ve komularyla beraber yapyor olmalarndan kaynaklanmaktadr. Buna karlk yerel biimlere gre ufak tefek deiiklikler olabilmektedir. Ev tipolojileri, bunlarn birtakm statik dzeninin varln gstermektedir. Bu statik dzen bize, ev yaplandrmasnda, yenilenmesinde, ek yaplmasnda ve ykmasnda dinamik bir geliimin olabileceini gstermektedir. Evlerde deiiklikler grlmeye balandnda, farkl evlerin aslnda ayn ev tipinin aamalar olduunu dnebilir (Banning, 2003:9). anak mlekli Neolitik Dnemin Yakndouda ilk aamalarn temsil eden Hassuna yerlemelerinde mimari, kil bloklardan oluur. Dikdrtgen biimli yaplar ok odal olabildii gibi tek odallar da bulunur. rnein Proto Hassuna olarak tarihlenen Tel Soto yerlemesinde yaplar ocak ve frnlarn bulunduu drtgen tek mekanlardan oluurlar (Dolukhanov,1998:289). Tel Sotonun biraz dousunda yer alan Yarm Tepe I yerlemesinde ise kk dikdrtgen mekanlardan oluan ok odal yaplardan oluur (a.e., 1998: 291). Samarra kltrnde mimari ok fazla deimeden devam etmitir. Samarra yerlemelerinde ise drtgen planl ve ok odal yaplar bulunurken yap ilerinde grlen payandalarn ise aty desteklemek iin yapld anlalr (a.e., 1998: 294). Tm mimari veriler dier kk buluntularla da desteklenince, yerleik topluluklarn erken dnemlerden itibaren, karmak bir toplumsal yapy gelitirdiklerini grmekteyiz. Yerlemelerin mimari dokusu byk bir iblm, dayanma ve sonrasnda da uzmanlamay gerektirir. Yerlemedeki klt yaplar bize, topluluun artk sadece fiziksel yaamn srdrmek iin deil, topluluun varolan deerlerini kalc ve simgesel yollarla ifade etmeye altklarn gstermitir (Roth, 2002:210).

34

2.2. Yakndou lk Neolitik Dnemdeki nan Sistemine Genel Bir Bak ve Bunun Arkeolojik GstergeleriKlt uygulamalar inan sisteminin bir gstergesi olarak kltrel sistemin nemli bir parasdr. Bu uygulamalar yorumlamakta birok aratrma yntemi bulunur. nan sistemlerinin gstergeleri olan verilerin ne ekilde incelenecei tartma konusudur. Ancak zerinde duracam yaklamlardan biri dorudan tarihsel yaklam (direct historical appoarch) olarak adlandrlan; zellikle gnmz ilkel topluluklar ile tarihncesi toplumlar etnografik verilerle karlatrmaya dayanr (Johnson, 1999:190). Dier yaklam, arkeolojik verilerin ritel kurumlar ile ilikisinin aratrlmasn ierir (Voight, 1991:34). Yakndouda Neolitik Dnem ile ilgili yeni yaplan aratrmalarn sonucunda, kuramsal olarak basit ky yaants olarak kabul edilen Neolitik kavramnn, elde edilen verilerle, sanld kadar basit bir ky yaants eklinde olmadn, yerlemelerde gelikin sosyal bir yaam ve dzenli bir inan sisteminin var olduu grlmtr (Verhoeven, 2005:42, zdoan, 2004:50). zellikle son on ylda, blgede srdrlen aratrmalar baz sorularn sorulmasn gerektirmitir. Bu sorularn banda, sosyal yap ve inan sistemlerinin, yerleik yaam ve evcilletirme ile birlikte neden ve nasl geldii sorusudur. Bu sorunun ksmi cevabn Yakndou anak mleksiz Neolitik yerleimlerinden olan rnein; ayn yerlemesindeki l klt (zdoan, A, 1999: 51), Gbekli Tepede yer alan antsal nitelikteki ta steller (Schmidt, 2004:93), Jerf el Ahmarda bulunan zerleri yontulmu talar (Stordeur, Abbes, 2002:588), Ain Gazaldaki kille svanm heykeller (Besserat-Schmandt, 1998:1), atalhyk duvar resimlerindeki sembolizma (Hodder, 2006: 185) gibi arkeolojik verilerin Levant ve Anadoluda yer almas oluturur (Boyd, 2005:25). Yukarda sz edilen buluntular eitli ekillerde yorumlanmtr (Rollefson, 2005:3, Schmidt, 2005:13). zellikle Dou Akdeniz blgesi iin, buluntularn yorumlanmas 35

