I1. NAZIV I PREDMET UVODA U PRAVORanije su postojali, a i danas se upotrebljavaju razni nazivi. Danas se kod nas ne upotrebljava termin Enciklopedija, već Uvod u pravo i Uvod u pravne nauke. Pored ovih, ponekad se koriste i drugi termini, kao npr. Osnovni pojmovi o državi i pravu. Pravo je usko povezano sa državom. Ne može se govoriti i izučavati pravo, a da se država odvoji ili apstrahuje. Kada i dolazi do odvajanja države i prava, to je više da bi se izvesni elementi u ovim pojavama dublje proučili ili razradili. U Uvodu u pravo izučavaju se država i pravo u cjelini. Daju se opšti pojmovi i veze u oblasti države i prava, objašnjavaju se najvažniji i opšti problemi. Uvod u pravo ima opšti karakter. Kada uzmrmo u obzir naziv Uvod u pravne nauke, tu predmet predstavlja pravna nauka, a kada uzmenmo naziv Uvod u pravo mnogo jasnije i tačnije ukazuje na osnovnu materiju proučavanja-pravo, bez obzira na pravne nauke, njihovu razvijenost, vrstu i razvoj.2. NASTANAK I RAZVOJ UVODA U PRAVOUvod u pravo se dosta kasno pojavilo kao zasebna disciplina sa određenim predmetom i cjelinom. Prije uvoda u pravo formirale su se mnoge pravne nauke i čak dostigle veliki stepen razvoja. Tako smo imali građansko prava, krivično pravo i dr. U Rimu se razvila posebna pravna disciplina Institutions koja je služila kao uvod u pravne nauke, a koja je sadržla uglavnom pojmove građanskog prava. Iz tog vremena poznata he knjiga čuvenog pravnika Gajusa pod nazivom Institutiones. Isto tako poznat je Institutiones, teoretski uvod u Corpus iuris civilis cara Justinijana. Može se reći da ovi radovi prestavljaju prve osnove Uvoda u pravo. U 13 vijeku tek počpinje ponovni razvoj pravne nauke sa privrednim razvojem naročito u gradovima sjeverne Italije. U proučavanju države i prava naročito je vaćan razvoj društva i države u 17 i 18 bvijeku. U 19 i 20 vijeku teoretsko proučavanje države i prava se sve više razvija sa razvojem kapitalizma i države. Kod nas se poslije II svjetskog rata iz Teorije države i prava razvija zasebna nastana disciplina-Uvod u pravo. 3. INSTITUCIJE I UVOD U PRAVOU rimskom pravu institucije su sadržale osnovne pojmove pretežno građanskog prava i tako bile uvod u građansko pravo. Poznate su Institucije kao uvod u Corpus iuris civilis cara Justinijana, koji sadrži osnovne pojmove prava Corpus iuris civilis. Danas se materija građanskog prava tako razvila da svaki njen deo predstavlja posebnu naučnu disciplinu, a izvesni delovi nisu više u domenu građanskogprava, već javnog prava. Uvod u pravo od svih ovid djelova Institucija ima najviše dodirnih tačaka sa uvodnim dijelom. Riječ institucije prevodi se različito. Neki je prevode kao uputstvo, a neki kao udžbenik. U rimskom pravu čuvene su 2 institucije Gajeva i Justinijanova. Justinijanova je bila opšta, teoretski uvod u Justinijanov zbornik, Corpuc iuris civilis, vezan za kodeks građanskog prava. Gajeve institucije su pak bile udžbenik koji je bio predmet proučavanja prava i izvor klasičnog rimskog prava. Gajeve institucije imaju 4 dijela: uvod posvećen pravu, prvi dio koji se odnosi na lica, drugi i treži koji sadrže pravo koje se odnosi na stvari i četvrti koji se odnosi na postpak. Gaj vrši klasifikaciju izvora prava. Izlaže iz kojih akata se sastoji pravo rimskog naroda, kao što su zakoni, plebiscit, itd, a isto tako daje i pojmove tih akata. Sve je to karakteristično i čini temelj za proučavanje ne samo rimskog prvava, nego i prava uopšte, teorije prava.4. ODNOS UVODA U PRAVO I DRUGIH PRAVNIH I DRUŠTENIH NAUKAOdnos između ovih nauka je uzajam. Uvod u pravo u svojim izučavanjima oslanja se na druge pravne i društvene nauke. Uvod u pravo je u tjesnon vezi naročito sa društvenim naukama koje proučavaju, sem države i prava, i druge društvene pojave kao što su: sociologija, ekonomske i političke nauke. Uvod u pravo utiče pravne, naročito konkretne i pozitivne nauke. S obzir na svoj predmet i odnose prema drugim pravnim naukama, Uvod u pravo je uvodna, opšta i osnovna nauka. U uvodu u pravo imamo one pojmove i znakove koji predstavljaju uvod za dalja izučavanja u svim drugim naukama. Bez Uvoda u prvao nemoguće je shvatiti državo i pravo. Uvod u pravo, oslanjajući se ne samo na norme, već i na teorijsko sagledavanje materije, uz pomoć socioloških, ekonomskih i političkih nauka, pruža šire mogućnosti sagledavanja države i prva kao opštih kategorija, što i na određeni način obogaćuje pozitivne i konkretne pravne nauke.PRAVO5. POJAM METODA UVODA U PRAVOMetod je sastavni dio nauke. Od kakvog je značaja metod za nauku vidi se i po tome da postoje i posebne discipline koje proučavaju detaljno metodologiju pojedinih nauka. Težnja svake nauke pa i pravne je da postigne istinu o pojavama koje ispituje. Taj posao je vrlo složen, dug i težak, ali i neminovan za nauku. Nauka ne bi bila nauka ako bi drugačije pristupila svom poslu. U tom procesu naučnog saznanja moramo tražiti najbolje,najprikladnije i najispravnije puteve,sredstva načine – odgovarajući metod koji će nas dovesti do ispravnog rezultata. Treba izabrati pravilan metod. Samo on može odgovarati pravnoj nauci. Tako metod uslovljava nauku i praticipira u naučni rezultat. Metod i nauka postaju tijesno i neraskidivo povezani. Metod ne može biti sam sebi svrha već sredstvo, put za naučnu istinu. U suštini promjena i kretanja društvenih pojava, države i prava leži kretanje nauke. To jedinstvo predstavlja osnovnu saznanja države i prava i dalje akcije i razvoja. U toj složenosti proučavanja i saznanja mogući su i razni metodi. Da bi se neka pojava proučila moguće je upotrijebiti i više metoda da bi se došlo do rezultata .Potrebo je koristiti različite metode da bi smo bolje proučili državu i pravo i njihove elemente.6. VRSTE METODA UVODA U PRAVO

1

Opšti metod je onaj metod koji ima opšte načine i zakone posmatranja pojava i polazi od određenih naučnih postavki i gledišta na pojave. Takvih metoda ima više, metafizički,spekulativni,sholastički, dijalektički itd. Ovi metodi su vezani i za određeni pogled na svijet, odealistički, materijalistički itd. Svaka nauka ima svoj specifičan metod, a kod prava to je pravni metod. Pravne nauke pored opšteg i pravnog metoda takođe koriste i sociološki, istoriski, komparativni i dr. metode.Pravni metod –je poseban metod izučavanja pravnih nauka . Ovaj metod izučava državu i pravo putem pravnih normi. Ovaj metod tumači norme i to onakve kakve su, normu kao dogmu, pa se i sam metod naziva normativni i dogmatski metod. Pravne norme i njihova sređenost pokazuju određenu logičnost, pa se taj metod naziva logičkim metodom. Bitno je uočiti razliku između normativnog i dogmatskog metoda.a) Dogmatski metod – njime se utvrđuje šta svaka pravna jedinica i pravna norma stvarno znače, kakvo ponašanje zahtjeva pravo od pravnih subjekata. Prva njegova crta je proučavanje prava “izolovanjem od okruženja” tj.odvajanje prava od politike društvenih kretanja i ekonomskih zbivanja. Ovaj metod posmatra pravo kao dogmu. Dogmatski metod obično prati logika prava sa odgovarajućim osnovnim metodama lingvistike Ovaj metod ističe načelo zakonitosti i načelo istine autoriteta. Dogmatski metod se u pravnoj praksi koristi prilikom stvaranja i primjene pravnih akata uz pretpostavku da treba poznavati pravne akte i ponašati se u skladu sa njima. Dogmatski metod utvrđuje značenje prava.b)Normativni metod – je blizak dogmatskom. Normativni metod posmatra pravo kao cjelovi normativni sistem s određenom funkcijom. Normativni metod ostvarenje društvene funkcije prava. Normativni metod se bavi krupnijim pravnim jedinicama. Ovim metodom se utvrđuje da se svaka norma sastoji iz dispozicije i sankcije i da se ovim povezanošću određuje njena realizacija. Normativnim metodom, dakle utvrđujemo iz čega se pravo sastoji i kako funkcioniše. Ova anatomija i fiziologija prava nam omogućava prilagođavanje strukture funkciji, omogućava kako utvrditi iz čega se sastoji pravo, da bi bolje funkcionisalo.Asiološki metod – Ovim metodom ocjenjujemo, vrednujemo pravne norme,pravne odnose i pravni poredak u cijelini. Ovaj metod ima i drugi naziv: metod vrednovanja. Njime se presuđuje kako bi trebalo da bude pravo, a ne kakvo pravo jeste. Vrednovanje se vrši na osnovu određenih kriterijuma i principa, a oni zavise od političko – ideološkog sistema koji vlada u određenoj zemlji. Ovim metodom se ocjenjuju a) čitav pravni poredak i njegovi dijelovi, te predlažu odgovarajuće promjene; b)pravna nauka, pravno obrazovanje, pravna metodologija, posebno pravne tehnike i način rada pravnika s kritikom postojećeg o predlogom budućeg stanja i razvoja. U normativnoj djelatnosti njime se ocjenjuje da li neke društvene odnose treba nominirati i kako; tehnička rješenja u pravnom norminiranju, kao i radnje koje će se kvalifikovati kao delikti i sankcije. Aksiološki metod koriste advokati, građani u podnescima, ali i sudije službenici upravnih organa pri donošenju konkretnih akata. Sledi zaključak da je aksiološki metod vrlo značajan u pravu i to pri stvaranju prava, posebno u oblasti pravne tehnike i kritici postojećeg prava s nuđenjem novog.Sociološki metod – Sociološki metod, koji je poseban metod za Sociologiju, objašnjava društvene faktore nastanka i razvoja pojava te i države i prava. Sociološkim metodom obogaćujemo znanja od kojih ne možemo doći pravnim metodom.Istoriski metod – Ovim metodom se pojave posmatraju u kretanju, u njihovom nastajanu, razvijanju i nestajanju. Istorisko – pravni metod je složen metod i u okviru njega se javlja i dogmatsko – normativni metod, sociološki, pa i ostali osnovni pravni metodi. Ta simbioza istorisko – pravnog i ostalih metoda govori jasno da su ova dva metoda nesamostalna i da se javljaju udruženi sa drugim metodama.Komparativni metoda – Komparativni ili usporedni metoda proučava pojave uspoređujući ih sa drugim sličnim ili suprotnim. Ovaj metod potiče iz antičke grčke. Njime utvrđujemo sličnost, ali i različitost pri regulisanju istih pitanja u različitim pravnim sistemima. Lingvistički metod – Pravni teoretičar Jering je istakao da „ pravnik treba misliti kao filozof a govoriti kao seljak. Lingvistički metod je jako vezan za logički, toliko da se gotovo redovno javljaju zajedno. On se javlja u dvostrukoj funkciji, prva je da opisivanje, ona objašnjava kakav je jezik u pravu, a druga objašnjava kakav jezik treba da bude u pravu. Pravni jezik nema svoju gramatiku, ni svoju morfologiju, ali je po svojoj sintaski , sematici i stilistici drugačiji od narodnog jezika.Pravne tehnike – su skup radnji i instrumenata kojima se stvara i primjenjuje pravo.7. DRŽAVA , PRAVO I PRAVNE NAUKEPravna nauka ima za svoj predmet pravo, a ono je u tijesnoj vezi sa državom. Uloga prava proizlazi iz samog društva i države, njihova snaga i razvoj, ali ulogu prava treba tražiti i u samom pravu, njegovoj suštini i uticaju na društvo i državu. Pravo je povezano sa državom. To su dve pojave koje se teško mogu zamisliti odvojeno. U svom početnom stadijumu kada se država pojavila i imala manji broj poslova i oblasti uticanja i reguliranja, sa vrlo malim brojem pravnih normi, bila je predmet velikog izučavanja. U starom vijeku, država i pravo se izučavaju sa filozifskog gledišta kao i mnoge druge pojave. Danas državu i pravo proučavaju sve društvene nauke i svaka vrši izučavanja sa svog aspekta. Pravne nauke ne izučavaju državu i pravo na isti način i u istom obliku .Država i pravo utiču na razvoj pravne nauke, pravna nauka utiče na razvoj države i

2

prava. Taj odnos stvara vrlo složene uticaje i jedne i druge strane. Neophodno je da se država i pravo stvaraju pod uticajem pravne nauke, a i drugih nauka, naročito sociologije, ekonomskih i političkih nauka. Pravo i država moraju biti izraz stvarnosti, postojećih društvenih odnosa svojim normama moraju dalje razvijati te odnose u određenom pravcu ,radi postizanja određenih društvenih ciljeva. Prema tome, pravo i državu treba stvarati i ostvarivati uz pomoć pravne nauke ali i uz dobro poznavanje društva i njegovog kretanja i političkih uslova ,snaga ciljeva na osnovu znanja koja daju sociološke, ekonomske i političke nauke. Na ovakav način razviće se država i pravo i imati veću ulogu i uticaj na društvo. Nauka je preteča pojava, ukazuje na to kako će se pojave razvijati. 8. PRAVNE NAUKE I NJIHOVA PODJELAZajedničko za sve pravne nauke je da izučavaju državu i pravo. U pravnim naukama se izučavaju pravne norme, koje regulišu odgovarajuće društvene odnose. A pravne norme ustvari čine pravo. Pod pravnim naukama podrazumjevamo cjelokupnu nauku o državi i pravu, sve pravne nauke koje na različite načine izučavaju državu i pravo. Pravne nauke su društvene nauke. Najvažnija, osnovna podjela pravnih nauka se vrši prema predmetu i načinu izučavanja države i prava, tako imamo sledeće pravne nauke:a) Istorijsko pravne – ove nauke izučavaju državu i pravo kakve su nekad bile, u istoriskom razvoju. U tome se mogu proučavati istoriski razvoj države i prava uopšte ili istorija određene, konkretne, države i prava. Tako, istorisko – pravne nauke mogu proučavati određenu državu i pravo prošlosti (primjer Rimasko pravo)b)Pozitivno – pravne – ove nauke izučavaju današnju državu i pravo, kakva je danas država i pravo. To je važeće pravo, pravo koje je na snazi – pozitivno pravoc)Konkretno – pravne – ove nauke izučavaju određenu konkretnu državu i pravo ili njegove pojedine djelove. d)Apstraktne, teorijsko – pravne nauke –proučavaju državu i pravo apstraktno uopšte. Ovakva teorijska izučavanja u pravu nazivaju se teorija prava. 9. JURISPRUDENCIJA, TEORIJA PRAVA I FILOZOFIJA PRAVATermin jurisprudencija je u najširem smislu pravna nauka. To je njegovo etimološko značenje koje se najviše upotrebljava u praksi. Vrlo često se pored termina jurisprudencije upotrebljavaju razni termini. Tako tradicionalna jurisprudencija, moderna jurisprudencija, obična jurisprudencija, voljna jurisprudencija itd. koji bliže objašnjavaju razne vrste pravne nauke i bolježja pojedinih shvatanja ili oblasti pravne nauke. U tjesnoj vezi sa pravnom naukom je teorija prava i filozofija prava. Teorija prava izučava pravo u cjelini na naučni način i u tome nije samo određena konkretna naučna disciplina, već opšta teorijska nauka. Teorija prava u svom izučavanju oslanja se i na praksu: primjenu prava, naročito na sudsku praksu. Filozofija prava se više odvaja od pravne nauke. Filozofiju prava u pravu ne sagledava pravo kao pravnu normu i pravo kao društveni fenomen, već ide dalje i traži objašnjenje u sferi metafizike, traži ostvarenje čak opšte pravde, humanosti i jednakosti. Filozofi su izučavajući filozofski karakter prava polazio od određenih teorijskih i naučnih objašnjenja kao pravnih normi i od pozitivnog prava. I zbog toga, mada se filozofija prava odvaja od jurisprudencije, moglo bi se u jurisprudenciju, shvatajući je u najširem smislu, uvrstiti i filozogija prava.10. EVOLUCIJAEvolucija predstavlja dugotrajan, postepen proces promjena u državi i pravu. Evolutivne promjene su sitne, male promjene u društvu, državi i pravu, koje ne mjenjaju suštinu, osnovu, bit određenog društva, države i prava. U društvu, državi i pravu postoje mnogobrojne i raznovrsne evolutivne promjene, a skup tih promjena se zajedničkim imenom naziva evolucija. U evoluciji dolazi samo do određene korekcije pojedinih sfera društvenih odnosa. Promjene mogu biti zakonite i nezakonite. Prva vrsta je je u skladu sa društvenim i pravnim normama, druga vrsta je suprotna ovim. Evolutivne promjene koje su bitne za državu i pravo su:1.Reforma. Ova promjena je svakodnevna. Reforme zahvataju gotovo sve oblasti društvenog života, privredu, kulturu, nauku pa i čitavo društvo. Reforme mogu biti zakonite ( koje su u skladu sa društvenim poretkom) i nezakonite ( suprotne društvenom poretku) 2.Državni udar – To je nezakonita promjena kojmo ličnost ili grupa u vrhovima državne hijerarhije vrši promjenu u državi i pravu koja se sastoji u preuzimanju vlasti. Državni udar se vrši po pravilu nasilinim putem upotrebom ili pretnjom sile. Državnim udarom se ne mjenja suština države i prava. Ostaje isti tip države i prava.3.Puč – je nezakonita promjena koju vrši ličnost ili grupa koji nisu u vrhovima državne organizacije . To su sporednije ličnosti koje preuzimaju vlasti na nezakonit način. Puč ne mjenja suštinu države i prava. Vrši se nasilnim putem.11. REVOLUCIJARevolucija znači konkretnu opštedruštvenu, drastičnu promjenu, ne samo državnog i pravnog poretka. Revolucione promjene su krupne, kvalitativne promjene. One mjenjaju u suštini državu i pravo, mjenjaju se i druge pojave u društvu ;ideologija, svjest, politika, moral itd. Nastaje novo društvo, nova država i pravo. Ovih promjena je manje nego evolutivnih. Evolutivne promjene se svakodnevno dešavaju. One se gomilaju sve više i više, dovode do sporova i sukoba i u jednom trenutku dolazi do revolucionih promjena. Revolucija podrazumjeva radikalan raskid sa prošlošću, prateće obilježje revolucije je i nasilnost. Revolucionarne promjene su skokovit, kvalitativna prelaz iz jednog društva,

3

države i prava u drugo. Za ostvarenje revolucije postoje različita sredstva i načini. Razumjevanjem suštine revolucije može se zaključiti da se takva promjena može samo izvršiti silom. Izvršenje revolucije i potpuno osvajanje vlasti u svim oblastima i težnja zbačenih da se ponovo vrate na vlast, jasno ukazije nužnost upotrebe nasilja u izvršenju revolucionarnih promjena i daljeg učvršćivanja revolucije.12. ULOGA DRŽAVE U STVARANJU I PRIMJENI PRAVAUloga države u odnosu na pravo najbolje se vidi kroz dve oblasti, stvaranje i primjenu prava, a uloga prava u odnosu na državu kroz organizaciju i djelatnost te države. Uloga države u stvaranju prava bitna. Država donosi pravne akte kojima uređuje odnose u društvu i državi. Država može stvoriti pravo, donositi razne pravne akte te stvarati pravne norme. Tako država donosi kako opšte pravne akte, tako i pojedinačne pravne akte. Pored države mogu se pojaviti i drugi subjekti koji stvaraju pravo, i to kako opšte tako i pojedinačne akte, odnosno, norme. Pojedinci tako zaključuju ugovore i donose druge akte. U državi imamo i razne organizacije koje donose opšte pravne akte. Ukoliko je u državi razvijen decentralizam i demokratija, utoliko ima više izgleda da će opšte pravne akte pored državnih organa donijeti i razne organizacije. U pogledu stvaranja prava država mnoge norme preuzima iz običaja i dr. vrsta društvenih normi i da sankcionisanjem čini ih pravnim normama. U pogledu primjene prava, uloga države je daleko veća nego u stvaranju prava. Država sankcioniše norme, ona im obezbjeđuje primjenu. Prema tome nije kako su stvorene pravne norme , već je bitno da ih država sankcioniše, obezbjeđuje njihovu primjenu. Bitno je i to da je država uvjek u mogućnosti da primjeni sankciju i time obezbjedi primjenu. Državni organi se moraju ponašati po dispoziciji mnogih normi. U slučaju povrede dispozicije dolazi do odgovornosti i ponašanja po sankciji. Građani se moraju pridržavati pravnih normi. To je težnja svakog pravnog poretka.13. ULOGA PRAVA U ORGANIZOVANJU I FUNKCIONISANJU DRŽAVEUloga prava u odnosu na državu je kroz organizovanje i funkcionisanje države. Pravo svojim normama određuje državne organe, njihovu nadležnost i odnose. Tako je država pravno organizovana. Ona predstavlja pravnu organizaciju. Putem pravnih normi se obezbjeđuje skladnost državne organizacije. Putem prava se određuje i djelatnosti, rad državnih organa. Pravno regulisanje države je od najnižih do najviših organa. Najviši državni organ je pravno regulisan najvišim aktom tj. ustavom. Najviši organ ipak ima više slobode za razliku od drugih organa. On može mjenjati najvažnije akte, ustav, mada po određenoj proceduri. Kod najvišeg organa više se pojavljuje politička, a manje pravna ograničenost. Treba istaći da najviši organ, kada donosi prvi ustav, prvi akt o organizovanju i funkcionisanju državnog mehanizma, njie nikakvim pravnim normama ograničen. Tada je on politički ograničen. Koliko pravo utiče na državu, koliko su državni organi vezani za pravne norme, naročito se primjećuje kada organi primjenjuju pravne norme u spornim slučajevima, kada se ceni ustavnost i zakonitost. Tada se na sudu i pred drugim organima vrlo konkretno primjenjuju pravne norme, državni organi zasnivaju svoj rad na njima i donose pravne akte u kojima se vidno ističe uticaj prava na državu. Pravnim normama vezani su, kako državni organi tako i drugi subjekti i građani.14. NAČELO HIJERARHIJE U DRŽAVI I PRAVUOdnos između države i prava manifestuje se i u jednom od osnovnih principa organizacije i rada države – principu hijerarhije. To je određeni red, skladnost odnosa nižih i viših organa po kome su viši nadređeni nižim,a ovi podređeni višim. U državi je najkarakterističniji monopol fizičke sile, državna vlast. Hijerarhiski odnos se isto pojavljuje i u pravu. Tako se na vrhu nalazi ustav, pa zakon i sve niže do akata najnižeg organa. Svi akti moraju biti saglasni, niži, da ne proturječe višim. Taj odnos saglasnosti, zavisnosti nižih višim aktima, naziva se hijerarhija u pravu. Ustav donosi najviši organ u državi. Viši je akt – akt višeg državnog organa, a niži nižeg. Hijerarhija državnih organa odgovara hijerarhiji pravnih akata. Ostvarenje hijerarhije u državnoj organizaciji i pravu je ustvari ostvarenje zadatka i cilja, zakonitosti i efikasnosti pravnog poretka. Jedan organ može donositi i više akata, akta sa različitom snagom. Najviši zakonodavni organ, pored ustava donosi zakone i druge akte. Ovi akti su viši u odnosu na akte nižih organa. U tim aktima je uvjek važnija osnovna materija, osnovni društveni odnosi regulisani su na većem stepenu opštosti. Odnos između akata reguliše se po materiji i po formi akta. Kako pravne norme i akte mogu stvarati i nedržavni subjekti, tako se i kod ovih akata pojavljuje određena zavisnost, hijerarhija u odnosu na kate državnih organa. Ovo obezbjeđuje zakonitost pravnog poretka. 15. IME DRŽAVEU teoriji države i prava ne postoji potpuna saglasnost oko pitanja vremenskog postojanja države, odnosno da li svi organizacioni oblici povezivanja među ljudima kroz različite peiode razvoja društva zaslužuju da budu nazvani imenom države.

