Aja Sofija

Justinijan ili Anastasios

Vizantijska umetnost obuhvata umetnost koja je nastajala i razvijala se na prostoru Istonog rimskog carstva (Vizantije) od V veka dopada Carigrada pod Osmanlije 1453. godine i potpunog sloma Vizantije. Njeno delovanje nije bilo samo ogranieno na prostor Vizantije, ve i na prostore drava koje su bile pod njenim direktnim uticajem (Srpske oblasti, Bugarska, Ruske drave, Mletaka republika, Napuljska kraljevina).

Istorija i glavne karakteristikePoto se razvijala tokom srednjeg veka, njenu osnovnu crtu da je religiozni pogled na svet. Karakteriu je blistave boje i snaga linija, bez individualnosti i perspektive, sa spljotenom formom. Za ukraavanje graevina koriene su freske i mozaici koji su pokrivali zidove,podove, svodove i kupole spajajui u potpunosti arhitektonski sa likovnim izraajem. Umesto velikih vajarskih dela Antike, vizantijsku umetnost karakteriu mali reljefi raeni u slonovai. U antikom svetu versko potovanje boanstava izraavalo se u prvom redu statuom- kultnom statuom od kamena koja se postavljala u hram. Prema njoj su se izraivale i male kultne statuice u bronzi ili i terakoti koje su se postavljle i u nie u sobama. Kada se u kasnoj Antici razvijala jedna sloenija predstava o boanstvu statua je postepeno iz plitkog reljefa prelazila u sliku. Hrianstvo je pod uticajem druge Boije zapovesti protivilo se predstavljanju Boga- fanatini Epifimije je razderao sveti lik naslikan na jednoj zavesi izraavajui time svoje protivljenje onome toje smatrao za idolopoklonstvo. Ovde je interesantno i to to je ikona u poetku bila slika i nije napravljena na drvetu to znai da se ikona u poetku nije vezivala za neki materijal i tehniku. Ona je ipak bila prenosna a to da se ikonom smatra slika koja je izraena na drvetu i prenosna je jeste otuda to se verovatno, usled velikog broja ovakvih radova koji su tako izraeni pojavljuje. One oblasti koje su bile udaljenije od Vizantije su bile naklonjene hrianstvu a one druge Antikom svetu i shvatanju. Uticaj Antike je bio snaan u poetku i bio je zavisan od pojedinih epoha. U doba Paleologa (1261.- 1453.) uticaj antike je bio snaan i u Carigradu su nali utoite grki slikari, a umetnost koja je iz Carigrada

prodirala nazvana je manira greaci. U Vizantijskoj umetnosti figura izraava jednu religioznu temu u ijoj se osnovi nalazi religiozna ideja. Ljudska figura je dominantna i nesrazmerno uveana. Vizantijski umetnik tei da elemente koje vidi dekomponuje i da ih rekompozicijom podredi kompoziciji ne stvarnosti i

zakonima prirodnim ve zakonima same slike. Umetnik Vizantije se koristi ortogonalnom kompozicijom. Prisutna je i inverzna perspektiva u kojoj vidimo zakone perspektive primenjene na jedan drugaiji nain da bi se iskoristili za postavljanje i ukazivanje na prikazivanje idejnoga centra dogaaja i ovaj se koristi kompoziciono. Svetlost i senka ne rasipa se na nain koji odgovara stvarnosti i prostoru su namerno data odreena irealna svojstva. Ova se umetnost ne zanima za telo koje uvek nestaje pod bogatim naborima tkanine, i osee se prisutnost asketskog i bestelesnog, a kada treba prikazivati nago telo osea se shematizacija koja se iz decenije u deceniju ponavlja i sa istim grekama koje su jednom uinjene. Naroita panja se poklanja glavi i oima- oi su prozori due. Ova umetnost postaje sredstvo pomou koga se uvodi misao iz sveta realnog u svet spiritualni. Tu se razvija slikarstvo i kao freska i kao mozaik a poznato je i raireno i knjino slikarstvo. Skulptura je na ovoj teritoriji bila zanemarena, i naroito zbog toga jer se pojavljivao strah jo iz vremena kada se hrianstvo borilo protiv idola iz vremena kada se hrianstvo borilo da ne doe na nivo idola protiv kog se borilo; ne pravi sebi ni lika ni kipa glasi zapoved Boija i otpor prema skulpturi uticao je da se ona nije razvila. U Vizantiskoj umetnosti se postepeno fiksiraju tehnika pa ak i mesta na