ilevsel, sresel ve sosyal evrim bak alarn kapsar. Bu bak alar zaman iinde yapsal etkileime benzeyen fikirlere dnmlerdir (Boyd, 2005:5). Genel olarak kabul edilen ve Boyd, Rollefsona gre (a.e.,2005:25), anak mleksiz Neolitik Dnemde grlen klt uygulamalardaki deiiklikler byk bir olaslkla, evresel artlarn deiiklikleri ile balantldr. Klt uygulamalar bir anlamda, evreye uyum salamann bir yoluydu. Yakndou Neolitik Dnem klt uygulamalardaki gelimi, karakteristik yapdan sadece kk bir ksm arkeolojik verilerden izlenebilmektedir (Akkermans, Schwartz, 2003: 83). Bunlarn banda, l gmme gelenekleri, sval kafataslar, maskeler, figrinler, heykeller, ev modelleri ve klt binalar yer alr. Yakndou inan sisteminin yorumlanmasn salayan, bahsedilen bu verilere ve bunlarn zerinde yaplan tartmalara aada maddeler halinde deinilecektir.

36

2.2.1. l Gmme Gelenekleri, Sval Kafataslar ve MaskelerTarihncesi dnem inan sistemini yanstan en somut veri, l gmme gelenekleridir. Tarihncesinden gnmze kadar insanlar, lm tam anlamyla bir son olarak grmemilerdir. nsan hayatnn, lmden sonra devam ettiine ilikin inanlar, beraberinde bir takm klt uygulamalarn da getirmitir. Bu blmde, tarihncesi inan gstergelerinden, l gmmesi, sval kafataslarna ve genellikle sval kafataslar ile beraber ele geen maskeler hakknda genel bilgi verilecektir. Gnmzdeki bilgilere gre, Orta Paleolitik Dnemde Neanterthal insann, belli bir bilinle llerini gmdkleri grlmtr. Neanderthal ncesi insanlarn tinsel inanlarnn varl, elimize ulaan veri olmadndan bilinmemektedir. Ancak, Homo sapiens neanderthalensis aamasna gelindiinde bu konudaki en nemli verilerin banda, l gmme uygulamasnn varl gelmektedir. nsanlar, soydalarn ldkleri yerde brakmayp, cesetlerini gmmeye balamlardr. Tm bunlar artk dnsel dnyalarnn olumaya baladnn ve llerine ayr bir nem vermeye baladklarnn kantdr. zellikle l gmme uygulamas, bir br dnya kavramnn dnlm olduunu akla getirmektedir. Tm bunlar insanlarn Neanderthal evresinde ulatklar manevi dzeyi aka gstermektedir (Arsebk, 1995:89). Neanderthallerin inan dnyalarna ilikin verilere Irakta bulunan anidar Maarasnda bir Neanderhal mezarnn iinde bulunan iek ve bitkilere ait kalntlara ratlanmas bu ilemin bir rastlantdan ibaret olmadn dndrr. Neanderthal inancn yanstan bir dier rnek ise sviredeki Drachenloch Maarasnda grlmtr. Burada Neanderthallerin Ay Kltne ait olabilecek izlere rastlanmtr. Bir dier Neanderthal insannn dinsel ve bysel inancna rnek ise, talyadaki Cad Maarasnda bulunan ve bir hayvan andran maarann doal kntsnn, av bysne bal olabilecek nian tahtas olarak kullanlm olmasdr (a.e., 1995: 90).

