1. Pojam i znaenje pojma uprava

Uprava ima viestruko znaenje, kako u svakodnevnom govoru, tako i u strunoj i drugoj literaturi. U ranijem jugoslovenskom pravu rijei uprava i administracija upotrebljavane su kao sinonimi da bi u kasnijoj fazi pojam administracija dobio znaenje profesionalnog slubenog aparata ili posebne strune i tehnike slube.

Pravna nauka, a posebno nauka upravnog prava, prihvatile su dva osnovna znaenja pojma uprave:1) znaenje uprave se odreuje po osnovu KO vri poslove uprave, tj.

prema subjektima

2) znaenje uprave odredjuje se prema kriteriju TA, odnosi se na funkciju, djelatnost i krug poslova koji vre ti subjekti

2. Uprava u organizacionom smislu

Uprava u organizacionom smislu se odreuje sa stanovita subjekata koji je vri, dakle to je odreena vrsta subjekata (organa i organizacija) ovlatenih za vrenje upravne djelatnosti u okviru i van okvira dravne organizacione strukture. Ona se djeli na:a) upravu u organskom smislu (dravnu upravu)

b) javnu upravu

Subjekti dravne uprave su iskljuivo davni organi i organizacije odnosno dravni upravni aparat. Krug dravnih organa odreuje se pozitivno-pravnim propisima, dakle ustavom ili zakonima, aktima najvee pravne snage.

Pojam javne uprave ima znatno ire znaenje od pojma dravne uprave, naime on pored organa dravne uprave obuhvata i organe koje imaju javna ovlaenja, to su upravni organi lokalne samouprave i teritorijalne jedinice, javna preduzea i ustanove. Ova teorija se uglavnom primjenjuje i potie iz anglo-saxonskog prava i njihove dualistike podjele prava na javno i privatno. 3. Funkcionalni pojam uprave u formalnom smislu

Odreivanje funkcionalnog pojma uprave u formalnom smislu podrazumijeva odredjivanje njenih formalnih obiljeja, dakle:

organi i organizacije koji ulaze u sastav uprave (to su inokosni a ne kolegijalni organi, postoji princip zavisnosti organa uprave i njegovih slubenika, hijerarhijski odnosi medju organima uprave a i unutar organa; uprava je podredjena i usko vezana sa vladom)

nain rada

forme akata koji se donose u vrenju upravnih djelatnosti (forma je slobodnijeg tipa od sudskih akata, pogotovo u pogledu obrazloenja)

nain vrenja kontrole rada uprave (unutranja, od strane viih organa uprave i vanjska od strane parlamenta, vlade, sudova)4. Odreivanje funkcionalnog pojma uprave u materijalnom smislu

-ovo odreivanje polazi od sadrinskih odnosno unutranjih obiljeja upravne djelatnosti, i postoji sporenje oko odreivanja sadrine, samim tim i vie pristupa ovom problemu:

1) NEGATIVNO ODREIVANJE (njemaka pravna misao) crpi svoju osnovu iz naela podjele vlasti na zakonodavnu, izvrnu i sudsku, pa s toga upravu ine one vrste dravnih aktivnosti koje se nalaze izvan okvira zakonodavstva i sudstva, tj. svi oni poslovi koji ne pripadaju sudskoj i zakonodavnoj vlasti pripadaju upravi. Takoe se smatralo da je nemogue razdvojiti upravnu i sudsku funkciju, jer obe izvravaju zakone i primjenjuju ih na pojedinanim ivotnim situacijama, s tim to sudovi treba da primjenjuju zakone iskljuivo na spornim ivotnim situacijama, a sudski krug poslova je neto iri od toga, npr. registracija preduzea, progleenje nestalog lica umrlim i sl.2) POZITIVNO ODREIVANJE se zasniva na raznovrsnosti upravnih djelatnosti i aktivnosti, pa tu izdvajamo upravu kao jednu od funkcija dravne vlasti i javnu slubu.

Vrenje dravne vlasti je tradicionalni pristup odreivanja upravne djelatnosti u kojem ona predstavlja iskljuivo autoratitvni pristup, tj. autoritativna primjena primarne dispozicije. Dakle, uprava istupa sa pozicije dravne vlasti ija je sadrina primjena propisa u pojedinanim vanspornim situacijama, tj. izvode primarnu dispoziciju koja je pojedinana i primjenjuje se na taj pojedinani sluaj iz opte zakonske dispozicije. Odreivanje i shvatanje uprave kao javne slube nastalo je poetkom XX vijeka kao posljedica pojaane i poveane dravne intervencije u drutvenom ivotu. Tvorac teorije javnih slubi smatra se Leon Digi koji u duhu solidaristike teorije o dravi i drutvu ( njegovo djelo Preobraaj javnog prava) zastupa stanovite da je osnovni zadatak drave vrenje javnih slubi kao to je obrazovanje, zdravstvo, socijalno osiguranje, promet, komunalne slube, saobraaj i sl. Slina teoriji o javnim slubama je teorija uprave kao stvaralako-praktina dravna djelatnost, koja se javila u Njemakoj i javlja se istovremeno sa teorijom o javnim slubama u Francuskoj.

to se tie uprave u naoj teoriji, neki teoritaari zastupaju teoriju uprave kao funkcije dravne vlasti (Zoran Tomi), a neki su pristalice teorije javne slube (Stevan Ili)

Ova sporenja oko sadrine su bitna da bi se utvrdilo i koje norme ulaze u sastav uprave. 5. Pozitivno-pravni pojam upraveZa razliku od teorijskog pojma uprave koji polazi od spoznaje nauke, pozitivno-pravni pojam uprave odreuje taj pojam oslanjajui se na vaee propise (ustav i zakon) u odreenoj dravnoj zajednici.

Po Ustavu BiH, izvrnu vlast vri Predsjednitvo i Savjet ministara ukljuujui i ministarstva u ijim rukama je politiko-izvrna i upravna funkcija.

Ustav RS predvia da izvrnu vlast vri predsjednik Republike i Vlada ukljuujui tu i ministarstva u ijim rukama je politiko-izvrna i upravna funkcija.

U organizacionom smislu, prema Ustavu RS, utvreno je da poslove dravne uprave obavljaju: ministarstva, drugi republiki organi uprave, preduzea i druge organizacije kad su im zakonom povjerena javna ovlaenja i organi lokalnih jedinica (optine i grada) kada im je to zakonom povjereno.

Ustavom BiH propisano je da su osnovni nosioci upravne funkcije na nivou BiH ministarstva.

Zakon o dravnoj upravi RS (lan 1.) u vrioce poslova dravne uprave uvrtava u prvom redu ministarstva, s tim to se za obavljanje odreenih poslova dravne uprave za koje je potrebno posebno organizovanje i samostalnost u radu, mogu obrazovati organi uprave u sastavu ministarstava. Za obavljanje preteno strunih poslova kada je to zakonom predvieno mogu se obrazovati i posebne organizacije (republiki sekreterijati, republike uprave, zavode i direkcije).

Odreivanje pozitivno-pravnog pojma uprave u funkcionalnom smislu polazi od poslova i zadataka koje dravna uprava obavlja prema naem domaem pravu.

Ustav RS predvia da Ministarstva i drugi republiki organi uprave provode zakone i druge propise i opte akte Narodne skuptine i Vlade, kao i akte predsjednika Republike, rijeavaju o upravnim stvarima, vre upravni nadzor i obavljaju druge upravne poslove utvrene zakonom (Zakon o dravnoj upravi pored ovih ustavnih poslova predvidja i da ministarstva pripremaju zakone, druge propise i opte akte, i da obavljaju strune i dr. poslove zakonom i dr. propisom).

6. Istorijski razvoj uprave

Magistratski tip uprave

Nastanak uprave vee se sa nastankom drave. Ve u antiko doba pojavom gradova-drava znatno se uslonjava organizacija ivota velikog broja ljudi na malom prostoru, i javljaju se ve neke upravne aktivnosti koje dobijaju vrlo prioritetan poloaj u upravljanju dravnim poslovima ali nisu odvojene od jedinstvenog sistema politike vlasti i drugih dravnih poslova i njihovih izvrilaca vlast i uprava se ne razlikuju. Takav tip uprave poznat je u teoriji kao magistratski tip. Pored atenske drave, gdje se javlja u osnovnim dimenzijama, posebno se razvio u rimskoj dravi u vrijeme republike. Magistrati su u rimskoj dravi imali vrlo iroka normativna ovlatenja. Obavljali su niz poslova politikog i upravnog sadraja. Uprava u reimu feudalne epohe

U ranom srednjem vijeku pa sve do XIV vijeka vlada partikularizam u dravnoj organizaciji. Glavno obiljeje je borba feudalaca sa centralnom vlasti i njihova velika doza autonomije. Srednji vijek nije vrijeme (uz izuzetke) velikih nacionalnih drava. Centralna vlast je slaba, naruena stalnim partikularizmom i sukobima izmeu vladara te crkve i plemstva. Dakle to su staleke monarhije sa jakom lokalnom vlau feudalaca.