16. SHVATANJA O NASTANKU I RAZVOJU DRŽAVE

Država se pojavljuje u odnosu prema drugim društvenim organizacijama sa posebnim značenjem i ulogom u društvu. Država postaje organizacija bez koje čovjek ne može. Opšte obilježje polisa , kao grada- države je njegova samovoljnost. Država je nastala u razvoju društva u jednom određenom momentu nenog razvoja kada su se desili određeni uslovi. Postoji više teorija koje objašnjavaju nastanak države:

4

a)Patrijarhalna teorija - ističe objektivne društvene uslove nastanka države. Po ovoj teoriji država je nastala namnožavanjem stanovništva i grananjem prvobitne patrijarhalne porodice u pleme itdb)Psihološka teorija – ističe da su uzroci nastanka države psihičke prirode. c)Ugovorna teorija – ističe da je država nastala ugovorom koji su stvorili ljudi i time zaštitili svoja prirodna prava;d)Teoriji sile – ističe da je država nastala pod uticajem sile tako što je jedna društvena zajednica podbijedila drugu i stvorila državnu vlast. e) Organska teorija – sitiče sličnost države kao organizma i prirodnog biološkog, ljudskog organizma. Teorije o državi kao ideji, polazeći od idealističkog shvatanja, ističu da suština države ne leži u realnom već u ideji, što postoji nezavisno od nerealnih. Normativističke teorije ističu državu kao pravnu pojavu, pravni momenat je bitan i samo njime se objašnjava država. Biološke teorije ističu da je država živi organizam i da za njega važe isti zakoni nastanka i razvitka, kao i za svaki individualni organizam. Sociološke teorije su u objašnjenju države istakle društveni faktor i sukobe u društvu.17. FUNKCIJA DRŽAVEUtvrđivanje funkcija države istovremeno predstavlja i određivanje njenih granica i smeštanje u realne, razumne, logičke okvire, primerene potrebama normalnog razvoja pojednica i ljudske zajednice. Pri tome se prvenstveno misli na odnos ljudskih sloboda i prava i funkcije države. Država može vršiti zadatke i poslove u raznim oblasitma : obrazovanju, kulturi, nauci, zdravstvu i dr. djelatnostima, ali se takođe mnogi poslovi u ovim oblastima mogu obavljati i bez države, tj. država nije nužna.18. DRŽAVA KAO DRUŠTVENA ORGANIZACIJA I DRUŠTVENA ZAJEDNICADržava se uglavnom posmatra kao društvena organizacija. Država se najviše vidi kao skup mnogobrojnih i raznovrsnih organa koji donose razne akte, dolaze u neposredan kontakt sa građanima i primjenjuju vlast, silu u primjeni svojih akata. To je spoljašnjost države koja se jasno i uočljivo manifestuje. Država se manifestuje i kao društvena zajednica, kao zajednica ljudi povezanih izvjesnim ekonomskim i duhovnim vezama. Država nije pojava koja se javlja sa jednom generacijom, već od momenta nastanka postoji stalno kao društvena kategorija koja menja organizaciju, norme, sisteme, ali ostaje kao država. Ona se uvijek ispoljava najviše u društvu kao određena organizacija koja primjenjuje silu, vlast i zato, kako smo naprijed istakli, shvata u globalnom društvu, društvenih pojava, kao društvena organizacija. Država, s obzirom na svoj nastanak i prganizaciju stvara određeni državni i društveni poredak koji nije svima po volji, ali svojom silom taj poredak obezbjeđuje. Država stvara svoje norme – pravo. Pravo mogu stvarai i drugi subjekti, pa i privatna lica, ali to obezbjeđuje država svojim normama i svojim državnim aparatom obezbjeđuje njegovu primjenu.19. POJAM DRŽAVEa) Država je društvena pojava nastala u društvu u jednom dugom i vrlo složenom društvenom procesu koji nije jedinstven kod svake konkretne države., ali da se u tom procesu kod države uopšte mogu naći izvjesni uzroci koji su bili pretežni u njenom nastanku;b) Država raspolaže najvećom silom, monopolom fizičke sile, za razliku od drugih organizacija.c) Država stvara pravo radi regulisanja i održavanja državnog i društvenog poretka.Na osnovu navedenog smatramo da bi pojam države u njaširem smislu bio sledeći: Država je društvena organizacija koja raspolaže monopolom fizičke sile radi očuvanja svog državno pravnog poretka i ostvarenja vrijednosti i cilja tog poretka. 20. TERITORIJA KAO ELEMENAT DRŽAVEDržava je teritorijalna organizacija, ona je teritorijalna jedinica koja vrši vlast nad ljudima određene teritorije. Država je određena teritorijom. Teritorijalnost države je određena teritorijom na kojoj država vrši svju vlast, a ta teritorijalnost obezbjeđuje sigurnost i bezbjednost građana. Teritoriju države čini pre svega deo zemljine površine koji je obilježen određnim granicama. Pored zemljišne i morske površine, teritorija države obuhvata i vazdušni i bezvazdušni prostor iznad državne teritorije. Teritoriju države čini i deo zemljišta ispod zemljine površine, zemljina utroba. Na svojoj teritoriji država ima najveću vlast nad građanima za razliku od drugih društvenih organizacija i zajednica. Država na svojoj teritoriji vrši vlast nad svim licima koja se nalaze na teritoriji. Nad tim licima država primljenjuje svoje pravne norme i za njihovo nepoštovanje odgovarajuće sankcije. Izvjesne pravne norme se ne vrše nad strancima – licima koja nemaju državljanstvo države u kojoj se nalaze. Izuzimaju se i lica koja vrše službene, diplomatske poslove za drugu državu, Šefovi stranih država, strani diplomati,članovi stranih misija, delegacija i sl. U slučaju da ta lica ne poštoju norme države u kojoj se lica nalaze, država im može uskratiti povjerenje i udaljiti ih, protjerati. Takva lica su nepoželjna za državu u kojoj se nalaze ( persona non grata). Princip po kome su određena lica izuzeta od potpune vlasti države u kojoj se nalaze naziva se exteritorijalnost.Teritorija je bitan element za vršenje državne vlasti nad ljudima. 21. VLAST KAO ELEMENAT DRŽAVEVlast je najvažnije i najizrazitije obilježje države. Vlast je ustvari onos između dva

5

subjekta, dve strane na kojima mogu biti i više lica, u kome jedna strana, jedan subjek naređuje, a druga strane drugi subjek sluša. To je odnos nadređenosti i podređenosti, izvjestan stepen pokornosti. Ono što je bitno u vršenju državne vlasti je da država raspolaže najjačom silom, monopolom fizičke sile koju može upotrijebiti i natjerati građane na poštovanje i pokornost onda kad je potrebno, tj. kad građani ne poštoju pravo. Vlast se manifestuje u donošenju pravila ponašanja po kojima se ljudi moraju ponašati i obezbjeđivati primjene tih prava putem prinudnih mjera. Tako se državna vlast sastoji u donošenju pravnih normi i u obezbjeđenju njihove primjene od strane građana putem državne vlasti. U slučaju povrede tih normi država može prema svakom pojedincu, grupi, ogranizaciji ili zajednici na svojoj teritoriji upotrijebiti i najjače sredstvo i način u ostvarenju vlasti, monopol fizičke sile. Da bi se pojmovno odredila državna vlast, treba distancirati je od onih pojmova koji su po svom značenju, u njenoj neposrednoj blizini. A to su moć, sila i autoritet državne vlasti.Moć je psihološki pojam kojim se obilježava sposobnost ovladavanja i upravljanja događajima i ljudima. Nju možemo razdjeliti na moć pojedinca i moć kolektiva. Osim ove podjele, može još biti i politička, ekonomska, duhovna, pravna moć. Autoritet najčešće podrazumjeva ugled, poštovanje, vjeru, povjerenje, dostojanstvo; kao predstavu, sliku koju drugi imaju o određenoj ličnosti. Osim autroiteta pojedinca, on može biti i autoritet institucija. Za nas je najbitniji autoritet državne vlasti. Postojanje državne vlasti je uslovljenjo autoritetom tj. legitimnim uvjerenjem stanovništva u opravdanost državne vlasti. Suština moći države je njena sila, koja je monopolisanan tako da se državna bez autoriteta svodi na silu. Nelegitimna sila bez autoriteta jednaka je nasilju. Državna vlast je pozvana da primjeni fizičku silu , kako bi eleminisala moć sile razbojnicima i zaustavila nasilje. Ali država to čini jer posjeduje autoritet, a njena sila je nužna i zasnovanan na objektivnim pravnim pravilima. Bitan element za pravilno razumjevanje državne vlasti je pravo; pravni element kao neizostavni deo autoriteta državne vlasti koji izdvaja ovu vrstu autoriteta koji pripada državi u odnosu na sve druge autoritete.22. TEORISKA SHVATANJA O SUVERENOSTISuverenost je jedna od najsloženijih i po sadržaju, najbogatijih teorisko – pravnih kategorija. Istraživati suverenost, znači otkrivati suštinu države i njenog centralnog elementa – vlasti. Suverenitet, kao i država, nije ništa drugo do centar pravnog uređenja. Suverenost se javila dosta kasno i vezuje se za ime francuskog teoretičara Žan Bodena, čijom pojavom nastaje odlučan trenutak u nastanku moderne države sa svim bitnim i pratećim obilježjima. Bodenova definicija suverenosti najviše, apsulutne i trajne vlasti nad građanima i podanicima države, je imala izuzetan značaj u procesu formiranja i uobličavanja posebnih i nezavisnih država. Boden je svojom teorijom imao za cilj razobličavanje i osporavanje feudalno – pravne doktrine o državi i pravu. Tomas Hobs ne čini razliku na formi države i formu vladavine, već ih prihvata kao odvojene i nezavisne organizacije.. ŽŽ. Rusoova politička teorija o narodu kao nosiocu suverene vlasti je okosnica koja će kasnije poslužiti u modernim državama za sticanje svojstva legitimnosti državne vlasti putem poštih izbora. Polayna osnova razrješenja teoriskog problema suverenosti predstavlja društveni ugovor. Moderni razvoj teorije suverenosti odbacuje ideje o apsolutnoj državnoj vlasti. S. Jovanović suverenost posmatra, polazeći od pretpostavke apsolutizacije ovog pojma. On uočava nevezanost suverene vlasti zakonima, u prirodi pojma suverenosti. Đ. Tasić pristupa suverenosti realistično, uvažavajući stanje međunarodnih odnosa u vremenu u kojem je djelovao. M. Milovanović smatra da suštinu suverenosti sa međunarodnog aspekta treba potražiti u unutrašnjij organizaciji države i njenim spoljnim odnosima. Ovaj autor ističe mogućnost gradacije državnog suvereniteta, tako da postoje suverene i polusuverene države. Sveobuhvatnost pojma suverenosti podrazumjeva uvažavanje postojanja razlike između državne, nacionalne i narodne suverenosti.

23. DRŽAVNA SUVERENOST

Za državu se vezuje suverenost kao kvalitet i obilježje. Najviši organ u državi se naziva suvereni organ. Porijeklo termina suverenost potiče od latinske riječi supernatus što znači viši, a kasnije je dobio obilježje viši. Subjekat koji je suveren ima najjaču vlast, samostalan je i nezavisan.Ostali su mu potčinjeni i zavisni. Suverenost države se manifestuje u tome da na svojoj teritoriji država može vršiti vlast neograničeno, da je ta vlast najjača od svih vlasti raznih organizacija i zajednica. Suverenost države dalje se izražava u nezavisnosti i samostalnosti državne vlasti od svakog stranog mješanja. Odnosi između država se određuju ugovorima i drugim aktima koje sklapaju same države. One prihvataju određene međunarodne organizacije i to sve pokazuje suverenost države. Državna suverenost je faktička kategorije, ali je država vezana pravom, te je ne možemo odvojiti od prava, pa tako se i govori o pravnoj suverenosti. Država je suverena sve dotle dok može da vrši državnu vlast sa njenim karakteristikama u odnosu na faktore, subjekte unutar države i spolja, van nje. Dok država raspolaže monopolom fizičke sile da bi mogla da vrši svoju vlast država je suverena. Iz ovog proizilazi da se suverenost vezuje prvenstveno za državu te se govori o državnoj suverenosti. Državna suverenost se manifestuje i u odnosu velikih i malih država, kao i u međunarodnim organizacijama. Državna suverenost ipak i pored svega nije neograničena i sa onim obilježjima kakva su

6

joj data u teoriji i u samom značenju riječi i pojma suverenost.

24. NARODNA I NACIONALNA SUVERENOST

Pojam narodne suverenosti je nastao u borbi protiv apsolutizma i odnosi se na vladavinu naroda, na činjenicu da je narod subjekat vršenja vlasti, narod shvaćen kao skup građana. Nacionalna suverenost ima svoje potpuno opravdanje, ukoliko se pod time podrazumjeva suverenost nacije u odnosu na druge nacije, u odnosu na drugu državu i sl. Tako shvaćena, nacionalna suverenost je osnov prava nacije na samoopredjeljenje. Demokratija i suverenost naroda predstavljaju lice i naličje iste koncepcije, jer demokratija podrazumjeva da vlast pripada narodu, što znači da suverenost pripada narodu, jer on vrši vlast. 25. STANOVNIŠTVO KAO ELEMENAT DRŽAVEDržavljani i stranci čine stanovništvo države. Skup određenih odnosa između državljana i države naziva se državljanstvo. U prostom značenju državljanstvo je pripadanje čovjeka određenoj državi. Državljanstvo je pravna veza između države i državljanina. Država ima određenih prava i dužnosti prema državljanima. Država je dužna da građanima obezbjedi sigurnost, bezbjednost i određene uslove za život i razvoj. Državljanin s druge strane mora vršiti određene dužnosti prema državi( odbrana, plaćanje poreza isl.). Državljanin ima i određena prava ( da traži zaštitu isl.) Državljanstvo se stvara na određene načine. Postoje tri osnovna načela po kojim se stiče državljanstvo: 1. načelo krvne veze ili porijekla (ius sangninis), načelo područja, teritorije (ius soli) i načelo prebivališta (ius domicili). Po prvom djete stiče državljanstvo svojih roditelja, bez obzira gdje se rodi i gdje ono ili roditelji žive. Po drugom djete stiče državljanstvo na teritoriji gdje se rodilo. Tako djete stiče državljanstvo ako su roditelji nepoznati ili bez državljanstva. Po trećem lice stiče državljanstvo države gdje prebiva. Tako se može steći državljanstvo naturalizacijom. Državljanstvo je trajna veza između države i državljanina, jednom stečeno državljanstvo stalno postoji i njega se ne može odreći ni jedna niti druga strana. Postoje i momenti kada dolazi do gubitka državljanstva. Država postavlja tačno određene uslove pod kojima se može rakinuti taj odnos države i državljanina. Države različito primjenjuju načela sticanja i gubitka državljanstva. Pa se tako mogu pojaviti lica koja imaju dva ili više državljanstava ( bipatridi ili polipatridi) ili pak lica bez državljanstva (apatridi). Država je obavezna da zaštiti svog državljanina kada je u drugoj državi. Stranici su lica koja žive na teritoriji države čije državljanstvo nemaju. Stranci su dužni da poštuju vlast države u kojoj se nalaze i imaju izvjesna prava. Država prema stranci ne može vršiti šotpunu vlast. Strana država može intervenisati i štititi svog državljanina. Pored ove dve grupacije državljana i stranaca, u državi postoji i treća grupacija, a to su diplomatski predstvanici i lica koja uživaju ovaj status ( članovi ambasada, diplomatskog poslanstva, konzulata, članovi međunarodnih organizacija itd). Ova lica uživaju određeni imunitet i nad njima država u kojoj se nalaze ne vrši vlast. Stanovništvo je jedan od osnovnih elemenata, jer država ne može postojati bez njega, ne može vršiti vlast ako nema nad kim da je vrši. 26. 26. POJAM DRŽAVNE ORGANIZACIJE Država se najčešće posmatra kao državna organizcija. Putem nje država vrši svoju vlast i najjače se izražava. Država se manifestuje u akciji svojih organa i tu se ogleda i predstavlja svu svoju cjelinu i specifičnost koja ostaje upečatljiva svakom pojedincu. Državna organizacija raspolaže monopolom fizičke sile, neograničenom silom radi ostarenja svog državnog i pravnog poredka. U tome je najveća razlika između državnih i društvenih organizacija. Za razliku od drugih društvenih organizacija, državna organizacija posjeduje stabilnost, stalnost, kontinuitet, legalno i legitimno posjedovanje fizičkom silom, dominacijom, moći itd. Državna organizacija pripada rodu organizovanih društvenih grupa jer je odlikuje nekoliko onovnih načela i elemenata na kojima se zasniva njeno funkcionisanje. U pravu se ličnošću smatra sve ono što je sposobno da ima svoju volju, a to je naravno čovjek. Fizička lica dakle nesumnjivo imaju svoju volju koja je pojedinačna i osnov za ličnu djelatnu aktivnost. Odnos između fizičkih lica je komplikovan i složen. Sama država ima državnu volju koja je skup raznovrsnih pojedniačnih volja fizičkih lica koja se stvara podsredstvom državnih organa. Ona je pravni izraz zajeničke svijesti koja se prikplja u jedan sabirni centar. Zakon i pravo predstvlja pravni izraz jedinstva državne volje. Zakonodavni organ predstavlja državnu volju, jer je u njemu skoncentrisana kolektivna volja neposredno izabranog narodnog predstavništva, a ono je rezultat saglasnosti volje fizičkih lica. Zato i kažemo da je državna organizacija sastavljena od određenih fizičkih lica a i državni organ je sastavljen od fizičkih lica.

27. ELEMENTI DRŽAVNE ORGANIZACIJE.

Državnu organizaciju čine lica koja vrše posao u državnoj organizacij kao jedino zanimanje, a mogu pored ovih biti i lica konima je obavljanje tih poslova povremeno. Državna organizacija može imati za predmet poslovanja privredu, obrazovanje, kulturu,i dr.djelatnosti ali je sve usmjereno ostvarenju cilja koji ima državna organizacija. Sa razvojem države njena organizacija postaje veća i složenija. Za obavljanje predmeta poslovanja i ostvarenja cilja organizacija se služi određenim sredstvima. Osnovno sredstvo kojim se državna organizacija služi je monopol fizičke prinude. Po monopolu fizičke prinude državna organizacija se razlikuje od drugih organizacija. I druge organizacije mogu koristiti sredstva prinude ali nisu toliko jake kao sredstva prinude

7

kojim raspolaže državna organizacija. Za državu je karakteristično da je u njenoj organizaciji bezbroj raznih organa a ta povezanost je jača, odnos nadređenih i podređenih veći te se traži veća koordinacija i organizaciona povezanost. Upotreba sredstva prinude radi ostvarivanja cilja državne organizacije zahtjevaju posebnu čvrstinu, povezanost i kontrolu rada dijelova organizacije. Državna organizacija je samostalnija od drugih organizacija. Sve druge zavise od državne organizacije i moraju svoje poslove uskladitit sa državnom organizacijom. Država preko svoje organizacije odobrava rad drugih organizacija. Taj položaj i odnos je rezultat položaja i uloge države u društvu i njenog odnosa prema drugim društvenim organizacijama. Država odobrava one organizacije koje su u njenom interesu, a koje će postojati zavisi od same države.

28. ZNAČAJ DRŽAVNE ORGANIZACIJE.

Državn organizacije je uvjek bila važna.Uvjek su u državi morali postojati organi koji su vršili bezbjednost (policija,vojska) a koji su s druge strane predstavljali organe kojim se maksimalno pokazivala organizacija. Kada je država zahvatila sve veći broj poslova, ulazila u sve pore društvenog života , njena organizacija je postala složenija i veća. Stvarana je moćna državna organizacija sa sve većim i složenijim zadatcima. Mnoge nauke proučavaju državnu organizaciju ali je za nas najvažnija pravna nauka. Nema pravne nauke koja problemu državne organizacije nije poklonila određenu pažnju. Uvod u pravo ulazi samo u ona osnovna, pošta i uvodna znanja o državnoj organizaciji. Kada se posmatra značaj državne organizacije potrebno je uočiti ono što je osnovno, da bi se to sagledalo treba poći od onog što je najvažnije kod države a to je da se održi državno pravni poredak. Za državnu organizaciju je najvažnije da raspolaže silom i da tu silu može upotrijebiti radi izvršenja svojih zadataka. Pored ovih osnovnih elemenata kojim se ispoljava državna organizacija, ona se izražava i udrugim oblastima.Tako je vrlo važno izražavanje državne organizacije u oblasti političkoh režima, državnog uređenja, organizovanja vlasti itd. Iz svih ovih elemenata vidi se razlika državne organizacije i drugih organizacija te položaj i uloga državne organizacije. Državna organizacije je najjača od svih i može zaštiti čovjeka kako od napada iznutra tako i od napada spolja, od napada drugih država. Ali stoji da je državna organizacija i najjača u obuzdavanju čovjeka te da joj se ljudi moraju pokoravati bez obzira da li žele ili ne.

29. POJAM DRŽAVNOG ORGANA

Državna organizacija predstavlja celinu sastavljenu od određenih dijelova. Državni organ je osnovni dio državne organizacije, Državni organi mogu biti različiti kakao po velični tako i po vrsti poslova koje obavljaju. Državni organi se povezuju u po određenim djelatnostima čineći posebne cijeline u državnoj organizaciji. Tako postoji skup državnih organa u upravi, sudstvu i dr.oblastima. Te cijeline su povezane po određenim zadatcima ali svi skupa čine državnu organizaciju. Državni organi na određenoj teritoriji predstavljaju cjelinu. Tako se govori o lokalnim, najnižim organima (organi opštine) ili organi većih teritorija. Dok u prvom slučaju vrsta poslova (realan princip) dotle u drugom teritorija (teritorijalni princip) povezuje organe u određene cjeline. Bilo koji princip da se uzme sva povezivanja čine skupa državnu organizaciju koja ima u svojoj osnovi državni organ.

30. ELEMENTI I OBILJEŽJA DRŽAVNOG ORGANA

Elementi i obilježja državnog organa su : lica, poslovi, sredstva, samostalnost i povezanost sa državnom organizacijom. Svaki državni organ povezan je sa određenim brojem lica. Ta lica obavljaju određene poslove u državnom organu za državnu organizaciju. Ta lica mogu biti sa različitim ovlaštenjem, te raspolagati određenim sredstvima, imati različit položaj. Ta lica koja obavljaju poslove za državni organ nazivaju se zajedničkim imenom državna službena lica. Ona se dijele na dve grupe. Jednu čine lica koja obavljaju poslove u državnom organu kao jedino zanimanje. Drugu grupu čine lica kojima ovaj posao nije jedino niti glavnom zanimanje već ove poslove obavljaju povremeni te su tako i plaćenji tj. primaju nadoknadu za izgubljenju zaradu na svom stalnom radnom mjestu. Sva lica koja obavljaju poslove za državnu organizaciju moraju raditi u granicama svojih ovlaštenja i ne smiju nastupati kao privatna lica. Stručna lica predstavljau posebnu cjelinu sa određenim obilježjima koja se naziva birokratija. Svaki državni organ ima određeni obim poslova koji je različit. Skup svih poslova državnih organa naziva se nadležnost. Razlikujemo dvije vrste nadležnosti.: stvarnu i mjesnu. Stvarna nadležnost se određuje prema poslovima , Mjesna nadležnost se određuje prema mjestu tj.prema teritoriji. Svakom državnom organu se tačno određuju ove nadležnosti. Nadležnost obezbjeđuje red, pravilnost i zakonitost u radu državnih organa i organizacija. Svaki državni organ raspolaže određenim sredstvima. To su prijesvega, materijalna sredstva bez kojih se ne mogu obavljati poslovi i ona su različita i brojna. Pored ovih sredstava država raspolaže sredstvima prinude i to monopolom fizičke prinude. Da bi državni organi mogli što bolje da obavljaju poslove, moraju da uživaju određenu samostalnost. Svaki državni organ je određeni deo državne organizacije, sa određenim poslovima, sredstvima i drugim elementima. Državni organi služe državnoj organizaciji i između sebe moraju biti povezani tako da odgovore svim elementima državne organizacije, a naročito cilju koji ima državna organizacija. Povezivanje državnih organa

8

može biti različito, a osnovno je da odnosi moraju biti takvi da postoji nadređenost i podređenost viših i nižih organa, da niži budu podčinjeni višim i od njih kontrolisani, da postoji hijerarhija državnih organa.