37

nansal trenlerin grkemli olduunu dndmz, gelikin karakteristik yapsndan sadece kk bir ksm arkeolojik verilerden izlenebilir. Bunlardan en nemli veri olarak sayabileceimiz l gmme gelenekleridir. l gmme alkanlklar ok eitlidir. Bunlar birincil ve ikincil gmtler olabilmekte, kille svanabilmekte veya insan kafataslar vcuttan ayrlarak, kafataslarna baz ilemler yaplabilmektedir. Bunlarn halka ak alanlarda sergilenebildii ve bilinli olarak gruplar halinde gmld dnlebilir. Krmz a boyas veya baka boyalar, kemiklerin zerine serpilmekte veya tek tek kafataslarna uygulanabilmektedir. nsanlarn avc-toplayc yaam terk edip, yerleik yaama gemesiyle beraber ilk ky yerlemeleri kurulur. Anadoluda ve Yakndouda kurulan ilk ky yerlemelerinde daha ok yerleme ii gmtler grlmtr. Yerleme ii gmler olsa da srail Kfar HaHoreshde grlen ve ller kenti olarak tanmlayabileceimiz bir rnekte vardr. anak mleksiz Neolitik Bye tarihlenen bu yerlemede ok sayda insan gmt ele geerken, gnlk yaama dair az veri ele gemitir (Gorring-Morris v.d., 1998:4, 2000:109). Ancak anak mleksiz Neolitik Dnemde ounlukla yerleme ii gmtler grlr. ly yerlemeden uzak bir yere deil de, yerleme iinde ve hatta konutlarnn iinde taban altlarna veya basite alm ukurlara gmlmlerdir. rnein Akl Hykte insanlar, llerini evlerin tabanlar altna gmmlerdir (Esin, 1996:36). ayn yerlemesinin erken evrelerinde ise ller hocker pozisyonunda, taban altlarna gmlmekte ve yanlarna sadece okr (aboyas) braklmaktayd. Izgara planl yaplar evresinde ise ller i avlunun kuzeybat veya kuzeydou kesine, bazen de iki avlu arasndaki zgara aklna gmlmekteydi. Kanall yaplar evresinde ise, kural olarak ller ak avlulara, ate ukurlarnn yanna ya da yaknna gmlrd. Hcre planl yaplar evresine gelindiinde, hemen her yapda hcrelerin iinde hocker pozisyonunda yatrlm iskeletlere rastlanlmtr. lk kez yuvarlak planl yaplar evresinde rastlanan ve adn iinde ele geen ok sayda kafatasndan alan Kafatasl

38

Yap10nn en az 7 yapm evresi vardr. Bu yapnn muhtemelen l klt ile bir ilgisi vardr. Yapda 295 iskelet ele gemitir (zdoan v.d., 1993:107-108). atalhykte ise ller sekilerin altna gmlr ve bazlarnn kafatasnn sonradan karlp baz ilemlerden geirildii grlmtr. Yakndouda anak mleksiz Neolitik Dnemde dorua kan kafataslarna gsterilen zen, anak mlekli Neolitik Dnem yerlemesi olmasna ramen atalhykte grlr (Hodder, 2006:124-125). zellikle anak mleksiz Neolitik Dnem boyunca grlen ev ii gmtleri, ev ii yaplan klt etkinliklerine iyi bir rnektir. llerin ev birimlerine yerletirilmesi, lm bireyler ve yaayan ev halk arasndaki birliktelii glendirir. ok net sylenebilecek ey; lnn, ev ya da ev halkyla dorudan bir balants olduudur (Banning, 2003: 19). Bu uygulama, belki de kaybetme srecinin basit bir parasyd veya Hoddern nerdii gibi, ly ev tabanna yerletirmek, (ek. 1) korkular basit sevgilere dntrmenin bir yolu olabilirdi (Hodder, 1990:39).ekil 1: atalhyk Bina 1de bulunan ikiz mezar.

ayn kafatasl yaps, Alp Dalar yresinin tek tk rnekleriyle gnmze kadar ulaan kemik evlerini anmsatmaktadr. Yer darl nedeniyle belli bir sre sonra alan mezarlardan toplanan kafataslar ve kemikler nce temizlenip, ounlukla zerleri yazlp bezendikten sonra Beinhaus denen binalarda, akta korunmutur. Bu uygulamann arkasnda ne ata klt, ne de kanl bir kurban treni sakldr-burada yaplmak istenen, len byklerden arta kalanlar anlarna yarar bir ekilde memento mori olarak saklamaktr. (Seheer,. ?:10-11)