Sa razvojem centralne vlasti i apsolutnih monarhija u XIV i XV vijeku, razvija se i dravna uprava pod jakom kontrolom vladara (vojska i policija). U tom periodu stvaraju se i zaeci lokalne samouprave, nastankom autonomnih oblasti i gradova. Vrenje upravne slube je povlastica, koju je vladar davao plemstvu. U periodu XV-XVIII vijeka uprava lagano poprima karakter profesionalne slube. Pruski kralj otvara kolu za policijsko inovnitvo a iz policije se dalje razvijaju svi resori. Prvi resor koji nastaje u XVIII vijeku jesu spoljni poslovi. U Francuskoj se umjesto porodinog savjeta formira dravni savjet unutar kojeg kolazi do diferencijacije poslova na pojedina upravna podruja (vanjski poslovi, vojska, mornarica kolonije i dr.).

kameralistika zaeci nauke o upravljanju, politikim inovnicima...

Na poetku vladari se s mnogo opreza i zazora oslanjaju na upravni aparat, to je razlog da su upravne poslove uglavnom povjeravali kolegiju, a ne pojedincu. Ustrojstvo dravnog aparata zasniva se na hijerarhijskom principu. Upravni aparat je iskljuivo vezan za osobu vladara i nije podvrgnut opteobaveznim pravnim normama. Odnos uprave i graana obiljeava arbitrarnost uprave, to stvara pravnu nesigurnost. Kapitalistiko drutvo

Francuska buroaska revolucija (1789.) oznaila je definitivan kraj feudalnog drutvenog sistema. Prevladao je nov i napredni kapitalistiki drutveni sistem. Osnovu tog novog sistema ine privatno vlastnitvo i graanin kao subjekt i izbor svakog politikog legitimiteta. U liberalnom kapitalizmu buroazija je imala cilj da dravni aparat bude to manji, da drava bude noni uvar i da ima minimalan uticaj osim na bezbjednost i sl. To su postigli u prvom redu politiko-pravnom kontrolom dravne upravei pravnim regulisanjem njenog djelovanja. Politiku kontrolu vri parlament, a pravnu, sudovi putem posebnog sudskog postupka. Oblikuje se zakonska drava u kojoj je uprava vezana zakonima i odgovara za svoj rad. Ve u drugoj polovini XIX vijeka buroazija kao klasa postie svoj vrhunac, a zajedno sa njom i svoj klasini kapitalizam, zasnovan na slobodnoj konkurenciji i linoj preduzimljivosti kapitalista. Od tada kapitalizam poinje da se mijenja. Umjesto slobodne konkurencije javljaju se monopoli koji sve vie dominiraju proizvodnjom. Bez jakog dravnog aparata, a u tom okviru i dravne uprave, nisu se mogle razrijeiti klasne suprotnosti koje su se sve vie zaotravale pojavom proleterijata kao nove klase koja zauzima sve istaknutiju poziciju na politikoj pozornici. Ponovo jaa uloga dravne uprave koja predstavlja glavni oslonac buroazije u ostvarivanju njenih ciljeva. Izvrna vlast egzikutiva dobija iroka ovlatenja (razvoj vlade, irenje ministarstava). Primat egzikutive nad zakonodavstvom (legislativom) naroito je doao do izraaja (u svom ekstremnom obliku) u vrijeme imperijalizma (najvii stepen razvoja kapitalizma u koji je ovaj prerastao krajem XIX i poetkom XX vijeka). Prisiljeni nudom usljed ulaska kapitlistikog poretka u ekonomsku krizu parlamenti svjesno preputaju egzekutivi, manje ili vie proizvoljno, jedan dio svoje zakonodavne vlasti. iri se i usluna djelatnost drave. Izvrna vlast se grana i jaa i u II svjetskom ratu prelazi u faizam. 60. i 70. ih godina ekonomske krize zbog cjene nafte, jaanje liberalizma o negaciji drave blagostanja, samim tim i smanjenje moi dravne uprave.

Otomanska uprava

Za razliku od zapadnoevropskih drava, gdje je feudalac imao odreenu autonomiju, spahije (feudalci) su bile dio dravnog aparata time to su ratovali za dravu, bili sultanovi vojnici i bili su plaeni za to. Porta- tur. Vlada bila podreena sultanu, sva vlast i svjetovna i duhovna integrisana je u linosti sultana, a drugi u rangu hijerarhijske vlasti bio je veliki vezir.

U XIX vijeku Otomansko carstvo pada u krizu, nema daljnih osvajanja, dio vojske se otrgnulo i dolazi do itluenja. Naime, raja odnosno zavisni seljaci su dio prihoda davali dravi i dio spahiji, a kasnije su morali da daju i dio dahijama koji su nasilno otimali prihode i to je jedan od glavnih razloga to je dolo do ustanka u Srbiji protiv dahija (itluk-spahija).

7. Razvoj uprave u domaem pravu

Istorijski posmatrano tragovi upravne djelatnosti u naim krajevima seu daleko u prolost. U tom pogledu vrijedno je spomenuti srednjovjekovnu srpsku dravu za vrijeme Nemanjia, koja se nije mnogo razlikovala od ostalih feudalnih drava toga vremena. Pored kraljeve uprave koja je bila vrlo razvijena postojalo je vie razliitih lokalnih teritorijalnih jedinica i organa lokalne uprave (vlastelinstva, upe, gradovi). Meutim organizacije uprave u modernom smislu javlja se u obnovljenoj Srbiji tek ustavom iz 1869. godine, tzv. Namjesnikim ustavom. Ovim ustavom Srbija je bila ustavna monarhija. Upravna vlast je bila podvrgnuta zakonodavnoj i sudskoj kontroli. U Bosni i Hercegovini jaa diferencijacija dravne strukture nastupa tek okupacijom BiH od strane Austrougarske, odnosno njenom aneksijom 1908. godine. Tad je BiH imala svoj sabor i svoju vladu koji su bili pod neposrednom kontrolom austrougarske. 1906. godine stvaranjem sreskih sudova, odvojena je sudska vlast od upravne.

Nakon stvaranja SHS 1918. godine donesen je Vidovdanski ustav (1921.) kojim je propisano da upravnu vlast vri kralj preko ministara koji stoje na elu pojedinih organa dravne uprave. Svi sporovi upravnog karaktera rjeavani su pred upravnim sudovima na ijem elu je stajao Dravni savjet. Ministri su imali dvojnu odgovornost (kralju i skuptini). Po Ustavu iz 1931. godine, Jugoslavija je podjeljena na devet banovina, koje su imale status upravnih i samoupravnih jedinica, a ban je obavljao poslove dravne uprave. 1939. godine donosi se revizija Septembarskog ustava(iz 1931.) i Uredba o Banovini Hrvatskoj koja joj je potvrivala teritorijalnu autonomiju, i zakonodavnu vlast. (pored upravne)

1941. okupacija od strane NjemakePoetak ustavnosti u tzv. Drugoj Jugoslaviji oznaio je ustav iz 1946. godine koji poiva na naelu jedinstvena vlasti ili skuptinskom sistemu vlasti. Najvii izvrni i upravni organ bila je vlada koja je u svojim rukama objedinjavala politike i upravne prerogative. Postojali su i sekretijati a Izvrno vijee podreeno skuptini (po ustavu iz 1963. god). Kasniji ustavi su uglavnom suavali obim prava i dunosti federacije u korist federalnih jedinica.

Uprava u BiH danas je sloena, viestepena, odvije se po entitetima RS i FbiH (kantonalna).

8. Predmet i metod upravnog prava

Predmet upravnog prava definiimo prema pravnim normama koje ulaze u sastav upravnog prava kao grane prava:1) norme koje reguliu osnivanje i organizaciju uprave (dravne i javne uprave)

2) norme postupanja i naina rada uprave (to su one pr. norme koje reguliu upravne odnose)

3) norme koje reguliu kontrolu uprave (upravna i sudska)

Metod upravno pravo kao nauka izuava upravno pravo kao granu prava. Dominantnu poziciju ima dogmatski metod (egzigeze tumaenje pravnih normi), zatim istorijski, socijoloki i dr.

9. Upravno pravo u okviru pravnog sistema EU

Evropska unija poiva na tri stuba: - Evropska zajednica za ugalj i elik - Evropska ekonomska zajednica (EEZ)

- Evropska zajednica za atomsku energiju

Evropska unija dobila je dananji naziv 1992. godine, i ima niz zajednikih programa na planu: monetarne politike (jedna valuta-euro), vanjske bezbjednosti, zajednike saradnje u pravosuu i dr.Regulative (zakonski propisi) direktno vae u dravama lanicama, a direktive (uputstvo, propis, naredba, nalog, pravac rada, smjernica) moraju da implementiraju (izvravaju, sprovode u praksi).

Organi EU su: - Savjet ministara

- Evropska komisija

- Evropski savjet

- Evropski parlament

- Evropski sud pravde

Savjet ministara sainjavaju resorni ministri drava lanica, faktiki predstavlja najznaajniji politiki i odluujui akt zajednice. Evropski savjet predstavla najvii politiki organ, ine ga efovi drava odnosno vlada drava lanica. Evropski parlament nema poziciju zakonodavnog organa ve djeluje kao savjetodavno tijelo i u nekim situacijama ima nadzorna ovlatenja nad Komsijom i Savjetom ministara.