31. VRSTE DRŽAVNOG ORGANA

U državnoj organizaciji postoje monogobrojin i raznovrski organi, sa različitim poslovima, zadatcima, odnosima i položaje. Podjela državnih organa:1 Oružani i građanski ( civilni) organi – u svakoj državi pravimo razliku na ove dvije vrste državnih organa : oružane i civlne. Oružani organi imaju u svojim rukama sredstva fizičke sile i primjenjuju ta sredstva. Oružani organi mogu birti različiti, ali se osnovna podjela vrši na vojsku i policiju. Vojska raspolaže boljom, jačom i većom organizacijom i sredstvima upotrebe fizičke sile. Vojska služi za odbranu države, ali se može upotrijebiti i radi obezbjeđenja reda i mira unutar države. Policija je druga vrsta oružanih organa koja može raspolagati jakom organizacijom i sredstvima upotrebe sile, ali u manjoj mjeri nego vojska. Civilnih organa ima vrlo mnogo. Oni se mogu različito podijeliti. Tako imamo sudove, organe uprave isl.2. Demokratski i birokratski organi – U državi se uvijek vrši podjela na demokratske i birokratske organe. Kao kriterijum se uzima način formiranja organa, da li se organi biraju ili postavljaju. Demokratski organi su oni čija se lica biraju. Način izbora može biti različit. Mogu svi građani birati ili samo određena lica, državni organi itd. Birokratski organi su oni čija se lica ne biraju. Ona se mogu postavljati, nasleđivati itd. Demokratičnost i birokratičnost se manifestuje ne samo u formiranju već i u funkcionisanju organa.3. Odlučujući i izvršni organi – Podjela organa na odlučujuće i izvršne je posljedica osnovnog principa podele rada u državnoj organizaciji. U njoj izvjesni organi odlučuju, dok drugi izvršavaju odluke. Civilni organi su obično odlučujući, naročito oni koji donose zakone, ustav i druge važne akte u državi. Oružani su po pravilu izvršn4. Politički i stručni organi – politički organi su oni koji stvaraju određenu politiku, a stručni koji obavljaju razne stručne poslove. Politički organ je sastavljen od političkih lica. Ta lica u organima su političari.Stručne organe čine stručna lica. Poslovi tih organa su takvi da zahtjevaju određenu stručnost. Politički organi formiraju stručne organe. Tako se održava veza između političkih i stručnih organa. Politički organi su izborni. Članove biraju građani. Stručni organi se postavljaju, ali ima odstupanja pa tako sudije mogu biti birane, isto tako i rukovodeća lica u organima uprave ili drugim organima.5.Individualni i zborni ( kolektivni) organi. Podjela se vrši po tome da li u organu odlučje jedno ili više lica. Kod individualnog organa na čelu se nalazi jedno lice. Ono odgovara za rad cjelokupnog organa i donosi odluke. Individualni organ se formira kad je potrebno brzo i efikasno obavljati poslove. Kolegijalni princip formiranja organa se primjenjuje kada je za obavljanje poslova i donošenje odluka potrebno duže pripremanje, studiozniji rad, polemika i iznošenje raznih gledišta. Kod kolegijalnog organa u donošenju odluka odlučuje više lica. Traži se određena većina potreba za rad i odlučivanje kolegijalonog tijela i ta većina se zove kvorum. Tako razlikujemo kvorum za rad ( kvorum prisutnih ) i kovorun za odlučivanje ( kvorum glasalih). Većina za odlučivanje može biti obična, apsolutna i kvalifikovana. Kod važnijih odluka ( ustav npr) traži se veći broj glasova za odluku i obrnuto, ako je u pitanju donošenje manje značajnih odluka, traži se manji broj glasova. Prilikom rada i odlučivanja kolegijalnog tijela mora se strogo voditi računa o kvorumu , jer od toga zavisi da li je odluka donijeta i kakva je.32. POJAM I VRSTE DRŽAVNIH OBLIKANa oblike države naročito utiču sledeći elementi: klasni, macionalni, geografski, kulturni, rasni idrugi. Istoriski razvoj naroda, tradicija, običaja i sl. utiču na državnu organizaciju. Sve navedeno se odražava na državni oblik i daje mu određeno obilježje. Da bi se sagledali osnovni oblici klasifikacije država izdvajaju se četiri klasifikacije i to: a) Države se dijele po organizaciji i položaju šefa države. Po njemu države dijelimo na monarhiju i republiku.b) Države se dijele prema odnosu državne organizacije i naroda. Po njemu države dijelimo na demokratije i autokratije.c) Države se dijele po odnosu između centralnih i necentralnih organa. Po njemu djelimo države na proste i složene.d) Države se dijele prema odnosu između zakonodavstva, uprave i sudstva. To je oblik državne vlasti u kojoj postoje dva principa: princip podjele vlasti i princip jedinstva vlasti.33. MONARHIJAEtimološki potičući iz grčkog jezika , monarhija označava jednog koji vlada, upravlja ( monos – jedan). Smatra se da je proces nastanka države okončan nastankom monarhije. Pri tome se podrazumjeva stabilizovanje moćne političke vlasti koju otkrivamo u sposobnostima najdominantnijih porodica koje su uspjele da nametnu svoju dominaciju putem monopolisanja koncentrisane vlasti. Monarhija je takav oblik vladavine u kome se na čelu države nalazi monarh. On može imati razne nazive : princ, kralj, car itd. Najvažnije je za monarhiju položaj monarha. Taj položaj može biti različit.Monarh za razliku od predsjednika republike uvažava veće privilegije, više je neodgovoran. Prava i privilegije obuhvataju i čitavu dinastiju kojoj monarh pripada. Osnovno je u monarhiji da

9

je monarh neodgovoran, da je to suverena ličnost. Za monarha odgovaraju ministri, vlada i to putem ministarskih premapotpisa. Ipak radnje monarha ne mogu biti nekontrolisane jer može doći do nasilnog smjenjivanja vladara. Karakteristika monarhije je i u naslednošću članova dinastije. Monarsi se ne smjenjuju već dolaze na presto. Monarhije se mogu različito podijeliti. Prema nazivima monarha: kralj – kraljevina, car – carevina itd. Prema vremenu kad su postojale, tako da imamo monarhije u robovlasničkom, feudalnom i buržuaskom društvu. Najvažnija podjela koja uzima za kriterijum prava koja ima monarh, koliko je monarh ograničen. Pa prema tome imamo neograničene i ograničene monarhije. U neograničenim monarh ima neograničena prava. To je apsolutna monarhija. Monarh ne samo da je neograničen u upravi, već i u zakonodavstvu i sudstvu. U zakonodavstvu i sudstvu postoje organi, ali pod uticajem monarha. On svojim pravima ograničava vlast zakonodavnog organa a i sudstva. U ograničenim monarhijama, monarh ima manje prava. Monarh je ograničen u određenim aktivnostima iako je lično neodgovoran. Za njega odgovaraju drugi funkcioneri (vlada, ministri) Stepen ograničenosti može biti različit. Pa razlikujemo ustavnu i parlamentarnu monarhiju. Kod ustavne monarh je ograničen ustavnim normama. Ustav reguliše položaj monarha i saglasno s tim monarh vrši vlast. Parlamentarna monarhija znači veću ograničenost monarha. Monarh je ograničen parlamentom, zakonodavnim organom. Ovaj organ je suveren i monarh ima samo određene lične privilegije. Ministri i vlada, upravljaju i odgovaraju parlamentu kako za svoj rad tako i za akte monarha. U ovakvoj monarhiji monarh je najmanje vlast. 34. REPUBLIKARepublika je obilk vladavine suprotan monarhiji, a na čijem čelu se nalazi predsednik republike. On je suveren države. Predstavlja državu u zemlji inostranstvu. Na čelu je uprave, ali može obavljati izvjesne poslove u zajednici sa zakonodavnim suverenim organom i sudstvom. Predsednik republike ima suspenzivni veto. Ovaj veto se sastoji u tome, da se samo privremeno obustavlja primjena zakona ili drugog akta zakonodavnog tijela koji nije prihvatio predsednik republike. Predsednik republike je izborno lice. Po pravilu, bira se na određeno vrijeme. Predsednik republike se može birati na razne načine. Njega može birati neposredno narod: mogu ga birati delegati, predstavnici, koje je za tu svrhu izabrao narod, a može ga birati zakonodavni organ, suvereni organ (parlament). U prvom i u drugom načinu biranja predsednik je odvojen od zakonodavnog tijela. On odgovara narodu koji ga je birao i ima veća prava. Kod trećeg načina predsednik republike je odgovoran zakonodavnom tijelu, za njega je vezan i manje samostalan od predsednika iz predhodna dva sistema. I republike se mogu različito podijeliti zavisno od kriterijuma. Dve klasifikacije su važne. Prva podjela na:a)ograničene i neograničene i b) individualne i kolegijalne republike. Prva podjela polazi od prava koja ima predsednik republike. Po pravilu republke su ograničene. Predsednik nema neka velika prava. U odnosu na suvereni zakonodavni organ mogu postojati neka prava predsednika republike, ali se po njima ne izdiže niti ravna zakonodavnim tijelom. Zakonodavno tijelo je uvjek jače. Ono je suvereni organ. Zakonodavni organ može dati predsedniku republke neka ovlaštenja, ali su preneta a ne izvorna prava. Isto tako i u sudstvu predsednik republike ima neka prava, ali ne velika. Predsednik može uživati velika prava. U tom slučaju bi smo imali nograničenu republiku. Druga podjela se zasniva na sastavu, organizaciji šefa države. U individualnim republikama šef države je jedna ličnost – predsednik republike. U kolegijalnim, na čelu države se nalazi kolegiju, Šefa države čine više lica koja odlučuju sjednicamam. Kod ovakve republike bitno je odrediti koje će lice predstavljati državu. Po pravili to je predsednik kolegijalnog tjela.

35. DEMOKRATIJA

Demokratija je takav oblik političkog režima u kome vlasti vrši narod. Demokratija je složenica od dve grčke riječi demos – narod i kratein – vladati. U izvornom značenju demokratija se množe shvatiti kao vladavina naroda, dakle takav politički oblik u kome se funkcionisanje države zasniva na vlasti koja potiče od naroda. Razvojni put demokratije se može podijeliti u dvije faze. Prva počinje u antičkom periodu i izražava loš politički oblik koji ima pežorativno značenje. Ovakav stav je prvenstveno, zasnovan na činjenici da demokratija predstvalja vladavinu većine siromašnih tj, rulje koja ne dozvoljava da se na pozicijama državnih upravljačima nađu najmudriji, najpametniji, najsposobniji. Druga faza nastaje zaslugom novovekovnih političko pravnih filozofa i mislilaca koji stvaraju ideološku potporu nadiranju novog društvenog sloja – buržoazije – koja uspjeva da sruši okove feudalnog režima apsolutne monarhije. Demokratija kao vladavina cjelokupnog naroda je istovremeno negacija države i političkog režima. Za realizaciju demokratije potrebno je da svi građani mogu slobodno da formiraju politički volju. Najbitnije je da čovjek bude slobodan i bez pritiska fromira tu volju. Sloboda mišljenja, štampe, informacija, udruživanja, zobra i dogovora, pravo glasa, kandidovanja i mnoga druga politička prava su osnov za formiranje demokratije. Država mora građaninu svojim organizacijom i kulturnim obrazovanjem, socijalnim i političkim životom omogućiti korištenje tih prava. Pored prava i sloboda, potrebno je preko određenih političkih organizacija politički vaspitati građane da oni stvarno i aktivno učestvuju u vršenju vlasti. U različitim državama mogu postojati različiti sistemi partija.

10

Može postojati jednopartiski sistem, dvopartiski i višepartiski. Po prvom sistemu u državi postoji jedna partija i ona je na vlasti i nedozvoljava postojanje drugih političkih partija. Po drugom sistemu su dvije partije od kojih je uvjek jedna na vlasti, one se ustvari smjenjuju. Po trećem višepartiskom sistemu imamo veći broj pratija. One se kreću od krajnje desničarkih do krajnje ljevičarskih. U političkim odnosima između njih dolazi do sporazuma da bi se obezbjedila većina i podbjedila na izborima. U političkom životu od značaja su i druge društvene organizacije, kao što je sindikat radnika, razna udruženja i društvene organizacije.

36. POSREDNA I NEPOSREDNA DEMOKRATIJA

Prema tome kako narod vrši vlast demokratiju dijelimo na posrednu ili predstavničku i neposrednu demokratiju.1)Posredna ili predstavnička demokratija – se sastoji u tome da se službena lica koja čine državne organe shvataju kao predstavnici naroda, te prema tome dolaze na vlast prema izrazu narodne volje tj. putem izbora od strane naroda . Važan elemenat u posrednoj demokratiji je pravo glasa tako da svi građani mogu birati predstavnike i biti birani bez obzira na rasu, pol, vjeroispovjest, imovinsko stanje, obrazovanje isl. Od političkih prava važno je istaći kandidovanje. Kandidovanje se može vršiti po listama ili pojedinačno. Važno je i na koji način se vrši glasanje tj. tajno ili javno. Predstavnici se biraju na određeno vrijeme koje može biti različito. Treba istaći karakter mandata. Postoje dva osnovna mandata : vezani i slobodni. Po vezanom predstavnik mora iznositi stavove svojih birača i ne može od toga odstupiti bez njihovog odobrenja. Po slobodnom predstavnik je potpuno slobodan u pogledu zauzimanja stavova. Da bi se u predstavništvu omogućila što veća demokratija, postoje i razni principi, kao princip ograničenja reizbornosti; da predstavnik ne može vršiti i izvjesne poslove državnog organa. Svim ovim sredstvima i načinima teži se ostvarenju demokratije,a sprečava birokratizam i druge štetne pojave kod predstavnika.2) Neposredna demokratija – da bi demokratija bila što stvarnija i punija potrebno je ostvariti u pravom smislu neposredno vršenje svih oblika vlasti od strane naroda. Zbog toga se teži da se ostvare razni oblici neposredne demokratije, uz postojanje široke i kontrolisane predstavničke demokratije od strane naroda. Svaka inicijativa građana državnom organu bila bi oblik neposredne demokratije. U tome naročito treba istaći pravo na zakonodavnu inicijativu, pravo građana da iniciraju donošenje zakona. Najjači izraz neposredne demokratije je u odlučivanju građana. Tako putem referenduma građani odlučuju o izvjesnim pitanjima. Ovaje odluka definitivna. Ona obavezuje državne organe. To je najpotpunije vršenje neposredne demokratije.

37. AUTOKRATIJA

Autokratija predstvalja vrstu apsolutističkog političkog režima u kome vladar kao pojedinac koncentriše najveću pravno neograničenu vlast i vlada po mjeri sopstvenih interesa vodeći računa o očuvanju i uvećanju svoje vlasti. Ukoliko i postoje neka prava i slobode ne mogu se stvarno koristiti od naroda, te se aktivno učestvovanje u političkom životu i državnoj organizaciji svodi na manjinu ili čak jednu ličnost. Građani mogu činiti određene organe, vojsku, policiju itd.Nisu proklamovana prava i slobode građana. Zbog političkog i ekonomskog pritiska građani nisu u mogućnosti da formiraju pravu političku volju, a ako i dođu do određenih političkih stavova i mišljenja ne ispoljavaju ih iz straha. U modernom političkom rječniku atukratija je despotija, tiranija, evropska apsolutna monarhija, diktatura, aristokratija i oligarhija. Despotija oblik političke vladavine orjentalnih i aziskih autokratija starog vijeka. Despot je potpuno slobodan, njega ne vezuju gotovo nikakvi propisi. Sam se bavi trgovinom i time sprečava klicu slobode i sklon je ka upotrebi terora i surovih metoda kažnjavanja radi sprečavanja pobune.Tiranija je negativan oblik političkog poretka. Na čelu se nalazi jedna ličnost koja vlada u svom interesu, ne poštuju se prava i oslanja se isključivo na teror i nasilje. Evropska apsolutna monarhija se karakteriše i kao policiska država, postoji moderna birokratska uprava koja radi na osnovu pravnih pravila. Garantuju se građanima i imovinska i određena javna, nepolitička prava. Nemješanje u javni život garantuje sigurnost. Ona je izraz uspostavljanja istoriske ravnoteže feudalnog plemstva i građanstva. Diktatura – vlast pojednca ili grupe do koje se dolazi na nelegitiman način, čime se narušava legitimacija utvrđena ustavom. Totalna diktatura je radikalna, totalno partisko-ideološka diktatura dvadesetog vijeka: fašistička, nacistička, staljinistička diktatura. Centralna megahijerarhija, masovni teror i partiska država posebno obilježavaju staljinističku diktaturu. Lična diktatura – neograničenu vlast ima jedna ličnost, iako mogu postijati politički organi i organizacije. Cezarizam je forma savremene diktature sa naglašenom personalizacijom i težnjom plebiscitarnom legitimnošću. Aristokratija je poseban oblik apsolutističke vlasti u kojoj vlada mnjina. Pravni monopol i suverena vlast su saržani u dijelu naroda. Ovu vlast održava nasledstvo, poreklo, predpostavljena mudrost, religisko znanje. Oligarhija je vladavina manjine, vlada grupe oligarha, koja nije plemenita, već suprotno tome. U modernom političkom riječniku i plurokratija je vladavina manjine, grupe bogatih. Određena manjina prema stepenu bogastva vlada u državi.

38. CENTRALIZACIJA I DECENTRALIZACIJA

11

Centralizacija i decentralizacija prdstavljaju dva osnovna principa u mehanizmu funkcionisanja državne vlasti. Razlike među njima proističu iz različitog karaktera i vrste odnosa koji se uspostavlja između centralnih i necentralnih organa u državi. Taj odnos može biti manje ili više odnos zavisnosti ili nezavisnosti, neodređenosti ili samostalnosti. Kao posebno pogodnos sredstvo kojim se želi omogućiti efikasnost centralizacije je dekoncentracija državne vlasti. Odluku o formiranju i ukidanju necentralnog organa u slučaju dekoncentracije vlasti donosi centralni organ. Decentralizacija je suprotan proces centralizaciji. To je prenošenje poslova sa centralnih na decentralne organe. Decentralizacija može biti različita i različitog stepena.

39. AUTONOMIJA I LOKALNA SAMOUPRAVA

Autonomija znači pravo određenih tela i organa da sami obavljaju poslove. To su njihovi poslovi. Autonomna tela imaju i pravo samoorganizovanja. Autonomija može biti različita i u raznim oblastima. To može da bude autonomija u komunalnim poslovima, koja obuhvata sve oblasti ovih delatnosti, kao što je slučaj sa opštinama ili samo određenu oblast, kao što je slučaj sa izvesnim distriktima. Autonomija je najviši stepen u procesu decentralizacije. Lokalna samouprava-je oblik odlučivanja i upravljanja lokalnih zajednica, na užoj teritoriji, neposredno od strane njenih stanovnika ili putem njihovog predstavništva koje oni neposredno biraju i drugih lokalnih organa. Osnovna obilježja koja karakterišu lokalnu samoupravu ogledaju se u postojanju njene originerne nadležnosti koja nije darovana od strane centralne državne vlasti.

40. PROSTA DRŽAVA

U prostoj državi niži dijelovi državne organizacije imaju mnogo manje prava nego što je to slučaj u složenoj državi. U prostoj državi se razlikuju dva oblika odnosa djelova viših i nižih, centralnih i decentralnih organa : centralizacija i decentralizacija.

Centralizacija je takav sistem po kome se sva vlast, sva prava, nalaze u centralnim organima. Decentralizacija je takva raspodjela da se nižim organima daju izvjesna prava, autonomija. Ona mogu vršiti određene poslove i između njih i centralnih organa stvaraju se određeni odnosi zavisno od stepena decentralizacije. Povezanost između centralnih i necentralnih organa neće biti isključivo na pravnim sredstvima i instrumentima, u potpisivanju prava i dužnosti viših i nižih organa, već će se tražiti povezanost između njih i u mnogim sredstvima političkog sistema. Tako u većem učešću naroda u vršenju vlasti jednih i drugih organa, u kontroli rada tih organa od strane naroda, javnosti i odgovornosti organa itd. Takva decentralizacija dobija pravnu suštinu, ulogu i značaj. Centralizacija je prostiji sistem i obezbjeđuje brže sprovođenje zadataka i ciljeva. Ona je efikasnija. Između potpune centralizacije i decentralizacije mogući su razni oblici, stepeni decentralizacije. Decentralizacija može biti različita. Najčešća i najvažnija je sa gledišta državne organizacije je teritorijalna. Teritorijalna decentralizacija se sastoji u davanju prava i slobode organima manjih i njanižih teritorija u državi ( opštine). Ti organi vrše razne poslove na svojoj teritoriji, vrše vlast nad građanima te teritorije. Lična decentralizacija je davanje prava da izvjesne državne poslove vrše organizacije čiji su članovi vezani određenim osobinama, obilježjima. Tako imamo razna udruženja. Realna decentralizacija je kada pojedine organizacije ili razna tijela vrše istovrsne državne poslove. Tako obavljanje poslova saobraćaja ,kulture, zdravlja i sl. od pojedinih organizacija. Kod teritorijalne decentralizacije važna je određena teritorija dok poslovi mogu biti različiti, kod personalne bitna su obilježja koja povezuju lica, dok poslovi mogu biti različiti, a kod realne važni su poslovi a ne teritorija ili obilježja članova koji vrše te poslove. Decentralizacija se može posmatrati i sa gledišta vrste poslova u kojima se može ostvarivati. Tako imamo decentralizaciju u oblasti zakonodavstva, uprave i sudova. Najčešće se vrši decentralizacija u oblasti zakonodavne djelatnosti. Daje se pravo da pojedine poslove iz ove djelatnosti vrše i niži državni organi. Prenošenje poslova centralnih organa na necentralne te stepen decentralizaacije može biti različit. Razlikuju se tri osnovna stepena. Prvo da pored necentralnih organa koji vrše svoje poslove postoje centralni organi na teritoriji necentralnih, koji vrše poslove centralnih organa – sistem duplog koloseka. Drugo da poslove obavljaju necentralni organi, ali su poslovi odvojeni na one koju su u sopstvenoj nadležnosti necentralnih i one koju su i dalje poslovi centralnih organa. Treće da necetralni organi vrše sve poslove kao svoje. Prema načinu konstituisanja i realizacije, decentralizacija može biti birokratska i demokratska. Prva je kada se necentralni decentralizovani organi konstituišu imenovanjem, postavljanjem i kada se u svom radu ne oslanjaju na narod već koriste birokratske metode. Druga demokratska se ostvarje ako se organi biraju od naroda, ako u tim organima učestvuje u vršenju poslova većine naroda i organi u vršenju poslova upotrebljavaju demokratske metode. Decentralizacija zavisi od mnogih uslova i okolnosti, a naročito od razvoja demoktartije. Ukoliko ona bude veća, moguće je ostvariti i veću decentralizaciju. Prema tome decentralizacija predstavlja proces stalnog razvoja i usavršavanja.