10

39

anak mleksiz Neolitik Dnemde grlen ev ii gmlerinin dnda, kafataslarnn bedenden ayrlarak, gruplar halinde gmlmesi, yine bu dneme zg l gmme geleneklerinden birini oluturur. Bu gelenek sembolik ve fiziksel olarak baz iletiim aralar ile yanstlmaktadr. kincil gmt uygulamas olarak, kafatasnn bedenden ayrlmas Ain Gazal, Jeriko, Nahal Hemar, Yiftahel, atalhyk gibi yerlemelerde grlr. Ayrca atalhykte kafatasnn bedenden ayrlmasnn sembolik resimsel tasvirleri de yer almaktadr. Son olarak, baz figrin (Ain Gazal, Jeriko, atalhyk) kafalarnn ayr yapldn grmekteyiz. Tm bunlar ikincil gm iinde yer alan, kafatasn bedenden ayrma geleneinin bir yansmas olarak kabul edilebilir (Kuijt, 2000:149). Ain Gazal ve Jeriko yerlemelerinde kafatasnn bedenden ayrma gelenei izlenebilmektedir. Ain Gazal yerlemesinde, taban altna gmlm birok kafatas ele gemitir (Rollefson, 1988:113). ayn yerlemesinin baz tabakalaryla ada olan Nevali ori yerlemesinde de, iki evin tabanlar altna gmlm, kafatas kmeleri aa karlmtr (Seeher, 1993:11) Bugnk veriler nda, Trkiye ve Yakndouda toplam 12 Neolitik Dnem yerlemesinde daha nceki alarda hi rastlanmayan ilgin bir l gmme uygulamas karmza kar. Allanm kafataslarnn bulunduu zellikle Jeriko11 (srail) ve Ain Gazal (rdn) gibi yerlemelerde, kafatas kltnn varln gsteren birtakm bulgulara da rastlanmas dikkat ekicidir ve baz sorular da akla getirmektedir. Svanm kafataslarnn biimlendirilmi kafataslaryla birlikte ayn mekanda bulunmas ise; bu zel uygulamann toplum iin ayr bir anlam tadn gsterir. Saptanan gmlerde llere farkl uygulamalarn yaplmasnn nedeni acaba neydi? Byle olsa bile, bu davran Anadolu ve Yakndoudaki her Neolitik topluluk iin geerli olabilir miydi? (zbek, 2005:130).

11

Eriha olarak da bilinir.

40

Sval kafataslar, Yakndou ve Anadoluda u Neolitik yerlemelerde tesbit edilmitir: Jeriko (Eriha), Ain Gazal, Kfar HaHoresh, Beisamoun, atalhyk, Akl, Krtik Tepe, Cafer Hyk, Kk Hyk (Har. 1).

Tablo 1: Sval kafataslarnn grld Neolitik Dnem ky yerlemeleri.

llerin kafataslarn kille veya alyla svama ileminin sadece yetikinlere ait olduu saptanm ancak bir cinsiyet ayrmndan sz edilemez nk her iki cinse de ait12

svanm kafataslar ele gemitir. O dnemde Yakndouda ve Anadoluda yaayan

insan topluluklarnn llerine neden byle bir uygulama yaptklar bilinmemektedir. Ayrca bu ilemin uyguland hammadde ve uygulama biimi de ok yakn yerlemelerde bile farkllklar gsteriyor ve geni bir eitlilii karmza kartmaktadr.Tell Ramad ve Kk Hykteki kafataslar al ya da kil karm ile svanmtr. Nahal Hemarda katran (bitumen) bu ama iin kullanlm, Jerichoda ise baz kafataslar yanm kirele biimlendirilmitir. Baz blgelerde (Kk Hyk, Tel Ramad) al ya da kil ile svanan kafataslar Abu Hureyra ve atalhykte grld gibi a boyas ya da zincifre (cinnabar) ile boyanmtr. Erihada svanm kafataslarndan bazlarnda gz ukurlarnn bulunduu yerlere

12

Tel Ramad ve Kk Hyk gibi baz yerlemelerde, svanan kafataslarnn kadnlara ait olmas, aratrmaclara, o dnemdeki topluluklarn anaerkil olabileceini dndrmtr.