10. Pojam i odlike upravno-pravnog odnosa

-jedan od predmeta upravnog prava, kao grane prava

Upravno-pravni odnos nastaje povodom djelovanja uprave, to su oni odnosi koji nastaju povodom vrenja upravnog rada. Glavno obiljeje upravno-pravnog odnosa je autoritativnost, koje nema kod graansko-pravnog odnosa, zatim:

- Jedna strana u tom odnosu nastupa za pozicije jae volje (dr. organ), dakle neravnopravnost subjekata

- Jedna strana je u tom odnosu uvijek dravni organ

- Takav odnos je uvijek regulisan imperativnim kogentnim normama (graansko-pravni odnos je regulisan dispozitivnim)- prava i obaveze su u ovom odnosu manje vie linog neimovinskog karaktera

- Sankcija u upravno pravnom odnosu najee pogaa linost - Zatita prava u upravno-pravnom odnosu se ostvaruje u upravno pravnom postupku i upravno-pravnom sporu

-Upravno-pravni postupak nastaje kada upravni organ postupa po nekom drugom materijalnom propisu dok graansko pravni odnos nastaje saglanou volja (to nije sluaj kod upravno-pravnog odnosa koji nastaje jednostranom izjanjavanju volja)11. Subjekti upravno-pravnog odnosa-jedan je uvijek dravni organ (u prvom redu su to dravni organi uprave, drugi dravni organi i organizacije kjima su zakonom povjerena javna ovlatenja te drugi nedravni subjekti kao to su organi teritorijalne autonomije ili lokalne samouprave)

- a drugi fizika i pravna lica (moe i naselje, skuptina stanara) i neki drugi subjektivitet koji mogu biti nosioci prava i obaveza.

Subjekat moe biti i intervenijent (umeta) = komijin komija12. Nastajanje, sadrina i prestanak upravno-pravnog odnosa

Osnov nastanka svakog upravnog pravnog odnosa je zakonski propis.Upravno pravni propis moe nastati:

1. donoenjem upravnog akta (moe biti eksplicitno i implicitno tj. povodom zahtjeva stranke ili po slubenoj dunosti (kada komija nije obavjeten, da bi mogao da se ali)

2. neposredno na osnovu zakona (dravljanstvo)

Po pravilu, ako je upravni akt donijet po slubenoj dunosti onda se odreenom subjektu u upravno-pravnom odnosu prema kome je akt uperen, nameu neke obaveze (npr. plaanje poreza) a ako je donijet po zahtjevu sranke onda se radi o priznanju nekog prava (npr. pravo na invalidninu).

-implicitno (neredovno) uspostavljanje upravnopravnog odnosa, po slubenoj dunosti je putem utanja uprave. Ovdje upravno-pravni odnos nastaje preutno bez donoenja pismenog ili usmenog upravnog akta uz zakonsku pretpostavku da je upravni akt donijet. (npr. ignorisanje zahtjeva stranke (nedonoenje nikakvog akta) u odreenom roku uzima se kao da je upravni akt donijet i da je negativan tj. da je njime odbijen zahtjev stranke, npr. ako upravni organ ne odgovori na albu, smatra se da je ona odbijena)Sadrina upravno pravnog odnosa: prava i obaveze subjekata, koja su regulisana pravnom normom. Radi se o uzajamnom odnosu gdje pravo jedne strane odgovara obavezi druge strane i obratno. Prestanak:

1. kako nastaje upravnim aktom tako moe i prestati

2. da nadleni organ odustane od voenja postupka tj. jednostrano

3. donoenjem novog upravnog akta kojim se raniji stavlja van snage i uspostavlja novi i neto drugaiji upravno pravni odnos

4. donoenjem akta od strane vieg organa

5. odricanjem prava

6. nemogunou ispunjenja (npr. propast stvari)7. smru nekog lica

13. Upravno pravo kao dio javnog prava

Po rimskom pravo izvrena je podjela prava na javno i privatno. Javno pravo pokriva sve odnose koji nastaju izmeu nosioca javne vlasti i subjekata koji su toj vlasti podloni dok privatno pravo obuhvata sve odnose meu subjektima koji stoje u odnosu ravnopravnosti i koordinacije. Po ovoj podjeli upravno spada u javno prava, mada se za ovu podjelu smatra da je neosnovana.

14. Odnos izmeu upravnog i ustavnog prava

Najblie je ustavnom pravu, njihov odnos je medjusobno proet. Upravno pravo slijedi opte principe i institucije ustavnog prava, koje se odnose na organe dravne vlasti, njihovu organizaciju, nadlenost, nain rada, posebno kad su u pitanju izvrne i upravne funkcije vlasti zatim naela ustavnosti i zakonitosti, naela javnosti, zatita ljudskih prava i sl. 15. Odnos izmeu upravnog i krivinog prava

UPRAVNO I KRIVINO PRAVO - norme koje reguliu kriv. odgovornost pimjenljive su i na upravno pravo. Take dodira izmeu ove dvije grane su u oblasti prekraja. Prekrajno pravo se jo uvijek u mnogim zemljama shvata kao poseban kazneni dio upravnog prava, iako je po svom sadraju neuporedivo blie krivinom pravu. Uvrtavanje prekraja u upravno pravo vue svoje korijene iz policijskih delikata koje je izricala policija odnosno nadleni organ uprave.16. Odnos izmeu upravnog i finansijskog prava

UPRAVNO I FINANSIJSKO PRAVO - do prije 30 godina materija finansijskog prava izuavala se u okviru upravnog.Dodirne take su naplate poreza i carinskih dabina, iz budeta se finansiraju upravni organi i dr.Finansijsko pravo je nastalo iz upravnog , po nekima je finansijsko pravo samo posebno upravno pravo.Razrezivanje poreza vre upravni organi.17. Odnos izmeu upravnog i graanskog prava

UPRAVNO I GRAANSKO problematika upravnih ugovora. Upravno pravo moe obuhvatiti i odreene odnose imovinsko-pravnog karaktera, ili npr. ugovor o kupoprodaji neporketnosti moe biti uslov za zasnivanje upravno-pravnog odnosa jer stvara obaveze za odreenog uesnika u graansko-pravnom odnosu da plati porez na promet. 18. Odnos izmeu upravnog i trgovinskog pravaUPRAVNO I TRGOVINSKO - dodirne take su norme koje se odnose na javna preduzea, a to su javna ovlatenja koje im drava dodjeljuje, zatim upravni nadzor nad privrednim subjektima, davanje administrativnih dozvola i sl. 19. Odnos izmeu upravnog i porodinog prava

UPRAVNO I PORODINO take vezivanja sa upravnim pravom ove grane prava nalaze se u pravnim normama koje reguliu lini status (lino ime, prebivalite i boravite te dravljanstvo), zatim starateljstvo usvojenje (organ starateljstva postupa u upravno pravnom postupku).20. Odnos izmeu upravnog prava i nauke o upravi

UPRAVNO PRAVO I NAUKA O UPRAVLJANJU prouava upravu kao organizaciju. Dok upravno pravo obuhvata prouavanje uprave sa pravnog aspekta, nauka o upravi za predmet svog poruavanja ima uglavnom vanpravne pojave u vezi sa organizacijom i metodama rada uprave. 21. Izvori upravnog prava (opte napomene i formalni izvori)

-razlikuju se u odnosu na izvore drugih grana prava.Upravno pravo ima brojne i raznovrsne izvore prava:

1) ustav

2) zakoni

3) podzakonski opti akti

4) obiaji

5) pravna praksa

6) pravna nauka

22. Ustav i ustavni propisi kao izvori upravnog pravaUSTAV prvi izvor - odreuje vrioce i djelatnost uprave, reguliu nadlenost ustavnih i redovnih sudova. Sa stanovita upravnog prava, odredbe ustava mogu se pojaviti kao neposredan i posredan izvor. Neposredna primjena ustavnih normi je prisutna u onim situacijama kada ih subjekti uprave neposredno primjenjuju u vrenju upravnih aktivnosti, odnosno regulisanju upravnopravnih odnosa, da prethodno nisu razraene zakonskim i drugim propisima. Te situacije se u pravilu javljaju, kod primjene odredaba o pojedinim ustavnim slobodama i pravima. Mnogo ee se ustavne norme javljaju kao posredan izvor upravnog prava. To su sve one situacije u kojima se ustavne norme ne primjenjuju direktno, ve preko zakonskih i drugih propisa kojima se ustavne norme razrauju. 23. Zakonski propisi kao izvor upravnog prava

ZAKONI primarna vanost zakona kao izvora upravnog prava proizilazi iz naela zakonitosti u vrenju upravnih aktivnosti, prema kome svi akti i radnje dravnih organa uprave i drugih zakonom ovlatenih subjekata moraju biti u skladu sa zakonom. U optoj klasifikaciji zakonskih propisa mogue je izvriti podjelu na klasine zakonske propise i kvazi ili parazakonske propise. Za razliku od prvih drugonavedeni imaju zakonsku snagu i samostalnost zakona, ali ne i standardnu zakonsku formu. Oni se obino pojavljuju u vidu tzv. Uredbi sa zakonskom snagom. Uredba sa zakonskom snagom je optenormativni akt efa drave ili vlade, koja se donosi u vanrednim okolnostima usljed nemogunosti rada zakonodavnog tijela, a njome se reguliu pitanja iz nadlenosti skuptine. Od tzv obinih zakona razlikujemo i kolizione zakone (oni koji rjeavaju sukobe zakona) i oni mogu biti izvori upravnog prava (interpretativni zakoni , to pie u knjizi).Meu najvanije zakonske izvore upravnog prava mogu se ubrojiti:

ZAKON O MINISTARSTIVMA

ZAKON O LOKALNOJ SAMOUPRAVI

ZAKON O VLADI

ZAKON O SAVJETU MINISTARA

ZAKONI KOJI REGULIU DJELATNOST: ZUP

ZAKONI O UPRAVNIM SPOROVIMA

ZAKONI KOJI REGULIU KONTROLU

24. Meunarodni ugovori kao izvor upravnog pravaMEUNARODNI UGOVORI mogu biti izvori upravnog prava, pod uslovom da sadre upravno-pravne norme ili oni koji garantuju ljudska prava i slobode. Ulaze u okvir tzv. spoljnih izvora upravnog prava, a predstavljaju pravne akte koje neka drava zakljuuje sa drugim dravama i meunarodnim organizacijama. 25. Podzakonski opti akti kao izvori upravnog prava

