LEPENSKI VIRKultura Lepenskog Vira je jedini primjerak protoneolitika na europskom podruju. Na Bliskom istoku je u odnosu na paleolitik u protoneolitiku prvenstveno promijenjena gospodarska osnova no u Lepenskom Viru je ona jo uvijek lovno-sakupljaka. LOKALITETI, RASPROSTIRANJE, NASELJA Kultura Lepenskog Vira sastoji se od vie lokaliteta na podruju erdapske klisure s obje strane Dunava. Podruje kulture Lepenskog Vira poinje od erdapa i ide nizvodno, a neki smatraju da ide sve do Bake Palanke i Dunavesce to bi znailo da se kultura iri do Matra gorja, Bakonjske ume, a moda i Transilvanije (Gura Bacului sa linearom A ili protostarevom i tamonjim oblicima). Lokaliteti su Alibeg, Padina, Lepenski Vir, Vlasac, Icoana, Razvrata, Ostrovul Bacului, Climente I i II, Kladovska Skela, Veterani terasa, Hajduka vodenica i Ostrovul Corbului. Protolepenski Vir ima ognjita, ali ne i kue (kao i u epipaleolitiku). Kue postupno dobivaju kamenu konstrukciju. Takoer se definira ognjite i rtvenik. Uz ognjite su u prvim fazama ukopane ljudske eljusti, a u kasnijim kamene ploice koje oblikuju eljust. Sva su naselja na najniim dunavskim terasama i imaju specifian oblik naselja. Izvori pitke vode su nuni za smjetaj, a u zalee su mogli putovati po pritocima. Naselja su se stalno obnavljala jer nisu imali prostora za irenje )s lea je uma i planina, a naprijed Dunav). ivjelo se u klasinim naseljima, ali i u piljama i abrijima posebno na rumunjskoj strani. Trajna naselja osim LV bili su i Icoana, Schela Cladoveci, Hajduka i Padina. Na ovom prostoru postojala je mikroklima, tj. neke biljne kulture danas tu ne bi uspijevale. Ispod podnica i ognjita maeni su brojni ukopi. Nastambe su bile trapezaste sa zaobljenom prednjom stranom. Temelji su od nabijenog kamenja. Kue su sasvim nadzemne, a kameni zid je u kanalu. Specifina boja poda dobiva se od vapnenca kojim bi se premazao pod od ilovaa. Ulaz je okruen kamenim ploama i toj se osi nalazi ognjite. Imaju atorastu dvoslivnu konstrukciju od trstike. Neke kue su morale biti ukopane zbog zaravnavanja padine. U osnovi su sve kue jednake razliite su u dimenzijama, ali iste u proporcijama. Sve su kue orijentirane prema obali, ostavljen je prostor izmeu za komunikaciju koja vodi na prazan prostor u sredini naselja uz rijeku koji je isto trapezastog oblika. Iznad svega dominira jedna vea kua. Straevaka naselja vie nemaju takve stambene objekte nego zemunice i poluzemunice. U rani fazama ispred ognjita se nalazilo vatrite, a u kasnijima se tu nalazi skulptura. Skulptura je mogla biti figuralna, anikonina ili apstraktna. Osebujna skulptura javlja se iskljuivo u Lepenskom Viru. U Vlascu su naene kosti domesticiranog psa. Na lokalitetima se nalazi jo i cijepana litika, kotani artefakti (koji mogu biti ukraeni) i glaani kamen. U starijoj fazi postoje i alatke od jelenskih kostiju. Na Vlascu su naeni ostaci kultiviranih itarica no kasnije tu ivi neolitiko stanovnitvo pa je moda od njih. Isto tako su i u Icoani naeni dokazi o kultivaciji biljaka i itarica. U Padini je naena starevaka keramika na podnici kue kulture LV. Starevaka keramika poinje ve sa razvijenom tehnologijom keramike proizvodnje. Teorija je da je lokalitet Lepenski Vir bilo svetite jer ognjita nisu bila svakodnevna. Na ostalim lokalitetima je sve puno skromnije i upuuje na svakodnevni ivot. Negdje su ognjita naena i izvan kue pa su moda takva ognjita bila za svakodnevnu uporabu. U kulturi LV se vidi princip selektivnog lova to je korak prema domestikaciji. Starija epipaleolitika nalazita na rumunjskoj strani imaju vie kostiju divljai, ali ne i riba.

POGREBNI OBIAJI Ne zna se koji se ukopi mogu vezati uz koje faze. Obino su koncentrirani ispod ognjita ili ulaza, ali ih ima i izvan kua. Na Vlascu je naen najstariji paljevinski ukop. Pokojnici su obino u ispruenom poloaju na boku ili na trbuhu, a mogu biti i poloeni trapezasto kao kue. Pokojnici su posipavani ribljim krljutima ili kostima. KRONOLOGIJA (6300.-5300.) - Protolepenski Vir Schela Cladovei I - Lepenski Vir I (a-e) Schela Cladovei II - Lepenski Vir II Schela Cladovei III - Lepenski Vir IIIa Protostarevo - Lepenski Vir IIIb Starevo I PROBLEMI KULTURE Postavlja se pitanje podrijetla kulture, kronoloke i geoloke granice te uloga kulture u procesu neolitizacije. Na Lepenskom Viru su naeni epipaleolitiki ostaci, a veina ovih lokaliteta pokazuje klasinu starevaku keramiku. Ipak najstariji starevaki lokaliteti nalaze se na sasvim drugom podruju, a i nema tradicije Lepenskog Vira u starevu. Po nekima je kultura LV dosta geografski zatvorena na erdapsko podruje. Ako se kultura LV gleda kao izolirana pojava onda ne igra ulogu u procesu neolitizacije. Neki datumi danas ukazuju na istovremenost kulture LP i starevake. Kronoloki prethodnici su finalni paleolitik tipa Cuina Turcului I (Ostrovul, terasa Veterani). Nasljednik je starevo-protostarevo (Lepenski Vir IVa, Alibeg). Kultura LV se definira kao epipaleolitika, protoneolitika, epipaleolitika u ranijoj fazi a protoneolitika u kasnijoj, mezolitika ili rana neolitika.

NEOLITIK GRKE Pretkeramiki Monokrom Protosesklo Predsesklo Sesklo Heroneja Predimini (Tsangli, Arapi) Dimini (Otzaki) ENEOLITIK GRKE Larissa Rachmani

NEOLITIK i ENEOLITIK GRKE TESALIJANeolitik pokazuje dosta autohton razvoj, ali ima prijelaz iz mezolitika u neolitik. Sarahinos pilja pokazuje predneolitiku umjetnost. MODELI NEOLITIZACIJE Autohtoni razvoj neolitika npr. Franchthi. Na pokazuje srodnost s ostalim podrujima, ovjek je sam doao do neolitizacije. Model mree (kulturna difuzija) irenje neolitika tako da su susjedne regije prisiljene komunicirati zajedno. Model kolonizacije (demografska difuzija) Akulturacijski model Insular model jer je otoki neolitik bitno drukiji od ostalih.

PREDKERAMIKI NEOLITIKPretkeramiki neolitik je uglavnom zastupljen u peinama. Najpoznatija je Franchthi koja ima sekvencu od gornjeg paleolitika do razvijene metalurgije (35 000-3 000 g. pr. K.). Predkeramiki neolitik karakteriziraju stalna naselja, zemljoradnja i stoarstvo. Arhitektura Grke u ovom peiodu daleko zaostaje za anatolskim predkeramikim neolitikom. Khirokitia (Cipar) ovdje su u najstarijem sloju naeni neuspjeli pokuaji izrade posua. Tipine su kamene posude, javljaju se poeci urbane arhitekture. Ukopi su unutar ili uz kue.

RANI NEOLITIKNajstarija keramika ovog prostora ima vrlo primitivne forme, debele stijenke te je slabo peena ili nepeena (Sesklo). MONOKROM (6000.-5800.) Ovu fazu karakterizira rana tesalska neslikana keramika. Ova faza je paralelna sa starevo monokrom stupnjem. Keramike forme su zaobljene i kuglaste, keramika je peena oksidacijski, povrina posuda je crvenkasta. Moe se pojaviti i politura ili premaz. U razvijenoj fazi javlja se plastina dekoracija, urezivanje, impresso i prva slikana keramika (linearni motivi), Korint naena je oksidacijski peena keramika sa crnom ili tamnosmeom prevlakom PREDSESKLO Keramika ne pozna slikanje nego urezivanje i barbotin. Pokazuje drukiju populaciju koja je dola sa sjevera => starevo. PROTOSESKLO (5800.-5300.) Ovo je faza rane slikane tesalske keramike i jednaka je Staevu linear A. Slikanje je tamno na svijetloj podlozi, a rijee se javlja svijetlo slikanje na tamnoj podlozi Ispod oboda posude javljaju se horizontalne trake. Pojavljuju se i frizovi uspravnih i obrnutih trokuta, antropomorfni prikazi, plastini prikazi udova na posudama (to se javlja i kod stareva). U ovoj fazi se javljaju peatnjaci, antopomorfne i zoomorfne figurine. Lokaliteti: Nea Nikomedia (Makedonija), Sesklo, Otzaki, Pyrassos, Magulitsa

SREDNJI NEOLITIKSrednji neolitik protjee u znaku Sesklo kulture. Karakteristian je nagli porast slikane keramike (motivi su standardni) uz crvene monokromne posude. Prvi put se javljaju utvrena naselja i akropole, arhitektura je naprednija (kameni zidovi, bukanje glinom, drveni stupovi). Javljaju se kue tipa megaron. SESKLO (5300.-4400.) Sesklo faza je istovremena s girlandoid i spiraloid A stupnjem stareva. Keramika je oksidacijski peena sa svijetlom krem prevlakom dok je slikani ukras crven. Starija faza oblici: konine zdjele-tave otrih profila (zadraavaju se i u mlaoj fazi), kareakteristini su alice i vrevi s trakastom drkom. ukras: slian je ranoneolitikom posuu, ali je bogatiji. To su cik-cak trake uokvireni sitnim zubima, gusti linearni cik-cak motivi na vriima Mlaa faza oblici: karakteristine su zdjele za voe na visokoj irokoj nozi i zdjele S profilacije ukras: uglavnom je boja crvena ili smea na svijetloutoj podlozi, ima velike ili gusto izduene zube, cik-cak linije sline tkanju, rombaste nazubljene kompozicije te kombinaciju slikanja i igosanja Za Tesaliju je karakteristian tzv. solid style. To su crveni stepeniasti motivi na svijetloutoj podlozi s trakastim drkama. U ovoj fazi se takoer javlja monokromna keramika, ponekad s vrlo tankim stijenkama i elegantnim oblicima. Prisutne su figurice s oima u obliku zrna ita te peatnjaci. Podjela: faza I A bijelo slikanje na crvenoj podlozi, cik-cak motivi, visei trokuti faza I B pojava stepeniastih motiva, tanke linije, mreasti rombovi faza II A solid style; posude za voe na visokoj nozi faza II B pojava tulipanskog pehara, krukolike posude, zupasti motivi faza III A S profilacija, vrhunac zupastog stila faza III B subsesklo HERONEJA KULTURA Heroneja kultura predstavlja srednji neolitik istone centralne Grke. Ova kultura je dosta konzervativna ima jednostavne linearne ukrase. Srednji neolitik zavrava prekidom starijih tradicija i uvoenjem novih mjestimino se moe pratiti postepenost tog procesa dok su neka naselja pretrpjela razaranje (Sesklo je spaljen i naputen sljedeih 500g.) Elatea jama s razliitom keramikom, pripada prijelaznom periodu jer su zajedno naena slikana keramika s kraja srednjeg neolitika, crna i siva keramika s poliranom dekoracijom i danilski riton.