41. FEDERACIJA

Federalizam je politički odnos koji se uspostavlja između različitih teritorijalnih cjelina, a u cilju postizanja harmoničnog sklada interesa koje imaju društvene snage koje vladaju u okviru tih teritorijalnih cjelina. Federalizam bez kompromisa ne može biti, te se s pravom

12

može reći da je on kompromisan društveni odnos, pri čemu valja naglasiti da do tog kompromisa može doći i nemirnim oblicima političke borbe. Idejna klica federalizma je u ideji zajedništva, motivisanoj lakšom realizacijom pojedinih interesa. Dva osnovna oblika u kojima se ispoljava federalizam su federacija i konfederacija. Federacija je zajednička država koja prerasta nivo međusobnog dogovora između federalnih jedinica, postajući i sama zasebna državna zajednica koja posjeduje sopstvenu državnu strukturu, sopstvenu nadležnost i sopstvenu suverenost. Federaciju tvore federalne jedinice koje su našle u zajedničkoj državi mogućnost da realizuju neke svoje interese, usklađujući ih sa interesima drugih federalnih jedinica. Tipičan primjer jeste slučaj bivša jugoslovenska federacija. Federacija ima dvojstvo, kao osnov svoje državne strukture, čime se uvažava samostalnost federalnih jedinica, ali i samostalnost federacije. Zakonodavna vlast je dvodomog tipa, tako da je jedan dom rezervisan za ravnopravnu zastupljenost predstavnika federalnih jednica, a drugi dom je opšte predstavničko tijelo sih građana savezne države, čime se uvažava i samostalnost federacije. Osim federalnog bikameralizma, i učešće federalnih jedinica u saveznoj vlasti se podrazumjeva, jer je neophodno voditi računa o potrebi i zastupljenosti predstavnika federalnih jedinica u izvršnoj vlasti, i to koliko je god to moguće na bazi pariteta, shodno racionalnim kriterijumima. Jedno od bitnih ustavno-polirtičkih ptanja koje određuje karakter i prirodu federacije kao oblika složene države jeste nadležnost i njena raspodjela koja se vrši između federacije i federalnih jedinica. Ova raspodjela se može vršiti bilo njenim pretpostavljanjem u korist federacije ili u korist federalnih jedinica, bilo osmišljenom podjelom nadležnosti koja se čini po određenim kriterijumima koji obezbjeđuju funkcionisanje federalne državne tvorevine. Najviši pravni akt federacije je njen, savezni ustav. Ovaj akt je samostalan konstitucionalistički dokument federacije. Donose ga nadležni savezni organ. Federacija ima neke zasebne državne organe tj,kompletnu državnu organizaciju. Federalne jedinice participiraju u vršenju savezne vlasti, ali su savezni organi zasebni organi federacije. Jedinstvo i samostalnost su osnovna obilježja državnih organa savezne države. Zajednička su vojska i policija, moneta, carina, spoljna politika. Zajedničko je državljanstvo. Federacija je takva državna organizacija u kojoj dijelovi imaju izvjesne elemente državnosti, ali su dijelovi tako povezani da čine jednu zajedničku državnu organizaciju u kojoj se manifestuju sva obilježja države. To nije savez država već savezna država. Odnosi između članica zasnovani su i regulisani ustavom. Organi u federaciji su najviši organi u državi. Odnosi između članica zasnovani su i regulisani ustavom. Organi u federaciji su najviši organi u državi. Oni donose zakone i druge akte koji moraju biti poštovani od strane članica federacije. Članice imaju svoje organe kao najviše na svojoj teritoriji, Oni donose svoje akte: ustav, zakone idr. Ali ti akti moraju biti saglasni aktima federacije. Federacija je češći oblik državnog uređenja. U težnji da se obezbijedi ravnopravnost i razvoj nacija , nacionalnosti i nacionalnih manjina, stvarane su federacije. Članice u federaciji mogu biti ravnopravne ali isto tako ne moraju svi dijelovi imati ista prava, kod nas u bivšem sistemu postoale autonomne pokrajine koje nisu imale ista prava kao republike.

42. KONFEDERACIJA

Konfederacij se zasniva na posebnom ugovoru između dvije džave i ustvari konfederacija nije država s obzirom da se taj ugovor može i raskinuti. Osnovni konstitutivni akt konfederacije je konfederalni ugovor ima sve osobine međunarodnog ugovora,tako da je za njegovu izmjenu neophodna saglasnost svih članica, odnosno njihova jednoglasnost. Države članice raspolažu pravima nultifikacije tj.pravom neprihvatanja odluka organa konfederacije s kojim se ne slažu i pravo secesije tj.pravom istupanja iz konfederacije i kada im dalje članstvo ne odgovara. To je savez država. Odnosi između članica se regulišu ugovorom. Članice su se sporazumjele, dogovorile da stvore zajedničku državu, ali njihov odnos je labav. One imaju određeni zajednički organ, ali su države slobodne, ne moraju prihvatiti odluke tih organa. Članice imaju posebnu državnu organizaciju i sva obilježja države. U spoljnom svijetu u međunarodnim odnosima, svaka članica predstavlja posebnu cjelinu. Svaka članica ima svoju vojsku, diplomatska predstavništva itd. Članice mogu istupiti iz zajednice , imaju pravo docjepljenja. Zbog vrlo slabe povezanosti državne organizacije, jednistva i cjeline, s jedne strane i međunarodnih odnosa, komunikacija i održavanja spoljne bezbjednosti s druge strane - konfederacija je više teoriska tvorevina i državna organizacija prošlosti. Danas se može govoriti da neka federacija ima elemente konfederacije.

43. STVARNE ZAJEDNICE

Su države koje imaju zajedničkog vladaoca. Međutim, one mogu imati i druge organe i ustanove. Ove zajdnice dijele se na dvije vrste: personalna (lična) unija i realna (stvarna) unija. Kod prve zajednički vladalac je nastao slučajnu (npr.monarhijsko naslijeđivanje prema pdređenom redosledu). U drugom slučaju, stvarna zajednica je ugovorna zajednica. Dve ili više država sporazumno su odlučile da imaju zajedničkog šefa države. S obzirom na ovakvo uređenje stvarnih zajednica, teško se može reći da su one u pravom smislu konfederacije, zbog toga što su konfederacije uvek imale kao centralni organ skupštinu delagata posebnih država, a stvarne zajednice zajedničkog vladaoca.

44. OBLIK DRŽAVNE VLASTI

13

Državna vlast se manifestuje u mnogobrojnim i raznovrsnim poslovima državnih organa. Polazeći od najvažnijih, osnovnih vrsta poslova i kojima se manifestuje vlast, ističe se zakonodavstvo, uprava i sudstvo. Ranije se podela vršila na dvije grupacije, zakonodavstvo i izvršenje. Izvršenje je obuhvatalo i upravu i sudstvo. Iako je zakonodavstvo najvažnija delatnost, ipak se nije prvo pojavilo. Poslovi su se regulisali pojedinačnim aktima, naredbama i uputstvom. Izvršna vlast se stara o izvršenju politike, zakona i drugih akata zakonodavnog tela, s jedne stra i, i predlaže zakone, druge akte i politiku zakonodavno telu, s druge stane. Uprava predstavlja najkonkretniju delatnost. Ona razlikuje politiku, zakone i druge akte zakonodavnog i izvršnog tela konkretnom primenom na pojedine slučajeve. Sudstvo dejstvuje kada je pravni poredak poremećen, kada je povređen zakon ili drugi propis. Uprava radi samostalno, sudstvo po tužbi, na zahtjev određenog subjekta.

45. NAČELO PODELE VLASTI

Suština se svodi na podelu vlasti na zakonodavnu, izvršnu i sudsku vlast. Zakonodavnu vlast vrši parlament, izvršnu vlada i šefovi države, a sudsku sudovi. Napajajući se filozofskim idejama antičkog perioda i Starog Rima, Monteskje je težio pronalasku magične formule u sistemu organizovanja vlasti, koja će obezbediti pravnu sigurnost pojedinca-nosioca političkih sloboda. Princip podele vlasti objašnjava se tako, da zakonodavna, izvršna, upravna i sudska vlast imaju posebne, samostalne i jedne od druge nezavisne organe.Pored predsedničkog sistema u kome ima najviše elemenata podele vlasti, ističe se i parlamentarni sistem. Osnovna karakteristika ovog sistema je u nadmoćnosti zakonodavstva, zakonodavnog organa nad sudstvo i upravom, odnosno njihovim organima.

46. PREDSEDNIČKI SISTEM VLASTI

Predsjednički sistem se uzima kao primer primene principa podelevlasti shvaćenog u tom smislu da vlast, odnosno funkcije vlasti, budu tako organizovane da organi koji vrše te funkcije budu što više odvojeni i da se ne mešaju i ne utiču jedan na drugog u obavljenju tih funkcija. Predsednički sistem dobio je ime po organizaciji i funkcionisanju predsednika republike. Obe vlasti (izvršna i zakonodavna) svoju legitimnost baziraju na neposredno izraženoj volji građana, čime su i zakonodavna i izvršna vlast u samom startu ravnopravni učesnici ustavnog i političkog života u državi. Nadlećnosti zakonodavne i izvršne vlasti su strikto podeljeni. Zakonodavni orga je kongres. Kongres se sastoji iz dva doma Predsjedničkog doma i Senata. Predsjednički dom čine poslanici izabrani na cijeloj teritoriji opštim i neposrednim izborima. Senat čine senatori koji se biraju po dva iz svake države članice federacije, bez obzira na njihovu veličinu.

47. PARLAMENTARNI SISTEM VLASTI

Parlamentarni sistem su uvele mnoge države, ali je on nastao u Engleskoj i druge države su stvarale parlamentarizam po ugledu na Englesku. Razlike parlamentarnog sistema koje su se stvarale primenom u mnogim drugim državama menjale su sistem i davale mu drugi izgled i karakter. Parlamentarizam je nastao u borbi kralja i parlamenta u doba kraja apsolutizma i rađanja buržoazije. Parlament u Engleskoj se od početka pa do danas sastoji iz dva doma: Gornjeg i Donjeg, Doma lordova i Doma komuna. Dok su se u početku parlamentarni sistem i parlament stvarali sa monarhom i njegovim apsolutnim težnjama, dotle se kasnije parlamentarizam, njegova suština i mehanizam odnosa stvarao izmneđu parlamenta i vlasti. Vlada je nastala iz jednog uskog tela tzv.Kraljevskog suda, odnosno kasnijeg Tajnog saveta.

48. MEŠOVITI SISTEM VLASTI

Slabosti funkcionalnog parlamentarnog sistema mnogo su uticale na izgrađivanje novog sistema koi je nastao posle Drugog svetskog rata sa Četvrtom, a naročito sa Petom republikom. On ima elemente predsedničkog sistema, ali se razlikuje od njega. Parlament je dvodoman i sastoji se iz Nacionalne skupštine i Senata. Predsjedik republike je šef drćave izabran od naroda. On ima poseban odnos sa parlamentom, međutim predsednik je u stvari i šef vlade. Vlada se obavezuje tako što predsednik Republike imenuje prvog ministra, a na njegov prijedlog i članove vlade. Osnovna karakteristika odnosa između zakonodavne i izvršne vlasti je da jača izvršna vlast na račun zakonodavne a posebno uloga predsjednika Republike. Može se zaključiti da je ovo sasvim poseban, specifičan sistem. On ima elemente parlamentarnog ali i predsjedničkog sistema.

49. NAČELO JEDINSTVA VLASTI

Ovaj princip se može shvatiti u nedemokratskom i demokratskom smislu. U nedemokratskom smislu sastoji se u tome da je vlast koncentrisana u jendom čovjeku, grupi,u jednom izvršnom organu. U demokratskom smislu princip jedinstva vlasti polazi od toga da vlast pripada narodu koji je vrši neposredno ili posredno preko svojih izabranih predstavnika u najvažnijem, zakonodavnom organu.Ovaj organ je osnovni i njegova funkcija, delatnost je bitna. To znači da delatnost u državi vrši samo ovaj organ. Postoje i drugi organi, izvršni, upravni i sudski koji obavljaju određene vrste poslova i time vrše vlast. Princip jedinstva vlasti se različito primjenjuje u praksi. Dešava se da

14

političko-izvršni, upravni i sudski organi imaju određena prava i uticaj na zakonodavne organe.

50. KONVENTSKI SISTEM VLASTI

On je dans ostvaren u u vrlo malom broju država. I države koje su ga nekada imale napustile su ga i primile princip podele vlasti. Tako da je i danas Švajcarska ostala koa primer ovog sistema. Izvršnu vlas čni Savezno veće. Ono se sastoji od 7 članova koje bira Savezna Skupština na zajendničkoj sednici ova veća. Savezno veče je i kolektivni šef države. Ono ima predsjednika koga bira Savezna skupština na godinu dana među članovima Veća. Zakonodavna i izvršna vlast su povezane i koncentrisane u zakonodavnom organu. Članovi Saveznog veća ne mogu biti i članovi Savezne skupštine.

51. POLICIJSKA I PRAVNA DRŽAVA

Policijska država je država apsolutizma i vrlo često nosi naziv apsolutistička držav. Ona nije vezana pravom. Njeni organi rade po naredbama i instrukcijama izvršne vlasti. Pravna pravila su obavezna samo za niže organe. To je premoć policije i izvršnih organa nad zakonodavnim. U ovakvoj drćavi pojedinac nije građanin nego podanik. On ima prema državi samo obaveze a ne i prava. Sa nestankom apsolutizma gubi se policijska, a nastaje pravna država. To je vrijeme revolucijonarnih pokreta, stvaranja liberalne države, uvođenje sloboda i prava čovjeka i građanina, vladavina prava i pravnog poretka. Pravo je obavezno ne samo za one kojima se upravlja, nego i za one koji upravljaju. Državna valst nije slobodna, već vezana pravom koje stvara. Državni organi moraju raditi na osnov pravnih normi. U pravnoj državi pojedinac niej podanik već građanin. On ima i prava i dužnosti prema državi.

52. PROBLEMI U DEFINISANJU PRAVA Pravo se može uglavnom posmatrati kao društvena pojava, kao sređena celina pravnih normi i društvenih odnosa (pravni poredak) i kao sistem prava, povezanost određenih pravnih normi kao sistem. Kao društvena pojava pravo se vezuje za mnoge druge društvene pojave, a posebno za običaj i moral. Međutim, zajedničko za pravo i druge društvene norme da su to pravila koja regulišu ponašanja ljudi u društvu. Država je dala osnovne elemente i učinila razliku kod pravnih normi u odnosu na druge društvene norme. Dakle država je ta koja daje pravno obeležje normama i to se manifestuje u obezbeđenju primene norme, obezbjeđenju sankcije u slučaju da se norme ne primenjuju. Država stvara prvane norme ali ih mogu stvarati razne organizacije, pa i privatna lica (statuti, ugovori). Prema tome za karakter pravnih normi nije bitno ko ih stvara, već da država obezbeđuje primenu pravnih normi, da ih sankcioniše jer država za razliku od drugih organizacija raspolaže monopolom sile koja se manifestuje u primeni normi. Pojam prava određuju teoretičari i filozofi prava. Razlikujemo deskriptivne (vrednosna neutralnost) i preskriptivne ( nisu neutralne, kritički preispituju pravo prema moralnim opšteljudskim standardima) definicije prava. Prvi problem na koji nailazimo prilikom razmatranja uvođenja u pravo svodi se na definiciju samog prava.Pravnici ne mogu definisati jednu definiciju o pravu. Od toga kako je on određen i shvaćen zavisi dalje određivanje pojmova i proučavanja prava. Izgleda da nema apsolutno savremene najbolje definicije. Cilj pravne nauke jeste da sistematizuje dostignuti nivo građe o pravu kako bi moderna nauka prava imala materiajl za konstruisanje sopstvenog odnosa prema prema opštem shvatanju prava.53. PRAVO KAO NORMA I PRAVO KAO FAKT

Pravni poredak kao vrsta društvenog poretka koji je regulisan pravnim normama ima svoja dva elementa, normativan i faktičan. Kao nosioci dva različita pogleda na svet izdvajaju se normativisti i fakticisti. Najizrazitiji teoretičar normativizma je Hans Kelzen. Po normativistima ključ za razumevanje prava sadržan je u normi. Sve pojave dovesti u logičan sklad sa normom. Po shvatanju normativist pravo se uzdiže nad ljudskim ponašanjem. Da pravo nije na ovaj način shvaćeno ne bi bilo moguće razlikovati krivično delo ubistva od izvršenja smrtne presude. I jedno i drugo su ljudska dela sa posledicom prestanka ljudskog života, tek uz ideju prava može se uočiti da je prvo protivpravno a drugo pravom opravdan prestanak života.Ako pravo shvatimo kao fakt nećemo razlikovati ako država liši lice života ili to uradi kriminalac. Dok normativisti ističu da je pravo sastavljeno od normi koje iskazuju ono što treba da bude, fakticisti u pravu prepoznaju ono što jeste. Predstavnik pravnog fakticizma V. Lundstet objašnjava: Pravo je uvek i po svemu faktičko stanje i zbivanje, jedan faktički poredak stvari smješten u postojećoj društvenoj realnosti. 54. PRAVO KAO JEZIČKI PROCESPravo je jedan specifičan proces , odnosno deleatnost sastavljena od misli koje se iskazuju jezikom- usmeno ili pismeno. Iskazi mogu biti deskriptivni i preskriptivni. Funkcija deskripcije je da obavještava o činjenicama i da na taj način posredno utiču na ponašanje ljudi, Funkcija preskripcije je da obaveštavaju o nečijim željama i volji i da tako neposredno utiču na ljudsko ponašanje, podstičući ih i usmeravajući ih u određenom pravcu. Očigledno je da normativizmom dominiraju preskriptivni a fakticizmom deskriptivni iskazi.55. PRAVO KAO VREDNOST

15

Radbruh izvodi pravo iz ideje pravde. Pojam prava je usmeren na ideju prava koja ne može biti ništa druge nego pravda. Dakle, pravo se može pojaviti kao vrednost kojoj teže skupine ljudi željne dobre organizovanosti sa ciljem skladnog razvoja međuljudskih odnosa. Opšteprihvatljive vrednosti čovječanstva i ljudske civilizacije iz kojih izvire pravo kao vrednost su pravda, sloboda, mir, red i sigurnost. 56. POJAM PRAVAPravo se može posmatrati filozofski, metafizički, vezivati za pravdu, slobodu, čast itd. Mi smatramo da pojam pravo treba odrediti pre svega u najširem smislu kao društvenu pojavu.Pravo je skup pravnih normi koje regulišu društvene odnose u državi (državno-pravni poredak), usmeravajući ih ka razvoju i ostvarenju određenih vrednosti i ciljeva, a čija je primena obezbeđena (sankcionisana ) državnom, njenim aparatom koji raspolaže monopolom fizičke sile. Prvi elemenat (normativnog karaktera): Pravo je skup pravnih normiDrugi elemenat (sociološkog karaktera): pravo reguliše društvene odnose u državiTreći elemenat (faktičkog karaktera): da se pravnim normama ostvaruju vrednosti i ciljevi određenog društva i državeČetvrti elemenat (faktičkog karaktera): da je primena pravnih normi obezbeđena (sankcionisana) državnim aparatom koji raspolaže monopolom fizičke silePravo ima funkciju da disciplinuje slobodu odnosno da reguliše odnose u društvenoj zajednici. Pravo je nezainteresovano za neke odnose. Samo oni odnosi koji su konfliktni će se regulisati putem pravnih normi.

57. POJAM DRUŠTVENE NORME

Norma je latinska riječ i označava pravilo. Društvene norme ili društvena pravila su pravlia ponašanja ljudu u društvu. Čovjek živi u društvu i stvara mnogobrojne odnose . Te odnose nazivamo društveni odnosi. Oni su mnogobrojni i raznovrsni. Pravila koja regulišu ponašanje ljudi u tim odnosima su društvena pravila. Zajedničko kod svih društvenih normi je da određuju ponašanje ljudi u društvu. Društvene norme su različite. Tako postoje običajne norme, pravne i druge norme. Društvene norme regulišu ponašanje ljudi u društvu, može se desiti da se ista ponašanja regulišu od više društvenih normi. Tako se jedno ponašanje može regulisati od običajnih normi, a to isto ponašanje da bude određeno i u pravnoj normi. Država je prihvatila tu običajnu normu i svojim propisom regulisala takvo isto ponašanje. Društvene norme se stalno mjenjaju. Društvo se mjenja pod uticajem raznih uslova i okolnosti. Nestaju stari a stvaraju se novi društveni odnosi. Zbog toga se stalno i mjenjaju društvene norme. Tako su društvene norme u stalnoj dinamici. Svako društvo ima svoje norem. Tako se mogu razlikovati društvene norme po društveno ekonomskim formacijama : društvene norem prvobitne zajednice, robovlasničkog , buržuaskog poredka itd. Društveni odnosi utiču na norme a isto tako norme utiču na društvene odnose, određuju pravila tih odnosa, obezbjeđuju kretanja i razvoj odnosa određenim pravcem. Pošto norme sadrže sankcije kojima se obezbjeđuje poštovanje normi, to se putem sankcije ne samo omogućuje izvršenje normi, već i usmjerava kretanje društvenih odnosa. To se postiže raznim sankcijama, njihovom jačinom i načinom izvršenja. Norme mogu dejstvovati pozitivno na društvene odnose, omogućavati njihov razvoj. Ali, mogu i dejstvovati negativno, svojim pravilima kočiti, onemogućavati dalji razvoj. To smetanje normi razvoju društvenih odnosa ne može biti dugo, jer norme su izraz društvenih odnosa, norme moraju odgovarati novonastalim odnosima, te se moraju stvoriti druge norme koje će regulisati nove odnose.

58. PRIRODNI ZAKONI

Čovek je podložan dejstvu prirodnih zakona, bez obzira da li mu se oni dopadaju ili ne. Njihovo delovanje ne zavisi od svesti ili volje čoveka, oni deluju neumitno po principu dejstva opšteg principa uzročnosti i posledičnosti. Prirodni zakoni su pravila u prirodi, pravila po kojima se odigravaju razne prirodne pojave. Prema tome prirodni zakoni ne regulišu odnos između ljudi, već određuju prirodne pojave. Prirodni zakoni djeluju bez izuzetka, oni su najmoćniji. Osim što je dejstvo prirodnih zakona neumetno, ono je i neposredno-deluje na materiju bez ikakvih posrednika. Kod prirodnih zakona ne postoji sankcija, one nisu propisane kod prirodih zakona.

59. NORMA I DRUŠTVENA STVARNOST

Pod izrazom norma možemo razumeti 2 značenja. Norma je ili društveno pravilo o ponašanju ljudi u društvu, ili je reč o nečemu što je normalno, što odgovara svakodnevnom društvu. Društvenom normom se može utvrđivati određeni cilj ili se mogu određivati određena sredstva za ostvarivanje tog cilja. Društvene norme imaju 2 elementa: objektivan i subjektiva. Objektivan upravo i predstavlja data stvarnost, a subjektivni element norme čini slobodan prostor čoveka u izboru ciljeva i sredstava potrebnih za realizaciju izabranih ciljeca. Norma treba da bude izraz društvenih odnosa, da postoji skladnost između onog što jeste (društvena stvarnost) i onog što treba (društvena norma).

60. TEHNIČKE NORME

16

Tehničke norme ili tehnička pravila su pravila koja određuju primenu određenih znanja pojedninih nauka i veština u raznim oblastima kao i sama ta znanja. Za razliku od drugih društvenih normi, ove norme ne regulišu odnose između ljudi. Tehničke norme ne sadrže određene, propisane sankcije. Nepoštovanjem tehničkih upustva nastupiće posledice kao neminovnost tehničkih pravila a ne kao propisane sankcije. Tenihčkim normama se izražava određena objektivnost na koju čovjek ne može uticati. Čovek se mora pokoravati tim pravilima.

61. PODJELA DRUŠTVENIH NORMI PREMA SANKCIJI

Težina sankcije ukazuje na sadržaj norme, veličinu povrede itd. S toga se pomoću sankcije i njenih obilježja mogu činiti razne klasifikacije normi koje skoro u potpunosti obuhvataju društvene norme i čine osnovu njihovog proučavanja. Ako su sankcije teže, dobra koja se oduzimaju sankcijom veća, utoliko je norma važnija za društvo. Sankcije se mogu izvršiti različitim sredstvima, načinima, Međutim dva su osnovna načina izvršenja sankcije. Prvo, sankcija se može izvršiti dobrovoljno od strane subjekta koji je učinio prekrčaj sipozicije i Drugo, sankcija se može izvršiti do posebnih organa upotrebom određenih sredstava. U najširem smislu može se izvršiti podela u 3 grupe:- prvo, da sankcije primjenjuje neorganizovano društvo; -drugo, da sankcije primjenjuju društvene organizacije; i –treće, da sankcije primjenjuje država.