PODZAKONSKI OPTI AKTI radi se o irokom sprektru propisa koji su slabije pravne snage od zakona, koje donose davni organi (u pravilu izvrni i upravni) po posebnom i jednostavnijem postupku od zakonodavnog. Uglavnom, donose se radi razrade i konkretizacije zakona u cilju njihovog lakeg sprovoenja i izvrenja u konkretnom sluaju. Egzistencija podzakonskih optepravnih normativnih akata vezaza je za postojanje zakona. Prema tome, njima se ne mogu stvarati nova prava i obaveze koje postoje van zakona.Moe ih donositi Vlada, skuptina, dravna uprava i nedravni subjekti. podjela izvrena prema donosiocu. 26. Podzakonski opti akti i politiki akti skuptina kao izvor upravnog pravaPODZAKONSKI OPTI NORMATIVNI AKTI SKUPTINE donose se u formi odluke i poslovnika. Odluke se donose u slucaju radi izvrenja sopstvenog zakona, zatim kada reguliu unutranje odnose u skuptini (inetrnormativni karakter) i u formi pojedinanog akta npr. odluke o izboru i razrjeenju pojedinih funkcionera (tiu se samo odreene konkretne stvari).

Poslovnik skuptine predstavlja opti pravni akt kojim skuptina tj. njena vijea ureuju unutranju organizaciju i nain rada skuptine, kao i odnose prema drugim organima i organizacijama.

POLITIKI AKTI SKUPTINE nemaju karakter propisa, pa zato nemaju obaveznu pravnu snagu jer im nedostaje pravna sankcija. U ovu vrstu akata uvrtavaju se: rezolucije, deklaracije i preporuke.

27. Podzakonski opti akti vlade kao izvor upravnog prava

PODZAKONSKI AKTI VLADE: uredbe, uputstva, odluke, zakljuci

UREDBE (najvaniji podzakonski akt) donose se za izvravanje zakona u cjelini. Postoje i UREDBE SA ZAKONSKOM SNAGOM (donose se u stanjima nude).

Vrste uredbi:

Mogua su razliita mjerila diobe. U teoriji je najee prisutna podjela na osnovu:

a) ovlatenja za donoenje uredbi

b) njihove sadrine

c) donosioca uredbi

Poetna dioba uredbi temelji se na aktu u kojem je sadrano ovlatenje za njihovo donoenje, a to su ustav i zakon, pa se u tom smislu dijele na ustavne i zakonske. Ustavne mogu biti samostalne i nesamostalne.Prema svom djelu uredbe mogu biti samostalne i nesamostalne. Samostalne uredbe za predmet svog regulisanja imaju one drutvene odnose koje im je ustav povjerio van okvira zakonodavne materije. Nesamostalne se izdaju radi izvrenja zakona, razraujui njegove principe i odredbe. Polazei od sadrine uredbe se dijele na pravne i administrativne. Pravne uredbe su namijenjene graanima i drugim pravnim licima dok administrativne se odnose na rad dravnih institucija (upravnih organa) koji su duni da postupaju po njihovim odredbama. Ova vrsta uredbi ne djeluje prema treim licima (predstavlja res interna uprave) pa zato nemaju svojstvo pravnog propisa, npr. uredba o kancelarijskom poslovanju.

Podjela po donosiocu: uredbe moe da donosi ef drave i vlada kao izvrna vlast.

ODLUKE razradjuju ili izvravaju pojedine odredbe zakona. Oluke se normiraju po takama, (uredbe po lanovima) - to je poduredbeni akt (odluka je zavisna od uredbe).UPUTSTVA ovim propisima daju se se smjernice za nain rada i postupanja u izvravanju pojedinih odredbi zakona, drugih propisa i optih akata od strane organa uprave i drugih ovlatenih subjekata. Uputstva vlade odnose se na sve organe i ovlatene subjekte koji su duni da sprovode i primjenjuju propise vlade. ZAKLJUAK - ovim aktom izvravaju se stavovi u vezi sa unutranjom orgaizacijom, metodom rada same vlade tj. usmjerava i usklauje rad ministarstava.OPTA RIJEENJA ovim aktima vlada odluuje o odreenim pitanjima i odnosima, koji nisu predmet drugih optih akata.

28. Podzakonski opti pravni akti uprave kao izvor upravnog prava

Podzakonski propisi organa uprave kao izvori upravnog prava ine opte akte izvrnog karaktera. Donose se radi izvravanja zakona, drugih propisa i optih akata skuptine i vlade i to samo kad je to zakonom predvieno. U okvir osnovnih optih akata organa uprave uvrtavaju se:

PRAVILNICI, NAREDBE I UPUTSTVA podzakonski pravni akti koje donosi dravna uprava (uprava ne moe bez zakonskog ovlaenja donositi opte podzakonske akte, pravilnike).PRAVILNIKE donosi starjeina organa dravne uprave, njime se izvravaju pojedine odredbe zakona.NAREDBE njima se naredjuje ili zabranjuje ponaanje koje ima opti znaaj.UPUTSTVA njima se odredjuju smjernice za rad nekih drugih organa npr. matiara.29. Podzakonski opti pravni akti jedinica lokalne samouprave i nedravnih subejekata kao izvor upravnog prava

Teritorijalna organizacija prema Ustavu BiH spada u domen nadlenosti entiteta. Prema Ustavu RS teritorijalna organizacija ureuje se zakonom Zakonom o teritorijalnoj organizaciji i lokalnoj samoupravi. Prema ovom zakonu lokalna samouprava se ostvaruje u optini. Zakonom se moe povjeriti vrenje poslova lokalne samouprave i gradu. Optina i grad kao jedinice lokalne samouprave donose odgovarajue podzakonske propise i druge akte: statut, poslovnik o radu, odluke i dr. akte.

STATUT predstavlja najvii pravni akt jedinice lokalne samouprave. On preciznije odreuje nadlenosti, organizaciju i nain rada jedinica lokalne samouprave. Predstavniko tijelo optine odnosno grada donosi POSLOVNIK O RADU koji predstavlja opti pravni akt kojim skuptina optine odnosno grada utvruje pravila u svojoj unutranjoj organizaciji i nainu rada.

ODLUKE njima se ureuju pitanja vezana za unutranju organizaciju i odnose u skuptini, imaju svojstvo izvrnog propisa i mogu biti i pojedinani pravni akti.

PODZAKONSKI OPTI NORMATIVNI AKTI NEDRAVNIH JAVNIH PREDUZEA (kao nosioca javnih ovlatenja) mogu biti izvori upravnog prava. To su opti akti preduzea i ustanova kojima se reguliu odnosi sa treim pravnim i fizikim licima, za koja ti akti imaju obavezno dejstvo. Njihovi osnovni akti su statuti, pravilnici i odluke. 30. Obiaj, pravna praksa i pravna nauka kao izvor upravnog prava

OBIAJI kao izvori upravnog prava

Primjena obiajnih pravila mogua je u dva vida: zakon moe inkorporirati (lat. Sjediniti pripojiti) sadraj obiaja, ili zakon moe uputiti na primjenu obiaja, na taj nain obiaj moe postati zakon.PRAVNA PRAKSA moe biti upravna i sudska. Prva obuhvata odluivanje po odreenim predmetima od strane ovlatenih subjekata uprave, dok druga obuhvata sudske odluke vezane za upravu.

Upravna praksa, tj. odluke organa uprave (upravni akti) nisu izvor upravnog prava, jer organi uprave formalno nisu vezani svojim ranijim odlukama. U naem pravu (i ostalim zemljama konitinentalnog pr. sistema) ni sudska praksa se ne smatra izvorom prava, jer se presude vrhovnog suda i odluke ustavnih sudova kojima se rjeava konkretan sluaj ne smatraju obaveznim za sve budue sluajeve. Od ovog pravila odstupa se u zemljama anglosaxonskog podruja. UPRAVNOPRAVNA NAUKA sa naelnog stanovita ima vanu ulogu kao poseban izvor upravnog prava. Njena pozicija iako pravno neobazujua, je krucijalna (odluujua, vana) ne samo kod donoenja pravnih propisa ve i kod njihove pravilne primjene i ispravnog tumaenja. 31. Pojam i vrste kontrole uprave

Kontrola uprave predstavlja proces uporeivanja onog to je zadato i onog to je ostvareno. Da bi se iskljuio svaki vid samovolje uprave ona se podvrgava viestrukoj kontroli. Postoji vie podjela kontrole rada uprave:

1) prema osnovu da li je pravno ureena kontrola uprave moe biti: pravna (ine je pravni instrumenti) i politika (ine je odreeni politiki i struno-tehniki instrumenti, mada je i ona ureena pravnim normama)

2) prema predmetu kontrole uprave: kontrola zakonitosti (da li je rad uprave u skladu sa zakonom formalno i materijalno) i kontrola cjelsihodnosti (da li je od vie varijanti koja je ponuena upravi izabrana ona najcjelishodnija)

3) prema osnovu ko vri kontrolu: unutranja (ona uprava koju sama uprava sprovodi) i spoljna (od strane drugih organa: sud, parlament, vlada, ombudsman)