KASNI NEOLITIKU Sesklu nedostaju rane faze. Keramike je tamna s urezanim ili linearnim ukrasom te je loije kvalitete. Smjena se dogaa u vrijeme Vina A-Karanovo III. U Tesaliji je Miloji izdvojio rane faze Tsangli/Arapi koje slijede Otzaki (klasini Dimini), Larissa i na kraju Rachmani koji se genetski povezuju sa sjeverom (Balkanom). PREDIMINI (Tsangli/Arapi) (4300.-3800.) Tsangli Vue porijeklo iz Anadolije, a paralelan je sa starevo spiraloid A i viinom A 1.

Keramika novosti su crno polirana, redukcijski peena keramika, bikonini oblici, pojava spiralnog ukraavanja i politur-mustre oblici bikonine zdjele, alice, pehari, ljevkasti pehari, zdjele na visokoj nozi, trbuasti vrevi te amfore s visokim cilindrinim vratom i trakastim drkama ukras slikanje je tamno na mat bijeloj prevlaci ili bijelo slikanje na crnoj poliranoj podlozi (to je ponekad obrubljeno obodima), zupaste bordure (kao i Sasklo), cikcak i luni motivi, karakteristine su nepravilne vitice i valovite linije. Ukras tee u horizontalnom frizu podijeljenom na metope Arapi Paralelna je s vinom A 2/B 1. Keramika crno, smee i crveno polirana te politur-mustra oblici bikonine zdjele s tendencijom ka S profilaciji, zdjele s uvuenim obodom, kuglaste amfore, itroke zdjele s 4 nasuprotna roia na obodu, alica s visoko izvijenom drkom ukras crno slikanje na bijeloj mat podlozi, polikromija (crveno i crno na bijelom), trake su ispunjene rafurom, girlandoidni ukrasi, samostalna spirala, mreasti ornamenti, red kruia povezanih tangentama.Prisutno je i crno ili bijelo slikanje na crvenoj podlozi. Karakteristini su epasti izdanci na rukama (kao Veselinovo) KLASINI DIMINI (Otzaki) (3800.-3300.) Ogranien je na istonu Tesaliju. Prima utjecaje s raznih strana, a najvie sa sjevera. Keramika oblici zdjele s blago uvuenim obodom, zdjele za voe na visokoj nozi, amfore, trbuasti lonci, terine s 4 uice, blae zaobljeni profili ukras javlja se bijelo i okoladno-smee slikanje na maslinastoj podlozi. Javlja se podjela posude na 2 ili 4 dijela s razliito konipiranim uzorcima. Ima spiralne meandarske motive, zastavice, ahovnice. Uzorak je esto u negativu (pozadina je rafirana). Unutranjost je takoer ukraena

ENEOLITIKLARISSA KULTURA Paralelna je s vinom C. Poznata je s nekropole Soufli magoula koja ima paljevinske grobove. Platia magoula pronaena je ara Larissa kulture zajedno s posudom Tsangli sloja Dimini kulture u zatvorenom grobu Keramika crnopolirana keramika, vinanski oblici oblici zdjele s cilindrinim vratom, bikonine duboke zdjele, vrevi s rukom (ruke su inae rijetke), tenja ka S-profilaciji ukras bijelo slikanje linearni motivi (tanke linije, nizovi toaka), lijebljenje, plitko kaneliranje, plastini bukli, urezani ukras su glaani RACHMANI KULTURA (3300.-2500.) Paralelna je s vinom D, Tiszapolgarom i Maricom IV. Nastavlja se Dimini kultura, ali s utjecajima sa sjevera Keramika spirale, krivocrtni motivi, crusted slikanje Javljaju se dvodijelne figurice s keramikim tijelom i kamenom glavom

KARAKTERISTIKE Naseljavaju se u doline rijeka i potoka kao i kod nas, a voda mora biti u blizini naselja. Lokaliteti su naseljavani tokom cijele godine. Dug period ivota u istim neseljima rezultira telovima (tumbe, magule). Zasad se vidi vea gustoa naseljenosti i vea su naselja na sjeveru Grke nego na Peloponezu i na otocima. Od poetka je vidljiva jaka trgovina kamen, koljke... Fale dokazi socijalne stratigrafije. Nema monumentalne arhitekture (grobne, ritualne). Iz Tesalije potjee 120 EN lokaliteta 75% ih je naseljeno u MN. Meusobno su udaljeni oko 5 km. Za najraniju fazu ima pouzdanih dokaza domestikacije koze i ovce.

NEOLITIK ITALIJE SJEVERNA RANI Impresso JUNA I SREDNJA Stentinello (Sicilija i Lipari) Pratto don Michele Guadone Masseria la Quercia Matera (srednja Italija)

SREDNJI

Fiorano A bocca quadrata Quinzano Lagozza

KASNI

Capri Ripoli Serra D'Alto ENEOLITIK ITALIJE Diana Remendello

NEOLITIK I ENEOLITIK ITALIJESTARIJI NEOLITIK Apulski rani neolitik impresso kultura srodna s onom na istonoj obali Jadrana lagune uz obalu najstarija naselja Masseria Candelaro, Coppa Nevigata i Molfetta (kod Barija), Prato don Michele, Imula-Leopardi (lokalitet u unutranjosti impresso bez cardiuma) impresso starija faza impresso di tipo arcaico Prato don Michele razvijena faza impresso evoluto Guadone zadnja faza Masseria la Quercia slikana keramika paralelna s razvijenim impressom banderosse iroke crvene trake, geometrijski uzorci (cik-cak, rombovi, visei trokuti, ispunjeno crveno bojom) bandestrette tanke trake, fina sivo-smea podloga, motivi su smei, crveni ili bijeli, javlja se tremolo ukras Fiorano istona nizina rijeke Po A bocca Quadrata zapadna nizina rijeke Po i Ligurija (vee se uz zapadni Mediteran) Lagozza smjenjuje bocca quadrata Stentinello Sicilija, dio Kalabrije, vjerojatno najstarija neolitika kultura na Siciliji Sjeverna Italija oko Trsta impresso kultura vezana uz Istru i Kvarner SREDNJI NEOLITIK Matera kultura tamni impresso, urezana keramika KASNI NEOLITIK Capri Ripoli slino danilu Sierra d' Alto

ENEOLITIKDiana na Siciliji, Liparima i Malti. Naslijedila je Sierra d'Alto potomak impressa

NEOLITIK BUGARSKE TRAKIJA Karanovo I (Starevo) Karanovo II Karanovo III (Veselinovo) Karanovo IV (Kalojanovec) avdar-Kremikovci Ovarovo Hotnica-Dudesti (iz Rumunjske) Ussoe II Hamngia II ENEOLITIK BUGARSKE TRAKIJA Karanovo V (Marica) Karanovo VI (Gumelnita) SZ BUGARSKA Pasarel Gradenica PredKrivodol Krivodol SI BUGARSKA Poljanica Gumelnita Cerna Voda CRNO MORE Hamangia III Hamangia IV Varna Ussoe Hamangia SZ BUGARSKA avdar-Kremikovci Gradenica SI BUGARSKA Ovarovo CRNO MORE unevo unevo-Hatarski

Kurilo

Karanovo Karanovo je veliki tel kod stare Zagore (Bugarska). To je kljuni lokalitet za razumijevanje razvoja neolitika i eneolitika u Trakiji. Istraivali su ga: V. Mikov (1936), G.I Georgijev (1947-1957), S. Hiller i V. Nikolov (od 1981). U stratumu debljine 12,4m uoeno je 7 slojeva i to sa po nekoliko horizonta stanovanja. Iz dva najstarija sloja definirana je starije neolitika kultura trakije (karanovo kultura), iz sloja 3 mlae neolitika kultura (Veselinovo kultura). U sloju 4 otkriveni su keramiki proizvodi osebujnog oblika i ukrasa koji pripadaju posebnoj kulturi (Kalojanovec kultura). Prema sadraju iz sloja 5 izdvojena je Marica kultura, a nalazi iz sloja 6 omoguuju praenje razvoja Gumelnica kulture. Arheoloka graa iz sloja 7 se vee za poetke bronanog doba. Karanovokultura Najstarija neolitika manifestacija u dolini rijeke Marice. Naselja imaju izgled tela, a podizana su u plodnim ravnicama, na terenima zatienim od plavljenja. To su relativno mala sela, sa zbijenim jednoelijskim kuama gotovo kvadratnih osnova, graenim od prua i blata. U njihovoj unutranjosti otkrivene su glinene klupe, pei i ognjita, kao i mjesta sa rvnjevima namjenjena za drobljenje itarica. Pojedina naselja su bila ograena irokim jarkom i nekom vrstom nasipa sa drvenom palisadom. Uzgajali su itarice, leu, graak, a od domaih ivotinja-ovcu, kozu, govedo, svinju i psa. O razvijenoj zemljoradnji svjedoi veliki broj rvnjeva i tukova, kao i tzv. karanovski tip srpova s kotanom drkom u koju su uglavljena sileksna sjeiva. Na osnovi stratigrafije keramikih posuda, Karanovo kultura je podjeljena u dve osnovne faze: stariju-Karanovo 1 i mlau-Karanovo2. Za stariju fazu, osim monokromnecrveno i sivopeene keramike, karakteristine su slikane vaze, najee duboku pehari na niskoj nozi., ikraeni prvolinijskim i krivolinijskim motivima izvedenim bijelom bojom na crvenoj podlozi. Izraivane su i profilirane duboke zdjele, ponekad na kratkim noicama, kao i trougaoni recipijenti na tri noice (rtvenici?) Antropomorfne figurine su nalaene u malom broju. Tokom faze Karanovo 2 slikane vaze nestaju, a sve su ee monokromne posude (lonci cilindrinog ili ljevkastog vrata, duboke jednouhe alice, pehari na upljoj nozi), od kojih su neke ukraavane kanelurama. Karanovo kultura se razvija usporedno sa starevakom i Sesklo kulturom tijekom 6.tis. pr.Kr.

NEOLITIK RUMUNJSKE TRANSILVANIJA Staevo-Cris Notenkompf Vina A-B Petresti Tisa I i II OLTENIJA MUNTENIJA MOLDAVIJA Starevo-Cris LKT- Notenkompf Predcucuteni Cucuteni

Starevo-CircaStarevo-Cris Vina Notenkompf (oltenijska varijanta) Boian I Dudesti Dudesti Vadastra Protosalcuta

Vadastra Boian II, III, IV

ENEOLITIK RUMUNJSKE TRANSILVANIJA Tisa III, IV Cotofeni OLTENIJA Bubanj-Salcuta-Krivodol MUNTENIJA Boian V Gumelnita Cotofeni MOLDAVIJA Cucuteni-Tripolje-Ariusad

NEOLITIK RUMUNJSKE DOBRUDA Hamangia Hamngia Hamangia BANAT Starevo Vina prodire Dudesti Potiska ENEOLITIK RUMUNJSKE DOBRUDA Gumelnita BANAT Cotofeni Vuedol