62. OBIČAJ

Običaj je čvrsto ukorijenjen u svijest ljudi. Običaj odlikuje konzervativnost, što podrazumjeva otpornost u odnosu na promjene društvenih okolnosti zajednice u kojoj djeluje. Običaji se teško i sporo mjenjaju, odlikuje ga stabilnost. Nastaje spontano i stihiski, njihova postojanost zavisniva se na prihvatanju od strane čovjekove svijesti i volje. Očitava se u njegovom dugotrajnom ponavljanju u istovjetnom obliku i sadržaju, čime se on čvrsto vezuje za psihu čovjeka. Običaji čine pravila ponašanja ljudi u društvu stvorena dugim istovrsnim neposrednim ponavljanjem. Običajne norme se stvaraju kada se društveni odnosi stabilizuju, predstavlja određenu stalnost, te se i stvaraju norme koje regulišu takve odnose. Običaj se formira pod različitim uslovima i okolnostima. Oni mogu uticati na razne načine i u različitom stepenu na stvaranje i jačanje običaja. Određeni ekonomski, istoriski, geografski, kulturni i drugi uslovi imaju različite uticaje na običaj. Običajne norme mogu biti vrlo važne i uticajne. One regulišu mnogobrojne i raznovrsne odnose. Država često svojim aktima preuzima običajne norme i to za državu predstavlja određenu prednost. Norme su već stvorene, primjenju se od ljudi, onu su svjesni da norem moraju poštovati, - sve to olakšava državi. Ona ne mora objašnjavati i ubjeđivati građane na poštovanje norme. Kao seve društvene norme, tako i običajne norme mogu imati raznovrsne sankcije, One mogu biti blage, kao što je prezir, a mogu biti i vrlo teške, iči i do oduzimanja života, kao što je slučaj kod krvne osvete. 63. MORALMoral čine norme stvorene u svijesti ljudi na bazi onoga što smatraju da je dobro i zlo. Moralne norme mogu da budu i trenutna ponašanja zasnovana na određenom opredjeljenju svijsti ljudi o dobru i zlu. One su se razvijale sa društvom i njegovim promjenama. Moralne norme iso imaju sankcije, Tako imamo grižu savjest koja može imati jako dejstvo kod izvjesnih ljudi. Na moralnim normama i principima počiva svako društvo. Između moralnih normi i drugih društvenih normi postoji određeni odnos. Za državu i njene pravne norme vrlo je važan odnos sa moralnim normama. Iako su proizvod objektivne stvarnosti, moralne norme su autonomne, slobodne. Sam subjekt ih usvaja i na osnovu toga se ponaša. Morane norme mogu biti i nametnute. I bolasti morala može da dođe do različoitih sukova i proturječnosti. Svi ne žive u istim uslovima i okolnostima. Iz tog i proizilaze razne moralne norme, protivrječnosti i sukobi. Moral se pojavljuje u specifičnom odnosu prema pravu. Odnos prava i morala prvenstveno podrazumjeva da se njihova veza zasniva na određenom uticaju morala na pravo, ali se može destiti da u izvijesnim situacijamai pravo utiče na moral. Pravna teorija o ovom pitanju ima dvije grupe različitih stanovišta o neraskidivoj vezi prava i morala, odnosno o njihobvoj potpunoj odvojenosti. Raznovrsnost morala se ogleda u zasebnosti jegovih pravila u određenim periodima istoriskog razvoja ljudske civilizacije; zatim, u određenim djelovima civilizacije; i u određenim društvenim grupama. I svaka posebna društvena grupa ima svoj specifičan moral, pa se može govoriti o vojničkom moralu, lekarskoj etici, moralnom kodeksu sudija, advokata... Moral se izgrađuje na osnovu opšteprihvaćenosti izvjesnih pravila od strane grupe, određen moral može opstajati samo ukoliko ga prihvati pojedinac. Na pojedincu je da se opredeli da li je pravilo koje je prihvatljivo za grupu podobno da zadovolji i potrebe njegove ličnosti ili ne. Ukoliko nije, onda se pojedinac u slučaju javnog ispoljavanja spostvenih moralnih uvjerenja koja se suprostavljaju moralu grupe, izlažu riziku njegovog obilježavanja od strane grupe. Sankcije za iskazano nepoštovanje vladajućeg morala nije pavnog karaktera. Moralna sankcija se svodi na reakciju samog počinioca moralnog delikta. Pojedinac će samom sebi nametnuti moralno samoosuđivanje, u slučaju da njegova psiha prihvati svjest o dominaciji morala zajednice kojoj pripada, čime se otvara prostor za nastupanje kajanja, griže savjesti, sramote, stida. 64. NORME DRUŠTVENIH ORGANIZACIJAOve norme su uvek postojale i bile od velikog značaja za život ljudi u društvu. Ovim normama određuje se organizacija i funkcionisanje društvenih organizacija, kao i

17

ponašanje članova u organizacijama. Normama se određuju prava i dužnosti članova, kao i sankcije u slučaju povreda tih normi. Norme ovih organizacija se nalaze po pravilu u određenim aktima društvenih organizacija (ststutima, pravilima itd.). Norme društvenih organizacija mogu biti u izvesnoj meri zavisne od pravnih normi, jer država dozvoljava rad društvenim organizacijama.

65. POJAM PRAVNE NORMEPravne norme regulišu najbitnije društvene procese bez kojih država ne bi mogla biti skladno uspostavljena. Za tipične moralne norme pravni poredak ne pokazuje interes, npr. Zabrana laganja drugih, nemaju značaj po funkcionisanje države jer ne tretira celovitost društvenih pdnosa. (Muž prevario svoju ženu, on je prekršio moralnu normu ali zbog toga neće biti ugroženi društveni odnosi već samo nekoliko pojedinačnih. Odnos među moralnim normama nije hijerarhizovan a među pravnim normama postoji njihova međusobna hijerarhijska usaglašenost. Kazne su kod moralnih normi fizičke a kod pravnih fizičke.Pravo je sastavljeno od mnogobrojnih i raznovrsnih pravnih normi. Pravna norma je osnovni element prava. Pravna norma je pravilo ponašanja ljudi u društvu sankcionisano od strane države, njenim monopolom fizičke prinude.66. ELEMENTI PRAVNE NORMESvaka pravna norma sastavljena je određenih elemenata. Tek usaglašeno sadejstvo ovih elemenata nam omogućava da stvorimo celinu koju određeujemo kao pravna norma. Kod pravne norme razlikujemo sledeće delove, elemente: predpostavku (hipotezu) dispozicije, dispozicija, predpostavku sankcije, sankcija. Dva pravila u pravnoj normi su , primarno pravilo je dispozicija a sekundarno sankcija. Kod nekih pravnih normi susrećemo sve elemente, dok kod nekih izvesnih elemenata nema. Najvažniji element pravne norme je dispozicija. Međutim, ono što karakteriše pravne norme i razlikuje ih od ostalih je sankcija.67. PREDPOSTAVKA (HIPOTEZA) DISPOZICIJE – ukoliko se ljudi nađu u određenoj situaciji tek onda su obavezni da se ponašaju po pravilu koje je propoisao stvaralac norme. Dispozicija predstavlja određenu situaciju , te opisivanje činjenica koje čine tu situaciju i zovemo predpostavkom dispozicije. U ovom delu pravne norme određuju se uslovi, činjenice. Događaji od čijeg nastupanja zavisi primena pravne norme. Npr. Ustavna norma da građanin ima biračko pravo sa navršenih osamnaest godina može se primeniti kada se ispuni predviđeni uslov navršavanje 18 godina. Svaka pravna norma ne mora imati predpostavku disopozicije (zajamčeno je pravo nasleđivanja, zabranjen je prinudan rad.68. POJAM DISPOZIJA – ovim elementom određuje se ponašanje ljudi zbog toga je ona normativnog karaktera. Dispozicija je samo pravilo o ponašanju ljudi. Njome se propisuje kako treba da se ponašaju ljudi koji se nađu u određenim situacijama. U dispozicije je, dakle, sadržan zahtjev koji podnosilac (stvaralac) norme upućuje adresatu-subjektu pravne norme. Iako se dispozicija može vrlo različitgo izraziti, ipaj je ona u osnovi zapvest. Pravna norma ne može biti bez dispozicije.69. VRSTE DISPOZICIJA: Prema načinu na koji je formulisana zapovest, dispozicije mogu biti Naređujuće disp.– su pravila kojima se naređuje subjektu određeno ponašanje (svako je dužan da savesno vrši javnu i društvenu funkciju) Zabranjujuće – zabranjuju subjektu određeno ponašanje (zabranjen je prinudan rad) Ovlašćujuće – sadrži pravila ponašanja u kojima se subjekat ovlašćuje na određeno ponašanje (svako ima pravo na zaštitu zdravlja) opisne (indikitivne) – takva pravila u kojima se opisuje ponašanje subjekta (određuje sastav državnog organa, grb, zastava)Prema stepenu određenosti u dispoziciji, pravi se podela na: dispoziciju sa određenim pojmovima – određeni pojmovi su jasni i precizni što omogućuje da se dispozicija vrlo lako primenjuje dispozicija sa neodređenim pojmovima – (npr. Pojam „osposobljavanje za rad“ je neodređen ) alternativne – subjekat u stvari može od dva ili više ponašanja izabrati jedno i po njemu se ponašati diskrecione – u ovim dispozicijama se određuje dva ili više pravila po kojima se može ponašati državni organ dispozitivne dispozicije – ove dispozicije sastoje se u tome što se određuje izvesno ponašanje subjekta, ali se subjektima daje pravo da mogu sami stvoriti pravilo ponašanja o istom odnosu.Koliko se subjektima ostavlja sloboda u pogledu ponašanja dispozicije dijelimo na: Kategoričke – sadrže samo jedno pravilo ponašanja. Ovim dispozicijama ne ostavlja se nikakva sloboda subjektima u ponašanju Disjunktivne – koje daju dva ili više pravila. Daju izvesnu slobodu subjektima u ponašanju.70. PRETPOSTAVKA (HIPOTEZA) SANKCIJE – ovaj element se sastoji u opisu prekršaja, povrede dispozicije. Ako ona nije određena ne može se primeniti sankcija. Ona

18

je faktičkog karaktera koja opisuje ljudsku radnju kojom je učinjen prekršaj, delikt (sadržina pretpostavke sankcije). Sankcije su oštrije ukoliko je veći prekršaj. Subjekt koji je povredio dispoziciju pravno je odgovoran za počinjeni delikt. Pod pravnom odgovornošču treba podrazumevati podložnost određenog lica samoj sankciji. Prema principu pravne odgovornosti postoji objektivna (ne istražuje se psihički aspekt ponašanja) i subjektivna odgovornost (kakav je psihički odnos lica prema učinjenoj radnji.). 71. POJAM SANKCIJE – je pravilo ponašanja čija je primena uslovljena prekršajem dispozicije. Lice koje je učinilo prekršaj dužno je da se ponaša po sankciji (kod npr. Smrtne kazne državni organ će primeniti sankciju). U pravnoj normi određuju se razne sankcije: opomena, ukor, novčana kazna..Zbog značaja i važnosti pravnog poretka sankcija se unaprijed određuju. Ovo pravilo se naziva princip zakonitosti (legaliteta). Ono se sastoji da delikt i sankcija moraju biti određeni, propisani pre nego što je delikt učinjen..72. VRSTE SANKCIJA.Sankcije kao prinudne mere su mnogobrojne i vrlo različite. Sankcije se mogu podeliti prema težini prekršaja koji opet zavisi od težine, veličine povrede interesa države. Osnovna podela na teže i lakše. Sankcije se mogu podeliti s obzirom na vrstu dobara koja se oduzimaju. Sankcije se dele prema vrstama prekršaja i granama prava. Sankcije se mogu podeliti prema tome na koga su uperene, na koga se primenjuju. U pravu postoje sankcije koje se odnose na posebnu oblast – međunarodno pravo73. VRSTE PRAVNIH NORMIOsnovne podele u uvodu u pravo su: Uslovne i bezuslovne norme – Uslovne su one koje sadrže uslov. Od ispunjenja uslova zavisi primena norme. Uslov se nalazi u pretpostavci dispozicije. „Građanin koji je navršio 18 godina života ima pravo da bude biran.“ Bezuslovne norme ne sadrže uslov „Zabranjen je prinudan rad“.Njihova primena nije uslovljena. Apstraktne (opšte) i konkretne norme – Apstraktne norme se odnose na niz istovetnih slučajeva „Život čovjeka je neprikosnoven“ a konkretne se odnose na određeni slučaj „naređuje se rušenje kuće u mestu N, u ulici na broju.. Opšte (generalne) na sve građane, posebne npr radnici i individualne (pojedinačne norme) janko Janković je dužan da plati porez.

74. POVEZIVANJE (HIJERARHIJA) PRAVNIH NORMIPrvane norme kroz povezanost stvraju određene celine i skupa čine pravni poredak. Za pravni poredak naročito je važno povezivanje pravnih normi po opštosti odnosno konkretnosti u regulisanju društvenih odnosa a sa tim u vezi razlikujemo podelu na opšte i konkretne. Opšte norme su iznad konkretnih. Postoje više (koje se nalaze u osnovnim višim aktima kao što su ustav, zakon i niže opšte norme koje se nalaze u nižim aktima kao što su uredbama, pravilnicima i dr. Povezivanje pravni norme se izražava tako što se opšte norme nalaze u zavisnosti i hijerahijsom odnosu prema stepenu opštosti. Pravilo je da viši akti sadrže više norme, norme sa većim stepenom opštosti. 75. POJAM IZVORA PRAVAPravo se izražava u pravnim aktima. Postavlja se pitanje izvora prava. Tako dolazimo do izvora prava u materijalnom i formalnom smislu. Materijalni izvori prava nisu vezani za pravne akte već za društvene faktore i uzroke koji stvaraju pravo, iz kojih izvire pravo.Formalni izvori prava jesu opšti pravni akti jer imaju moć da stavraju pravo, tj. druge i nove opšte pravne akte.Pravna snaga je moć pravnog uticaja koji jedan pravni akt vrši na drugi pravni akt.Samo su opšti pravni akti izvori prava. Konkretnim pravnim aktom se reguliše pravna praznina.Da bi se u potpunosti razumeo formalni pojam kao i vrste izvora prava, treba ukazati na dva pravna sistema: Evropsko kontinentalni sistem je nastao pod uticajem rimskog prava. Pravo se pojavljuje, izražava u opštim i konkretnim aktima, ali su opšti akti izvor prava. Anglo.saksonski pravni sistem u ovom sistemu pravo se stvaralo pod uticajem običaja i prakse ( kao i opšti i pojedinačni akti)76. VRSTE FORMALNIH IZVORA PRAVAPre svega kao formalin izvori prava pojavljuju se opšti pravni akti, Prvo mesto bi pripalo ustavu, a zatim bi došli zakoni I drugi opšti pravni akti koje donosi zakonodavno telo, potom bi došli akti izvršnog organa I uprave (vlada) Posle ovih akata pravni akti vrhovnih sudova, potom opšti pravni akti nižih teritorijalnih jedinica (opština) čime bi se završila grupa opštih pravnih akata državnih organa. Zatim bi došli akti koje donose društvene organizacije kojima je država dala pravo na donošenje I čije norme država sankcioniše. Izvori prava mogu biti i druge norme, akti i praksa. U ovoj grupi su važni: Pravni običaji, sudski precendent, sudska praksa i praksa drugih organa i pravna nauka.77. POJAM PRAVNIG AKTAPravna norma i pravni akt čine normativni deo pravnog poretka. U najširem smislu pod

19

pravnim aktom podrazumevamo sve ljudske radnje koje izazivaju ljudske posledice. Nema spora oko toga da pravni akt predstavlja u suštini kratko rečeno izjavu volje. Kao izjava volje , izraz razuma, pravni akt je psihički akt. Pravni akt je samo onaj psihički akt koji sadrži pravnu normu, odnosno pravne norme, ili pak predstavlja uslov za primenu druge pravne norme (molba, žalba, izjava ne sadrže pravne norme ali su uslov za primenu neke pravne norme). Pravnim aktima se stvara i izvršava pravo. U pravnom aktu identifikujemo stvaranje pravne norme, pravnu normu i materijalizaciju pravne norme. U sferi razmišljanja pravnika praktičara pravni akt se shvata kao pisani pravni tekst u kojem su sadržane pravne norme.78. ODNOS IZMEĐU PSIHIČKOG AKTA I NJEGOVE MATERIJALIZACIJEJe da između njih ima skladnosti podudarnosti, da je u aktu ono što je donosilac akta i htio, da između psihičkog akta i njegove materijalizacije nema razlike. Najprostiji oblik neslaganja je greška u izražavanju (psihički akt ili odluka volje netačno izražena). U slučaju zablude donosilac akta smatra da su činjenice tačne i na osnovu njih donosi akt.79. OBLIK (FORMA) PRAVNOG AKTAU obliku ( formi), u formalnoj strani pravnog akta, razlikujemo tri dijela: nadležnost, postupak i materijalizaciju. Kod svakog akta se određuje ko će akt donijeti, određuje se nadležnost i to stvarna i mjesna nadležnost. Ko će sve imati nadležnost i za koje poslove, zavisi od same države. ona to pravo daje raznim organima i tijelima kao i fizičkim licima te poslove i nadležnosti. Država se tu rukovodi svojim interesom. Važniji akti biće u nadležnosti državnih organa. U pravnom poretku se predviđaju razni postupci za donošenje mnogih akata. Postoje zakonodavni, sudski, upravni, izvršni i dr. postupci. Ukoliko je akt važniji utoliko je i postupak složeniji. Organ prilikom donošenja akata mora voditi računa o pravilima postupaka i po njima donijeti akt. U pravnom aktu se označava i sam akt. Tako se u aktu označava vrsta ( ime) akta, donosilac ( tvorac akta) mjesto i vrijeme donošenja itd.

80. SADRŽINA (MATERIJA) PRAVNOG AKTA

Sadržina pravnog akta je ono što akt sadrži. On može sadržavati pravnu normu ili islov za primjenu neke druge ptavne norme, tako razlikujemo dve moguće sadržine pravnog akta: pravnu normu ili uslov za primjenu druge pravne norem. Sadržinom pravnog akta stvaraju se određene promjene u pravnom poretku. Te promjene mogu biti u tome, da se stvaraju, mjenjaju ili ukidaju prava i obaveze subjekta. Poštovanje sadržine je važnije od poštovanja forme pravnog akta. Ukoliko se povredi sadržina pravnog akta, onda je učinjena materijalna povreda zakona. Prema sadržini daje se i pojam pravnog akta, tzv. materijalni pojam, pojam pravnog akta u materijalnom smislu. 81. DONOŠENJE PRAVNOG AKTAPravne akte donose razni subjekti, ali najviše državni organi. Ostali subjekti mogu doneti pravne akte ukoliko su ovlašćeni od držanih organa, ukoliko im je država to pravo dala. U višim aktima se određuje donošenje nižih akata, kako u pogledu forme, tako i u pogledu sadržaja. Određuje se ndležnost, postupak, materijalizacija, kao i sadržina akta. Regulisanjem donošenja pravnih akata obezbeđuje se jedinstvo i zakonitost u pravnom poretku.82. VRSTE PRAVNIH AKATA1. Prema subjektima koji ih donose Akte koje donosi državni organ Akte koje donose društvene organizacije Akte koje donose privatna lica2. Prema vrstama društvenih odnosa Akti koji regulišu krivično-pravne Imovinske Porodične i dr. Odnose3. Šta sadrže Pravnu normu Uslov za primenu neke druge pravne norme4. Da li sadrže dispoziciju i sankciju Potpune (zakon) Nepotpune (upravni akt(rešenje, dozvola)5. Kakva je pravna norma Apstraktne (opšte) -ustav Konkretne (pojedinačne) – sudska presuda83. USTAVOsnovni zadatak i cilj ustava ograničenje države i državne vlasti. Politički stav pravno uobličen je ustavUstav u formalnom smislu je akt koji donosi najviši organ u državi po posebnom postupku u pisanoj formi. Ustav u materijalnom smislu je akt koji sadrži opšte pravne norme. Ustav kao politički akt – Osim što je najviši, opšti pravni akt, ustav predstavlja i politički dokument u kojem je sadržan normativno-pravni, ali i formalno-politički okvir za funkcionisanje političkih institucija.Podela ustava – osobenost engleskog ustavanog sistema prouzrokovala je podelu ustava na pisane i nepisane. Osnova ove podele je forma u kojoj je izražen ustavni tekst.

20

Kodifikovan oni ustavi koji su celinom svoje materije sadržani u jednom aktu, dokumentu koji i nosi naziv ustav Nekodifikovani razbacan u nekoliko različitih zakona(u formalnom smislu znači ko donosi i po kom postupku te akte a u materijalnom sadržina) 84. ZAKONZakon je normativni akt države koji po tačno određenom postupku donosi zakonodavni organ, najčešće skupština ( parlament). Zakon je nakon ustava najviši i najvažniji pravni akt i svi drugi pravni akti u državi moraju biti s njime u skladu. U formalnom smislu zakon je opšti pravni akt koga donosi zakonodavni organ. Pravnu snagu zakonu daju njegovi formalni elementi, nadležnost i postupak donošenja. Nadležnost za donošenje zakona je utvrđena ustavom. Pošto se zakoni tiču regulisanja najvažnijih društvenih odnosa, zakonodvani postupak je detaljno regulisan i sastoji se od više faza: zakonodavna inicijativa, izrada nacrta zakona, rasprava o nacrtu, rasprava o prijedlogu, glasanje o prijedlogu, proglašenje zakona i stupanje na snagu. U materijalnom smislu zakon je akt koji sadrži opšte pravne norme. Pojam zakona u materijalnom smislu se opredjeluje prema njegovoj sadržini, te ga obilježava opštost- Opštost podrazumjeva svojevrsno jedinstvo volje naroda i opštost predmeta. Zakon izuzetno može sadržavati pojedinačnu konkretnu pravnu normu i uobičajeno se naziva individualni zakon. Individualni zakoni mogu dovesti do zloupotrebe, do stvaranja privilegija i pretjeranog izdvajanja ličnosti sa izuetnimm pravima i privilegijama. Zakoni se mogu različito klasificirati. Pa se mogu dijeliti prema vrstama društvenih odnosa koje regulišu na : krivične, zakon o braku, odnosima roditelja i djece i dr. u odnosima porodice itd. Mogu se podijeliti prema tome kako regulišu određene odnose, tj. da li iscrpno regulišu odnose - tzv. isključivi, potpuni zakoni ili samo u načelu ostavljajući da se dalje materija razrađuje zakonima i drugim aktima – tzv. opšti zakoni. Ako je država federativno uređena zakoni se dijele na zakone federacije i zakone članica federacije. ( slučj bivša SFRJ). Najvažnije je da između zakona mora postojati skladnost u regulisanju odnosa i određena povezanost i hijerarhija. 85. ZAKONIK (KODEKS) I KODIFIKACIJAPosebna vrsta zakona je zakonik – kodeks, a donošenje takvih akata naziva se kodifikacija. Zakonik je opšti pravni akt kojim se reguliše čitava oblast društvenih odnosa ili čak više oblasti. U istoriji su poznati : Justinijanov kodeks, Napoleonov kodeks. itd. Donošenje kodeksa predstavlja vrlo složen i težak posao. Važno je obezbjediti određeni stepen stabilnosti i razvoja proizvodnje, tzv. ekonomski uslovi kodifikacije. Neophodno je da privredno – ekonomski razvoj postigne određeni stepen stabilnosti u razvoju. Isto tako nužno je da se postigne određena stabilnost političkog sistema i društvenih odnosa. Ondje gdje nema te stabilnosti nemoguće je izvrđšiti kodifikaciju. U imovinskim, privrednim i dr. pravima teško je izvršiti kodifikacju. U izvjesnim pravima u kojima su odnosi stabilniji i koja se zasniva na kategoričkim normama, kodifikacija je moguća pa i nužna. Takav je lučaj sa krivičnim i procesnim pravom. Za obavljanje kodifikacije potreban je određeni stepen razvoja i stabilnosti pravnih znanja. Tako je potrebno određivanje pravnih pojmova, kategorija, principa, instituta, klasifikacije i sistematizacije. Potreban je određeni stepen preciznosti i jasnoće u nauci o jeziku i tehnici stvaranja akata. Jezik mora imati jasne i precizne izraze i pojmove. Tehnika mora biti takva da jasno izrazi u normama materiju. Kodeks sam po sebi nosi više apstrahovanja nego drugi zakoni, jer reguliše čitavu oblast pa mora vršiti veća uopštavnja. Pojmovi moraju biti određeni, jezik tačan i razumljiv, tehnika u aktu takva da sve to čini akt razumljivim i pristupačnim svakome. Kodifikacija je od velikog značaja za državu i pravo. Tu je izvršeno usklađivanje pojmova, termina i ostalog, pa na precizan i jasan način regulišu društvene odnose. To omogućuje lakšu i bolju primjenu od strane raznih organa i drugih subjekata, veću pravnu sigurnost i jednakost građana, kao i stabilnost i sigurnost pravnog poretka. Međutim kodifikacija onemogućava razvoj prava te koči kretanja naročito u oblastima koje su stalno u promjenama i u vrijeme brzih i stalnih previranja. Zbog toga se kodifikacija ne vrši u izvjesnim oblastima prava. 86. DRUGI OPŠTI AKTI ZAKONODAVNOG ORGANAZakonodavni organ, pored zakona, donosi i druge opšte akte. To mogu biti razni akti u oblasti finansija (budžet, završni račun), planiranja kao i politike (rezolucije, deklaracije). Neki od njih su pravnog karaktera i mnoge su njihove norme pravno sankionisane.Budžet, završni ralun i akti planiranja u svemu imaju karakter pravnog akta i snagu zakona. Akti političkog karaktera se posve razlikuju od zakona u materijalnom smislu. U materijalnom smislu, iako ovi akti sadrže opšte norme, one ne obavezuju kao pravne, već se mogu oslanjati na pravne, politički uticaji da se pravne norme primjenjuju.