kojima se postavljaju pojedini likovi, za Hrista je rezervisana kupola a u etiri kupole ili stupa smetaju se Jevanelisti, isto kao to i u pogledu orijentacije postoji princip, i oltar i grob Hrista i najvee svetinja i isto ono mesto odakle e se vriti sud- oltar rezervisan je za najvee svetinje i priee orijentisan je uvek prema istoku i tu se nalaze optimistike teme a na zapadnoj strani su teme koje su pesimistike kao smrt Bogorodice ili pak ovo se moe nalaziti i na severu gde nema sunca, tu se nalazi i Hrist na raspelu. Godine 323 .Konstantin Veliki odluio je da prestonicu Rimskog carstva preseli u Vizantiju u Konstantinopol i na ovaj nain prizna veliku vanost ovog dela rimske imperije. Priznavanje hrianstva kao dravne vere imalo je veliki znaaj u Konstantinovom vremenu. Nijedna od hrianskih bazilika nije sauvana u prvobitnom obliku ali je osnova najvee Konstantinova crkva Sv. Petra u Rimu i njena osnova dobro poznata.). Istono rimsko carstvo preivelo je napade i pod Justinijanom (527 726) ponovo je doivelo stabilnost a po ironiji sudbine najvee delo ove umetnosti iz najranijih vremena nastalo je na tlu Istonog Carstva u stvari u Raveni ( San Vitale 537. god.) gde je bilo poslednje uporite Zapadnog Carstva, zapadno orijentisanog Justinijana koji je skoro uspeo da objedini rimsku inperiju.

Aja Sofija, izgled Iz 6. veka

Justinijanova epoha trajala je u 5. i 6. veku i obeleena je konstituisanjem velike drave sa apsolutistikom vladavinom u feudalnom okviru. Prisutna su shvatanja ranoga hrianstva i simbolistike koncepcije u umetnosti. Aja Sofija ( zavrena 537. g.) u obliku bazilike sa upisanim krstom a sama kupola u vreme Justinijana je ukraena velikim krstom. Ako uporedimo crkve Santa Konstansa i San Vitale tada vidimo da je crkva u Rimu organizovana u centripetalnom pravcu kretanja a u Raveni kao i Aja Sofija prisutna je jedna organizacija kretanja centrifugalnog dejstva prostor dobija namenu humaniju i kao i crkva Sv, Petra u Rimu nemaju onu komponentu skulpturalnog karaktera kao u Grkoj i njihovim hramovima ve dobijaju prostor koji dobija namenu humaniju i funkciju za sastajanje i provoenje odreenog vremena u njemu. Po ostacima slikarstva- drei se malih rezervi, crkva San Vitale ukraena je mozaicima u Justinijanovo vreme koji predstavljaju (546. - 548. ) caricu Teodoru i njen dvordvorske dame i cara sa dvorem. Car i carica kao i njihova pratnja su stvarni i kao ivi.

Epoha ikonoborstva (726 - 842) u stvari je epoha borbe protiv antikog antropomorfizma. U toku ove borbe stradale su mnoge ikone. Carica Irina je uspela (800. god.) da uspostavi ponovo potovanje ikona, tada je na portal ponovo postavljena ikona sada po trei put na ovo omiljeno mesto gde su se postavljale ikone od oboavaoca ikona koji su verovali da ove imaju i arobne moi, sa vratnica Halki uklonjena je ikona 726. po nareenju Lava III. U stvari ova borba ikonoboraca i idolopoklonika predstavlja borbu svetenstva za prevlast i visoko svetenstvo bilo je protiv ikona dok je nie svetenstvo bilo za potovanje ikona. Klasini period vizantijskog slikarstva (842 1204 kada su uesnici svetog rata zauzeli Carigrad i vladali do 1261. god.) moe se ralaniti na raniji i kasniji preiod. Rani period traje do 10. veka i tada je umetnost bila obojena elementima koji su nosili obeleija Antike, svetlost ima realniji karakter, javlja se bona senka a prostor je dublji a figura pokretnija ali sve u konceptu vizantijske umetnosti, strukture i koncepcije koja ima transcendentni smisao. Drugi period kasniji u klasinom periodu i posle druge polovine 10. veka javlja se tananija figura i naglaeniji asketski izgled, prostor je plii i gest je daleko smireniji a arhitektonski ansambli nestaju u slici oblik je svedeniji a prostor se ne predstavlja u perspektivi, te se uz plitak prostor javlja i neki pejsa a kompozicija je liena oblika. Period 1204 1261. kada jako jenjava likovna razbuktalost. Renesansa Paleologa (1261 1453) moe se sagledati vraanje Carigrada u sopstvenu prolost u Justinijanovo vreme i pronaene su nove