32. Upravna kontrola uprave

U upravnoj kontroli uprave uprava predstavlja i subjekat i objekat kontrole jedan organ uprave nadzire rad i akte drugog orana uprave. Posmatrano istorijski, ova kontrola zbog specifinih odnosa koji su vladali meu organima uprave je vremenski najstarija posebno ako se ima u vidu injenica da se dugo smatralo da drugi vid kontrole uprave nije mogu, jer se polazilo od toga da su jedino organi uprave struno kompetentni i politiki kvalifikovani da ocjenjuju javni interes. Uvoenjem drugih kontrola uprave, ovaj oblik se znatno suava, ali on i danas zadrava svoje posebno znaenje jer se putem njega ostvaruje hijerarhijska povezanost unutar same uprave. Oblici upravne kontrole uprave su sljedei:

1) Hijerarhijska kontrola uprave je model koji se zasniva na hijerarhijskom principu gdje vii organi uprave kontroliu nie. Vii organi imaju generalno ovlatenje da odreuju ta i kako e raditi nii organi uprave, te da uklanjaju akte niih organa, kako iz razloga nezakonitosti tako i iz razloga cjelishodnosti. Ova kontrola se prostire nad slubenicima tzv. personalna kontrola (njihovo postavljanje i smjenjivanje, disciplinsko kanjavanje i dr.) te nad aktima koje oni izdaju, tzv. realna kontrola (ponitavanje, ukidanje, mijenje akata i dr.). U poetku ova kontrola nije bila ni pravno ureena, alba se podnosila viem organu koji nije imao pravnu obavezu da odgovori na albu jer ona nije predstavljala pravni lijek put milosti.

2) Starateljska kontrola - ovo je odnos koji se uspostavlja izmeu drave i autonomnih jedinica, lokalne samouprave i nastao je sa pojavom autonomnih oblasti. Tu se uspostavlja odnos staralac-tienik izmeu drave i autonomnih oblasti. Ovaj oblik kontrole postoji i danas i odvoja se kroz kontrolu zakonitosti, a ako organi autonomnih oblasti obavljaju prenesene poslove onda i cjelishodnosti.

3) Instanciona kontrola nastaje i obavlja se iskljuivo na zahtjev stranke koja ima pravo albe drugostepenom upravnom organu. Kontrolu vri via instanca, ali za razliku od hijerarhijskog oblika ona je striktno regulisana zakonom. itav postupak uprave regulisan je zakonom Zakonom o upravnom postupku. Austrija je prva zemlja koja je uvela albu kao pravno sredstvo odnosno pravni lijek, i graanin pravom na albu postaje stranka u upravnom postupku. Pravo na albu se nekad moe i iskljuiti kada se doe do najvie instance. Ali graani imaju pravo na zatitu, a ako nemaju instancionu onda se primjenjuje sudska kontrola zakonitosti, i graanin svoja prava ostvaruje sudskim putem. Ukratko, bez albe nema aktiviranja instancione kontrole, ne moe se pokrenutio samoinicijativno od strane drugostepenog organa.

4) Nadzorna (slubena) kontrola ovu kontrolu vri ovlateni organ po slubenoj dunosti, odnosno samoinicijativno mada nije sasvim iskljuena ni spoljna inicijativa. Nadzorna kontrola obuhvata kontrolu zakonitosti ali ne i cjelishodnosti. 33. Sudska kontrola uprave

Kada odreeni upravni akt proe redovan postupak pred organima uprave, onda je on konaan, i tad stupaju na snagu sudska kontrola uprave.Sudska kontrola uprave se sprovodi od strane sudova. Upravna kontrola nije dovoljna zbog nepostizanja objektivnosti jer organi uprave sami sebe kontroliu. Sudski vid kontrole se razvijao u okviru rada Dravnog savjeta u Francuskoj, koji ima ulogu i neki je vid Ustavnog suda. Pozitivne strane ovog vida kontrole su to je sudska kontrola neophodna zbog objektivnosti, sudije su uvari zakonitosti; a loe strane su da se naruava podjela vlasti, i postavlja se pitanje da li su sudovi kompetentni sa kontorolu tj. da li poznaju rad uprave. Postojalo je dosta sporenja oko naruavanja podjele vlasti zbog sudske kontrole uprave, pa s toga sud moe samo da ponitava (kasira) nezakoniti upravni akt, ali ne i da rijeava tu upravnu stvar(u sluajevima pune jurisdikcije moe i da rijei upravnu stvar). Sudska kontrola je kontola zakonitosti upravnih akata koji su konani. Ona se aktivira iskljuivo po zahtjevu za pruanje pravne zatite (spoljni podsticaj) a ne po slubenoj dunosti. Sudska kontrola ima svoja materijalna i formalna obiljeja. Kao formalna obiljeja to su posebni organi (upravni i redovni sudovi) i postupak po kome se kontrola vri. Materijalno obiljeje je postojanje spora, tj sporne situacije:

1. UPRAVNI SPOR ocjenjivanje zakonitosti upravnih akata koji su konani (oni koji su proli kroz upravnu kontrolu) 2. SPOR ZA NADOKNADU TETE PROUZROKOVANE RADOM UPRAVE

3. UPRAVNI SPOR ZA POVRIJEDU LJUDSKIH PRAVA (rijeava Ustavni sud)

Sudska kontrola se vri redovnom sudskom kontrolom uprave i ustavnom.

Kontrola redovnih sudova prisutna je u upravnom sporu kod ocjene zakonitosti konanih upravnih akata. Prema Ustavu RS upravne sporove vode redovni sudovi osim ako je drugaije predvieno. O zakonitosti optih upravnih akata odluuje okruni sud u upravnom sporu.

Postoji posebna upravno-sudska zatita ustavom zajamenih prava i sloboda i to kada su one povrijeene konanim pojedinanim aktom, ili kada su povrijeene radnjom slubenog lica. To se ostvaruje ustavnom albom (pravo pojedinca da se obrati ustavnom sudu povodom povrede njegovih prava).

Ustavno-sudska kontrola osim u sluaju ustavne albe moe da kontrolie upravu kada ona donosi opte akte, po principu ustavnosti i zakonitosti.

34. Spor za naknadu tete prouzrokovane upravnim radom

Oko postojanje imovinsko-pravne odgovornosti uprave, koja dela za dravu je bilo sporenja.

Postoji teta prouzrokovana nezakonitim djelovanjem uprave:

nezakonite odluke (pogrean rad)

spori rad (loa administracija)

teta se nadoknauje normama graanskog i upravnog prava. Moe da odgovara: fiziko lice (slubenik uprave), uprava (direktno drava) ili se stranka obraa sudu za oba navedena.

*****

Postupak za nadoknadu tete: oteeni podnosi zahtjev za nadoknadu tete posebnoj komisiji koju organizuje starjeina organa, i ta komisija odreuje visinu tete i da li teta postoji. Ako se o nadoknadi tete odluuje u upravnom sporu na sudu, onda se gore navedeni postupak odbacuje. Nezakonit rad je onaj slubeni rad koji nije u skladu sa vaeim propisima i drugim pravilima dok se kao nepravilan rad moe oznaiti onaj rad koji djeluje mimo postavljenog cilja, koji nije u javnom interesu.

Pravo regresa odgovornog subjekta (kada isplati naknadu) podrazumijeva pravo da se od slubenog lica (i njegove imovine) koje je tetu poinilo, namiri za iznos isplaene naknade za tetu isplaenu treem licu. U pravilu, kao uslov za ostvarivanje prava na regres zahtijeva se da je slubeno lice tetu priinilo namjerno ili iz krajnje nepanje. Odgovornost za tetu bez greke

Ovdje se radi o odgovornosti drave, gdje je ona obavezna da nadoknadi tetu iako nije postupala nezakonito. To su opasne situacije ili djelatnosti npr. razminiranje, epidemija stoke, u kojem tree lice djelovanjem drave pretrpi odreenu tetu. Kod nas nije prihvaena Francuska teorija rizika u kojoj drava odgovara samo za enormne tete. Kod nas drava odgovara za tetu koju prouzrokuje unitavanjem opasnih dobara, ona sama sebe obavezuje na plaanje predviene sume novca oteenim licima u spomenutim okolnostima.

Upravni spor oko povrede ljudskih prava i delanjem drave unitavanjem opasnih dobara, povjeren je Ustavnom sudu putem ustavne albe. (a druga sudska zatita nije obezbjeena u dravama kod kojih ovo pitanju rijeavaju redovni sudovi).

35. Parlamentarna i vladina kontrola upraveParlamentarna kontrola spada u vanjsku kontrolu uprave, po mnogima je to politika, ali ona je u stvari pravno-politika kontrola. Ona ne obuhvata kontrolu konkretnih akata koje donosi uprava, ve se orijentie na opta pitanja kao to su funkcionisanje uprave. Parlamentarna kontrola sastoji se u ocjeni politike cjelishodnosti rada uprave i bazira se na vrh upravne piramide, pa u tom smislu sutinu parlamentarne kontrole nad radom uprave ini ministarska odgovornost: POSLANIKA PITANJA (na koja vlada daje odgovor usmeno ili pismeno), KVALIFIKOVANO PITANJE (INTERPELACIJA) (pitanje o kojem se vodi rasprava, koristi se za velike afere, a zavrava se glasanjem o povjerenju vlade (odreuje se poslovnikom)PARLAMENTARNI ODBORI (sjednici prisustvuju ministri, i vodi se razgovor, rasprava o radu vlade).