87. UREDBE U DRUGI PODZAKONSKI AKTIPosle zakona najvažniji opšti pravni akt je uredba. U formalnom smislu to je organ koji donosi organ uprave ili izvršni organ po određenom postupku. Uredbom se razrađuju zakonske norme i time bliše regulišu društveni odnosi, prava i dzžnost određenih zakonom. Uredbe moraju biti u saglasnosti sa zakonom. Pored uredaba državni organi, naročito uprava i izvršno-politično telo, donosi i druge opšte pravne akte (pravilnike, uputstva i sl.)88. STATUT U DRUGI OPŠTI AKTI OPŠTINA

21

Statut predstavlja osnovni akt samouprave. Opštine donose odluke po određenom postupku koji su niži pravni akti od statuta i moraju biti u saglasnosti sa njim. Tako se ostvaruje jedinstvo pravnog poretka. Opštine donose i druge opšte akte kao što su: budžet, završni račun, planove, uputstva, zaključke, preporuke. 89. OPŠTI AKTI DRUŠTVENIH ORGANIZACIJAU svakoj državi postoje razne društvene organizacije koje određenim aktima regulišu odnose unutar organizacije. Akti sadrže norme koje ako su sankcionisane od strane države onda su ti akti pravnog karaktera. One norme koje regulišu ponašanje članova, plaćanje članarine sankcije nisu obezbeđene od strane države.90. UGOVORIKod ovih akata je bitna saglasnost volja između stranaka prilikom sklapanja katata. Strane se dogovaraju, sporazumjevaju o glavnim elementima i na osnovu toga stvaraju akt. To je dvostran ili višestran akt u kome može biti više subjekata na stranama između kojih se akt stvara. Ugovori mogu biti konkretni akti, a mogu biti i opšti. Konkretni ugovori sadrže konkretnu pravnu normu, a opšti opštu pravnu normu. Ugovore mogu sklapati razni subjekti, privatna lica, razna pravna lica, država. Ugovori se mogu sklapati između samih privatnih subjekata, raznih organizacija, organizacija i privatnih subjekata, između državnih organa, državnih organa i nedržavnih subjekata, kao i između država. Pod međunarodnim ugovorom treba podrazumjevati saglasnost izjave volja dvije ili više država koje su ugovorne strane. Međunarodni ugovor je pravni akt koji je proizvod saglasnosti volja dviju ili više subjekata međunarodnog prava. Sam čin zaključenja međunarodnog ugovora nije dovoljan za prelazak sa međunarodnog nivoa na nivo unutrašnjeg prava. Zato se zahtjeva da najviša zakonodavna vlast prihvati zaključen međunarodni ugovor. To se čini donošenjem posebnog zakona o ratifikaciji međunarodnog ugovora. Međunarodni ugovor zaključuje državni organ kojem je najviši opšti pravni akt utvrdio nadležnost za to. Već zaključen ugovor mora podleći i svojevrsnom ozakonjenju, što je takođe nadležnost državnog organa čija je nadležnost utvrđena ustavom, a to če biti zakonodavna vlast. Pravni autoritet međunarodnog ugovora kao unutrašnjeg opšteg pravnog akta je sadržana u ustavu tj. u unutrašnjem opštem pravnom aktu.POJEDINAČNI PRAVNI AKTI

91. UPRAVNI AKTU formalnom smislu upravni akt je pravni akt koji donosi organ uprave po posebnom, pravnom postupku. To je formalni pojam, Ovaj akt po pravilu donosi organ uprave, ali ga može donijeti i drugi organ ( zakonodavni ili sudski). U tom slučaju akt ne bi bio u formalnom smislu upravni, već u materijalnom. Akt se donosi po posebnom, upravnom postupku. Taj postupak je različit od drugih. On je jednostavniji, brži i efikasniji, odgovara samom karakteru upravne funkcije, poslovima uprave. Upravni akt se pojavljuje u raznim vidovima, a najčešće su to pisani akti: rješenja, dozvole itd. Upravni akt međutim može biti izražen i usmeno ali vrlo rijetko. Ovo je zbog toga što se upravnim aktom određuju pravila i dužnosti raznim subjektima, što se u vezi sa aktima mogu koristiti razna pravna sredstva (žalbe, tužbe), te je potrebno da akt ima određeni trag i trajnost. Upravni akt u materijalnom smislu je akt koji sadrži, stvara, pojedinačnu normu. Ako uzmemo u obzir dijelove pravne norme, upravni akt po pravilu sadrži samo dispoziciju. Tada je upravni akt nepotpun. Međutim upravni akt može sadržati i dispoziciju i sankciju i u tom slučaju je potpuni akt. Izuzetno može sadržavati opštu pravnu normu, a tada je to upravni akt u formalnom smislu, donijet je od organa uprave, ali nije upravni u materijalnom. Takav slučaj je sa uredbom. Termin upravni akt se ne upotrebljava za ovakve akte već za one koji sadrže pojedniačne norme, time se izbjegava izjednačavanje pojedinačnog upravnog akta sa opštim aktom.

92. SUDSKI AKT

U formalnom smislu sudski akt je onaj pravni akt koji donosi sudski organ po određenom sudskom postupku. Ove akte donose po pravilu državni organi. Ti akti u formalnom smislu su upravni, ali u materijalnom su sudski. Sudski akti se donose po posebnom sudskom postupku. Ti postupci mogu biti različiti . Naročito treba istaći krivični i pranični. Prvi se primjenjuje u slučaju počinjenog krivičnog djela, a drugi kada je u pitanju građanski spor. Sudski postupak je jako složen, jer se ustvari primjenjuje kada je narušen pravni poredak, kada je nastao spor o izvijesnim pravima i obavezama. Sud mora vrlo pažljivo i brižljivo sagledati predmet i odlučiti. Sličan je postupak i kada nema spora, povrede propisa. Sudski akt se po pravilu izražava u pisanoj formi i najčešće se naziva presuda. Međutim sudski akt može imati i druge nazive ( odluke, rješenja). U materijalnom smislu sudski akt sadrži pojedinačnu pravnu normu. Ona može biti različita s obzirom na to koje odnose reguliše, koje dijelove pravne norme sadrži itd. Sudski akt se naročito odlikuje po tome što sadrži petpostavku sankcije, opis da je povređena dispozicija, da je učinjen delikt i da sadrži sankciju zbog učinjenog delikta. Sudski akt može sadržavati dispoziciju i sankciju na taj način što određuje ponašanje jednog lica. Sudskim aktom se rješava izvjesan sopr, povreda pravnog poretka. Aktom se teži uspostavljanje normalnih odnosa koju su na određeni način poremećeni. Isto tako se sudskim aktom određuje sankcija za povredu pravnih normi i time vrši na određeni način stabilizovanje, obezbjeđenje i osiguranje funkcionisanja pravnog poretka. Sudski akt ima

22

karakter nepromjenjivost. Sudski akt se međutim u izvjesnim slučejevima može mijenjati. Tako se može dozvoliti obnova postupka u određenim slučajevima i u ponovljenom postupku doći do promjene sudskog akta. U vezi sa nepromjenjivošću sudskog akta je amnestija i pomilovanje. Amnestija je akt kojim se sperčava izvršenje sankcije u nizu slučajeva a pomilovanje akt kojim se sprečava izvršenje sankcije u pojedinačnom slučaju. Ove akte ne donosi sud, već državni organ. I u ovim slučajevima sudski akt se ne mjenja, već se sprečava njegovo izvršenje. To se vrši u određenim slučajevima i iz određenih razloga. Pretjerano i široko donošenje ovih akata može štetiti radu sudova i njegovoj uloz i mjestu u pravnom poretku.

93. PRAVNI POSAO

U formalnom smislu pravni posao je pravni akt koga stvaraju nedržavni subjekti po određenom postupku.Pravni posao u materijalnom smislu sadrži pojedinačnu, odnosno pojedinačne pravne norme. Postupak za donošenje ovih akata nije strog i komplikovan. Pravnim poslovima mogu se regulisati odnosi u porodici, imovinski odnosi, nasledstvo, privredni odnosi. 94. POJAM PRAVNOG ODNOSAOsim pravnih društvene odnose čine i ekonomski, politički, kulturni odnosi i dr. Pravni odnos se može odrediti kao važani, konfliktni društveni odnosi koji su zaštićeni pravnim autoritetom državne vlasti.Za razliku od drugih društvenih odnosa pravni odnos je regulisan pravnom normom. Dakle pravni odnosi se mogu regulisati opštom pravnom normom, opštom i konkretnom i samo konkretnom normom. Kada društveni odnos nije regulisan opštom pravnom normom (slučaj oravne praznine) tada se odnos reguliše konkretnom normom.Sastavni elementi pravnog odnosa su pravna ovlašćenja i pravne obaveze. To podrazumeva da se na jednoj strani nalazi subjekt koji je nosilac pravnog ovlašćenja a na drugoj strani pravni subjekt koji je nosilac pravne obaveze. Povod za nastanak pravnog odnosa je sadržan u identitetu objektaprema kojem obapravna subjekta imaju određeni interes. 95. SUBJEKAT PRAVA, POJAM I VRSTESubjekt prava je lice kome pravo stavlja nešto u koristili na teret, odnosno daje mu određena prava, ovlaštenja ili mu stavlja neke obaveze, dužnosti. Ne može biti pravnih odnosa bez pravnih subjekata, odnosno lica koja imaju pravna ovlašćenja i pravne obaveze. Dakle subjekti prava su ljudi ili društvene tvorevine koje imaju ptavna ovlašćenja i pravne obaveze, s obzirom na neke pravne objekte.Razlikujemo dve vrste pravnih subjekata: fizička lica i pravna lica.

96. FIZIČKO LICE

Kao subjekt prava javlja se čovek (fizičko lice – primjer maske ). Zahvaljujući statusu fizičkog lica dat nam je pravni subjektivitet, tako da imamo pravo na određeni nivo pravnih ovlašćenja i pravnih obaveza. Razlikujemo dve vrste sposobnosti fizičkih lica: pravna i delatna. 1. Pravna sposobnost fizičkog lica podrazumeva svojstvo posedovanja nekih pravnih ovlašćenja i pravnih obaveza. (stiču se rođenjem i poseduju ih sva fizička lica). 2. Pod delatnom sposobnošću podrazumevamo sposobnost fizičkog lica da svesnim radnjama izazivaju pravne posledice. Zato maloletnici i duševno bolesna lica ne poseduju delatnu sposobnost koja može biti poslovna, deliktna i politička. Licima koja ne poseduju delatnu sposobnost pravni poredak pruža pravnu zaštitu da neko drugi vodi računa. Bitna pretpostavka delatne sposobnosti je uračunljivost kao psihička sposobnost.

97. PRAVNO LICE

Je društvena tvorevina ljudi i imovine kojoj je kao nerazlučivoj celini priznato svojstvo subjekta prava.Kao poseban subjekt prava, pravno lice je nosilac pravne i poslovne sposobnosti.Opseg pravnih ovlašćenja i obaveza je mnogo uži nego kod fizičkih lica. Razlikujemo

načelo slobode – fizičkim licima dopušteno da čine ili ne čine sve što nije izričito zabranjeno pravnim normama

i načelo ograničenosti – pravna lica mogu činiti samo ono što im je izričito dozvoljeno pravnim normamaKoje će organizacije imati svojstvo pravnog lica zavisi od same države koja organizacijama daju pravo da budu subjekti odnosno postvalja određene uslove (imovina, poslovi, članstvo..) 98. ZASTUPNIKZastupnik je poslovno sposobno fizičko lice koje posjeduje pravna ovlaštenja i pravne obaveze da u ime i u interesu drugog lica zaključuje određene pravne poslove i preduzima određene pravne radnje. Potreba za postojanjem zastupnika nastala je kao rezultat postojanja poslovno nesposobnih fizičkih lica, kao i zbog potrebe da pravno lice bude aktivan subjekt u pravnom životu. Djelujući u ime zastupanog lica, zastupnik to čini jer : zastupano lice nema djelatnu sposobnost, pravno lice nema realitet ljudskog subjektiviteta; fizičko ili pravno lice može, ali ne želi tj. neće da uspostavlja pravne odnose sa drugim pravnim subjektima bez pomoći zastupnika. Zastupništvo može biti:

23

zakonsko, starateljsko i ugovorno. Zakonsko zastupništvo proističe neposredno iz sadržnine zakona. Ovaj vid zastupništva ima neposredno uporište u zakonu, te postoji bez obzira na stvarnu volju zastupanog lica ili zastupnika. ( roditelji su pravni zastupnici svoje maloljetne djece). Ugovorno zastupništvo postoji kada fizičko ili pravno lice smatra da će svoje pravne interese bolje i uspješnije ostvariti uz pomoć lica koje posjeduje stručna znanja iz oblasiti prava. Pošto u ovom slučaju nije riječ o zakonskoj obavezi takvog načina zastupanja, već o nedostatku stučnosti i potrebnog znanja iz pravne struke, pa se zaključuje ugovor o tzv. pružanju pravne pomoći.

99. SUBJEKTIVNO PRAVO

Subjektivno pravo ili ovlaštenje je pravo koje ima subjekat radi zaštite svog interesa. Ono je određeno u pravnim normama, u objektivnom pravu. Na osnovu prava, ovlaštenja koja su određena u pravnim normama subjekat ima određena prava i time štiti, ostvaruje svoje interese. Subjektivno pravo proizilazi iz objektivnog prava, prava određenih u normama, i vezuje se za određeni subjekt, te subjektivno pravo treba razlikovati od objektivnog prava. Ograničeno, određeno objektivnim pravom, ono mora biti utvrđeno u okviru samog pravnog poretka, putem odgovarajućih pravnih akata. Ukoliko to nije pravom utvrđeno, lice se ne može pozivati na svoje subjektivno pravo. Za subjektivno pravo naročito je bitno da postoji pravni osnov. Savremena prava, vrše ograničenja subjektivnim pravima. Zabrana se sastoji u tome da se ne dozvoljava korišćenje subjektivnog prava tako da se potpuno ili djelimično onemogućuje korištenje prava drugog subjekta. Subjektivna prava se mogu dijeliti po raznim kriterijumima. Vrlo važna podjela je na apsolutna i relativna, stvarna i obligaciona, prenosiva i neprenosiva prava. Apsolutna prava su ona koja su uperena prema svim licima, dok su relativna uperena samo prema određenim licima. Stvarna prava su prava na nekoj stvari i ona se vrše prema svim licima. Obligaciona prava su prava prema nekom licu. Prenosiva su ona koja se mogu prenijeti sa jednog na druge subjekte. Vršenje subjektivnih prava je određenom pravnim normama, objektivnim pravom. Iako se subjektivna prava vrše u interesu subjekta, moraju se vršiti saglasno objektivnom pravu. Ukoliko bi se subjektivna prava vršila mimo, protiv objektivnog prava, nastala bi povreda prava, nepravno, delikt. Subjekt tada vrši prava koja nema, koja mi ne dozvoljavaju pravne norme, objektivno pravo.100. NADLEŽNOSTNadležnost je vršenje prava subjekta u interesu drugoga, a ne u svom interesu. Pošto se nadležnost vrši u interesu drugog subjekta, ona može biti različita, s obzirom da se može vršiti u interesu raznih subjekta. Naročito je važna državna nadležnost, nadležnost državnih organa. Vršeći prava kod nadležnosti, subjekti su vezani interesom onih subjekata za koje vrše pravo. Tako se kod nadležnosti pojavljuje ne samo pravo već i dužnost, obaveza, da se pravo vrši u određenom okviru. Nadležnost nije samo pravo već i obaveza. Kod nadležnosti može doći do zloupotrebe. Ona može nastati ako se vršenjem prava ošteti tuđe subjektivno pravo ili ako se pravo ne vrši u interesu drugog subjekta. Zloupotreba nadležnosti je naročito važna kod državne nadležnosti i često se naziva zloupotreba vlasti. Ako organ obavlja nezakonite radnje, onda to ne bi bila zloupotreba nego nezakonitost. Kod zloupotrebe nadležnosti je osnovno da je radnja vršenja prava zakonito, ali što to nije učinjeno u cilju u kome je određeno, već u nekom drugom cilju, interesu. Tako dolazi do zloupotrebe nadležnosti ako se ne postavi, ne izabere najbolje lice za sudiju ili radnika, već lice po protekciji, ličnim vezama. U vršenju nadležnosti službeno lice mora vršiti prava, poslove, u interesu države. On ne smije „zloupotrijebiti službeni položaj“. Ova zloupotreba je predviđena kod mnogih država kao krivično djelo. 101. PRAVNA OBAVEZA Nasuprot pravnom ovlaštenju stoji prana obaveza. Pravu odgovara obaveza i obrnuto. Ako lice ima pravo prema drugom licu, ovo ima obavezu prema prvom licu, licu koje ima pravo. I pravna obaveza mora imati svoj pravni osnov koji se utvrđuje pravom. Pravna obaveza je zasnovana na pravu. Za pravo su karakteristične dvije podele: prva, koja ističe kolika su prava i obaveze na pojedinim stranama, subjektima i druga, kakva su prava i obaveze.

102. OBJEKT PRAVAU pravnom odnosu postoji i objekt, predmet oko čega se stvara odnos između subjekata. Po izvesnim piscima objekt prava mogu biti samo stvari, a neki pisci pored stavri, kao objekt prava ističu još ljudske radnje ili neradnje, materijalna dobra i subjektivna prava. Kao obejkt pravnog odnosa mogu biti vrlo različite stvari, te se mogu činiti mnoge podele. Treba naročito istaći podelu na pokretne i nepokretne i zamenljive i nezamenljive stvari

103. PRAVNO STANJESkup prava i obaveza vezanih za određeni subjekat prava naziva se pravno stanje tog subjekta. Tako se situacija jednog subjekta određuje prema pravima i obavezama koje ima subjekt na osnovu pravnih normi. Primjer poslanik, delegat , govori se o pravima i dužnostima poslanika, odbornika. Prava i obaveze mogu se vršiti ili ne vršiti, ali bitno je da oni postoje. Prava i obaveze se određuju pravnim normama, te je bitno za pravno stanje postojanje prava i obaveza u pravnim normama, a ne njihovo vršenje.104. NASTANAK, MJENJANJE I PRESTANAK PRAVNIH ODNOSA

24

Ono što država reguliše to postaje pravni odnos. Nastanak: Pravn odnosi su društveni odnosi regulisani pravnom normom. Pošto se norma donese, ostavlja se određeno vreme za saznavanje pravne norme, posle čega norma stupa na snagu, počinje da važi. Od tog momenta norma subjektu stavlja određena prava i dužnosti. Menjanje: Drugi momenat kod pravnog odnosa je njegovo menjanje. U stvari menjanjem pravnog odnosa, prestaje stari, a nastaje novi pravni odnos. ( menjanje imamo kod radnika koji je ima jedan dohodak, dobije drugi, kada se izvrši unapređenje.Prestanak pravnih odnosa: osnovno je da pravni odnos kao što nastaje sa važenjem pravne norme tako i prestaje sa prestankom važenja pravne norme. Dakle pravni odnos prestaje kada država nema više interesa da reguliše društvene odnose pravom. (starateljstvo nad maloljetnima prestaje kada lice napuni 18 godina). Dinamičnost je važna jer sa promjenom, razvojem društva menjaju se i pravni odnosi.105. PRAVNA ČINJENICAPojam – pravne činjenice su one činjenice usljed kojih nastaju, mjenjaju se i prestaju pravni odnosi. Postojanjem tih činjenica uslovljeni su i pravni odnosi. Od njih odnosi zavise. Vrste pravnih činjenica – najosnovnije i bitne podjele su na: obične i pravne čnjienice, događaji i ljudske radnje, pravni akti i ostale ranje, radnje saglasne i protivne pravu.1. Obične i pravne činjenice – Obične su određene običnim mjerilima, mjerilima života, prirodnim zakonima, a ne pravom. To su npr. starost, smrt, rođenje, požar, imovine itd. Pravne činjenice su određene pravom. To su: umišljaj, nehat itd.2. Događaji i ljudske radnje – Događaji su činjenice koje su nastale nezavisno od volje i svijesti čovjeka ( rođenje, smrt itd). Ljudske radnje su činjenice nastale svješću i voljom ljidi ( kupovina, povraćaj duga itd). 3. Pravni akti i ostale radnje – Često se kao činjenice mogu pojaviti pravni akt. Nasuprot njima imamo ostale ljudske radnje koje nisu pravni akti.4 Ljudske radnje saglasne i protivne pravu – Ako čovjek čini vladajući se po normama onda nastaju, mjenjaju se i prestaju ljudske radnje koje su saglasne pravu. Suprotno ovome mnogi odnosi nastali ljudskim radnjama su protivne pravu tj. kada subjekt ne poštuje pravo.

106. ZASTARELOST I ODRAŽAJ

Zastarajeost je protek vremena usljed čega se gube određena prava, ovlaštenja, prestaju određeni odnosi. Odražaj je sticanje prava usljed proteka vremena u kome je pravo vršeno. Zastarjelost nastupa ako je subjekt bio u mogućnosti da vrši pravo, a nije ga vršio. Putem zastarjelosti i odražaja uklanja se nesklad između prava i stvarnosti. Pravo se vrši u određenom vremenu, pa ako neko ne vrši pravo, a zato ima mogućnosti onda kasnije vršenje prava nema više efikasnosti, društveni odnosi su drugačiji, te je opravdano da to pravo zastrani. Ako neko ne vrši pravo, a ima mogućnosti, pa to pravo vrši drugi, poslije izvjesnog vremena stvarost je drugačija nego norme, te po onom osnovnom principu da norme odgovaraju društvenim odnosima, stvarnost putem odražaja treba sankcionisati pravo stanje stvari. Usljed nevršenja, odnosno vršenja prava dolazi do nesaglasnoti između društvene stvarnosti i pravnog poretka. Ta nesaglasnost se mora uklonit, da bi pravni poredak odgovarao stvarnosti. To se čini putem zastarjelosti i odražaja.107. POJAM I ZNAČAJ PRIMJENE PRAVAPravne norme se donose radi primene. Cilj države je da se pravo primenjuje, da pravni poredak bude efikasan. Zbog toga i stvara pravo. Ona njim reguliše društvene odnose i usmerava ih svome cilju. Zbog toga je primena prava vrlo važan elemenat pravnog poretka. Primena prava se sastoji u primeni pravnih normi. Pošto je pravna norma sastavljena iz dva osnovna elementa, dispozivije i sankcije, to se i njena primena sastoji od ponašanja po dispoziciji i po sankciji.- Ponašanje subjekta po dispoziciji nije prinudnog karaktera. Prema tome ponašanje po dispoziciji je dobrovoljno pa se takva primena prava naziva dobrovoljnom. Ova dobrovoljnost može biti autonomna (iz ubeđenja da to što čini je dobro) ili heteronomna (iz straha od sankcije, da ne bude kažnjen).- Dok ponašanje po dispoziciji zavisi od volje subjekta , dotle ponašanje po sankciji je obavezno. Primena prava po sankciji naziva se prinudna primena prava. o Dobrovoljna primena sankcije (iz ubeđenja ili iz straha -platiti kaznu, vratiti dug) o Prinudna primena sankcije (ako se subjekat dobrovoljno ne ponaša po sankciji – kazna zatvora, smrtna kazna)Da bi se pravo moglo primenjivati država mora stvoriti određene uslove ( kada država propiše da je osnovno obrazovanje obavezno onda je neophodno da država sagradi školu i stvori ostale uslove). 108. POZITIVNO PRAVOPravo koje se primenjuje naziva se pozitivno pravo. Pravo koje je ranije važilo a koje više nije u primeni, nije pozitivno. Predmet primene je određeno pravo, pravo koje važi – pozitivno pravo. Međutim, sve pravne norme , celokupno pravo, ne može se stalno, uvek primenjivati. Tada možemo govoriti o tome koliko se taj pravni poredak ostvaruje, koliko je efikasan, a ne da to nije pozitivno pravo. Pozitivno pravo je ono koje važi, koje je na snazi i dužnost svakog subjekta je da ga primjenjuje. Pozitivno pravo terba razlikovati od

25

pravnog poretka. Pravni poredak čine normativni i faktički elemenat, pravne norme i ponašanje po njima. Pozitivno pravo je normativnog karaktera to je normativni elemenat važećeg pravnog poretka. U pozitivno pravo ne ulazi njegova primena109. VAŽENJE PRAVA (pravne norme)Tri su osnovne dimenzije kroz koje se sagledava važenje prava: ljudi teorija i vrijeme.Pravne norme se posmatraju u odnosu prema licima na koje se odnose – personalno važenje; u odnosu prema teoriji na koj važe – teritorijalno važenje ; i u odnosu prema vremenu u kojem važe – vermensko važenje. Personalno važenje prava – Pravna norma predstavlja osobeno pravilo o ponašanju ljudi. Personalno važenje pravnih normi se tiče svih lica i fizičkih i pravnih, ne pravi se razlika između lica i njihovih ličnih svojstava ili pripadništva određenim društvenim grupama., Međutim ima pravnih normi koje se odnose samo na određena lica to je djelimično presonalno važenje prava.Teritorijalno važenje – Ono se sastoji u tome da pravo važi, na teritoriji države, odnosi se na ljude koji žive na toj teritoriji. To je načelo teritorijalnog važenja pravnih normi ili teritorijalni princip. Tu mogu postojati i određena ograničenja i ona mogu biti različita i obično se vezuju za razna politička prava i obaveze.Važenje pravnih normi na teritoriji zavisi i od vrste pravnih normi. Pravilo je kod opštih pravnih normi da važe na teritoriji onog državnog organa na kojoj se prostire vlast, nadležnost tog organa. Kod konkretnih pravnih normi zavisi od toga kako konkretna norma reguliše odnos. Svaka država u svom pravnom poretku reguliše primjenu principa teritorijalnosti, kao i važenje opštih i pojedinačnih pravnih normi po ovom principu.Vremensko važenje pravne norme – Pravne norme se donose da regulišu društvene odnose. Njihovo vremensko važenje ograničeno je prije svega postojanjem društvenih odnosa. Sve dok postoji društveni odnos koji se reguliše pravnom normom, važi i pravna norma. Kada više ne postoji društveni odnos, prestaje i važenje pravne norme. Naročito su značajna dva vremenska trenutka: početak važenja pravne norme i trenutak kada ona prestaje da važi.. Početak kod opštih pravnih normi se određuje tako da se ostavlja određeno vrijeme od donošenja, objavljivanja pravne norme do početka važenja. Taj vremenski razmak se u pravu naziva vacatio legis. Opšte pravne norme se objavljuju u službenim glasilima i prilikom objavljivanja početak važenja, stupanja na snagu. Početak se može odrediti u na dva načina, prvi je da se u ustavu odredi opšti rok za stupanje na snagu svih opštih pravnih akata. Drugo da se u samom aktu koji se odnosi na određuje rok za početak važenja, stupanja na snagu. U pogledu konkretnih pravnih normi obično se početak važenja određuje u samoj normi. Što se tiče prestanka važenja pojedinačne pravne norme, važi pravilo da primjenjena pojedinačna norma, postupanje po njoj dovodi do prestanka važenja te norme.Povratna snaga pravne norme – U pogledu vremenskog važenja pravnih normi pravilo je da norme važe ubuduće, da se primjenjuju na situacije koje nastanu poslije donošenja pravnih normi. Pravnim normama se može dati i povretna snaga tj.retroaktivno desjtvo. Ono se sastoji u tome da pravne norme važe i za vrijeme prije nego su donešene. Povratna snaga pravnih normi treba da bude izuzetak zbog toga što bi subjekat trebao da bude upoznat sa pravnom normom prije njenog stupanja na snagu i samim tim da se pripreme za njeno primjenjivanje. To je uslov za stabilnost pravnog poretka. U pojedinim granama prava povratna snaga pravnih normi se zabranjuje i to u krivičnom. Izuzetak su slučajevi gdje je zakon blaži po okrivljenog , onda se primjenjuje povratna snaga pravne norme.