forme spoja duhovnog i klasinog. Skulptura se u doba Komnina retko javljala u obliku plitkoga reljefa, slikanje je postalo vrlo vano i javlja se mekana tehnika etkice. Uticaj Vizantije na svet postaje sve ogranianiji i jo uvek postoje uticaji u Gruziji i na slovenske zemlje ali su Sloveni poeli da njeguju i sopstveni stil. Ovaj period se naziva Komnenovom epohom i u njoj se pojavljuje interes za narativnim momentom (12.- 14. vek) kada se briu pregrade izmau slika i javlja se kontinuirano spojeni vei broj slika, scena. U okviru njih, vei broj linosti se javlja i komponuje a figure postaju plastinije. Figura je pokretljivija i plastinije je data a dominira i inverzna perspektiva. Doba pod Turcima , posle pada Carigrada 1453. god. Vizantijsko je ikonopisanije uglavnom nastavljeno na Kritu koji je bio pod Mleanima i imao odreenu autonomiju i po manastirima Svete gore. Ljudi koji su bili blia dvoru razvijali su stil koji je bio blii klasici a monatvo stil koji je imao vie asketskih elemenata, vrednoist ikone se ogleda u visokom estetskom dometu harmoninoj kompoziciji i boji. U doba pod Turskom vlau vizantijska umetnost jenjava da bi u izvesnom smislu ponovo bljesnula. Kroz hrianstvo je Rusija u Vizantiji nala saveznitvo. Sa hrianstvom prodire u Rusiju slikarstvo, koje ide ka stilizaciji i linearizaciji na povrini i senka se rafira. Struktura slike je jednostavna i iskristalisana, dobija podsticaj iz Carigrada. Rusko slikarstvo se okree uticaju zapada i dobija podsticaje iz Vizanta, Soluna i Srbije a u dodir sa zapadom dolazi preko Poljske i eke a uvode se i domae tradicije koje su osobene. 1338 god. Andrej RUBLjOV u prelazu iz

XIV u XV vek Ruskom slikarstvu dodaje snagu svoga genija, kod njega je prisutna kako emocija tako i narodna tradicija. PERIODI VIZANTISKE UMETNOSTIUnutar desetak vekova carevina je preivela vie faza:

Zlatno ili klasino doba (527.-726.), vrhunac za cara Justinijana (527. - 565.godine). To je vreme apsolutne moi drave koja je uspela doi sve do Ravene, Venecije i Juga Italije;

Vizant je naziv za iru oblast oko grada Vizanta kojeg je Konstantin Veliki 330. godine proglasio glavnim gradom Rimskog carstva (od tada Konstantinopolj), prije svega zbog njegovog stratekog poloaja na Bosforu kao prirodnog mosta izmeu Evrope i Azije. Nakon podele Rimskog carstva, on postaje glavni grad istonoga carstva i odrava kontinuitet rimske prostorne organicacije: u sreditu je forum na ijem jednom kraju se podie centralna crkva (Aja Sofija), a na drugom carska palata s vrtovima, dok je na jugozapadu veliki hipodrom. Za vremeJustinijana, ovaj grad na poluostrvu odvojen je od kopna slavnim Teodosijevim zidinama (moglo se ui samo kroz monumentalna zlatna vrata) i postaje poznat kao Carigrad. U ranom srednjem veku on postaje najvei i najnaseljeniji grad na svetu.