Dudetikultura Srednjeneolitska kultura u donjem Podunavlju sa centrima u Munteniji (Rumunjska). Genetski je vezana za lokalnu starijeneolitsku kulturu, to pokazuje keramika iz njezine starije faze: posude grube fakture od nedovoljno proiene zemlje, ukraene otiscima noktiju i reljefnim naljepcima. U mlaoj fazi su izraivane posude fine fakture, ukraene spiralama i meandrima koji su slobodno rasporeeni na svim vanjskim povrinama. Radili su i antropomorfne figure ali u vrlo ogranienom broju. Malo se zna o strukturi naselja i o nainu sahrane. Bojankultura Mlaeneolitska i ranoeneolitska kultura u donjem Podunavlju. Temelji se na lokalnoj srednjeneolitskoj kulturi (Dudeti kultura). Na osnovi stratigrafije veeg broja istraenih naselja, razvoj Bojan kulture je podjeljen na 4 faze nazvane Bolentinijanu, uleti, Vidra i Petru Rare tj, Spancov. Najstarija naselja su podizana u Munteniji, u blizini rijeka ili na rijenim terasama ili na rijenim adicama (Bojan, Vidra). Od faze Vidra, naselja su ograivana rovovima i palisadama. Kue su pravokutne osnove, od pletera i lijepa. Malih su dimenzija (Silv, nemoj molim te rec da se za nesto tako staro ne moze reci da je malo). U nekim naseljima kasne faze su otkrivena i svetista (npr.Kasoarele- otoi na jezeru u Munteniji na kom je pronaena kultna graevina koja se sastoji od 2 prostorije. Jedna prostorija je dvobojno oslikana i u njoj su pronaena 2 glinena cilindrina stuba i skelet odrasle individue u zgrenom poloaju). Pogrebni ritual nije bio jednoobrazan. U fazi Bolentinijanu pokojnici su sahranjivani u ispruenom poloaju, a na nekropolama kasnijih faza se javljaju zgreni ukopi sa malim brojem priloga. Iz naselja potjeu velike koliine keramikog posua kao i kameno orue i oruje. Za Bolentinijanu fazu karakteristine su posude crnih ili sivih povrina ukraenih kanelurama ili urezanim motivima raporeenim u metope, linijama presjeeni ubodi i trougaoni zarezi. Izraivali su kalupaste uglaane sjekire, a od sileksa mikrolitsko orue. U fazi uleti, uz prethodne vrste koritene su i posude ukraene dubokim i irokim zarezima, ispunjeni bijelom inkrustacijom, grade razne krivolinijske i pravolinijske motive. Tijekom faze Vidra, linearna dekoracija ustupa mjesto udubljenim ornamentima ispunjenim bijelom ili crvenom masom, a javljaju se i posude oslikane pastoznom crvenom bojom. Omiljene su posude na upljoj cilindrinoj nozi. Prvi put su upotrebljene kamene sjekire sa otvorom za nasad, a od nakita su zastupljene barene perle i igle. U fazi Petru Rare posude su i dalje raene na tradicionalni nain, ali se za ukraavanje koristi grafit koji se na povrinu posude nanosi prije peenja. Bojan kultura je tijesno povezana sa mlaeneolitskom i ranoeneolitskom kulturom Trakije i sjeverne Bugarske. Za vrijeme Bolentinijanu i uleti faze sa Marica kulturom, a tokom faze Vidra i Petru Rare sa Gumelnica kulturom. Bojan kultura se razvija od kraja 5. tis. pr. Kr. do sredine 4. tis. pr. Kr.

Kukuteni Tripolje kultura To je veliki kulturni kompleks koji se formirao krajem neolitika i pocetkom eneolitika na sumskostepskim prostorima Moldavije i Ukrajine. Kompleks se sastoji od dva 'fenomena': kukutenski (sjeveroistocna Rumunjska i dolina Sereta) i tripoljski (oko gornjeg Dnjepra, Buga i Dnjestra). Razvoj se moze pratiti na osnovi stratigrafije nekoliko istrazenih naselja: Izvoare, Trajan, Kukuteni, Trueti. Istocno od Karpata prvo nastaje kultura Prokukuteni 1-2 koja se temelji na mlae neolitskim kulturama: Bojan kultura i moldavska varijanta linearne keramike. S vremenom se uspostavljaju veze sa zajednicama kasne bugo-dnjestrovske kulture i na prostorima od Sereta do srednjeg Buga je formirana kultura Prekukuteni 3 - Tripolje A. Kuce su od drveta i cerpica ali ima i poluukopanih koliba od pruca i zemlje. U nekim naseljima su kuce rasporedene polukruzno ili kruzno a u nekima su samo 'nabacane'. Privreda se sastoji od zemljoradnje, lova i uzgoja goveda. Keramicka proizvodnja se zasniva na Prokukutenu 2: posude tamnosivih uglacanih povrsina, bikonicni lonci i pehari na visokoj supljoj nozi. Ukras je izveden fino urezivanim linijama koje formiraju krivolinijske motive. Antropomorfne figure su plosnate u gornjem dijelu, konicnih glava i bez lica, a u donjem dijelu su siroke sa sastavljenim nogama i zaobljenim bedrima. Ukrasavane su spletom urezanih linija. Otkrivene su, zacudo, u neritualnom kontekstu, polomljene u otpadnim jamama. U juznoj Moldaviji su nadene posude sa tamnocrvenim uglacanim povrsinama na kojima su bijelom bojom prije pecenja izvedeni ukrasi tankih paralelnih linija (utjecaj iz donjeg Podunavlja). Na kulturi Prekukuteni 3 - Tripolje A se temelji ranoeneolitska Kukuteni - Tripolje kultura. Njezin razvoj je podjeljen na nekoliko etapa: Kukuteni A, AB, B , tj. Tripolje B i C. Naselja su im cesto okruzena jarcima i zemljanim nasipima a redovno se sastoje od veceg broja solidno gradenih kuca koje su lucno rasporedene oko 'manjeg trga' ili najvece kuce. Lokaliteti: Habaeti, Trajan, Kukuteni, Trueti, Kolomijina... Kuce su prvokutne i cesto imaju vise prostorija. Podovi su im od debelog sloja nabijene i zapecene gline a ponekad i na drvenoj podlozi (tzv. ploadke). Zidovi su od pletera obljepljeni slojem gline ili lijepa suenih na suncu. U kucama je bila zasvoena pec, klupica i etverolisni objekti crveno obojeni i ukraseni koncentricnim krugovima za koje se pretpostavlja da su zrtvenici. Nadeno je malo grobova sa skeletnim ukopom i bez priloga. U nekim naseljima su pronadene 'ritualne' jame sa ostacima pepela, ljudskih i zivotinjskih kostiju, i komadima keramike. Proizvoene su 3 keramicke vrste: 1) vece posude, najcesce kruskoliki lonci ukraseni urezanim linijama koje grade razlicite krivolinijske motive (faza Kukuteni A-Tripolje B1); 2) vaze slikane bijelom, crnom i crvenom (faza Kukuteni AB, B, Tripolje B1), a kasnije samo crnom bojom (Kukuteni B, Tripolje B2); 3) posude grublje frakture, mahom loptasti lonci sa kratkim cilindricnim vratom, ponekad ukraseni otiscima cesljastog instrumenta (Kukuteni C). Zadnja faza oznacava prve prodore stepske kulture u ranoeneolitske kulture jugoistocne Europe. Bakreni predmeti (ila) su nadeni vec u Prekukuteni 3- Tripolje A kulturi. U naseljima Kukuteni - Tripolje su otkriveni bakreni nakit i oruje (sjekire i cekici su karakteristicni za stariju fazu, a za mladu sjekire sa prekrizenim sjeicama) Donja granica se stavlja 4000 g.pr. Kr, a gornja je sa nastankom srednjeeneolitskih kultura u Moldaviji i Ukrajini.

NEOLITIK MAARSKE ZAPADNA Starevo L T K kom pleks LE N EL Starija LTK Keszthely Notenkompf Zseliz Sopot-Bicske (prethodnica lenela) Luianky (najstariji lenel) Zengvarkony (klasini lenel) Lengyel III ISTONA Krs Satmar (najstarija LTK) Alfld (starija LTK) Tiszadob, Szilmeg, Estar, Bkk Saklhat (iza nje se razvija potiska) Potiska Gorsza Bodrogsdany Herpaly Csszhalon

ENEOLITIK MAARSKE ZAPADNA LNL Ludanice Lasinja (Balaton III) Retz-Gajary Baden Vuedol-ZOH Vuedol-Mako ISTONA Prototiszapolgar Tiszapolgar Bodrokerestur Kurgani Baden Kostolac Vuedol-Nyriseg

NEOLITIK SLOVAKE ZAPADNA L T K LE N EL Starija LTK Akovy Notenkompf Zselizovce/arka Bina-Bicske Luianky Moravska slikana keramika ISTONA erveny rak-Koice Barca III/Kopany Mihalovce-Hradok Domica Ia / Rakovce Gmer / Rakovce Tiszadob-Kapuany / Rakovce Bkk Potiska

ENEOLITIK SLOVAKE ZAPADNA LEN EL Brodzany Nitra Ludanice Baden Retz-Gajary Kostolac Vuedol ISTONA Tiszapolgar Lanany Bodrokerestur Baden (kasni) Kostolac Vuedol

NEOLITIK EKE L T K kompleks LENEL Starija LTK Akovy Notenkompf arka Moravska slikana keramika Jordanovska (utjecaj badena na kasni lenel) ENEOLITIK EKE Ludanice Baden Kostolac Vuedol

BALKANSKO-ANATOLSKI KULTURNI KOMPLEKSStarevaki kulturni kompleks sastoji se od starevake kulture, Krs-Kris kulture, Karanovo-avdar-Kremikovci, Anzabegovo, Protosesklo, Predsesklo-Magilitsa

STAREVAKA KULTURAEponimni lokalitet je Grad u Starevu. U sjevernoj Hrvatskoj nalazi se oko 100tinjak lokaliteta iako se veinom radi o rekognosciranju. U Vukovaru se ova kultura nalazi na lokalitetima Gradac, gimnazija i ciglana. Lokaliteti Bapska i Tomaica su problematini. RASPROSTRANJENOST - Vojvodina: Starevo, Kozluk, Donja Branjevina u Bakoj, Dobanovci u Srijemu - ua Srbija: Vina, Grivac, Pavlovac kod Vranja, Divostin kod Kragujevca, Mala Kopanica kod Leskovca, Bubanj kod Nia, Drnovac kod uprije, Lepenski Vir, Padina, Hajduke Vodenica, Vlasac - Oltenija: Circea [Kira] - Transilvanija: Gura Bacului, Letz - Bosna: Gornja Tuzla Via, Vib, Obre I - Slavonija: Kneevi Vinogradi, Sarva, Erdut, Vukovar, Vuedol, Lipovac, Vinkovci, Podgora, Naice, Galovo, Igra, Gornja Vrba, Zadubravlje, Pepelana, Cernika agovina kod Nove Gradike - sz Hrvatska: dralovi, Stara Raa, Kanika Iva - juna Transdanubija (Maarska) - najjuniji prodor Crna Gora i Makedonija - jedan lokalitet u okolici Bea mijean s linearno-trakastom keramikom NASELJA Naselja su na rijenim terasama u ravniarskim podrujima, uvijek su u blizini voda i na ocjeditim povienim gredama. Tel u Vinkovcima je na obali Bosuta, to je dugotrajno starevako naselje, a s druge obale Bosuta je samo lokalitet Vinkovci-Pjeskana i nije pravo naselje. Naselja nikad nisu jako udaljena jedno od drugoga. Nema naselja s potpunom vertikalnom stratigrafijom koja prua sliku cjelokupnog razvitka starevake kulture. Najae su mala, seoska naselja s najvie stotinjak stanovnika. NASTAMBE U ranoj fazi radi se o poluzemunicama i zemunicama (Lepenski Vir IIIa, Vina, Crnokalaka Bara, Zadubravlje, Vinkovci). U Hrvatskoj se uglavnom nalaze jamski objekti dok se u ostalim prostorima u srednjem neolitiku ve nalaze nadzemni stambeni objekti. Jedino se u Vinkovcima-Dugoj ulici nalazi klasian nadzemni stambeni objekt (kuni ljep, kolci, nabijeni pod). Vidi se organizacija u unutranjosti naselja stambena zona s pripadajuim jamskim objektima, prostor za skladitenje (ito, na kolcima povieni prostor), radioniki prostor, zajedniko ognjite, jama za otpatke.