110. NEPOZNAVANJE PRAVNE NORME

Da bi se subjekti u pravu mogli ponašati po pravnim normama, pravne norme treba da budu dostupne subjektima. Norme se moraju objaviti da bi bile saznate. Objavljivanje se čini tako da se odredi službeno glasilo u kome se objavljuju norme. Kod nas se norme objavljuju u Službenom glasniku RS i Službenom glasniku BiH. Subjekti su dužni da se upoznaju sa normom i ne mogu se izvinjavati neznanjem norme. U pravu važi pravilo : ignoratia legis nocet – neznanje zakona škodi. Pa se prema tome ne može osloboditi odgovornosti lice koje nije poznavalo propise.111. PROCES PISMENE PRAVNE NORMEPrimena prava se sastoji u primeni pravne norme. Da bi se pravna norma mogla primeniti mora se najpre saznati.Niža kritika norme – utvrđivanje autentičnog teksta pravne normePosle utvrđivanja pravog teksta pravne norme, mora se utvrditi da li pravna norma važi (s obzirom na dinamičnost prava) - viša kritika pravne norme.(saglasnost, hijerarhija u pravu)Sledeći dio postupka je utvrđivanje pravog smisla, pravog značenja pravne norme – tumačenje pravne norme. U procesu primene prava potrebno je utvrditi činjenice koje su u normi određene i bez kojih nema primene. To su pravne činjenice, a njihovo utvrđivanje se vrši dokazima. Krajnji momenat, završetak procesa primene je sama neposredna primena pravne norme. Ona se sastoji u ponašanju subjekta po njoj.112. DOKAZ, PRETPOSTAVKA I FIKCIJEDokazi su materijalna sredstva ili ljudske radnje kojima se utvrđuju činjenice važne, relevantne za pravo. U pravu postoje mnogobrojini i raznovrsni dokazi. Utvrđivanje

26

činjenica se može vršiti na razne načine i pomoću raznih sredstava. Jedan od vrlo važnih i opštih podjela je na posredne i neposredne dokaze. Neposredni su oni dokazi koji na direktan, neposredan način utvrđuju pravno relevantnu činjenicu. Posredni dokazi su takva sredstva dokazivanja preko kojih se na posredan način utvrđuje činjenica koja je predmet dokazivanja.. U postupku dokazivanja vrlo je važan dio je sama ocjena vrijednosti dokaza. Državni organ po slobodnom uvjerenju izvodi dokaze i utvrđuje njihovu vrijednost. Cilj je da se dođe do stvarne istine. Pravilo je da se činjenice u pravu moraju dokazivati, utvrđivati tačnim. Ali postoje i tzv. pretpostavke i fikcije. Pravne pretpostavke su one činjenice koje se smatraju tačnim i bez dokazivanja. Dijele se na oborive i neoborive. Oborive pretpostavke su one koje se mogu dokazivati. Neoborive pretpostavke postoje kada se smatra da su činjenice tačne i ne dozvoljava se da se dokazuje suprotno. Fikcije se sastoje u tome da se zamišlja da postoje određene činjenice iako one ustvari ne postoje.. Fikcija je ustvari ona neoboriva pretpostavka za koju se pouzdano zna da neistina. Kod fikcija je bitno da se zamišlja nešto što ne postoji, a kod pretpostavke naslućuje, pretpostavlja da nešto postoji kao tačno pa se dozvoljava ili ne dokazivanje suprotnog.113. MATERIJALNI AKTIMaterijalni akti su ljudska ponašanja po pravnim normama, razne tjelesne radnje.Važna je podjela na tjelesne pokrete – činjenja; i nekretanje – nečinjenje. Isto tako je važna podjela na materijelane akte saglasne i nesaglasne pravu. Kod prve vste realizuje se zakonit pravni poredak. Dok kod druge vrste imamo nezakonite akte, neostvarivanje pravnog poretka. Materijalni akti su u tijesnoj vezi sa pravnim aktima. Putem materijalnih akata ostvaruju se pravni akti, primjenjuju se pravne norme. Materijalni akti imaju gotovo iste elemente koje susrećemo i kod pravnih akata. Kod materijalnog akta imamo oblik – formu i sadržiu – materiju akta, ali su ti elementi nešto drugačiji nego kod pravnog akta. U pogledu forme (oblika) materijalnog akta imamo nadležnost i postupak. Mora se znati ko je nadležan za donošenje materijalnog akta, ko treba da izvrši radnju, da se ponaša po pravnoj normi. Mora se znati postupak, kako treba da se izvrše materijalni akti. Što se tiče materijalnizacije i sadržine ( materije), oni se sastoje samo u radnji, ljudskom ponašanju po pranim normama. 114. POJAM I ZNAČAJ ZAKONITOSTIU najširem smislu, zakonitost je skladnost, neprotivrečnost pravnog poretka (pravni poredak izražava u skladnosti pravnih normi i pravnih akata). Hijararhija pravnih akata je zakonitost - zavisnost nižih od viših akata. Zakonitost pravnih akata je skladnost, neprotivrečnost između viših i nižih pravnih akata.Odnos između opštih i konkretnih akata, konkretni se donose na osnovu opštih akata, međutim postoji odnos između opštih akata viši i niži a njihov odnos se određuje prema elementima forme pravnog akta-(nadležnost i postupak). Ustavnost je odnos ustava sa jedne i svih drugih opštih akata sa druge strane odnosno njihova saglasnost. Neposredna primena pravnih akata vrši se materijalnim aktima. Razlikujemo formalnu i materijlanu zakonitost odnosno nezakonitost akata.Pravni akt je zakonit u formalnom smislu ako nisu povređene norme u pogledu nadležnosti, postupka i materijalizacije pravnog akta. U materijalnom smislu akt je nezakonit ako sadrži normu koja je suprotna višoj normi u pogledu određivanja prava odnosno dužnosti subjektima. Ukoliko se ostvari zakonitost, utoliko imamo i ostvarenje pravnog poretka koji želi država.115. PRAVNA SNAGA PRAVNOG AKTAPravna snaga je dejstvo, uticaj, pravnog akta na drugi pravni akt u hijerarhiji akata. Tako akte razlikujemo sa većom i manjom pravnom snagom. Akti koji se nalaze na vrhu te hijerarhije ima najveću pravnu snagu i svi akti moraju biti s njim u saglasnosti. Ustav ima najveću pravnu snagu. Određivanje pravne snage svakog akta se sastoji u određivanju mjesta akta u pravnom poretku u hijerarhiji pravnih akata. Ako akt donosi viši organ onda je taj akt viši, ima veču pravnu snagu od akta koji donosi niži organ. U određivanju pravne snage od uticaja je i materija pravnog akta. Svaki pravni akt reguliše određene odnose. U ustavu se regulišu najvažniji odnosi na principjelan, opšti način. Ostali odnosi i norme koje regulišu odnose u drugim aktima razrađuju, primjenjuju ustavne norme, te moraju zbog toga s njima biti saglasne, imati manju pravnu snagu u odnosu na njih. Kroz pravnu snagu pravnih akata vidi se i zakonitost pravnog poretka. Ako pravni akti sa manjom pravnom snagom odgovaraju, ne protivrječe aktima sa većom pravnom snagom, onda je pravni poredak zakonit i obrnuto. Pravna snaga se određuje između opštih, i opštih i konkretnih akata. U pravnom poretku može se govoriti u širem smislu i o znazi materijalnih akata, jer i oni čine pravni poredak ,ali oni moraju po hijerarhiji akata biti ispod pravnih, njihova snaga mora biti manja u odnosu na pravne akte. 116. PRAVNA SREDSTVAPravno sredstvo (molbe, žalbe) je izjava volje usmerena na ocenu zakonitosti u pravnom poretku. Putem pravnih sredstvava se teži da se otkloni nezavisnost, da se narušeni pravni poredak dovede u ispravno stanje. Kod pravnih akata ocenjuje se putem pravnih sredstava zakonitost, odnos između opštih akata, kao i između opštih i konkretnih. (za ocenu zakonitosti statuta imamo kao pravno sredstvo tužbu).Pravna sredstva za kontrolu zakonitosti konkretnih akata(ugovor, rešenje), da li su ovi akti saglasni opštim , su brojnija i raznovrsnija u odnosu na pravna sredstva za ocenu zakonitosti opštih akata. Najpoznatija pravna sredstva za ocenu zakonitosti konkretnih

27

akata su tužba i žalba. Pravna sredstva kojima se traži ocena zakonitosti akata u drugom ili trećem stepenu nazivaju se pravni lekovi. Oni se dele na redovne i vanredne. Redovni su oni kojima se traži ocena zakonitosti akata koji nisu postali pravosnažni. Takvo sredstvo je žalba. Ako su pravni akti postali pravosnažni koriste se vanredni pravni lekovi kao što je obnova postupka ili zahtev za zaštitu zakonitosti. 117. SANKCIJE ZBOG NEZAKONITOSTI AKTAKako mogu postojati nezakoniti pravni i materijalni akti, to postoje i određene sankcije. Ako je teža nezakonitost akt se ništi, proglašava ništavnim. Pošto se putem sankcija vrši saniranje narušenog pravnog poretka, ispravlja nezakonitost i uspostavlja ponovo zakonit pravni poredak. Te sankcije mogu biti različite i vrlo često se sastoje u radnji koja je suprotna radnji iz koje se sastoji nezakoniti akt. Tako, ako se nezakoniti akt sastoji u neplaćanju duga, sankcija se sastoji u naplati duga. Međutim, ovakva situacija nije uvjek moguća, te se sankcija za nezakonite akte mora izraziti na drugi način.118. PRAVOSNAŽNOSTU tesnoj vezi sa ocenom zakonitosti akata nalazi se poseban institut-pravosnažnost pravnog akta. Svaki pravni poredak određuje kako treba da se upotrebe pravna sredstva, vrši ocena zakonitosti, u kojim rokovima, te potom akt postaje pravosnažan, ne može se više napadati, osporavati zakonitost. Pravosnašnost nastaje na dva načina:-protokom vremena koje je određeno za upotrebu pravnog sredstva-kada je sredstvo korišćeno, pa je organ po njemu ocenio zakonitostPravosnažnost se vezuje za pojedinačne pravne akte, a kod opštih imamo stupanje na snagu. Iako se parvosnažost akta ne može više napadati, ne može se kod njega osporavati zakonitost, ipak je pravni poredak od tog pravila napravijo izutetak. Pravni poreda dozvoljava u izuzetnim, vanrednim slučajevima, kada su u pitanju teže povrede zakonitosti da se i protiv pravosnažnih akata mogu upotrebiti određena pravna sredstva-vanredni pravi lijekovi.119. IZVRŠNOSTPravilo je da se samo pravosnažni akti izvršavaju, jer se izvršavaju zakoniti akti. Međutim može se propisati da je akt izvršan iako nije postao pravosnažan. Obično se u aktu propiše da žalba ne zadržava izvršenje odluke. Pored ocene zakonitosti, odnosno pravosnažnosti, mogu se predvideti i drugi uslovi za sticanje izvršnosti akta. Tako se u aktu može odrediti da je stranka dužna da izvrši određenu radnju u određenom roku po pravosnažnosti akta. Prema ome, izvršnost kao svojstvo akta, predstavlja vrlo važan elemen, uslov za ostvarenje, primenu pravnog poretka.120. POJAM, PREDMET I ZNAČAJ TUMAČENJA PRAVAPrvo je potrebno protumačiti pravo a potom ga primeniti. Bez tumačenja ne može se pravilno primeniti pravo. Tvorac stvara pravo a tumač ih saznaje i utvrđuje njihov smisao. Kada dođe do spora proces tumačenja je naročito vidljiv. Tada se pravna norma različito tumači. Predmet tumačenja prava su pravna norma. Primenom tumačenja traži se značenje koje ima pravna norma. Tumačenje je osnovni uslov i mogućnost zakonite primene pravne norme.121. VRSTE TUMAČA PRAVATumače možemo podeliti na tri vrste:

državne organe- Razlikujemo tumače i njihova tumačenja nedržavni subjekti- društvene organizacije i privatna lica (statut, pravila, ugovore) i nauku.- tumačenje radi neposredne primjene je naučno tumačenje122. SREDSTVA TUMAČENJARadi utvrđivanja pravog značenja pravne norme tumač upotrebljava razna sredstva: jezik, logiku, sistem prava, istoriju i cilj pravne norme.

Jezik je najvažnije sredstvo zbog toga što se pravo izražava putem jezika.

Logika – pravo je tako sređeno da predstavlja logičku povezanost i celinu

Pravne norme čine skladan neprotivrečan sistem

Istorija će objasniti uslove nastanka pravne norme

Cilj – najvažnije sredstvo tumačenja -. Da bi država ostvarila svoje ciljeve123. JEZIČKO TUMAČENJEJezičko tumačenje predstavlja neizostavno prvi korak u procesu otkrivanja značenja prava. Jezičko tumačenje je utvrđivanje pravog značenja pravne norme putem jezika. Jezik predstavlja sredstvo za saopštavanje misli i volje. Leksičko (rečeničko), gramatičko, sintaktičko i interpunkcijsko tumačenje su elementi koji se moraju objedinit i upotrebiti da bi se dalo jezičko tumačenje. Prilikom jezičkog tumačenja moramo voditi računa o sledećem: Da jezik u pravnoj normi ima isto značenje kao i u običnom govoru Da jeziku treba dati posebno pravno značenje samo ako ga ima u pravnoj normi Da jeziku treba dati posebno značenje ukoliko je određeno u izvesnim aktima i toga se strogo držati Da znacima jezika u istoj pravnoj normi ne treba davati različita značenjaRazlikujemo nekoliko klasifikacija jezičkog tumačenja: Ekstenzivno i restriktivno, Vezano i slobodno, Subjektivno i objektivno, Statičko.

28

124. EKSTENZIVNO I RESTRIKTIVNO TUMAČENJEEkstenzivno (šire) kada se pri utvrđivanju pravog značenja pravne norme daje rečima šire značenje „obuhvata više objekata“ i restriktivno (uže) „značenje koje obuhvata manje objekata“. Nasuprot ovome, ističe se srednje, normalno, bukvalno značenje, ono koje obuhvata ’’objekte koji se normalno, prosečno obuhvataju dotičnim značenjem’’, značeje koje se normlno daje rečima. Ovakva su tumačenja moguća s obzirom na neodređenost pojma i različito značenje reči.

125. SLOBODNO I VEZANO TUMAČENJE

Slobodno tumačenje ne treba biti vezan pravnom normom već slobodno tumačiti da pravo odgovara stvarnosti, a vezano- tumač je vezan značenjima jezičkog tumačenja. Slobodno tumačenje nastaje onda kada tumač nije bezan nikakvim jezičkim tumačenjem, već je slobodan da pravnoj normi da ono značenje kako on nalazi za potrbno. Vezno tumaćenje daje veću mogućnost. Tumač je vezan značenjima jezičkog tumačenja, vezan za pravnu normu i njeno značenje.

126. SUBJEKTIVNO I OBJEKTIVNO TUMAČENJE

Subjektivno tumačenje je ono tumačenje koje smatra za pravo značenje pravne norme ono tumačenje koje norma ima za tvorca. Subjektivno tumačenje se naročito pravda time da tvorac stvara norme, da one izražavaju volju tvorca. Objektivno tumačenje je ono koje pravo značenje pravnoj normi daje po značenju koje reči imaju, šta same reči znače.

127. STATIČKO I EVOLUCIONISTIČKO TUMAČENJE

Statičko tumačenje je ono koje pravo značenje pravnoj normi daje po značenju koje su reči imale u momentu donošenja norme i evolucionarno tumačenje je ono značenje koje reči imaju u momentu tumačenja norme. 128. LOGIČKO TUMAČENJELogičko tumačenje se pojavljuje i u procesu samo jezičkog tumačenja, jer i ono mora biti logički ispravno. Logičko tumačenje je utvrđivanje pravnog značenja pravne norme putem zakona logike. Logičkim tumačenjem se može proveriti tačnost, logičnost značenja do kog asmo došli jezičkim tumačenjem. Tako logičko tumačenje možemo podeliti na dve vrste: prvo, proveravanje značenja dobijenog drugim tmačenjem i drugo, dobijanje, utvrđivanje novog značenja do koga nismo mogli doći drugim tumačenjem, naročito jezičkim. Pod logičkim zumačenjem u širem smislu podvode se dva tumačenja koja su naročito predmet teorije i prakse: analogija i argumetum a contrario. Ova dva tumačenja su vezana za tzv.pravne praznine.

129. ANALOGIJA

Analogija je tumačenje koje se pojavljuje u slučaju prane praznine. U procesu tumačanja putem analogije upotrebljavaju se pravila logike, te je u stvari to logičko tumačenje. Sam proces tumačenja putem analogije je prilično složen i delikatan. Potrebno je tačno, što je vrlo teško, utvrditi sličnost slučajeva. Zatim, utvrditi interes da se slučaj riješi. Treba istaći da se putem analogije ne rešava pravna praznina opštom pravnom normom, već konkretnom od strane tumača te se mogu staviti u tom pogledu sve zamerke koje stoje prilikom ovog rešavanja, a ne rešavanja putem opštih pravnih akata. Analogija se deli po raznim kriterijima, a uobičajna je podela na zakonsku i pravnu analogiju.

130. RAZLOG SUPROTNOSTI ( ARGUMENTUM A CONTRARIO)

Argumentum a contario je tumačenje na osnovu suprotnosti. Na slučaj koji nije regulisan pravnom normom a koji je sličan slučaju koj je reguslian, primjenjuje se norma koja je suprotna normi kojom je regulisan taj slučaj. Slučaj pravne praznine nije obuhvaćen pravnom normom, jer nije istovjetan sa slučajem koji je regulisan pravnom normom. I sada se na pravnu prazninu primjenjuje norma koja je suprotna normi koja reguliše određen slučaj. Ako je npr. pravnom normom zabranjeno ići lijevom stranom ulice a ništa nije rečeno za desnu onda se logički zaključujue, putem tumačenja argumentum a contario da je dozvoljeno ići desnom stranom. Ovo tumačenje je nepouzdano. Nikad se nezna zašto je nešto ostavljeno ne regulisano i da li ga treba riješiti suprotno od slučaja koji je na određen način regulisan. Kod ovog tumačenja se više polazi od pretpostavke. Pored ovog značenja argumentum a contario odnosno njegovim tumačenjem se obilježava još jedno koje se primjenjuje u slučaju odnosa opšte i posebne norme koja predstavlja izuzetak u odnosu na opštu ili kako se još u pravu naziva opšti zakon i specijalni zakon . Za specijalne slučajeve predviđene u posebnoj normi primjenjuje se ta norma. Princip je da važi specijalni a ne opšti zakon. Međutim na slučaj koji nije predviđen specijalnom normom, na osnovu razloga suprotnosti, tumači se i primjenjuje opšta norma.

29

i. ZAKLJUČIVANJE OD VEĆEM KA MANJEM (ARGUMENTUM A MAIORI AD MINUS)

Ovo tumačenje se sastoji u tome da se na osnovu šireg, večeg što norma sadrži, zaključi uže, manje.Tako ako norma subjektu daje veća ovlaštenja, prava, zaključuje se na osnovu toga da subjekt ima manja prava, a ako norma daje subjektu pravo svojine, onda se zaključuje da subjekt ima i pravo upotrebe stvari.

ii. ZAKLJUČIVANJE OD MANJEG KA VEĆEM (ARGUMENTUM A MINORI AD MAIUS)

Ovo tumačenje se sastoji u toke da se na osnovu manjeg, užeg sto norma sadrži, zaključi veće, šire.

iii. USKO TUMAČENJE IZUZETKA ( EXCEPTIONES NON SUNT EXTENDENDAE)

Vrlo je teško utvrditi pojam izuzetka. Svaka konkretizacija bi mogla biti izuzetak iz opšteg. U pravu je najbolje ako se tačno naboje, odrede slučajevi koji čine izuzetak, a to je tzv.taksativno nabrajanje. Za usko tumačenje izuzetka pored zakona logike kao najvažniji razlog je i sam sistem prava.

iv. SISTEMSKO TUMAČENJE

Sitemsko tumačenje je utvrđivanje pravnog značenja pravne norme putem povezivanja pravne norme koja se tumači sa drugim normama . Pravne norme regulišu određene odnose i povezuju se međusobno čineći određene cjeline. Ti dijelovi su različiti ali su međusobno povezani i skupa čine cjelinu, sistem pravnih normi. Sama priroda prava i odnosa koje ono reguliše ukazuju na povezanost i cjelinu u kojoj tumačenje dobija pravni simsao i značaj. Samo u takvoj povezanosti se može iznaći pravni značaj norme. Svaka pravna norma ima određeno mjesto i smisao u pravu i korz to se norme povezuju. Mjesto i smisao se na razne načine određuju. Tako se vrlo jasno mejsto pravne norme određuje prema aktu u kome se nalazi norma kao i mjestu na kome se nalazi pravna norma u samom aktu. Tako se pravne norme povezuju aktima, ustavom, zakonima i drugim aktima, a isto tako zauzimaju u ustavu, zakonu i drugom aktu određeno mjesto. U aktima se prave izvjesne podjele i na određeni način obilježavaju, nose određene naslove, podnaslove, dijelove i članove itd. Ovakvo povezivanje pravnih normi može biti od uticaja na sistematsko tumačenje, ali nije bitno, je je to više tehničkog karaktera, više pomoćno sredstvo. Norme treba tumačiti u stvari po njihovoj unutrašnjoj i smisaonoj povezanosti. To je bitnije, jer se norme time više povezuju, zavise jedna od druge, čine određene grupacije i cjeline i kroz takvo tumačenje se bolje i sigurnije iznalazi pravni smisao, pravno značenje pravne norme. To povezivanje zavisi od konkretnog slučaja, biće šire ili uže prema potrebi. Teško je odrediti tu granicu. Bitno je utvrđivanje pravnog značenja pravne norme i pozeći od toga treba normu koja se tumači povezati i tumačiti je u određenom sistemu. U sistemskom tumačenju povezanost pravnih normi može biti i s obzirom na stepen opštosti pravne norme . Postoji čitava skala, hijerarhija normi po ovom kriterijumu. Na vrhu se nalaze najopštije norme, a ispod njih sve manje i manje opšte od najmanjih i konkretnih pravnih normi. Tako svaka niža opšta norma u stvari je konkretizacija, primjena opšte norme. Iz toga je sasvim razumljivo da se pravi smisao pravne norme može nalaziti i u ovakvom povezivanju i tumačenju pravne norme.

v. ISTORISKO TUMAČENJE

Istorijsko tumačenje vodi računa o istorijskim elementima i utvrđuje pravo značenje pravne norme tražeći ga u okolnostima pod kojim je norma stvarana i pod kojim se menja. Zbog toga ovo tumačenje ima sociološki karakter. Istorijsko tumačenje je od velikog zanačaja, jer nijedno tumačenje ne može osvetliti značenje pravne norme sa istorijskog aspekta, a pravo je istorijska tvorevina, stvara se i razvija pod određenim društvenim uslovima.

vi. CILJNO TUMAČENJE

Ciljno tumačenje je utvrđivanje pravog značenja pravne norme pomoću cilja. Ovo tumačenje ima za zadatak da utvrdicilj norme i da odredii kao pravo ono značenje koje najnolje odgovara cilju norrme i pravu uopšte. Ciljno tumačenje je socioločkog karaktera. Cilj se izražava i nalazi u normi, ali nije njegova kategorija.Ciljno tumačenje je povezano sa svim drugim tumačenjima, ono je završetak, kruna u procesu tumačenja. Sva se tumačenja ogledaju, proveravaju u ciljnom.