Vizantijska arhitekturaU najznaajnija dela vizantijske arhitekture spadaju crkve San Vitale u Raveni i Aja Sofija u Carigradu. Ovu drugu moemo obeleiti kao simbol estetike i

religiozne misli u vizantijskoj umetnosti. Nastala je izmeu godina 532. - 537. i iznenaujue brzo. i polazi od dve koncepcije u arhitektonskom projektovanju; podune i centralne. Naroito je interesantna kupola podignuta na etiri luka, kao novatorsko reenje toga doba i upisana je u kvadratnu osnovu. Vaan inilac u arhitekturi je bilo osvetljenje koje se uvodi kao elemenat kompozicije u unutranjost objekta i prozori su smeteni ispod kupole u vidu velikih luneta. Crkva je u unutranjosti prosto i jednostavno dekorisana bogatom dekoracijom. Razvija se tip centralne crkve tipa upisanog krsta. Crkva San Vitale u Raveni je na osamugaonoj osnovi i pokrivena je kupolom i dekorisana mozaicima.

Vizantijsko slikarstvoU Vizantiji se razvija bujno slikarstvo mozaika. Najlepi mozaici se nalaze u vizantijskim crkvama u Raveni. U najbolje ouvane mozaike spada mozaik cara Justinijana i njegove ene Teodore u crkvi San Vitale u prezbitorijumu objekta. Poze i gestovi su dostojanstveni i shematizovani iako su lica individualizovana i odgovaraju crtama carskog para i donstojanstvenicima. U Vizantiji se razvija slikarstvo ikona koja slue molitvi. Postoje propisi za njihovo slikanje. Kompozicija je centralna i statina i konture su naglaene crnom bojom a gestovi su odmereni i dostojanstveni.

RANA VIZANTISKA UMETNOST

Najznaajniji spomenici rane vizantijske umetnosti se nalaze u italijanskoj Ravenni koja je 402. godine bila prestolnicom Zapadno-Rimskog carstva, a za vreme cara Justinijana tu je sedite vizantijske vlasti u Italiji (535. godine). Crkva San Vitale u Raveni (526.-547.godine) ima osnovu osmougaonika iznad ijeg sredinjeg dela je kupola. Srednji brod komplikovano je povezan s bonim brodom i nizom polukrunih nia. Crkva ovakve osnove s kupolom preovlauje u Pravoslavlju sve od Justinijana, kao to na zapadu preovlauje bazilikalni tip crkve.

Justinijan s pratnjom, u crkvi San Vitale u Raveni, 547. god, U crkvi San Vitale s obe strane oltara nalaze se raskoni mozaici (Car s pratnjom i Carica s pratnjom) koji simboliziraju i odraavaju mo i slavu carskog dvora. Oni prikazuju Vizantijski ideal lepote: - visoke istanjene figure, izduenih glava sa velikim oima, povijenim obrvama, dugog i tankog nosa, malih usta, malih stopala u odnosu na veliinu tela, te raskono dekorisane odee. Svaka scena je liena pokreta. Likovi na tim mozaicima su

tipizirani, statini, velikih oiju, a pozadina je zlatna (nebo je uvek boje zlata u ranom hrianstvu).

Unutranjost Aja Sofije uKonstantinopolju Crkva Sveta Sofija - Aja Sofija (532.-537.) u Carigradu je najpoznatija graevina ovog doba. Kupola je proarana prozorima i svetlucavim mozaicima pa se ini kao da je bez teine. Spolja je volumen zatvoren ravnim geometrijskim povrinama, dok je iznutra zid potpuno dematerjalizovan mermernim oplatama i mozaicima dajui mu slikarski karakter. U kasnijim razdobljima vizantijske arhitekture javlja se nekoliko tipova crkava, smanjuju se veliki jedinstveni prostori (koji su dominirali u zlatnom dobu), a spoljanja obrada volumena dobija na vanosti gde se javljaju i ornamentalni ukrasi od opeke (npr. Crkva sv. Luke u Fokidi, Grka, ili sv. Pantelejmona kod Skoplja, Makedonija).