41

deniz yumuakalarnn kabuklar (ek.2) yerletirilmitir. Salyangoz kabuu kapal gz, iki kanatl midye kabuklular ise ak gz simgelemek amacyla kullanlmtr. Kk Hykte de bu amala yuvarlak siyah talardan yararlanlmtr (zbek, 2005:131).

ekil 2: Gzlerine deniz kabuu yerletirilmi sval kafatas, Jeriko.

rdndeki Ain Gazal yerlemesinde bulunan sval kafatasnn (ek. 3)ise yaklak 30 yalarnda bir erkee ait olduu saptanmtr. Alt ene bulunamamtr. Alt ene kafatas svanrken kaybolduu ve bu ekilde gmld dnlmektedir. st ene, burun, gzler ve evresi ok muntazam ekilde ince bir kil tabakasyla svanmtr. Jerichodaki rnekler gibi, ne gzlerde ne de yzde boya veya bitumen izine rastlanmamtr (Simmons, Boulton, v.d., 1990:108-113).

ekil 3: Ain Gazal Yerlemesi, sval kafatas.

42

Bu l gmme gelenei, birok dnceyi de beraberinde getirmitir. nk bu uygulama yalnzca lnn gmlmesinden ibaret deildir. Bu ilemin uygulanmas iin l topraa nakledildikten sonra, lnn etlerinin tamamen yok olmas, bedenin iskelet haline dnmesi gerekmektedir. Bu, lnn gmldkten sonra tekrar mezarn alp, kafatasnn alnmas ve bu ilemlere maruz kalmas demektir. Bu da ok basite bir l gmme deil beraberinde kkl bir inanc ve ayinsel bir uygulamay getirmesi demek olmaldr. Bu gelenekle ilgili birok yorum yapldysa da net bir ey sylemek, o dnemin dnsel dnyasn tam olarak anlamamz iin yeterli deildir. Wright, lmden sonra kafatasn allama adetinin dinsel ya da bysel ierikli bir klt olabileceini ileri srer ve svanm kafataslarn asil ba (noble head) diye nitelendirir. Wright, bu davrann yerlemenin saygn kiilerine (kadn ya da erkek) uyguland grndedir. Yakar ve Hershkovitze gre, bu l gmme uygulamasnn iki farkl nedeni olabilir; ya bir zafer ans olarak dman yendikten sonra bu zaferi canl tutmak iin allanarak zel bir yerde saklanan kafataslar, ya da ritel anlam olan ve kafataslaryla simgeletirilen, bir kabilenin veya bir ailenin tapnma klt olabilir. Buna benzer bir yorumu Silistreli u ekilde yapmtr. Bu bir tr Atasal Tapnma olabilir. Nitekim, Kk Hykte gn na karlan ve mekan iinde de zenle hazrlanm sekiler zerinde korunduu anlalan allanm kadn ve erkek kafataslar, bir ata kltnn varln (cult of ancestors) akla getirmektedir13 (zbek, 2005:131). Yerleik yaama geile birlikte, toplum yaps birok ynden deiime uramtr. Kukusuz Neolitik Dnem ile gelen bu yeniliklerden biri, inan dnyalar ile ilgilidir. lk Neolitik toplumlarn inan dnyalaryla ilgili verilerin en ilgin olanlarndan birisi de, bu topluluklarda da tank olduumuz, kafataslarnn svanmas ile olan, l gmme geleneidir. Avc-toplayc yaam tarz terk edilirken, toplumlarn ekonomisi, sosyal

13

Eriha, Ain Gazal, Beisamoun, Abu Hureyra gibi yerlemelerdeki rneklerden yola karak, aratrmaclar benzer grleri ileri srmlerdir.