POKAPANJE Pokapa se kosturno u jamama u naselju, zgrenac na boku bez orijentacije i priloga. Vinkovci djeji grob s jednom ranovinanskom posudom i staravakom keramikom te privjeskom od spondilusa. Znai da je kasna staravaka kultura suvremena s ranom vinanskom. Oito se nije cijela populacija pokapala unutar naselja nego u neka groblja koja u Hrvatskoj nisu naena ni u neolitiku ni u eneolitiku. (u Maarskoj se tada ve pojavljuju). KERAMIKA Dimitrijevi dijeli kulturu na ranu, srednju i kasnu kulturu: - monokromni stupanj hipotetiki - linear A motivi su strrogo linearni i napravljani bijelom bojom. No u Donjoj Branjevini i Gura Bacului javlja se kapljiasto slikanje - linear B motivi su strogo linearni i napravljani tamnom bojom na prirodnoj podlzi ili premazu - girlandoid poinju se javljati krivocrtni motivi - spiraloid A pravilan motiv zaokruene spirale - spiraloid B nepravilne spirale, javlja se meandar i polikromija (3 boje). I dalje ostaju prisutni stari motivi trokuta no sad se suzuju u liniju. Zato K. Minichriter uvodi linear C stupanj koji je istodoban sa spiraloidom B - finalna faza Osim fine postoji gruba keramika koja je ukraena impresom i barbotinom: amorfnim, kaneliranim (pojavljuje se u linear B stupnju i ostaje do kraja) i dekorativnim (pojavljuje se u spiraloid B stupnju). Javlja se i traka s otiskom prsta. Najvei dio keramike ima crnu jezgru u prijelomu. Keramika esto ima organsku primjesu itarice. FIGURALNA PLASTIKA Figurine imaju valjkasto tijelo, oi, nos (dvije takve u Hrvatskoj). Mogu biti i steatopigne Crvenokosa boginja iz Donje Branjevine. Takoer postoje oranti na posudama (Sarva, Vinkovci), a to je tipino za Kere kulturu koja moe imati i urezane orante. rtvenici zoomorfni rtvenik iz Vuedola s tijelom ivotinje.

VELUKO-PORODINSKA GRUPAPoetak V-P grupe pripada kraju ranog neolitika Balkana, a nastavlja se i u srednji neolitik. Veluko-porodinska grupa ograniena je na podruje Pelagonije, prije svega okolice Bitolja. V-P grupa predstavlja usku regionalnu grupu nastalu u okviru balkansko-anatolskog kompleksa starijeg neolitika (na samom njegovoma kraju), a nastavlja se u srednji neolitik. Razlikujemo faze I-IV. Veluka Tumba ima poetne faze (I, II), a Porodin klasine (III, IV). III i IV faza su otprilike paralelne s fazama Anzabegovo-Vrnik II i III Lokaliteti: Porodin i Veluka Tumba kod Bitolja, Grgur Tumbe u Bitolju, Optiarske Tumbe u Optiaru, Dobromirske Tumbe u selu Dobromiri NASELJA Naselja su vieslojna i pripadaju tipu tel naselja (tumbe). Naselja su ista kao i ona na podruju Tesalije, Trakije i Bliskog istoka. Kue su trapezaste osnove, nadzemne, sagraene od kolja premazanog kunim ljepom ili od trske i drveta. KERAMIKA Gruba keramika uglavnom je smee, crvene ili sive boje oblici za sve faze su karakteristine velike posude loptastog oblika sa cilindrinim viim ili niim vratom. Dno je ravno sa slabom profilacijom. Drke su bradaviaste, dugmaste ili trakaste ukras karakteristian je grubi barbotin s naljepcima te arkadni barbotin. Manje je prisutan impresso i javlja se samo u I-III fazi. Fina i obina keramika crvene, smee, sive i crne boje, dosta je zastupljena slikana keramika oblici loptasti oblici s niskim ili visokim vratom, poklopci koninog ili kalotastog oblika. Javljaju se bikonine zdjele i posude na niskoj, koninoj i upljoj nozi ukras slikanje je uglavnom bijelom bojom na crvenoj, rjee tamnoj pozadini. U fazama I i II karakteristini su motivi trokuta i uglatih traka postavljenih bez nekog reda i organizacije. Javlja se motiv grkog slova epsilon. U fazama III i IV karakteristini su motivi izduenih trokuta i kopljasti motivi u kombinaciji s raznim trakama i valovitim linijama te motivi girlanda i ornamenti u obliku pjeanog sata. U sve 4 faze se na rubu javljaju motivi bijelih kapljica ili vertikalni srpasti motivi rtvenici od tree faze javljaju se rtvenici na tri noge slini starevakim. Klasinoj fazi pripadaju i rtvenici sa stepenasto izrezanim nogama Plastika je razmjerno dobro zastupljena. U antropomorfnoj plastici javljaju se stojee i sjedee figurine s izduenim vratom, a prisutne su i ivotinjske figurine s dugim vratom. U klasinoj fazi (III i IV) javljaju se modeli kua Nosioci ove grupe bave se uzgojem penice, ovca, koza, goveda i svinje.Porodin Selo oko 7 km juno od Bitolja. M. Grbi je tamo sa suradnicima istraio veliki tel. Debljnina kulturnog sloja je dosezala do 3.36 m. Utvren je pouzdano samo jedan horizont stanovanja, sa kuama i nizom nepravilnih dubokih jama veih dimenzija. Kue su u osnovi bile trapezoidne a graene su od drveta, pletera i lijepa. Naeni su i glineni modeli kua. Pokretni materijal: keramike posude, kameno orue, kultni predmeti (rtvenici, antropomorfne i zoomorfne figure). Na temelju ovih nalaza definirana je posebna neolitika kultura u zapadnom dijelu Makedonije. Porodinska kultura U njenom razvoju uoene su 4 faze. Naselja su dugotrajna i esto obnavljana i uslijed toga danas imaju izgled tela. U najstarijoj fazi zidovi kua su graeni od drveta i trske, a u kasnijim fazama od jednog ili dva reda kolaca izmeu kojih su vertikalno postavljene cijepane

gredice. Podovi su najprije samo premazivani lijepom, a kasnije imaju i drvene podnice. Glineni modeli kua iz ranijih faza pokazuju da su imali krov na dvije vode i da se na njegovom sreditu nalazio visoki cilindrini dimnjak ukraen reljefom ljudskog lica. Od dimnjaka se radijalno sputala uad optereena na krajevima kamenjem, a sluila je za uvrenje krovnog pokrivaa. U kuama su nalaena kruna ognjita. Dokumentirani su nalazi penice, a meu ostacima faune dominiraju kosti ovce, goveda i svinje. Kamena industrija: okresano sileksno orue koristilo se samo izuzetno, a od glaanog kamena izraivane su jeziaste, kalupaste i trapezaste sjekire. Keramika je u tehnikom smislu jednoobrazna, a s vremeno se jedino mjenja postotak zastupljenosti pojedine vrste i naina ukraavanja. U svim fazama, posude grube fakture su zastupljene u velikoj koliini, a monokromna i slikana keramika u znatno manjem broju. Od oblika se javljaju loptaste posude cilindrinog vrata, bikonine zdjele razliitih profilacija, pehari na prstenastoj nozi i konini poklopci. Gruba keramika je ukraena impresso i barbotin tehnikom, a fina motivima slikanim bijelom a izuzetno i crnom bojom. U starijoj fazi, slikani motivi sastoje se od slobodno rasporeenih trokuta, kapljica ili kratkih uglastih traka. U mlaima fazama slikane vaze su dekorirane izduenim trokutima u kombinaciji sa valovnicama, girlandama i motivom pjeanog sata. Antropomorfne i zoomorfne figurine od peene zemlje zastupljene su u svim fazama. Najee je prikazivana ljudska figura u stojeem stavu, s rukama povijenim u laktovima i akama poloenim na grudi ili na genitalije. Najvjetije su oblikovani uplji cilindri sa apliciranim ljudskim licem, iz tree i etvrte faze koji se najee vezuju za krov (dimnjak) modela kua. Od peene zemlje su izraivani i plitki recipijenti na 4 noice, katkad ukraeni prikazom ivotinja vrlo izduenog vrata. Porodinsku kulturu se smjeta u prvu polovicu 5. tis. pr. Kr., tj. u kulturnom pogledu za starevaku i Anzabegovo kulturu, a u zavrnoj fazi za poetak vinanske i Dimini kulture

GRUPA ANZABEGOVO-VRNIKGrupa A-V koncentrirana je na Ove polje i neposrednu blizinu (srednja Makedonija). Pripada balkansko-anatolskom kompleksu. Grupa pripada starijem i srednjem neolitiku i dijeli se na etiri stupnja s po vie faza. Na nju utjeu susjedne kulture (Starevo, Sesklo, Dimini). U raznim fazama grupa poznate su pei kalotnog oblika. U svim fazama je naeno vrlo malo orua. Lokaliteti: Barutnica u Anzabegovu, Rug-Bair u Rorubincima, Zelenikovo, Vrnik NASELJA I UKOPI Naselja su uglavnom smjetena na rijenim terasama ili padinama potoka (nisu tel naselja). Nastambe su etvrtastog oblika i nadzemne, a ponekad graene od erpia. Ukopi su skeletni, u zgrenom poloaju i unutar naselja KERAMIKA Osnovna karakteristika grupe je velika zastupljenost fine i obine keramike u odnosu na grubu. Fina keramika je raena od dobro proiene gline koja moe sadravati sitna zrnca pijeska. U pravilu je dobro peena dok je povrina obraena i polirana do sjaja, a ponekad i prevuena glatkom prevlakom. Osnovna vrsta keramike je crvena i smea monokromna keramika. Nijanse variraju od crvene do tamne, a od faze AV II je vea zastupljenost smee keramike. Gruba keramika je raena od loije proiene gline s primjesom kamenia ili pljeve. Stijenke su deblje, ali je dobro peena. Povrina ponekad ostaje neobraena ili je prekrivena barbotinom. Unutanjost je uglaana ili presvuena prevlakom sive ili bjelkaste boje. Osnovna evolucija keramike sastoji se u porastu tamne keramike u odnosu na svijetlu. Osnovni oblici su malobrojni i isti kroz sve faze. to su loptaste i poluloptaste posude raznih dimenzija. Vrat moe biti blago konian, vii ili nii, cilindrian. Profilacija poluloptastih posuda je razliita i ponekad vrlo blaga. Javljaju se i konine zdjele. Osnovni oblik drke, karakteristian samo za AV I, je tunelasta vertikalno buena drka. Najvea raznolikost je u ornamentici po kojoj razlikujemo pojedine faze. Plastika je rijetka. To su uglavnom antopomorfne figure s predimenzioniranim vratom, ponekad u sjedeem poloaju. Rijetko se javljaju antropomorfne vaze. FAZE Stupanj AV I ova faza dijeli se na potfaze Ia-c. Dominira crvena i smea monokromna keramika, a u Ia fazi prisutna je i ruiasta keramika. Za cijeli prvi stupanj vezana je smea keramika debljih stijenki, svijetlosmea keramika od gline s primjesom pjeska i rjee ukastobijela keramika s crno oivenim obodom. Oblici karakteristine su posude s vie nogu u poliranoj monokromnoj tehnici, u Ib fazi javljaju se zdjele sa S-profilacijom, a u Ic fazi bikonine posude. Karakteristina za ovaj stupanj je prstensata noga nalijepljena na dno posude. Ukras od poetka je zastupljena impresso tehnika s otiscima prsta ili nokta, rjee cardiuma, a prisutan je i barbotin. Kod fine keramike javlja se slikanje bijelom bojom. Motivi meandar, kasnije trokutasti, cik-cak i floralni motiv, ali osnovni motiv je trokut. U Ib fazi gubi se floralni motiv i meandar, a javljaju se valovite slikane linije (samo u Ib fazi). U Ic fazi prisutni su bijelo slikani kapljiasti motivi na rubu oboda i paralelni niz motiva u obliku zareza. Stupanj AV II karakteristina je pojava tzv. vrnike fakture koja potiskuje crvenu i smei monokromnu keramiku. Keramika je od dobro proiene gline ponekad sa sitnim zrncima