U unutranjosti se zidovi crkava ukraavaju pored mozaika i freskama, a glavni brod je naglaen ikonostasom. Ikonostas je oltarska pregrada koja deli svetite od ostalog prostora crkve, a ine je kameni pluteji ili ikone. Ikone su prenosive slike na platnu ili ee drvenoj podlozi. One su raene po vrlo strogim pravilima prikazivanja likova po njima prozvanimikonografskim pravilima. Skulptura je u vizantijskoj umetnosti bila potisnuta, osim male plastike izvedene u slonovoj kosti i metalu (emajl) s izrazitom plitkom obradom. IKONE Vernici su oboavali ikone i kipove, ljubei i molei ispred njih, verujui kako e im molitve biti delotvorne to su verske voe tumaile kao nastavak paganskog idolopoklonstva. Tako dolazi do velikih razmirica izmeu ikonoboraca (protivnici ikona) i ikonofila (pristalice ikona), to je kulminiralo 726. godine zabranom upotrebe ikona od strane cara Leona III To vreme katastrofalnih sukoba, unitavanja mozaika i fresaka, devastacije samostana, ali i progona svetenika i ikonofila, nazivamo doba ikonoborstva. Vizantijsko carstvo se stalno branilo od napadaIslamskih naroda, pa je

ovaj zakon bio i politike prirode, jer se podilazilo islamskoj zabrani prikazivanja svetih likova. Naputanjem sakralnih motiva posezalo se za seoskim motivima, prirode, motivima lova, svakodnevice ili apstraktne ornamentike. Procvat profane umetnosti se najjasnije ogleda u ukraavanju carskih palata (ploice, tepisi...) jer su se carevi utrkivali u raskoi s islamskim bagdadskim kalifima. Godine 843. spor je zavrio pobedom potovalaca slika i dolazi do procvata slikarstva pod Makedonskom dinastijom.

KASNA VIZANTISKA UMETNOSTPoetkom 10. veka potpuno e se razviti tipina graevina Vizanta, to je crkva osnove upisanog grkog krsta (ravnokrakog) na osnovu kvadrata. Kupole e poveati svoj tambur (donji okvir kupole) i na tom visokom tamburu otvoriti e se mnogi prozori i osvetliti graevinu graenu potpuno bez prozora na zidu. Takav tip crkve je i crkva Sv. Marko u Veneciji (1063.), iako nije bila pod vlau Vizanta, bila je pod direktnim umetnikim uticajem. Ona ima osnovu grkog krsta upisanog u osnovu kvadrata i kupole iznad sredinjeg kvadrata i svakog kraka krsta - karakteristike vizantijske gradnje. Venecijanske kupole nemaju tambur nego su obloene drvenim krovovima. Unutranjost je vrlo prostrana i ukraena mozaicima.

Beli Aneo - Arhangel Gavrilo na Grobu Hristovom, freska iz Manastira Mileevo, 14. vek Iako nam se vizantijska umetnost, zbog svog dugog kontinuiteta ini statikom i nepromenjenom, moemo uoiti neke razlike. Tako za vreme Komnenovske dinastije umetnost ima obeleja romanike na zapadu: horizontalne tenje, naelo zbrajanja relativno samostalnih delova, povrinsko slikarstvo jednostavnih kompozicija, dok umetnost u doba Paleologa tei graenju u visinu, naraciji u slikarstvu, izraenijoj oseajnosti ..., to podsea na Gotiku.

Crkva sv. Vasilija Blaenog, Moskva, 1561. god. U 13. veku Carigrad pada u ruke krstaa i formira se latinsko carstvo, to dovodi do intenzivnijeg razvoja umetnike delatnosti u periferiji Vizanta kao to je Makedonija, Srbija i Rusija. U Srbiji nastaju crkve "Rake kole" u kojoj se oseaju uticaji romanike. Dok Crkva manastira Graanice na Kosovu (1315.godine) zbog svoje visine podsjea na gotiku gradnju. Ona ima predulaz spojen s centralnim prostorom kvadratne osnove (upisan grki krst) koji je spolja naglaen stepenovanjem sa etiri manje kupole iz kojih se u sredini izdvaja peta najvia i najvea. Sjajan ritam niih i viih delova koji skoro ne izlaze iz kvadratne osnove. Kada se pravoslavlje potpuno proirilo na teritoriju dananje Rusije poelo se sve vie graditi u drvetu, a pomalo se menjao i vizantijski tip crkve. Kupola e postajati sve vie, vee i raskonije, i umnoavae se (oblik lukovice uveo se zbog lakeg otpora snegu). O tome svedoi najreprezentativniji primer vizantijske arhitekture tzv. Saborna crkva sv. Vasila blaenog u Moskvi (1555.-1561. godine).