Vladina kontrola uprave

itava upravna vlast srasla je sa izvrnom. Ministri, koji su vrhovni dravni inovnici ujedno ine i izvrnu vlast, jer su u neposredno sastavu Vlade koja moe u dva vida da kontrolie upravu:

a) putem kontrole akata uprave (pravna kontrola)

b) putem kontrole rada uprave preko starjeina pojedinih upravnih resora ministara (politika kontrola)

Vlada ima odreena ovlatenja u upravu koja joj je striktno podreena: Vlada donosi Uredbu o unutranjoj organizaciji vlade te drugi pravilnici o radu uprave.

36. Poloaj i uloga ombudsmana

Prvi put je uveden u vedskoj 1809. godine, nastao kao parlamentarni povjerenik.

Ombudsman je specifian zatitni organ, iji je zadatak uvanje i zatita zakonitosti i prava graana, posebno nadzora nad organima uprave i javnim slubama. Imenuje ga parlament (samim tim je podrvrsta parlamentarne kontrole uprave), a moe i izvrna vlast to nije dobro rijeenje. Rije ombudsman je vedskog porijekla i znai zastupnik, povjerenik.

Ombudsman nije ovlaen da mijenja ili ukida akte organa uprave, on moe samo da iznosi moljenje, da ubjeuje, kritikuje, savjetuje i da trai uklanjanje nedostataka i eventualno zahtjeva kanjavanje krivca. U poetku je samo mogao da podnosi izvjetaje parlamentu, a kasnije su se njegova ovlatenja proirila na javne kritike, prijedloge preporuke koje mogu dovesti do disciplinskog postupka. On je kolegijalni organ iji su lanovi pravnici visokog morala. Znaaj i pogodnosti postojanja ombudsmana su u tome to se graani mogu lako i neposredno obraati ombudsmanu, bez neke prethodne najave i nekih drugih formalnosti. Sve to ombudsman radi za graane je besplatno, bez taksi i drugih vrsta trokova. On moe i samoinicijativno da djeluje, ne ekajui poziv i pritube graana.

Ombudsman se uvodi ustavom a moe i zakonom, organizovan je samo na dravnom nivou (ne postoji optinski ombudsman!). Ukoliko je uveden ustavom lake se ire njegova ovlatenja, nego zakonom. Moe biti vie ombudsmana za razliite oblike dravnog djelovanja: ombudsman za djeija prava, dom zdravlja, vojsku i dr. Ombudsman ne moe da kontrolie sudove, niti efa drave.Ombudsman snagom svog autoriteta, moralnog i javnog uticaja kontrolie i utie na rad uprave.

37. Ombudsmanski postupak

- pokree se povodom pritube graana na rad uprave ili po slubenoj dunosti. Pritube moe podnijeti svaki graanin, a pokretanje postupka po slubenoj dunosti moe uslijediti povodom anonimne pritube, zatim prilikom periodine kontrole, natpisa u tampi i sl. Ombudsmanu je gotovo u svim zemljama omoguen pristup relevantnim dokumentima. Organi uprave i druga javnopravna tijela duni su saraivati sa ombudsmanom, pruati mu odreene podatke, odgovarati na njegov zahtjev i sl.

Njegova snaga proizilazi u prvom redu iz injenice to na osnovu izvjetaja koji podnosi parlamentu objavljuje podatke do kojih je doao u vezi sa pritubama graana na rad uprave i drugih javno-pravnih tijela i tim inom potakne parlamentarnu raspravu o odgovornosti ministara. Posebno snane efekte izaziva njeogvo obraanje javnosti preko sredstava javnog infrormisanja putem kojih upoznaje graane sa stanjem u odreenim oblastima u pogledu potovanja ustavnih i zakonskih prava graana. U nekim zemljama ombudsman ima pravo zakonodavne inicijative.

38. Ombudsman u BiH i RS

U cilju zatite Ustavom proklamovanih ljudskih prava Ustav BiH ustanovljava Komisiju za ljudska prava, ija su prava i dunosti utvrena posebnim sporazumom o ljudskim pravima, koja ini sastavni dio korpusa Dejtonskih sporazuma. Komisija se sastoji od dva konstitutivna elementa: Kancelarije ombudsmana i Vijea za ljudska prava.

Kancelarija ombudsmana i Vijea za ljudska prava nadleni su da razmatraju:

- navodno i oigledno krenje ljudskih prava predvienih Evropskom konvencijom

- navodnu ili oiglednu diskriminaciju po bilo kojem osnovu- rad i postupanje javnopravih subjekata koji rjeavaju o pravima i slobodama graana

Ombudsman za ljudska prava posjeduje imunitet i inkompatibilitet, ima mandat u trajanju od pet godina, jer se inae ombudsman bira na dui period nego to je mandat vlade. Ombudsman ne moe biti graanin BiH ili bilo koje susjedne drave.

U RS zakonom je ustanovljen ombudsman 2000 god., odraava konstitutivnost naroda i ine ga tri linosti (Srbin, Hrvat, Bonjak). Birala ga je skuptina 3/5 u starom zakonu dok je bio kolegijalni organ, a sada je inokosni organ, ima dva zamjenika i bira se 2/3 veinom u parlamentu. Moe da pokrene postupak pred Ustavnim sudom. alba ombudsmanu ima odreenu formu. 39. Pojam, obiljeje i princip formiranja organa uprave

Dravni organi imaju dvije dimenzije:1. strukturalnu, to znai da je on ui organizacioni oblik od dravnog aparata, jedna organizaciona cjelina

2. funkcionalnu, to znai da je instrument putem kojeg drava obavlja svoje aktivnosti

Za dravni organ je bitna injenica da djeluje u ime i za raun drave i da je integralni dio dravnog aparata.

Organi uprave nisu jedini vrioci upravnog rada, niti je upravni rad jedina djelatnost upravnih organa.

Obiljeja organa dravne uprave:

1) autoritativno zastupanje upravnopravnog odnosa, to znai da nastupa sa pozicija jae volje

2) u svom istupanju tite javni interes (posredno i neposredno)

3) mogu da primjenjuju fiziku prinudu (vojska i policija)

4) poseban nain njihovog formiranja , ustavom i zakonom, a samo rijetko podzakonskim aktima (najee zakonom)

5) specifino odreivanje njenog djelokruga i nadlenosti (ove dvije rijei mogu biti i sinonimi (krug poslova kojim se neki organ bavi), a mogu imati i razliito znaenje: djelokrug polje drutvenih odnosa gdje ovi organi djeluju; nadlenost stvarna (po vrsti predmeta), mjesna (odreuje se prema teritoriji) i funkcionalna (po postupku)6) organi dravne uprave nemaju svojstvo pravnog lica nisu upisani u registar, samim tim oni ne posluju, ne ostvaruju prihod, finansiraju se iz budeta.

7) Organi dr. uprave su samostalni, ali nisu nezavisni (striktno su podreeni vladi, a neki ak nisu ni samostalni)

8) Inokosno organizovanje monokratski sistem rukovodjenja (starijeina organa)

Princip formiranja organa uprave (umamo u vidu osnovne dravne organe ministarstva):

1. REALNI (najzahvalniji) polazi od sadrine i vrste poslova koji treba da se obavljaju. On se grana na: resorni i funkcionalni. Resorni princip, obrazovanje organa prema krugu poslova npr. odbrana, unutranji poslovi, finansije i sl. To je osnovna organizaciona jedinica. Funkcionalni princip je pogodan za formiranje unutranjih organizacionih jedinica (inspektorati i sl.) polazi od grupisanja poslova prema slinosti radnih operacija, nezavisno od sadrine tih poslova. 2. TERITORIJALNI polazi od teritorije na kojoj upravni organ vri svoju djelatnost npr. Ministarstvo za Sjevernu Grku. Ovaj princip, kao i personalni zna dovesti do preplitanja kruga poslova i nadlenosti.

3. PERSONALNI mjerilo formiranja organa uprave na ovom principu ine kategorije lica na koje se poslovi organa uprave odnose (invalidi, borci, omladina i dr.)

40. Vrste organa uprave

Vrste organa uprave:

1) CENTRALNI I NECENTRALNI Centralni organi su dravni organi, u sloenim dravama gdje postoje jedinice koje su po ustavu drave, i tu postoje centralni dravni organi. Kontrola organa se moe izvriti i na principu zakonitosti i cjelishodnosti. Necentralni mogu biti podruni i lokalni. Podruni su fizike ispostave dravne vlasti, dravna vlast je samo teritorijalno dislocirana. Lokalni organi uivaju izvjesnu samostalnost u vrenju lokalne vlasti. Nadzorna ovlatenja centralnih organa uprave prema lokalnim organima uprave su ograniena i svode se na kontrolu zakonitosti ali ne i cjelishodnosti.

2) SAMOSTALNI I NESAMOSTALNI Samostalni organi su ministarstva koja su podreena samo vladi. Samostalni organi mogu da daju obavezujue smjernice, da odluuju u drugostepenom postupku. Nesamostalni su podreeni samostalnim i nalaze se u njihovom sastavu. 3) FEDERALNI ORGANI UPRAVE I ORGANI UPRAVE FEDERALNIH JEDINICA za njih je bitna raspodjela nadlenosti. Naime meu njima nema hijerarhijskog odnosa zbog principa iskljuive podjele nadlenosti. Federalni organi uprave su zajedniki organi federacije i njenih federalnih jedinica, koji se obrazuju za obavljanje poslova iz nadlenosti federacije na itavom prostoru dravne zajednice, dok se organi uprave fed. Jedinica obrazuju za obavljanje poslova iz nadlenosti federalnih jedinica na teritoriji fed. Jedinica. 4) ORUANI I CIVILNI oruani su organi uprave koji posjeduju mogunost neposredne fizike prinude - to su organi u oblasti odbrane zemlje (vojska) i oblasti unutranjih poslova (policija). Svi ostali organi uprave koji ne mogu upotrebljavati fiziku prinudu oznaavaju se kao civilni.