43

yaps deimi, bu deiimlerle beraber, birtakm deer yarglar, inan dnyalar da deiip sistemli hale gelmitir. anak mlekli Neolitik Dneme gelindiinde, yerleme iinde gmlere ok fazla rastlanmamaktadr. Buna gre, yerlemelerin evresinde ya da uzanda mezarlklarn var olduu dnlr (Seeher, 1993:11). Daha nce bahsedilen Kfar HaHoresh yerlemesindeki mezarlk dncesinin, bu dnemde yerletii sylenebilir. Yakndouda grlen bir dier ilgin buluntu grubu da ta maskelerdir. Maskelerin birou sval kafataslaryla beraber veya ukurlarda grlmtr. Bulunan maskeler daha ok kire tandan yontularak yaplmlardr ancak aratrmaclar, maskelerin, kemik veya ahap gibi organik maddelerden de yaplm olabileceini sylemektedirler ve bunu kantlayabilecek gnmze kadar ulam bir rnek yoktur. Maskelerin ilk rnekleri lk Neolitik aa tarihlenir ve buluntu topluluu olarak bakldnda daha ok Gneybat Asyadaki ilk Neolitik yerlemelerden geldiini grmekteyiz. Bu maskelerin bir takm trenlerde kullanld byk bir ihtimaldir. Baz maskelerin zerlerinde grlen boya izleri, bu ihtimali kuvvetlendirmektedir. Ancak maskelerin ilevleri hakknda kesin bir ey sylemek mmkn deildir. Bu ta maskelerin (baka maddeden yaplyorsa? bu maskelerin) ne iin kullanld konusunda ok kesin bir fikir yoktur. Tekrar tekrar boyamann gstergesi, zel ya da kamusal ritel etkinliklerde yeniden kullanld eklinde olabilir. Eer bu yeniden boyamay kabul edersek, bu maskelerin sakall bir erkei simgelediine ve buna ek olarak yetikin14 olduuna dair varsaymlar yapabiliriz (Bar-Yosef, 2003:79).

Arsenburg ve Hershkovitz Nahal Hemar Maarasnda sval kafataslar hakknda yaptklar aratrmada, bunlarn yetikinlere ait olabileceini varsaydlar. Bu hipotezi destekleyen veri, Garstang tarafndan Jerichoda bulunan sval kafatasnda, sakal olabilecei dnlen boya darbelerinin saptanmasdr. (BarYosef, 2003:79)

14

44

Bar Yosef ve Alon, Jerikoda bulunan maskelerin sval kafataslaryla ilikili olabileceini sylemilerdir. Er-Ram maskeleri15 de insan yzne (et ile btn) ok benzemekte ve yine bu maskelerin, Ain Gazal ve Jerikoda bulunan insan biimli heykellerin yzleriyle de ilikili olabilecei dnlmtr. Yine bar yosef ve Alon, ta maskelerin tmnn, PPNB kltrel alannn blgesel zelliklerini gsteriyor olmasnn, daha nce sval kafataslarnda tartlan Ata Kltnn bir ek ifadesi olarak gsterilebileceini sylemilerdir (Bar-Yosef, Alon, 1988:27).

ekil 4: Er Ram Maskesi.

Daha ncede belirtildii gibi, maskelerin ilevi hakknda ok net bir bilgi yoktur. hatta bu ar ta maskelerin yze takld bile phelidir. Ancak dikkat edilmesi gereken bir husus da, dini trenlerde ac ekme snrnn olduka yksek olmasdr. Byle dnldnde, bu ta maskeleri takmak ok da g gerektirmeyecektir. Er-Ram da bulunan ta maskelerin (ek. 4) kk olmas ve deliklerinin eksikliinden dolay, yerlemedeki maskelerin yze taklmasn pek mmkn klmamakta. Aresburg ve Hershkovitze gre en azndan Nahal Hemar Maarasnda bulunan maskelerin, ilem grm kafataslaryla beraber bulunmasnn, kafataslarna yz ifadesi vermek iin15

Er-Ram maskeleriyle ilgili arkeolojik bilginin az olmasna ramen, maskeleri inceleyen arkeologlar, anak mleksiz Neolitik Dneme ait olabileceini sylemilerdir.