30

vii. POJAM I ZNAČAJ SISTEMA PRAVA

Pravo se pojavljuje kao sistem opštih pravnih normi, logički sređena i neprotivrečna celina. Sistem prava je skup opštih pravnih normi sređenih po određenim kriterijumima u određene manje i veće grupacije, celine, tako da sve skupa čini jedinstvenu i neprotivrečnu celinu. Pravom kao sistemom bavi se pravna nauka. Tako se pravo objašnjava i izučava. Njegova važnost leži u primeni. Može se reći da je sistem prava uslov ostvarenja pravnog poretka. Pravni sistem je u stalnoj dinamici. Ovo dolazi kao posledica kretanja društva, društvenih odnosa i pravnih normi.

viii. ELEMENTI (DJELOVI) SISTEMA PRAVA

Polazeći od sadržine društvenih odnosa, te i sadržine pravnih normi, kao kriterijuma za podelu prava, razlikujemo sledeće elemente:- Pravnu ustanovu (institut ili instituciju) je skup pravnih normi koje regulišu jedan isti društveni odnos ili manji njegov deo a zasniva se na istim načelima. (npr. U porodičnom pravu imamo brak, porodicu, starateljstvo..) najmanji element sistema prava- Pravna grana je skup više ustanova iste vrste društvenih odnosa. Prema tome pravna grana je skup pravnih normi koje regulišu istu vrstu društvenih odnosa po istim načelima. (ustavno, upravno, porodično, imovinsko i dr. Pravo)- Pravna oblast je skup normi koje regulišu čitave oblasti istih društvenih odnosa na istim principima. To je najveći element u sistemu prava. Podela pravne oblasti:o Unutrašnje i međunarodno pravo- o Materijalno i formalno (procesno) pravoo Javno i privatno pravoUnutrašnje pravo je skup pravnih normi koje regulišu društvene odnose unutar države (ustavno, krivično, radno, porodično..)Međunarodno pravo je skup normi koje regulišu odnose između država. (međunarodno javno i međunarodno privatnoMaterijalno pravo čine norme koje regulišu prava i obaveze subjekta u pravu.Formalno pravo je skup normi koje regulišu odnose između subjekata u ostvarenju prava i obaveza, materijalnog prava.Javno pravo (tri podele) prva: čine norme koje štite državne, odnosno opšte interese, a privatno pravo norme koje štite privatne interese, interese privatnih lica, druga: uzima kriterijum subjekte u pravnim odnosima a treća: uzima za kriterijum vlast.

ix. POJAM I OBILJEŽJA VELIKIH PRAVNIH SISTEMA

Ima onih nacionalnih prava koji se snagom svog praktičnog dejstva nameću kao uzori ili modeli koji su do te mere interesantni da ih druge države kopiraju. Ističemo upozorenje o tri osnovna problema koji zaslužuju dužnu pažnju prilikom razmišljanja o preuzimanju stranih rešenja u nacionalno zakonodavstvo: Preuzimanjem stranih pravnih normi i rešenja ne sme se ugroziti ili izgubiti konzistentnost nacionalnog pravnog sistema Preuzimanje stranih pravnih normi dovodi do problema njihovog tumačenja.(pravna teorija i sudska praksa se ne preuzimaju) Pravni sistem je izraz pravne kulture (svaka sredina ima svoj sopstveni sistem vrednosti i zakonitosti)Radi prezentacije glanih sistema kriterijumi za „svetsku podelu prava“ su: Istorijsko poreklo i razvoj pravnog poretka Jedan vladajući specifičan pravnički način mišljenja Posebni značajni pravni instituti Vrste pravnih izvora i njihovo tumačenje Ideološki faktori

x. KLASIFIKACIJA VELIKIH PRAVNIH SISTEMA

Kontinentalno pravni sistem – razvio se recepcijom rimskog prava i to najviše u evropi. Karakteristika ovog prava da je pisano, strogo pravo.Ovo pravo nije stvarano iz običaja već kroz ustav, zakone. Sudska uloga je samo tumačenje a ne stvaranje prava. Ustav je osnovni akt a njegovo donošenje je složeno. Anglo-američki(saksonski) pravni sistem- ovaj sistem je ponikao u Engleskoj. Karakteristika ovog sistema da je to sudijsko pravo, pravo stvarano kroz sudstvo i običaje, da to nije strogo kodifikovano pravo. Stvaralo se bez uticaja nekog drugog prava (npr. Rimskog). Sudske odluke su bile osnov za dalju primenu i stvaranje prava.

Sistem islamskog prava i verska i tradicionalna prava- obuhvata mnogobrojne islamske zemlje.Islamsko pravo je postalo državno pravo i važi po pitanjima porodičnog i naslednog prava.

31

xi. ANALITIČKA GLEDIŠTA O PRAVU

U analitičkom svetu imamo veliko izučavanje države i prava. U gledištima o državi i pravu ima mnogo elemenata idealističkog, religioznog, sociološko, normativističkog i materijalističkog shvatanja. U analitičkom svetu država i pravo se razmatraju u mnogim državama od raznih mislilaca i teoretičara. Naročito treba istaći Grčku i Rimsku imperiju.U Grčkoj se država i pravo izučavaju više filozofski, u sklopu raznih filozofskih shvatanja o svetu i mnogim pojavama. Od svih mislilaca treba istaći Platona i Aristotela. Aristotel kao i drugi mislioci shavtili su državu kao prirodnu nužnost. Dok su izvesnii antički mislioci proučavali državu, drugi su proučavali pravo. Još u antičkom svetu pojavilo se shvatanje da postoje dva prava: jedno, koje stvaraju ljudi i drugo, više pravo

xii. SREDNJEVJEKOVNA GLEDIŠTA O PRAVU

Vladavina religije srednjeg veka nije mogla stvoriti uslove za napredne teorije. Iako je bilo dosta shvatanja, ipak su sva bila religijskog, konzervativnog karaktera. Specifičnost hrišćanskih pravnih teorija se ogleda u njihovom religijskom, mitskom, mističnom i iracionalnom pristupu u analizi predmetnih pojava. U misaonom procesu koji obilježava periodiku razvoja pravnih teorija nakon hrišćanskih teorija, posebno mesto pripada školama glosatora, postglosatora i francuskoj školi elegantne jurisprudencije. Društveni procesi su postepeno nacionalisali do tada postojeće društveno organizovane formacije ljudi, pa su sposebne države istovremeno u enciklopediji prava otvorile stranicu za nacionalno ili unutrašnje pravo.

xiii. PRIRODNO – PRAVNA TEORIJA

Može se reći da je prvi razvoj ove ideje od XVII i XVIII veka. Prirodno pravo se zasniva na predpostavci da kod svih ljudi postoji nešto što je zajedničko i što pripada prirodi uopšte. Teorija prirodnog prava dobija revolucionarni karakter. Ona je anticrkvena i racionalistička. Prvi koji je izložio učenje o prirodnom pravu je bio holandski teoretičar Hugo Grocius. U Engleskoj su čuvena dva mislioca Hobs i Džon Lok. Teorija prirodnpg prava se naročito razvija u Francuskoj. Razvoj kapitalizma, jačanje buržoazije i prosvetiteljskih ideja, uticaj misli Engleske, sve je to doprinelo vrlo velikom razvoju prirodnopravne teorije. Jedan od velikih teoretičara svoj vremena bio je Monteskije.

xiv. ISTORISKO – PRAVNA ŠKOLA

Osnivač ove škole u Njemačkoj bio je Gustav Hugo. On je objašnjavao, da se pravo razvija samo od sebe, postupno i neprimjetno. Savinji i dalje razvija teoriju Hugo-a i objašnjava da se pravo razvija kao proizvod unutrašnjih sila. Iako je ukazala da pravo treba tražiti u konkretnosti i u svakoj državi, da pravo nije proizvod nekog razuma, uma, opšte volje, univerzalno za sve države i vremena, itorijska škola nije objasnila suštinu te konkretnosti, stvanih odnosa iz kojih nastaju i razijaju se država i pravo, već je bila u sferi mističnosti narodnog duha. U periodu liberalizma i ranog nacionalizma tri su velika teoretičara dala ogroman doprinos teoriji i filozofiji, što je bilo od velikog uticaja na kasmiji razvoj i shvatanja, a to su Kant, Fihte i Hegel.

xv. IMPERATIVNA TEORIJA PRAVA

Nalazeći se na idejnom pravcu sličnom već predočenim Hobsovim stavovima, imperativna teorija prava se svodi na zapovest. Zapovest je, naime, osnovna ideja prava, pa se ono određuje s obzirom na prisustvo zapovesti. Imperativna teorija odriče mogućnost da se zakonima kvlaifikuju i oni akti koji su uobičajno naslovljavaju zakonima. Pri tome se misli na zakone kojima se od strane zakonodavne vlasti vrši autentično tumačenje već donetih i postojećih zakona; na zakone koji su imperfektni. Imperativna teorija prava osporava da postoji vrednosna sadržina prava i time ne priznaje vezu prava i morala, prava i pravde, prava i pravičnosti.

xvi. PSIHOLOŠKE TEORIJE O PRAVU

Psihološka škola je nastala sredinom XIX veka ali se naročito razvila početkom XX veka. Njen predstavnik je naročito L.Pretažicki. Po njemu prave pojave nisu pojave materijalog, već duhovnog sveta. Psihološke teorije nastoje da objasne osnov države i prava kao psihička svojstva čovjeka. Psihološko učenje o pravo zasnovano je na shvatanju norme kao posebnog psihičkog procesa u kojem su sadržana pravila o ponašanju ljudi u društvu. Psihološke teorije su državu i pravo odvojile od društvenih odnosa, što je teorijama dalo idealistički i nenaučni karakter.

32

xvii. SOCIOLOŠKE TEORIJE O PRAVU

Sosiološke teorije o pravu glavnu pažnju bavljenja usredssređuju na društvenu uzročnost prava, naglašavajući potrebu da se u pravu otkriju njegovi društveni izvori. Ovo učenje daje prednost pravu u smislu sastavnog dela strukture društvenog sistema. Sociološki pravac učenja o pravu stoji na stanovništvu, kao ističe R.Vasić. Kao jedno od značajnih imena čija je stvaralačka misija obeležila sociološki pravni pozitivizam, Rudolf Jering (1818-1892) pokušava uspostaviti kompromis između dogmatskog i sociološkog poimanja prava.

xviii. DOGMATIČKO – NORMATIVISTIČKE TEORIJE O PRAVU

Nasuprot sociološkim i drugim građanskim teorijama XIX i XX vijeka razvijaju se dogatističko-normativističke teorije. U ovim teorijama primat se daje pravu. To su čisto pravne teorije. One polaze od pravnog pozitiviza koji je jedno od najranijih shvatanja prava. Pravo se shavata kao skup normi koje su date, kao dogme, ne ulazi se u njihov nastanak, porijeklo, socijalni uzrok. Ovakvo shavatnje je odgovaralo, kako vlastima, tako i svakom pravniku pozitivisti i praktičaru. Pravni pozitivista i praktičar ima pak za zadatak da primjeni pravo onakovo kakvo je. On ne ispituje njegovo porijeklo, funkciju i ispravnost. Zbog ovoga normativističke teorije su imale brojne pristalice. U normativističkom shvatanjima postoje različite teorije ali je najdalje u pogledu normativizma otišla teorija Hansa Kelzena. Kelzen je u svojoj teoriji očistio shvatanje o državi i pravu od svakih socijalnih i drugih elemenata, i objašnjavao pravo i državu kao čisto pravne kategorije. Po njemu pravo je sistem pravnih normi čija je osnovna karakteristika njihovo važenje. Pravo je norma data za sebe, van njene društvene ustanovljanosti. Pravo se pojavljuje kao sistem viših i njžih normi koje su međusobno povezane. Kelzen dalje objašnjava državu kao organizovan pravni poredak, personihikaciju državnog pravnog poretka. Država je “ u pravu i kroz pravo ona postoji”. Ona je pravna tvorevina, pravna organizacija, pravno lice i bez prava ne bi mogla postojati. Što se tiče pravne nauke – ova izučava samo normativni sadržaj prava, jednom nastao iz pomenutih uzroka, sadržaj koji se sastoji iz normi, zato je ona normativna nauka i izvor normativnosti se ne može tražiti u kauzalnom svjetu stvarnosti, nego u normativnom svijetu vrijednosti. On nije u stanju da objasni zašto pravo važi, kakva je njegova društvena osnova i sadržina, izlaz i nastanak, kakva je njegova stvarna uloga u društvu. Pravni normativizam ne vidi u pravu volju vladajuće klase,a u državi klasnu vladavinu. Tako su normativistička shvatanja, te i Kezenova teorija suprotna marksističkoj nauci o državi i pravu. Normativnost se ne može shavtiti van realnog svijeta. Pozitivna strana normativističke teorije je ukazivanje na aktivnu ulogu prava, shvatanje države kao pravne organizacije, da je država s gledišta prava, pravno lice i sl.

xix. RADBRUHOVA TEORIJA PRAVA

Gustav Radbruh je svojim delom uspeo da zsluži epitet tvorca posebnog kursa, škole prava. Pravo je za Radbruha kulturna pojava, činjenica povezana sa vrednošću, a pre svega sa pravdom. Bez ideje prava se ne može razumeti pravna stvarnost, a ideja prava je, pre svega, pravda. Međutim, sadržina prava se ne može spoznati bez uvažavanja njegove složenosti, tako da pravo čine tri osnovne ideje: pravda, svrisishodnost i pravna sigurnost. Ove tri ideje prava vladaju pravom iako su u odnosu nerešive napetosti.

xx. PRAVNI FAKTICIZAM

Nasuprot normativističkoj teoriji i šire stoje mnoga gledišta prava koja isključuju, manje ili više, ili pak, potpuno normativni element, a koja nazivamo opštim imenom fakticizam. Po nekim pravo čine samo one norme koje se primenjuju. Dakle, pravo nisu norme koje se ne primenjuju, iako ih propisuje država i za njih određuje sankciju. Bitno je da se norme primenjuju a do toga dolazi zbog raznih društvenih uzroka, a ne zbog toga što norme propisuje država. Teorije pravnog fakticizma u potpunosti isključuju normativni element u pravu. One su čak i protiv termina pravo i drugih pravnih termina. Ove teorije možemo podijeliti u dve grupe: američku i skandinavsku školu.

xxi. INTEGRALNA TEORIJA O PRAVU

Integracija teorija prava je nastala kao rezultat izučavanja prava kroz uočavanje i otkrivanje mana i nedostataka dosadašnjih pravnih teorija. Svakii teoretski pravac nosi sa sobom određena kvalitetna obeležja koja se mogu smatrati respektabilnim doprinosom razvoju pravne misli i ideje prava. No, s drueg strane, istovremeno svaki teoretski pravac nosi sa sobom i određene nedostatke koji su posledica redukcionističkog pristupa u izražavanju prava.

33

xxii. RAZVOJ TEORIJE I FILOZOFIJE PRAVA U SRBIJI

xxiii. POJAM I IDEJNI RAZVOJ LJUDSKIH PRAVA

Ljudska prava predstavljaju specifčan korpus prirodnih prava inerentnim svakom ljudskom biću, a na osnovu proste činjenice rođenja. To su univerzalna, urođena i neotuđiva prava zasnovana na moralnoj viziji same ljudske prirode. Formalno, ljudska prava čine skup principa, standarda i normi koje za cilj imaju njihovu zaštitu i ostvarenje životnih i duhovnih ambicija svakog čovjeka ponaosob.Ideja o ljudskim pravima je nastala i razvijala se postepeno, u sklasu da objektivnim društvenim uslovima u kojima je egzistirala ljudska zajednica sa njenim različitim modalitetima.

xxiv. PRAVNA ZAŠTITA LJUDSKIH PRAVA

Postoje različiti mehanizmi zaštite ljudskih prava. Pravo svojom funkcijom ima ulogu da obezbedi svestrani razvoj države i društva u celini i ličnosti čoveka-pojedinca.Osnovni oblici pravne zaštite ljudskih prava su unutrašnji i međunarodni. U okviru unutrašnjeg državno-pravnog poretka postoje sudska, upravna i ustavna zaštita ljudskih prava.

xxv. O RAZLICI IZMEĐU PRIRODNOG I POZITIVNOG PRAVA

Prirodno pravo-zakonito je ono što je pravedno.Obilježja su mu: 1. Pravila koja sistematizuju prirodno pravo predstavljaju objektivnu nužnost koja ne zavisi od volje ljudi; 2. Prirodno pravo važi večito; 3. Univerzalnost prirodnog prava se usaglašava sa njegovom večnošču; 4. Dogma o pravnim pravilima prirodnog prava kao perfektnim, savršenim i apsolutno pravednim pravilima kada obezbeđuju kvalitet dobrog i prihvatljivog života u ljudskoj zajednici.

Pozitivno pravo-pravedno je ono što je zakonito. Obilježja su: 1. Pozitivno pravo nastaje kao rezultat voljnog delovanja samih ljudi; 2. Pozitivno pravo je relativizovano u smislu vremenskog trajanja; 3. Pozitivno pravo ne posjeduje karakter unuverzalnog; 4. Pravedno

je ono što je zakonito.

34

1. naziv i predmet uvoda u pravo

2. nastanak i razvoj uvoda u pravo

3. institucije uvoda u pravo

4. odnos uvoda u pravo i drugih pravnih i drustvenih nauka

5. pojam metoda uvoda u pravo

6. vrste metoda uvoda u pravo

7. drzava, pravo i pravna nauka

8. pravne nauke i njihova podjela

9. jurisprudencija, teiruja prava i filozofija prava

10. evolucija

11. revolucija

12. uloga drzave u stvaranju i primjeni prava

13. uloga prava u organizovanju i funkcionisanju drzave

14. nacelo hijerarhije u drzavi i pravu

15. ime drzave

16. shvatanja o nastanku i razvoju drzave

17. funkcije drzave

18. drzava kao drustvena organizacija i drustvena zajednica

19. pojam drzave

20. teritorija kao element drzave

21. vlast kao element drzave

22. teorijska shvatanja o suverenosti

23. drzavna suverenost

24. narodna i nacionalana suverenost

25. stanovnistvo kao element drzave

26. pojam drzavne organizacije

27. elementi drzavne organizacije

28. znacaj drzavne organizacije

29. pojam drzavnog organa

30. elementi i obelezja dravnog organa

31. vrste drazavnog organa

32. pojam i vrste drzavnih oblika

33. monarhija

34.republika

35. demokratija

36. posredna i neposredna demokratija

35

37. autokratija

38. centralizacija i decentralizacija

39. autonomija i lokalna samouprava

40. prosta drzava

41. federacija

42. konfederacija

43. stvarne zajednice

44. oblik drzavne vlasti

45. nacelo podjele vlasti

46. predsjednicki sistem vlasti

47. parlamentarni sistem vlasti

48. mjesoviti sistem vlasti

49. nacelo jedinstva vlasti

50. konventski sistem vlasti

51. policijska i pravna drzava

52. problemi u definisanju prava

53. pravo kao norma i pravo kao fakt

54. pravo kao jezicki proces

55. pravo kao vrednost

56. pojam prava

57. pojam drustvene norme

58. prirodni zakoni

59. norma i drustvena stvarnost

60. tehnicke norme

61. podjela drustvenih normi prema sankciji

62. obicaj

63. moral

64. norme drustvenih organizacija

65. pojam pravne norme

66. elementi pravne norme

67. pretpostavka dizpozicije

68. pojam dispozicije

69. vrste dispozicije

70. pretpostavka sankcije

71. pojam sankcije

72. vrste sankcije

73. vrste pravnih normi

74. hijerarhija pravnih normi

75. pojam izvora prava

76. vrste formalnih izvora prava

77. pojam pravnog akta

78. odnos izmedju psihickog akta i njegove materijalizacije

79. oblik pravnog akta

80. sadrzina pravnog akta

81. donosenje pravnog akta

82. vrste pravnih akata

36

83. ustav

84. zakon

85. zakonik i kodifikacija

86. drugi opsti akti zakonodavnog organa

87. uredbe i drugi podzakonski akti

88. statut i drugi opšti akti opština

89. opšti akti drustvenih organizacija

90. ugovor

91. upravni akt

92. sudski akt

93. pravni posao

94. pojam pravnog odnosa

95. subjekt prava,pojam i vrste

96. fizicko lice

97. pravno lice

98. zastupnik

99. subjektivno pravo

100. nadleznost

101. pravna obaveza

102. objekt prava

103. pravno stanje

104. nastanak, menjanje i prestanak pravnih odnosa

105. pravna cinjenica

106. zastarelost i odrzaj

107. pojam i znacaj primjene prava

108. pozitivno pravo

109. vazenje prava

110. nepoznavanje pravne norme

111. proces primjene pravne norme

112. dokazi, pretpostavke i fikcije

113. materijalni akti

114. pojam i znacaj zakonitosti

115. pravna snaga pravnog akta

116. pravna sredstva

117. sankcije zbog nezakonitosti akta

118. pravnosnaznost

119. izvrsnost

120. pjam, predmeet i znacaj tumacenja prava

121. vrste tumaca prava

122. sredstva tumacenja

123. jezicko tumacenje

124. ekstenzivno i restriktivno tumacenje

125. slobodno i vezano tumacenje

126. subjektivno i objektivno tumacenje

127. staticko i evolucionisticko tumacenje

128. logicko tumacenje

37

129. analogija

130. razlog suprotnosti

131. zakljucivanje od manjeg ka vecem

132. zakljucivanje od veceg

133. usko tumacenje izuzetaka

134. sistematsko tumacenje

135. istorijsko tumacenje

136. ciljno tumacenje

137. pojam i znacaj sistema prava

138. elementi sistema prava

139. pojam i obelezja velikih pravnih sistema

140. klasifikacija velikih pravnih sistema

141. anticka gledista o pravu

142. srednjovjekovna gledista o pravu

143. prirodno pravna teorija

144. istorijsko pravna skola

145. imperativna teorija prava

146. psiholoske teorije o pravu

147. socioloske teorije o pravu

148. dogmaticko-normativisticke teorije o pravu

149. radbruhova teorija prava

150. pravni fakticizam

151. integralna teorija o pravu

152. razvoj teorije i filozofije prava u srbiji

153. pojam i idejni razvoj ljudskih prava

154. pravna zastita ljudskih prava

155. o razlici izmedju prirodnog i pozitivnog prava

38