5) VII I NII glavni kriterijum za ovu podvojenost organa dravne uprav euzima se element podreenosti niih u odnosu na vie organe uprave.

6) OPTI I POSEBNI ova podjela se vri prema nainu odreivanja nadlenosti. Opti su oni koji se formiraju z aobavljanje svih vrsta upravnih poslova, dok se posebni formiraju radi obavljanja upravnih poslova odreene vrste.

41. Oblici organa uprave i posebne upravne organizacije

Pod oblicima organa uprave oznaavaju se razliite forme i vidovi u kojima se organi uprave javljaju s obzirom na razliite kriterijume koji se uzimaju kao osnov klasifikacije. Uzimajui kao kriterijum klasifikacije vrioce upravnih aktivnosti mogue je upravu podijeliti na dravnu (obuhvata sve dravne organe uprave i tzv. posebne upravne organizacije) i nedravnu (ine nedravni subjekti preduzea i ustanove). U okviru dravne uprave mogu se razlikovat kako razni organizacioni oblici organa uprave tako i razni oblici posebnih upravnih organizacija. Najei organizacioni oblici uprave su ministarstva, uprave i insprektorati, a najei oblici upravnih organizacija su zavodi i inspekcije. Ministarstva su osnovni organi uprave. Obavljaju poslove u jednoj ili vie slinih djelatnosti i propisani su ustavom ili zakonom.

Upravne organizacije se obrazuju za vrenje strunih i sa njima povezanih upravnih poslova. To su zavodi, direkcije npr. Zavod za patent registar patenata radi zatite autorskih prava, i vode ga po upravanom postupku, ali su posebna organizacija jer je potrebna strunost u njihovom obavljanju.

Upravne organizacije imaju slinu unutranju organizaciju kao i dravni organi i donose se zakonom kao dravni organi. Razlika je u tome to posebne upravne organizacije mogu da imaju svojstvo pravnog lica i mogu da ostvaruju prihode.

42. Organi uprave u RS i BiHSve funkcije i ovlatenja koja Ustavom BiH nisu izriito povjerena institucijama Bosne i Hercegovine pripadaju entitetima, ali isto tako je predvieno i da e Bosna i Hercegovina, dakle dravni nivo vlasti, preuzeti nadlenost u svim pitanjima u kojima se o tome postigne saglasnost entiteta, s toga se vri proces transfera nadlenosti, pa se poveao i broj ministarstava na nivou BiH:

Ministarstvo spoljnih poslova,

Ministarstvo spoljne trgovine i ekonomskih odnosa,

Ministarstvo civilnih poslova

Ministarstvo sigurnosti

Ministarstvo odbrane

Ministarstvo finansija i trezora

Ministarstvo pravde

Ministarstvo komunikacija i prometa

Ministarstvo za ljudska prava i izbjeglice

Ministarstva su jedini oblik dravnih organa uprave, a pored njih postoje odreene upravne organizacije kao to su: Odbor za ekonomiju, Odbor za unutranju politiku, Direkcija za evropske integracije, Generalni sekretarijat i dr.

Prema Zakonu o ministarstvima i drugim organima uprave BiH iz 2003.god:

Poslove uprave iz nadlenosti BiH obavljaju: ministarstva, upravne organizacije kao samostalne upravne organizacije, upravne organizacije u sastavu ministarstva, kao i druge institucije BiH osnovane posebnim zakonom ili kojima je posebnim zakonom povjereno obavljanje poslova

uprave.

Po ovom zakonu samostalne upravne organizacije su: Agencija za statistiku, Institut za akreditovanje i dr.

ORGANI UPRAVI NA NIVOU RS

Organi uprave na nivou RS predvieni su u dva organizaciona oblika ministarstva i republike uprave. Ministarstva RS su odreena Ustavom i ima ih 16:

1. Ministarstvo privrede, energetike i razvoja

2. Minisarstvo finansija

3. Ministarstvo prosvjete i kulture

4. Ministarstvo pravde

5. Ministarstvo odbrane

6. Ministarstvo unutranjih poslova

7. Ministarstvo uprave i lokalne samouprave

8. Ministarstvo zdravlja i socijalne zatite

9. Ministarstvo poljoprivrede, umarstva i vodoprivrede

10. Ministarstvo saobraaja i veza

11. Ministarstvo trgovine i turizma

12. Ministarstvo za prostorno ureenje, graevinarstvo i ekologiju

13. Ministarstvo rada i borako-invalidske zatite

14. Ministarstvo za ekonomske odnose i koordinaciju

15. Ministarstvo za izbjeglice i raseljena lica

16. Ministarstvo nauke i tehnologije

Republike uprave vre upravno strune i druge poslove iz nadlenosti Republike u okviru odgovarajue oblasti, ije izbrenje zahtijeva posebno organizovanu slubu i samostalnost u radu: Republika uprava carina i Republika finansijska policija (u sastavu Ministarstva finansija).

Republike upravne organizacije vre poslove dravne uprave ako je to odreeno zakonom, ako su ti upravni poslovi povezani sa strunim poslovima koje ovi prvenstveno vre i doprinose da se ti struni poslovi uspjenije rjeavaju, to su: Republiki zavod za statistiku, Republiki hidrometeoroloki zaovd, Republika direkcija za puteve, Fond za zapoljavanje, obuku i javne radove i dr. 43. Unutranja organizacija dravnih organa uprave

Unutranja organizacija u organu uprave moe se oznaiti kao proces ralanjivana poslova i zadataka na ue elemente koji se odna povezuju u organizacione jedinice, pri emu je najui element posao. Povezivanje vie poslova ini radno mjesto, a povezivanje vie radnih mijesta ini organizacionu jedinicu.

Radno mijesto obavaljanje odreenog kruga poslova koji su slini.

Starijeina donosi Pravilnik o unutranjoj organizaciji i sistematizaciji radnih mijesta.

ORGANIZACIONE JEDINICE formiraju se unutar organizacione strukture organa uprave za obavljanje pojedinih vrsta grupisanih poslova. (s tim da je mogue osnovati jednu organizacionu jedinicu z advije ili vie vrsta poslova kombinovanih prema meusobnoj srodnosti. Razlikuju se dvije vrste organizacionih jedinica i to: osnovne organizacione jedinice i unutranje (u sastavu osnovnih). Osnovne organizacione jedinice formiraju se za vrenje poslvoa iz jedne ili vie oblasti u okviru odreenog organa dravne uprave. U ministarstvima se formiraju pod nazivom resori, a u posebnim upravnim organizacijama sektori. Unutranje organizacione jedinice se obrazuju prema vrsti i karakteru poslova, pod nazivom odjeljenja, odsjeci i grupe.

Kriterij za ovu klasifikaciju je numeriki ili po vrsti posla.

Sistematizacija radnog mijesta pravilnikom se utvruje opis radnog mijesta, broj izvrilaca i potrebna struna sprema.

44. Rukovoenje dravnim organima uprave

Prinicip rukovoenja organima uprave je monokratski, na elu je jedna linost tj. starjeina organa. Organi uprave su inokosni organi. Tokom istorije izdvojilo se vre principa rukovoenja:

1. LINIJSKI SISTEM hijerarhijski struktura, po jednom lancu se izvrava nareenje od navieg rukovodeeg mjesta do najnieg, dakle od vrha do dna. Ovaj sistem je jednostavan sa strogo podijeljenim poslovima i jasno definisanim pravima i odgovornostima kako starjeine tako i svakog izvrioca. Svaki starijeina je podreen samo jednom viem starijeini od koga prima nareenja i uputstva. 2. FUNKCIONALNI SISTEM rukovoenje u funkcionalnoj organizaciji se provodi putem neposredne komunikacije a naloge moe izdavati samo lice koje je ovlateno da izvrava odreene zadatke. Potinjeni dobijaju nareenja prema domenu strunosti sa vie nalogodavnih mjesta, a ne samo na osnovu naloga vie instance kao to je to kod linijskog sistema. Prednosti ovog sistema nalaze se u mogunosti intenzivnog koritenja struke ime se obezbjeuje spcecijalizacija i funkcionalna efikasnost, a problemi se javljaju u vezi sa koordinacijom rada.

3. LINIJSKO-TABNI SISTEM ovo je kombinovani sistem dva prethodna. Lanac izvravanja nareenja kree se kao u linijskom sistemu, poevi od vrhovnog starjeine prema niim nivoima (rukovodiocima sektora, odjeljenja, odsjeka i dr.) upotpunjen koritenjem tabova odnosno grupom strunjaka. Oni imaju savjetodavnu ulogu i nemaju pravo nareivanja. Monokratski tip unutranje organizacije prisutan je i u RS. Ministar je starijeina organa, donosi podzakonske opte akte uprave i upravne akte, obezbjeuje zakonito i efikasno obavljanje poslova i odluuje o pravima, dunostima i odgovornosti zaposlenih. Odgovoran je za svoj rad i rad ministarstva. Njegova funkcija je inkompatibilna sa bilo kojom drugom javnom, profesionalnom i drugom dunou, koja je nespojiva sa njegovom funkcijom (izezetak su ministri sa naunim zvanjem). Ministar moe imati zamjenika koji ga zamjenjuje u njegovom odsustvu, kojeg postavlja Vlada. U ministarstvu se postavljaju pomonici ministara koji rukovode odreenim resorima, obavljaju poslove utvrene aktom o organizaciji i sistematizaciji radnim mijesta i dr. poslove.