pijeska. Stijenke su neto deblje, ali dobro propeene. Povrina je presvuena prevlakom, uglavnom sivomaslinastom, a rjee crvenkastom ili ukastom koja joj daje glatkou i sjaj. Nestaje svijetlosmea i ukasta keramika te neujednaeno peena keramika. Oblici osnovni oblici su i dalje isti, ali nestaju posude na vie nogu, a kao novi oblik (karakteristian za ovu kulturu) javljaju se blago loptaste ili bikonine posude s visokim ramenom i niskim cilindrinim vratom te boce s visokim cilindrinim vratom. Ukras vertikalne i koso rasporeene paralelne rebraste kanelire. U gruboj i finoj keramici i dalje su prisutni motivi izvedeni u impresso ili barbotin tehnici. Javljaju se posude iji je gornji dio uglaan, a donji ukraen rebrastim (arkadnim) barbotinom. U slikanoj keramici se javlja tamno slikanje na svijetloj podlozi (crna ili tamnosmea boja na crvenoj ili svijetlooker podlozi). Javlja se slikani motiv slova Z. Uz ovaj se stupanj veu i niske uplje konine noge. Stupanj AV III dolazi do opadanja zastupljenosti vrnike fakture i ponovo na prvo mjesto dolazicrvena i smea monokromna keramika, pri emu je u porastu smea. I dalje se zadrava barbotin i impresso. Javljaju se slikani motiivi spirale (tamno slikana na svijetloj podlozi). Stupanj AV IV jo je vea zastupljenost tamne keramike koja postaje jednako brojna kao i crvena. Ponovo se javlja prstenasta noga iz Ib faze. Naene su i noge rtvenika s otrim rubom. Opada impresso,a u borbotinu su esti nalijepljeni motivi te arkadni barbotin. Tamno slikani ornamenti imaju motive spirala i meandra, spirala sa zavretkom u obliku kani te velikih spirala. esto se spiralni motiv povezuje s vertikalnim snopovima debljih i tanjih traka. Javljaju se i prvi primjerci vinanske i korenovske keramike.Anzabegovo - Vrnik kultura Anzabegovo je lokalitet u Makedoniji (u centru Oveg polja). Poznat je i po nazivima Barutnica i Anza. Istraili su ga J. Koroec (1960), M. Garaanin i M. Gimbutas (1969/1970). Kulturni sloj ima debljinu od 4 m. Kultura je podjeljena na 4 faze (1-4), od kojih prva (sa 3 podfaze: 1a-c) pripada starijem neolitiku, a ostale 3 srednjem neolitiku. Naselja su podizana na rijenim terasama ili u njihovoj blizini. Nema podataka o njihovoj strukturi. Kue su u svim fazama imale pravokutnu osnovu, ali su bile graene na razliite naine: u fazi 1 zidovi su bili od erpia, a u fazama 2-4 od gusto zbijenih kolaca. Otkrivene su i pei. Dva manja pravokutna objekta iz horizonta 1b i 1c u Anzabegovu imala su pod od nabijene zemlje i zidove od gline (kultni objekti) Mrtvi su sahranjivani u naselju, u zgrenom poloaju, na lijevom ili desnom boku. Naeni su grobovi koji su sadravali ukope vie individua. Djeca su ponekad sahranjivana u veim keramikim posudama. Privreda se zasnivala na zemljoradnji (razne vrste penice, jeam, graak...). Gajene su ovce, koze, goveda i svinje. Kosti divljai, ptica i riba su nalaene u malom broju. Od lokalnih sirovina, u ogranienoj mjeri, izraivano je kameno orue: kalupaste, jeziaste i trapezaste sjekire od glaanog kamena i mali broj sileksnog orua. Od kosti su se izraivale igle i ila. Keramika proizvodnja je bila vrlo razvijena. Posude fine, prelazne i grube fakture su se koristile u svim fazama, ali su pojedini oblici i naini ukraavanja vezani za odreenu fazu. Za fazu 1a karakteristine su slikane vaze na kojima su ukrasni motivi izvedeni bijelom bojom na crvenoj ili tamnojuglaanoj povrini, i to su bili trokuti ili floralni motivi. Tokom faze 1b gube se floralni motivi. Trokuti se kombiniraju na razne naine a pojavljuju se i valovnice, dok su u fazi 1c omiljeni kapljiasti motivi i motivi u vidu zareza. U tim fazama izrauju se i keramike posude dobro uglaanih crvenih i crnih povrina, kao i posude grube fakture ukraene impresso ili barbotin tehnikom. Za fazu 2 karakteristine su slikane vaze na kojima su pravolinijski motivi (izdueni trokuti, mrea, vertikalne i horizontalne trake) izvedeni tamnom bojom na crvenoj ili svjetlosmeoj (oker) osnovi. Naene su i posude ija je povrina prevuena dobro uglaanom sivomaslinastom, crnom ili ukastom prevlakom. Za ovu fazu se veu i vrlo stilizirane antropomorfne figurine. Tijekom faze 3 poznate su gotovo sve ranije keramike vrste, s tim da se uveava broj posuda peenih u tamnim tonovima i to se izrauju slikane vaze na kojima su tamnom bojom izvedeni spiraloidni motivi. Posljednja, 4. faza, okarakterizirana crvenom i crnom monokromnom keramikom i vazama na kojima su tamnom bojom slikane spirale sa ravastim krajevima. Tokom ove faze pojavljuje se i keramika Vinaneske kulture. Anzabegovo-Vrnik kultura je lokalna varijanta protostarevake, odnosno starevake kulture, u kojoj su zastupljeni i neki elementi Protosesklo, Presesklo i Sesklo kulture.

KRSRASPROSTIRANJE Jugoistona Maarska (sjeverna granica naselja postoje i sjeverno od Krs), vei dio Rumunjske (osim Dobrude), sjeveroistona, jugozapadna i srednja Baka, Banat. Krs je regionalno raslojena i nejedinstvena pojava. Dijeli se na zapadni ili potiski tip (tj. klasini Krs) u istonoj Maarskoj, sjevernom Banatu i Bakoj te Transilvaniji, juni ili oltensko-multenski tip i sjeveroistoni ili moldavski tip. NASELJA Uglavnom su jednoslojna, mala ili velika, na rijenim terasama. Na povienom su zbog poplava pa su moda zato izduena i prostrana jer su dijelovi bili poplavljeni. Bave se lovom, ribolovom i skupljanjem. Nastambe su poluzemunike, ali i nadzemne etverokutne sa ivotinjskim lubanjama u zabatu. Uz nastambe su jame za zalihe. POKAPANJE Nema izoliranih grobalja. Nema pravila gdje se pokapa ni tko. Pokapa se u zgrencima, djeca i odrasli. Malo je ukopa. Lubanje su premazane crvenim okerom. Postoje rtvene jame (bothros). To su pravilne cilindrine jame sa utim glinenim nabojem na dnu s keramikom. Zatim je nasipan ugljen pa keramika (cijele posude). Sve je to zasuto sa zemljom, kamenjem i ljepom. Takve jame su naene u Laycsok, Circea, Starevo, ndred. Postoje i rtveni rovovi. KERAMIKA U keramiku su urezane stilizirane ivotinje. Ukraeno je bubuljiastim barbotinom. Javlja se impresso. Bute male posude s dva para ruki. Imaju epaste noice. Nema ih u starevu kao ni alica. Naena je etverokalotna posuda. Uglavnom nema slikanih posuda nego samo ako se radi o utjecaju stareva. FIGURALNA PLASTIKA Slina je starevakoj, ali bogatija. Prikazuje i ivotinje. Pintadera pojavljuje se u balkansko-anatolskom krugu Naeno je glaano kameno oruje, a dosta ih ima mezolitikih obiljeja. APSOLUTNA KRONOLOGIJA Najstarije naselje 5140 Najmlae naselje 4420 Endrd cal BC izmeu 5800-5500 Petvaros cal BC izmeu 6000-5500 Deszk 6000-5000 Szarvas 23 izmeu 5850-5650 Maroslele Pana izmeu 6000-5800

KOMPLEKS KULTURA LINEARNO-TRAKASTE KERAMIKEBandkeramik prapovijesna keramika ukraena trakastim motivima za razliku od Schnurkeramik i megalitske keramike. Od definiranja (1884) bandkeramik je sinonim za prvu, izrazito neolitiku kulturu u srednjoj i dijelu zapadne Europe. Niz prapovijesniara u ovaj kompleks podrazumijeva kulture naseljene u blizini Dunava, urezanu spiralu te glaane kamene sjekire kalupastog tipa (ili klin koji se zabija u drvo jer imaju oteenja na tjemenu to upuuje na tesarstvo). Naselja kultura ovog kompleksa bila su smjetena na rubovima uma koje su vjerojatno bile krene za izgradnju naselja. Ove sjekire nisu svojstvene samo LTK nego i drugim kulturama (npr. starevo, sopot, vina). Poznata su groblja koja pripadaju ovom kompleksu. Postoje dva kruga LTK: 1. Istoni krug istona Maarska, jugoistona Slovaka, zapadni Erdelj, jugozapadna Ukrajina, sjeverni Banat. Jo se zove i istonokarpatska linearna keramika ili istona linearna keramika 2. Zapadni krug Nizozemska, Njemaka, Belgija, zapadna Francuska, vicarska, Austrija, eka, Moravska, Poljska, zapadna Maarska, jugozapadna Slovaka, Ukrajina, Transilvanija, Moldavija, sredinja Hrvatska Granica izmeu istonog i zapadnog kruga tee srednjom Slovakom i junije, pravcem izmeu Dunava i Tise. Zajednika obiljeja: tehnologija keramike (obrada gline, peenje, tehnika ukraavanja linije), slini kuglasti oblici posuda, pogrebni ritus, razvitak kroz etiri stupnja to ukazuje na srodne poetke. Stupnjevi: I. linearni II. klasini III. regionalne varijante U istonom LTK krugu postoji jo i predstupanj koji pokazuje poticanje iz Krs kulture. Razlike: oblici posuda, prisutnost/odsutnost slikanja, ukrasni motivi (u zapadnom LTK je krivocrtni, a u istonom pravocrtni to je zapravo upitno). Vidi se razlika u razvoju, tipologiji i ukraavanju. Istoni krug ima ukopane male objekte dok zapadni poznaje nadzemne velike kue. U zapadnom krugu postoje velike nekropole s bogatim grobovima i nema protolinearnog stupnja. Za oba kruga karakteristino je izdvajanje regionalnih varijanti.

ZAPADNI KRUGSoudsky dijeli zapadni krug na tri stupnja (eka): 1. Akovy tip vezan samo uz prostore eke i Slovake gruba keramika bez ukrasa ili ima urezane motive slova A ili leeeg S oko ruke. Dno posude je zaobljeno, javljaju se i plastine izboine 2. Notenkompf klasini stupanj

posue je ukraeno inkrustiranim okruglim znakovima. U ranoj fazi su linije ire i pravocrtne, a kasnije postaju krivocrtne. Ispod oboda teku vodoravne linije, a ispod njih je glavni motiv ovaj tip je karakteristian ne samo za eku 3. arka tip ima kombinacije urezanih i slikanih ukrasa. Osnovni motiv je urezan, a meuprostor se ispunjava. Koristi se crvena i ukasta boja Zseliz kultura proizlazi iz Notenkompf. Umjesto udubljenih znakova ima zarez. Javljau se plastini detalji, a este su glave ivotinja. Meuprostor se glaa, a u kasnijoj fazi se premazuje crvenom bojom (crusted). Karakteristina je za Slovaku, zapadnu Maarsku i istonu Austriju. NASELJA Kue u naseljima bile su dugake i udaljene jedna od druge. Postoje pretpostavke da su bile kue klanova, a ne obiteljske kue. Za neke se kue smatra da su imale dijelove za stoku. Imale su nabijenu podnicu, pleterne zidove, stupove i balvane. esto su imale tri broda i trijem. U naseljima je prisutna horizontalna stratigrafija. Kln-Lindenthal (zapadni krug) naeni su jamski objekti okrueni palisadam, a izvan nje nalazili su se nadzemni objekti s nekom vrstom tora. Danas se ova rekonstrukcija pobija. POGREBNI RITUS Flomborn kod Wormsa LTK groblje, 85 skeletnih zgrenaca na lijevom boku s prilozima (keramika, kalupasti klinovi, spondilus) KERAMIKA Moe se uoiti razvoj urezivanja od prvotnih irokih i dubokih jednostavnih linija kojih je kasnije sve vie, a postaju i sve tanje, plie i finije. Takoer se vidi napredak u primjesama keramike. Najstarija LTK je karakteristina po mijeanju gline s pljevom, posuu debelih stijenk, ukrasu otiskivanjem nokta ili prsta, plastinim ukrasima Krs tipa, kaneliranju, efektu glaanja i irokim ljebastim linijama. Urezani motivi s ubodima javljaju se u kasnijoj fazi, ali nisu esti. Mahom se javljaju kuglasti oblici, esto bez dna, koji imaju uice ili male ruke, a mogu imati i ljevkasti vrat. Bikonitet je rijedak, a ako se pojavi sugerira najmlau fazu.