45

kullanlm olabileceklerini dnmektedirler. l Denizin kuzeyinde yer alan, M.. 4. bine tarihlenen Kalkolitik yerleimi olan, Teleilat Ghassulda grlen duvar resimlerinde, her biri maske takm, 3 figrlk bir grup betimlenmitir. Kalkolitik Dnemde, o blge iin dini trenler srasnda, maskelerin kullanlm olabilecei sylenebilir (Bienert, 1990:261). Maskelerin, ta dnda baka materyallerden yapp yapmadklar sorusu halen cevapsz kalacaktr. Ancak aratrmaclar, daha bozulabilir malzemeden maske yaptklar grndedir. Maskelerin; sval kafataslar ve insan biimli heykellerle, Levant blgesindeki PPNB kltrnn ritel dnyasnn, nemli bir parasn oluturduunu syleyebiliriz.

2.2.2. Figrinler, Heykeller (Heykel Boyutundaki Figrler), Ev ModelleriTarihncesi Yakndou toplumlarnda, figrin, heykel ve ev modelleri ska rastlanan buluntular arasndadr ve bunlarn klt ilevine sahip olduu dnlr. Ancak bir klt nesnesini, rnein bir oyuncaktan ayrt etmenin glne ramen herhangi bir ii yapmakta kullanlamayacak trdeki amulet ve figrin gibi nesnelerin kltle ilikisi olduu kabul edilir (zdoan, zdoan 1998: 581). Bu gr esas alarak, aada Yakndou Neolitik Dnem inan sistemini anlamak iin srayla; figrin, heykel, ev modellerine deinilecek.

Kk boyutlarda biimlendirilmi, insan ve hayvan betimlerini ieren, Tkede heykelcik olarak adlandrabileceimiz figrinler, dnemsel olarak ele alndnda, ilk olarak, Avrupada st Paleolitik Dnemde snrl bir corafya iinde grlmtr. Yapmnda ta, kemik, fildii, kil (olaslkla ahap) gibi birok hammadde denenen figrinlerin, Avrupa st Paleolitik Dnemde belli bir standarda oturduu, genelde baklava biiminde ekillendirildikleri grlr. Bu veriler, figrinlerin, teknii bilen uzmanlar tarafndan yapldn dndrr. Paleolitik Dnemde grlen bu standartlama, Mezolitik Dneme kadar devam eder. Yakndouda ise, figrinlerin 46

ortaya k ve geliimi, Avrupadan olduka farkldr. Yakndouda Natuf dnemi ile birlikte ortaya kan figrinlerin, anak mleksiz Neolitik Dneme gelindiinde, saylar artt gibi nitelikleri de eitlenir. anak mlekli Neolitik Dnemde ise, figrinlerde belirgin bir biimde azalma grlr (Hansen, 2001:94). Yakndouda figrinlerin ounu insan ya da hayvan betimlemeleri oluturur. Natuf dneminde hayvan, anak mleksiz Neolitik Dneme gelindiinde ise insan figrinlerinin baskn olduu grlr. Uzun sre bu geliimin, tarmn ortaya k ve geliimi ile dorudan balantl olduu kabul edilirken, anak mleksiz Neolitik Dneme ait yerlemelerde ok sayda figrine rastlanmas bu grn deimesini salar (Schmidt, 1998:106). rnein bu dneme tarihlenen, Hallan emi, Gbekli Tepe, Mezraa Teleilat, ayn, Nevali ori gibi yerlemelerde, soyut dnceler, olduka gelikin heykeltralk eserleriyle ifade edilir ve daha sonra ortaya kacak Ana Tanra inancndan ok farkl bir inancn varl grlr (Umurtak, 2002:106). Gbekli Tepede bulunan, 40.5 cm.lik abartl erkeklik organna sahip figrin, baba tanr inancn akla getirir (Aydngn, 2004:136). Mezraa Teleilat yerlemesinin anak mleksiz tabakalarnda ise beyaz kire tandan yaplm, tahtta veya arkalkl bir koltukta arkaya doru gerilerek oturmu, kollar gs andrr ekilde knt eklinde yaplm, erkek heykelcik