MAARSKA (istoni LTK krug)U Maarskoj se redom javljaju: najstarija transdanubijska keramika, kesteljska grupa pa zatim Notenkompf i Zseliz. Najstarija linearna keramika javlja se na lokalitetu Bicske. Kesteljska keramika je vjerojatno suvremena korenovskoj. Javlja se na malom prostoru i statina je. Istodobno u raznim dijelovima Maarske javlja se Kestelj, Korenovo, Zseliz i Notenkompf. U Zseliz grupi pojavljuje se primjena boje crusted slikanje Szatmar istona Maarska, najstariji (protolinearni) stupanj koji je istovremen s vinom A i povezan s Krsem

javljaju se tulipanski izdueni oblici, otisak nokta ili prsta i barbotin, a sve to moe biti na istoj posudi. esto je urezana samo jedna linija keramika je gruba s puno pljeva, crveno peena, a ima i zoomorfnih posuda javljaju se slikane linije, crno slikanje i mreasti motivi (starevaki utjecaj) Alfld I stariji LTK stupanj u maarskoj raavnici od Tise na istoku i Marosa na sjeveru do Slovake. Paralelan je s vinom A 1 i Barca III stupnjem keramika je siva, ukraena urezivanjem polukrugova, lukova, valovnice, cik-cak linije. Javljaju se trokuti i meandri linije su paralelne, dosta razmaknute, a izmeu ureza se ispunjava crvenom bojom. Motivi tektonski slijede oblik posude postoje ostaci supstratne kulture barbotin, impresso i trake s otiskom prsta oblici konine zdjele na visokoj zvonastoj nozi, lonii s visokim vratom, polukuglaste alice, posude s etvrtastom profilacijom oboda Szakalhat juni dio istone Maarske na mjestu gdje je bila Krs kultura. Ima je u Banatu te kao import u Vini B1. Starija je od potiske kulture koja je import u Vini B2 i C. Szakalhat ima alfldski LTK supstrat, vinanske utjecaje i utjecaje LTK iz Transdanubije keramika je sivo-crna, tipine su spirale obino na donjem dijlu posude te M ukrasi i podjela na gornji i donji dio posude, javlja se i linearno-spiralno-cikcak urezivanje, meandri, krugovi i kvadrati (podsjeaju na potisku kulturu). Javlja se i crveno crusted slikanje (kao i u korenovskoj kulturi). Oslikava se prostor izmeu motiva, a sam se motiv glaa Esztar juni dio srednjeg Alflda nema urezivanja, keramika je fine strukture, slika se prije peenja. Ima precizne slikane linearne i lune motive, iroke i ue slikane crne (rjee crvene i bijele) trake praene snopovima tankih linija. Motiv prati oblik posude (kao u Bkk). Slika se i unutranjost posude Szilmeg sjeverni rub maarske ravnice

ISTONA LINEARNA KERAMIKAIstona linearna keramika se razlikuje od volutove LTK koja se rasprostire u veem dijelu srednje i zapadne Europe. Ograniena je na Alfld, jugoistonu Slovaku, zapadnu Transilvaniju, mali dio Ukrajine i Vojvodinu. U istonom krugu su u mlaim razdobljima su sve prisutnije nadzemne kue, ali manjih dimenzija od onih na zapadu. Kultura koja je prthodila istonom LTK je Krs kultura koja nije ila sjevernije od istoimene rijeke. Ona je utjecala na mezolitiku populaciju koja postepeno preuzima keramiku i poljodjelstvo.

SLOVAKA Mihalovce-Hradok protolinearni stupanj s uoljivim elementima prethodne Krs kulture gruba keramika s primjesom pljeve, ukraena impressom i barbotinom s dvobojnim presjekom postupno dolazi urezivanje mali iroki urezi kombinirani s drugim tehnikama Meustupnjevi su Kopany (najistonija Slovaka, slikanje crnom bojom, linearni motivi) i Gemer koji je istodoban s Vinom A, Alfld I i Akovy. Po ki je to lokalna varijanta Tiszadob kulture, a ukras ine nizovi paralelnih irokih linija, meandar i cik-cak linije te koncentrini polukrugovi. Barca III starija LTK oko Koica istodobna s Vinom A prevladavaju urezani motivi, dvije urezane linije (trake) Tiszadob nizovi tanko urezanih paralelnih linija, sloeniji motivi, girlande, visei trokuti, zonalno ukraavanje, visoke noge i etvrtasta profilacija posuda Rakovce grupa najistoniji dio Slovake slonokosna podloga, tamno slikanje, nizovi paralelnih linija koje tvore lune motive Bkk kultura sjeverna Maarska, jugoistona Slovaka, okolica Bkk gorja (bogato opsidijanom) istovremena je Vini B1 i dijelom B2, a razvila se na Gemer supstratu Bkk A rijetko rasporeene trake, spirale, ispod oboda pasji skokovi Bkk AB polukruno zaobljeni lukovi, izmeu glavnog motiva umeu se trokuti, tekue spirale, dvosturke spirale (neke spojene leima), ispod oboda je spiralni obrub ili rombiasta mreica Bkk B urezivanje eljastim instrumentom linije su guste i nepravilne, ukrasni trokuti, pleteniasti motivi, gotiki prozori, esto ukraena unutarnja strana oboda, javlja se i bijela inkrustacija Bkk C smanjeni teritorij oko Bomice, ukraava se manji dio posude vei dio ostaje slobodan, ukras tvori vertikalne elemente koji dijele posudu, javljaju se potiski elementi nakon prestanke Bkk kulture na tom prostoru ne egzistira nita U ovom krugu javljaju se posude na masivnim nogama, etvrtasto oblikovanje oboda i jajolike posude Karakteristino je duboko i iroko urezivanje te kasnije tanko, kombiniranje slikanja i urezivanja. Javlja se i impresso te plastina traka s otiskom prsta.

KORENOVSKA KULTURAKorenovska kultura je najjunija manifestacija LTK. Eponimni lokalitet je Malo Korenovo kod Bjelovara. Korenovsku kulturu definirao je Dimitrijevi. RASPROSTIRANJE Granice ove kulture su dosta nedefinirane. Najii oblik ove kulture javlja se u moslavakom podruju. Pojedinani fragmenti mogu se nai i u Poekoj kotlini, a vjerojatno se pojavljuje i juno od Save, u Bosni. U sklopu danilske kulture, u Smiliu je naena korenovske keramika. Moe se podijeliti na tri podruje: bjelovarsko, Moslavina i Turopolje. Lokaliteti: Staro ie, Kanika Iva, Drljanovac kod Bjelovara, Tomaica kod Garenice, Podgora kod Garenice, Dautan. Ostali lokaliteti su sluajni i povrni. NASELJA Naselja korenovske kulture su na blago povienim padinama, terasama potoka i rijeka te u movarnim podrujima. Sva naselja, osim Starog ia, imaju tanak naseobinski sloj. Za sada su poznati samo jamski objekti ime se (jamski objekti i tanki naseobinki slojevi) korenovska kultura pribliava istonom LTK. Nije poznat nijedan ukop. KERAMIKA Gruba keramika ima primjese kamenia i pijeska (najizrazitije obiljeje LTK). Najee je oksidacijski peena to se vidi u svijetlim ukastim i oker ili crvenkastim tonovima, a javljaju se i sive povrine. Presjek je naee svjetlije ukaste ili oker boje. Povrina je uglavnom hrapava ili malo zaglaena oblici jednostavne polukuglaste ili kuglaste zdjele s ravnim dnom ili na prstenastoj nozi, jednostavne kalotaste zdjele zaobljenog dna, plitke posude ravnih ili nakoenih stijenki, male konine posude na zvonastoj nozi, posude za zalihe ukras jednostavne bradavice i rogolike izboine u funkciji drke no uglavnom je neukraena. Vrpca s otiskom prsta, kratki zarezi pod obodom Fina keramika vjerojatno je peena kombinacijom oksidacije i redukcije. Jezgra je oker ili crvenksta, a na povrini je siva. Neke posude su bile i polirane. Relativno je tanjih stijenki to ukazuje na razvijeniju fazu LTK. Korenovska keramika ima primjesa manje-vie finijeg pijeska i nema pljeve povrina je ukraena urezanim ornametnima i glaana nakon urezivanja esta je pojava mrljasta peena keramika zbog nevjete primjene novog naina peenja oblici prisutne su posude na nogama te dosta bikoniteta to se vidi u zdjelama i loniima. Zbog svega toga kultura dosta nalikuje na sopot, ali po ukrasu (dvostruke spiralne trake, slovo A) se vidi da pripada u LTK zdjele u raznim varijantama zaobljenih stijenki, kuglaste ili polukuglaste sa zaravljenim ili blago konkavnim dnom (vodei oblik LTK), bikonine zdjele s niskim prstenastim vratom ili ravnim obodom (vjerojatno doneene posredestvom kasnog stareva ili kere), plitke konine kupe sa zaobljenim dnom, amfore, duboki konini lonci ukras obino ili dublje urezivanje, plastini ukrasi te mrljasti nain peenja Motivi su pravocrtni i krivocrtni, a mogu biti i girlande. Nalaz rtvenika iz Tomaice moda svjedoi o poljoprivredi.

PODJELA (DIMITRIJEVI) Stupanj A - plastine aplikacije, duboke bikonine zdjele s vjencem krunih otisaka (perimuster), S profilacija, bombasti lonci - Kanika Iva, Malo Korenovo - istovremen je s kasnom Vinom A Stupanj B1 - klasina faza - S profilacija, bikonitet, bradaviaste aplikacije, kukaste spirale - Malo Korenovo, Drljanovac, Dautan, Tomaica, Pakrac - istovremen s vinom B1 i ranom sopotskom (IA i IB) Trei, finalni, stupanj je hipotetiki i predstavlja prijelaznu etapu prema brezovljanskom tipu sopotske kulture U Kanikoj Ivi naena je i starevaka slikana keramika s korenovskom. Korenovska keramika ne pripada najstarijoj fazi LTK, a ovaj komad bi se mogao povezati s kasnim starevom. Takoer je naen rtvenik koji nalikuje starevakima i ranoj vini, ali pripada starevakoj kulturi. Kapelica je lokalitet slian Kanikoj Ivi sa starevakim i korenovskim materijalom. Korenovska kultura odudara od LTK jer nema nadzemnih nastambi, ima posuda na nozi i bikonitet koji inae pripada najstarijim fazama LTK.

Vina

SOPOTSKA KULTURASopotska kultura predstavlja srednji neolitik u Hrvatskoj. Poznata je pod vie naziva: slavonsko-srijemska (Miloji), sopotska (Dimitrijevi), bapsko-lenelska te sopotskolenelska. Sopotska kultura je rezultat kulturne simbioze izmeu kasnostarevake i ranovinanske kulture. Tri su vala utjecaja vinanske kulture na meurijeje: 1. Vina A - spiraloid B -> monokromni stupanj (odsutstvo slikanja i bikonuitet) 2. Vina A-2/B-1 -> nestaje starevaka kultura, stvara se sopotska (nema puno promjena u keramografskom smislu, najvanija je posuda na nozi, redukcijsko peenje) 3. Sopot I-B/II -> podunavska podruja pod jakim vinanskim utjecajem, pojava sopotskih gradina gdje je manji utjecaj vine RASPROSTIRANJE U poetku sopotska se kultura rasprostire na podruju meurijeja Save, Drave i Dunava. Sopot I-B/II faza predstavlja irenje sopotske kulture: srednja i zapadna Slavonija (mijeanje s korenovskom kulturom, stvara se brezovljanski tip sopotske kulture; 2. val sopotskog prodora donosi Sopot III) zapadna Maarska -> Sopot-Bicske horizont, sopotski elementi i elementi starosjedilake Zseliz kulture stvaranju klasinu lenelsku kulturu sjeverna Bosna NASELJA U ranoj fazi se topografski ne razlikuju od starevake kulture (prirodna uzvienja uz blizinu vode). Nositelji sopotske kulture ive u nadzemnim kuama pravokutnog oblika i obino s jednom ili dvije prostorije u naseljima zbijenog seoskog tipa. Novija istraivanja pokazuju postojanje zemunikih naselja otvorenog ratrkanog tipa to ukazuje na starevaku tradiciju (Ervenica-Vinkovci) rana faza. Veina sopotskih naselja je vieslojna, a u blizini njih mogu postojati i kratkotrajnija naselja (npr. Marica nedaleko Sopota). GROBOVI Sopotski grobovi nisu poznati no analogijama s vinanskim i lenelskim ukopima moe se pretpostaviti da se radi o zgrencima na boku.

KERAMIKAKarakteristike: duborez i rovaenje, redukcijsko peenje (vina), posude na nozi (vina), zadebljani rameni pregib kod nekih bikoninih posuda (vina), bikonitet, poliranje Dijeli se na fino, grubo i prijelazno posue (loije fakture no vjerojatno nije bilo za svakodnevnu uporabu kao grubo posue). Dimitrijevi 1966. uvodi novu podjelu: Sopot I-A starija faza rane sopotske kulture (Vina B-1) Sopot I-B razvijena faza rane sopotske kulture (Vina B-2) Sopot II srednja faza sopotske kulture (Vina C) Sopot III kasna faza sopotske kulture (Vina D)

STUPANJ I A Jedino naselje ove faze je Klokoevik kod Klinovca. Finu keramiku odlikuju bradaviaste i rogolike aplikacije naslijeene iz stareva. Oblici su zdjele, terine, lonii, lonci, posude na nozi (i loije fakture). Prijelaznu keramiku ine rtvenici sa starevakim i vinanskim karakteristikama te posude na nozi. Gruba keramika je najee neukraena no ponekad ima traku s otiskom prsta. Oblici su trbuasti lonci i amfore s rogolikim drkama. STUPANJ I B Lokaliteti su Klokoevik, Bapska, Otok, Sarva, Samatovci dok su jednoslojni lokaliteti Ervenica-Trbuanci i Gornja Bebrina-Topolice. Fina keramika zadrava oblike, najee neukraena i crnopolirana. Prvi put se javlja kaneliranje dok su ostali ukrasi rovaenje, zaglaivanje rovaenih ukrasa i ispunjavanje smeom pastom. Krajem faze se javlja rovaeni cik-cak s krunim udubljenjima (do kraja kulture). Javlja se S-profilacija posuda (i kod bikoninih i kod zaobljenih posuda). Prisutan je vinanski skifos u jednostavnijoj varijanti. Dva su oblika posude na nozi: zvonasta (prethodna faza) i izduena stupasta noga. Glaani recipijenti se javljaju na prijelazu u sljedeu fazu. rtvenici u ovoj fazi gube na znaenju. Gruba keramika uz zadrane oblike (amfore i lonce) dobiva novost bute s rogolikim drkama. STUPANJ II U ovoj fazi prisutan je jak utjecaj vinanske kulture, pa se na nekim lokalitetima se javlja vinanski import. U keramici se javljaju preraeni vinanski oblici dok neki oblici pokazuju autohtoni razvoj. Zapadno od granice SB gotovo nema utjecaja vinanske kulture pa se stupnjevi teko razlikuju. Najvie je lokaliteta u ovoj fazi: gradine u blizini Bosuta (Sopot, Orolik-Gradina, Privlaka, Otok-Gradina, Retkovci-Groblje), gradine u blizini Vuke (Gabo, Ostrovo), gradina kod Drave (Hermanov vinograd) te ostali lokaliteti: Bapska, Klokoevik, Sarva, Samatovci, Bogdanovci, Gradac-Panjak kod Pleternice. Najzapadnija sopotska gradina je Naraj u Bedeniku kod Bjelovara (potok Raaak). U Bosni su lokaliteti Donji Klakar i Donja Mahala. Fina keramika ima oblike iz prethodnih faza te nove oblike koji pokazuju vinanski ili autohtoni razvoj. Oblici iz prethodnih faza su posude na nozi sada u tri oblika: zvonaste, stupaste (mogu imati perforaciju) i uplje cilindrine. Nose ukras kaneliranjem i lijebljenjem Vinanske utjecaje pokazuju piriformne posude s niskim prstenastim vratom s vinanskim tipom ukrasa (trakasti), zdjele bikoninog trbuha i niskog vrata, amfore s dvije trakaste drke (juna podruja vinanske kulture). Posude vinanskog utjecaja ukraene su kaneliranjem (javlja se na posudama na kojima se ne bi pojavilo u vinanskoj kulturi). Autohtoni razvoj pokazuje posuda bikoninog trbuha i niskog vrata koja moe biti ukraena crvenim slikanjem (lenelska kultura). Ukras koji se javlja na finom posuu je rovaeni cik-cak s krunim udubljenjima, duborez te kruna udubljenja (pojedinana, u grupi, u nizu). Prijelaznu keramiku ine lonii s uicama na rubu usta i rtvenici vinanskog tipa koji su obino ukraeni. Gruba keramika uz ranije oblike poznaje i bikonina buta s uicom na ramenu i na rubu usta u istoj liniji, tunelaste drke, vjedro s kljunastim izljevom, plitke ovalne zdjele (esto ima ukras s otiscima prsta ili poprenim zarezima na gornjem dijelu ruba usta) te kadionice (cjedilo, esto tokom II i III stupnja)

STUPANJ III U ovoj fazi slabi vinanski utjecaj, a sopotska kultura razvija svoj stil. Zapostavlja se kaneliranje, sve je ee duborez i rovaenje. Vidi se protolenelski karakter sopotske kulture. Najvei prostor rasprostiranja: Sopot, Otok, Samatovci, Tkalec, Hermanov vinograd, Letiani, Beketinec, Vukovar, Vuedol. Kod fine keramike je sve ee slikanje crvenom bojom nakon peenja te i dalje dominiraju bikonini oblici dok se neke vinanske forme gube. Javljaju se jeziaste aplikacije na zdjelama i posude s uicama na prijelazu iz vrata u trbuh (protolasinjski karakter). Lenelski oblici su lonci s bikoninim trbuhom i cilindrinim vratom. Na lenelskim oblicima je esto kaneliranje. Prisutne su sopotske varijante lenelskih krukolikih vaza s uskim otvorom za usta. Posude na nozi opet dolaze u nekoliko oblika: uplja, trbuasta i ovalno preforirana noga; stupasta i preforirana noga; standardna stupasta noga. U ovoj fazi je perforacija sve ea pojava. Prijelazna keramika je slina, ali nestaju rtvenici. Gruba keramika je takoer slina, ali nestaju bute. Antropomorfne figurine nisu este, a antropomorfni prikazi mogu se pojaviti i na posudama (Samatovci). Zoomorfne figurine mogu biti ukraene rovaenjem to je autohtono obiljeje. Amuleti su najzastupljeniji u Samatovcima, npr. adorant-amulet s trakom s ubodima.

BREZOVLJANSKI TIP SOPOTSKE KULTUREEponimni lokalitet su Gornji Brezovljani kod abna blizu Krievaca. To je pojava koja nastavlja ivot u podruju korenovske kulture, a razvila se kao rezultat irenja sopotske kulture oko zavretka Sopot I B faze. Lokaliteti: Gornji Brezovljani, Staro ie, Jasenica kod Nove Rae, Jasenas kod Virovitice. Moda ovaj tip postoji i u Sloveniji kao prijelazna etapa u formiranju lenelskih kultura. Naslijee korenovske kulture vidljivo je u organizaciji naselja (horizontalna stratigrafija) i u jamsko-zemunikim objektima (sopotska kultura ima nadzemne objekte). Oblici keramike su uglavnom sopotski (bikonitet, S-profilacija), a kao naslijee korenovske kulture prisutna je mrljasto peena keramika. Na kontakte s lenelskim kulturnim kompleksom ukazuje crveno slikanje te ukras izveden otiscima prsta ili nokta. Iako ova kultura nastaje na supstratu korenovske i sopotske kulture, ona ne preuzima njihov dekorativni sustav ve stvara svoj vlastiti. Nakon korenovske kulture usljedila je njena transformacija u brezovljanski tip sopotske kulture, slino kao to se u podrujima klasine LTK zapadnog kruga na supstratu kasne LTK tj. Zseliz kulture pod utjecajem Sopot-Bicske tipa razvija lenelski kompleks.

Impresso

Danilo

TISZAPOLGAR I BODROKERESTURTiszapolgar i Bodrokerestur su starija i mlaa varijanta iste kulture. Tiszapolgar je prva prava metalna kultura. Iako se metalni predmeti javljaju jo u vini i ranoj Salcuti, uglavnom se tu radilo o nakitu dok bakar u okviru tiszapolgara odraava promjenu u ekonimiji drutva, izaziva rudarstvo, lijevanje, preradu, razmjenu itd. RASPROSTIRANJE Radi se o centralnom prostoru u maarskom Potisju. Periferija ovih kultura nalazi se u sjevernoj Srbiji. Granica na jugu je Dunav (od Beograda do erdapa) dok je ista rijeka i u Maarskoj zapadna granica. Na istoku su granica Karpati, a na sjeveru Bodrog i Tisa. U Srbiji su nalazita koncentrirana u Banatu, istonom dijelu Bake i istonom dijelu Srijema. Najvie lokaliteta nalazi se u Potisju. Tri su ue geografske oblasti u Srbiji: Potisje (sjeverni Banat i jugoistona Baka), juni Banat te istoni Srijem. Tiszapolgar se u donjem Potisju (Vojvodina) javlja u autentinom obliku, nakon potiske kulture. U Srijemu i jugoistonoj Bakoj tisapolgarski nalazi su rijei i dolaze nakon vine i lenela. Tiszapolgar oito tu nije stalno boravio. U najjunijim prostorima u Srbiji Tiszapolgar se nalazi na lokalitetima mlae vine to je moda rezultat mijeanja tih dviju kultura. Tiszapolgar u Vojvodini: Srpski Krstur, oka i Kamara kod Horgoa, anine (Belegi), Grocka, Crna Bara. Bodrokerestur u Vojvodini: Batka (Senta) i Nosa (Subtica) NASELJA U Slovakoj i Maarskoj naene su kue i zemunice. Lokaliteti se koncentriraju oko Tise. Mali je broj poznatih i istraenih naselja u Srbiji. Kue su graene od kolaca, prepleta i ljepa, pei se nalaze izvan kua. U Gospoincima i Sirigu kue su pravokutne i podsjeaju na lenelske objekte. Jame se nalaze u naseljima i izvan njih gdje su obino izvan horizontalne stratigrafije, a u njih mogu biti ukopani bodrokereturski grobovi. Naselja su ravniarska. Viesava kod Bajine Bate je jedino naselje s gradinskim karakterom. Osim bodrokerestur keramike tu se nalazi i bubanj-salcuta. GROBLJA Tiszapolgar je prva kultura koja ima zasebne nekropole. U Srbiji su groblja esta, a grobovi se mogu nai i unutar naselja. Grobovi imaju dosta priloga: posude, kremeni noevi, sjekire, bakreni predmeti i predmeti od zlata. Groblja su: Srpski krstur, Batka kod Sente i Nosa kod Subotice. Nekropola Batka ima ustaljen nain pokapanja: oko glave su manje posude (uglavnom kalotaste zdjele) dok su oko zdjelice vee (posude za mljieko). Radi se o kosteurnom zgrencu na desnom boku i orijentaciji SI-JZ. Bodrokerestur uvodi i pravilo pokapanje mukaraca na desnom boku, a ena na lijevom. To se oituje u RBD populacijama na tom prostoru kao i Mustach ukras (plastine krae trake) koji se tu javlja.

KERAMIKAKarakteristina je uniformnost oblika materijalne kulture na cijelom podruju rasprostiranja, od Slovake do Srbije. Na posudama je primjetan nedostatak ukraavanja, roaste drke i dobra faktura.

TISZAPOLGAR KERAMIKA Neke posude su visoko polirane - imaju sjajnu uglaanu povrinu. Najbogatije nalazite je Crna Bara (naselje i nekropola). Pehar na nozi je osnovni pokazatelj tiszapolgara i nema ga u bodrokerestur. To je lagano bikonina zdjela na visokoj upljoj nozi. Zdjele mogu biti konine, bikonine, s ralanjenim vratom, obodom, gornjim i donjim konusom Uglavnom imaju roaste drke, horizontalno probuene drke ili bradaviaste aplikacije. Loptaste posude su manjih dimenzija, a imaju bradaviaste ili roaste drke. Javljaju se jo amfore, duboki lonci i manji pehari (pehar s roastim drakama, kalotasti pehar, pehar s roastm drkom na vratu). Poklopac iz Crne Bare konini poklopci s dva roasta dodatka i etiri horizontalno buene bradaviaste aplikacije. BODROKERESTUR KERAMIKA Uz tiszapolgarske oblike ima i neke nove. Mijenja se faktura keramike: prevladavaju grube crveno peene posude koje e krajem kulture potpuno istisnuti crnu poliranu keramiku. Nema vie roastih drki to je bila osnovna karakteristika tiszapolgara ni pehara na visokoj nozi. Osnovni oblik je posuda za mlijeko u raznim oblicima s izdiferanciranim dijelovima ili ne. Ima trakaste drke na rubu posude. Na jednoj se pojavio roasti motiv u kombinaciji s tokastim ubodima (baden ili Cotofeni motiv). Karakteristini za obje kulture su dugaki kremeni noevi. Oni se obino nalaze u grobovima koji se izdvajaju i po drugim nalazima. Veu se uz prodiranje stepskih naroda. Ostava iz Kladova naena su 22 dugaka kremena noe i krina bakrena sjekira. Ostava se pripisuje Bubanj-Salkuta-Krivodol kompleksu. Bakreni nalazi: nalaz iz oke, ostava iz Kikinde, nalazi kod Subotice. Zlatni nalazi: nalaz iz Progara, grob u Subotici. Potrebom i razmjenom zlata i bakra ovih dviju te Krs i Salcuta IV kultura objanjava se kontakt i slinost nekih oblika. Dug i kontinuiran razvoj ovih dviju kultura ukazuje na zemljoradniku osnovu ekonomije. Tiszapolgar pokazuje autohton razvoj od potiske kulture sa ili bez prijelazne faze. Na podruje Srbije Tiszapolgar dolazi ve formirana. Bodrokerestur ima autohtone i strane elemente. Autohtoni elementi su jaki i pokazuju razvoj iz Tiszapolgara. To su nain sahrane, orijentacija pokojnika, raspored i vrsta priloga, oblici posuda itd. Strani elementi ukazuju na Salcuta IV horizont koji se pomie iz Oltenije i vee se uz nastajanje Hunyadi-Vajska grupe ili pojavu drki s ploastim donjim dijelom. Takoer to su i stepski elementi, vjerojatno rezultat pomicanja Cernavoda III kulture na zapad.

BUBANJ-SALCUTA-KRIVODOLTo je jedinstveni kulturni kompleks s lokalnim karakteristikama. Eponimni lokaliteti su Priscul Cornisorului kod Salcute u Rumunjskoj i Krivodol u sjeverozapadnoj Bugarskoj. Salcuta se dijeli na stariju (I, II a-c) i mlau (III, IV) fazu. RASPROSTIRANJE Cijeli kompleks se rasprostire od Transilvanije i Oltenije do Pelagonije i Albanije. Sjeverno podruje rasprostiranja je Rumunjska (oko Moria, Transilvanije i Podunavlje) i sjeverozapadna Bugarska. U bivoj Jugoslaviji se moe podijeliti na nekoliko podruja: Istona Srbija: Zlotska peina, Krivelj kod Bora, Kovilo, Smedovac, Prhovo, erdap (jedini grob ovog kompleksa) i Veljkovo. Juna Srbija: Bubanj (Ni), Hum, Plonik, Gradac kod Zlokuana. Kosovo: Hrisar kod Suve Reke, Gadimlje kod Lipljana i Gladnice kod Graanice. Skopska kotlina i Pelagonija: Skopsko kale, Bakarno Gumno, Usie na Drim (sojeniko naselje), Karaman, uplevac, Crnobukije. Uz ova nalazita veu se i ona u Albaniji i sjevernoj Grkoj (Mali). Prostor rasprostiranja Karpati-Pind indicira i danas poznati stoarsko-nomadski put. Juno od Dunava kompleks se pojavljuje u dva naseobinska horizinta i nema dva najstarija horizonta (Salcuta I i II). U sjevernom i sredinjem prostoru rasprostiranja ovog kompleksa dolazi Cotofeni ili Cotofeni-Kostolac sloj. NASELJA Razliiti su tipovi naselja: peine, uzdignuti platoi iznad rijeka, tumbe (telovi) i sojenika naselja. Peinska naselja su moda imale i rudarski karakter pa je tako u Zlotskoj peini naen velik broj bakrenih predmeta. Tumbe-naselja su vjerojatno bila zemljoradnike, a sojeniarska su bila ribarska. Naselja na platoima nalaze se na stoarskim putevima. KERAMIKA esta je kvalitetna uglaana keramika, gotovo polirana. Podsjea na vinansku (autohtoni element) i Gumelnitu. Druga vrsta keramike je nekvalitetnija, grublje izraena, a esto se javljana nekim nalazitima u istonoj Srbiji, Rumunjskoj i Bugarskoj. Nosioci ovog stila su: Pehari s dvije drke tj. kantarosi koji mogu imati kanelure. Zdjele u vie varijanti: zdjele s unutra povijenim obodom koje mogu imati manju nisko postavljenu drku ili kanelure na lunom dijelu. Te zdjele su crno uglaane i kvalitetne. Zdjele s cilindrinim vratom i horizontalnim kanelurama koje isto mogu biti crnouglaane. Na zdjelama moe biti prisutno grafitno slikanje. Plitki tanjuri su visok kvalitetni i javljaju se u nekoliko varijanti ovisno o obodu. Na unutarnjoj strani mogu imati plitke kanelure ili biti slikani crvenom, bijelom ili utom bojom nakon peenja. Kod nekih se javlja grafitno slikanje. Slini tanjuri nalaze se u mlaoj Vini (gdje je zastupljeno kaneliranje iznutra) i Gumelniti (grafitno slikanje iznutra). Amfore mogu biti veih i manjih dimenzija sa cilindrinim vratom i donjim krukastim ili bikoninim dijelom. Mogu biti ukraene impressom, aplikacijama ili pseudobarbotinom.

etvrtaste cilindrine posude obod im zavrava u obliku voluta. One su dosta rijetke i nalaze se u najmlaoj fazi u sjevernim podrujima. Pehari na nozi, poklopci s ravnim tjemenom i rtvenici s bukranijem. PLASTIKA Nije tako esta, ali formira poseban stil, pogotovo u junom dijelu. Takoer se javljaju zoomorfne terakote. Dva su podruja pojavljivanja plastike: istona Srbija gdje su jae izraeni vinanski utjecaji, a ukraavanje spiralom je slino Gumelniti gdje je izvedeno slikanjem; te juna grupa sa specifinim tipom u polusjedeem stavu. Nalazita s puno bakra: Zlotska peina, Hotilor kod Herculane. Ostava iz Plonika pripada Vini ili B-S-K kompleksu.

COTOFENICotofeni kultura javlja se krajem ranog eneolitika i traje do kraja eneolitika. esto se na nalazitima kocofenske kulture nalazi i kostolaka keramika te ornamentika brazdastog urezivanja (Furchenstich karakteristian za kostolac). Fazi formiranja Cotofeni kulture u Rumunjskoj pripadaju motivi karakteristini za badensku kulturu (urezane linije, motiv riblje kosti s tokastim ubodima na kraju) te motivi karakteristini za Cernavoda III fazu (cik-cak brazdasti motivi i plastina traka). Ovo se dovodi u vezu s kretanjima nosilaca Cernavoda III-Boleraz kulture. Cernavoda III-Boleraz stil prekida dug razvoj Salcuta (B-S-K) kulture i pritie je prema jugu i sjeverozapadu. Tako se objanjava pojava Salcuta IV elemenata na naseljima Bodrokerstur kulture i pojava Hunyadi-Vajska grupe. RASPROSTIRANJE Cotofeni kultura se rasprostire u Olteniji i Munteniji s Transilvanijom kao sjevernom granicom te u dijelu Banata. U Srbiji je to Homoljski masiv. Uz to postoji i nekoliko nalazite u sjeverozapadnoj Bugarskoj. NASELJA Rumunjska: Cotofeni, Ostrovul Corbului, Celnic, Ripa Rosie, Locusteni i Hotilor kod Herculane. Srbija: Zlotska peina, Klokoevac, Crnajka i Krivelj. etiri su tipa naselja: ravniarska naselja (dunavski otoci), naselja na terasama iznad rijeka (najea u Srbiji, javljaju se na poloajima gdje je prije bio B-S-K kompleks), naselja na teko pristupanim brdskim terenima (jednoslojna i kratkotrajna s iskljuivo materijalom ove kulture) i naselja u peinama (ea u Rumunjskoj, vjerojatno privremena stoarska ili rudarska naselja). PODJELA U SRBIJI Starija faza nalazita s keramikom ukraenom linearnim motivima, zarezima ili plastinom trakom, ali bez keramike s Furchenstich ornamentikom. To su: Donje Butorke, Kapu aluluj kod Veljkova i Grabar-Svraar u Smedovcu. Mlaa faza nalazita s kocofenskom keramikom, ali i onom s Furchenstich ornamentikom. To su: Zlotska peina, Krivelj, Klokoevac i Crnajka. GROBOVI U Srbiji nema gobova, a rijtki su i u Rumunjskoj gdje su najee bez priloga ili s netipinim nalazima. Neki oker grobovi imaju kocofenske priloge. Spaljivanje pokojnika i pokop u urnama javlja se tek u mlaoj fazi. KERAMIKA Karakteristine za cotofeni kulturu su urezane linije i kuglaste aplikacije. alice se mogu podijeliti na tri vrste: alice koninog oblika koje lijevkasto zavravaju trakastom drkom iznad oboda. loptaste alice s ravnim obodom te loptaste alice s koso zasjeenim obodom. Zdjela kalotaste profilacije s unutra povijenim obodom je tipian kotofeni oblik, a moe biti ukraena plastinim trakama, zarezima i urezanim linijama. Posude za umak su dosta rijetke. Bakreni nalazi su rijei nego prije.

Baden

Retz-Gajary

Kostolac

Vuedol