Neto drugaiji tip unutranje organizacije prisutan je na nivou zajednikih institucija BiH. Ministarstvom rukovodi kolegijalno tijelo, sastavljeno od ministra zamjenika ministra i sekretara . Sve odluke iz nadlenosti pojedinih ministarstava donose konsenzusom ministar sa zamjenicima. Odraava se konstitutivnost tri naroda (ministar, zamjenik i sekretar nisu iste nacionalnosti).

45. Kadrovi dravne uprave pojam, poloaj i uloga

Kadrovi dravne uprave su lica koja su zaposlena u organima dravne uprave.

Razvoj: u poetku, sa nastankom drave magistarski nain nije odvajao politiku funkciju od upravne. U srednjem vijeku vrenje upravnih poslova je bila povlastica i tom periodu dolazi do profesionalizacije upravnih inovnika. Sluba se dodjeljivala po politikim, vojnim i drugim zaslugama te poridinim i prijateljskim vezama. U novije vrijeme, ovakav sistem je bio prisutan u SAD-u prema kojem je svaka politika stranka dolaskom na vlast mijenjala sve upravne kadrove i postavljala nove, sebi lojalne ljude sistem plijena (u periodu od 1829-1883.). Sistem koji je danas najrasprostanjeniji, i koji upotrebljavaju drave kapitalistikog ureenja je merit sistem koji polazi od javne slube kao drutvene funkcije u slubi drave gdje se kao osnovni kriterijum za prijem u slubu uzima sposobnost pri emu se upravni slubenici primaju i rasporeuju prema unaprijed utvenim kriterijumima, koji predstavljaju osnov za njihovo napredovanje i nagraivanje u slubi. U socijalistikim zemljama kadrovi uprave su bili lanovi partije, jedine koja je u tom trenutku na vlasti.

Zasnivanje radnog odnosa u organima uprave:

Radni odnos podrazumijeva dozu transparentnosti i javnosti kod prijema kadra. Formira se agencija koja vri pripremu, odredbe uslova konkursa, usavravanje kadrova i sl. Obino se kod kadrova trae opti i posebni uslovi - opti su da je domai dravljanin, zdravstvena sposobnosti i dr.

Starijeina u skladu sa pravilnikom rasporeuje kadrove na radna mijesta. Kadrovi su odgovorni materijalno i disciplinski, oni su podijeljeni po zvanjima a postoji hijerarhija po uspjehu na poslu, stau itd.

Prava dravnih slubenika su pravo na platu, odmor, stalnost radnog odnosa, a obaveze su da izvravaju naloge u skladu sa zakonom i ustavom.

Prestanak radnog odnosa: kada se narui disciplina, kontinuitet i uspjenost rada, pokree se disciplinski postupak i kod teih povrijeda radne obaveze i dunosti (kad je nastala teta za dravni organ, da je povrijeda umiljajno uinjena).Zakon o dravnim slubenicima je lex specijalis u odnosu na Zakon o radnim odnosima.

Stalno se vri edukacija dravnih slubenika: seminari, razmjene, obuke

46. Pravni reim kadrova u organima dravne uprave u BiH i RS

Kao sljedbenik jugoslovenskog politikog pravnog sistema (bive SFRJ) RS, kao i BiH u cjelini naslijedila je mnoge elemente prolog ideoloki postuliranog sistema zasnovanog na monopolu jedne partije uz odsustvo svakog oblika demokratske politike kontrole, negativnu selekciju kadrova, posebno u sferi upravne vlasti gdje je mogunost profesionalne promocije bila vezana za politiki angaman.

Kadrovi RS: (iz Zakona o administrativnoj slubi RS)

Radna mesta u dravnoj upravi su:

1. pomonik ministra,

2. sekretar ministarstva,

3. inspektori,

4. rukovodilac upravne organizacije,

5. zamenik i pomonik rukovodioca upravne organizacije,

6. struni savetnik,

7. rukovodilac unutranje organizacione jedinice (odeljenja, odseka, biroa, grupe, pisarnice, raunovodstva i dr.),

8. vii struni saradnik,9. struni saradnik.

Ministri i zamenici ministara nisu dravni slubenici u smislu ovoga zakona i njihov pravni status se ureuje drugim propisima. (ili ustavom, kao to je u BiH, i oni su politiki odgovorni)

Da bi lice steklo svojstvo dravnog slubenika mora ispunjavati opte uslove:

1. da je dravljanin Republike Srpske ili BiH i da ima prebivalite u Republici Srpskoj;

2. da je stariji od 18 godina;

3. da ima optu zdravstvenu sposobnost;

4. da je po svojim radnim i ljudskim kvalitetima dostojan ugleda dravnog slubenika;

5. da nije osuivan za krivino delo na bezuslovnu kaznu zatvora od najmanje est meseci ili za krivino delo koje ga ini nepodobnim za obavljanje poslova u organu dravne uprave;

6. da ispunjava druge uslove utvrene zakonom, drugim propisima ili aktom o unutranjoj organizaciji i sistematizaciji radnih mesta u organu dravne uprave.

Pored optih uslova, potrebno je da lice ispunjava i sledee posebne uslove:

1. odgovarajua kolska sprema,

2. poloen struni ispit i

3. odgovarajue radno iskustvo.

Proces izbora:

Zakonom o adiministrativnoj slubi RS ustanovljava se Agencija za dravnu upravu koju osniva Vlada (u daljem tekstu: Agencija).

Agenciju ine direktor, tri istaknuta strunjaka iz oblasti dravne uprave i sekretar.

Agencija obezbeuje sprovoenje procesa zapoljavanja dravnih slubenika, prua pomo organima dravne uprave u realizaciji njihove kadrovske politike i vri druge poslove u skladu sa ovim zakonom.

Agencija se posebno stara o promociji i obezbeivanju nacionalne ravnopravnosti kod izbora dravnih slubenika.

Postoji interni (da neko iz uprave pree na drugo radno mijesto) i javni konkurs. Prilikom sprovoenja postupka za prijem dravnog slubenika, Agencija imenuje posebne i nepristrasne izborne komisije.

Izbornu komisiju sainjava najmanje pet lanova, od kojih su najmanje tri lana dravni slubenici iz organa dravne uprave na koje se javna konkurencija odnosi i koji imaju akademsko i profesionalno iskustvo u oblastima obuhvaenim procesom javne konkurencije, dok se ostali lanovi imenuju sa liste eksperata koju utvruje Agencija.

Vlada RS formira i odbor za albe. Svaki kandidat ima pravo da trai podatke o komisiji. Vri se potivanje nacionalne ravnopravnosti i zastupljenosti.

Nakon prijema starjeina vri sistematizaciju radnih mijesta, ali nakon izvjesnog vremena mogu je i transfer na drugo radno mijesto. Ocjenjivanje dravnih slubenika vri neposredno vii starjeina (npr. Ministar svoje pomonike i sl.). Ukoliko slubenik dva puta dobije negativnu ocjenu moe doi do prekida radnog odnosa. Disciplinski postupak (i odgovornost) se sprovodi zbog neizvravanja rada, nepotivanje starjeine, nemarnog rada (kanjenje i sl.). Disciplinska odgovornost oznaava odgovornost za povredu radne obaveze i dunosti. Povrede mogu biti lake (neblagovremeni dolazak na posao i odlazak s posla prije isteka radnog vremena ili neopravdano odsustvovanje s posla za vrijeme kad je obaveza prisutna, nesavjesno uvanje slubenih spisa i podataka) i tee (nemarno vrenje obaveza ili njihovo neizvrenje, zraavanje i zastupanje politikih opredljenja u obavljanju poslova u dravnom organu, zloupotreba slubenog poloaja itd.)Disciplinska odgovornost se sprovodi preko komisije koju organizuje starijeina, ali nije njen lan i posljedice su: smanjenje plate, ukor ili prestanak radnog odnosa.

Radni odnos moe prestati i ispunjenjem uslova za penziju, ako je slubenik poinio krivino djelo kazne preko est mjeseci, i prestankom rada organa (u ovom zadnjem uslovu je Vlada duna da garantuje drugo radno mijesto).47. Pojam, poslovi i finansiranje lokalne samouprave

Danas se sve vie lokalna samouprava definie kao PRAVO GRAANINA graani imaju pravo na lokalnu samoupravu. Personalna decentralizacija udruenja odreenih kolektiva, kulturna autonomija i sl.

Lokalna samouprava je pravo i ovlaenje stanovnitva jedne teritorije da samo upravlja odreenim poslovima. Lokalna samouprava je jedan od oblika decentralizacije. Poslovi koje obavlja mogu biti izvorni i povjereni. Lokalni su najee komunalni poslovi (vodovod, kanalizacija i sl.), odreena pitanja iz prosvjete i kulture, zatim poslovi u sferi zdravstvenog osiguranja, ugostiteljski objekti (radno vrijeme) i dr, a preneseni npr. odluivanje lokalne samouprave u drugostepenom postupku o izdavanju graevinske dozvole i sl. Ova podjela je vana zbog kontrole zakonitosti i cjelishodnosti. U sloenim dravama lokalna samouprava je u kontroli federalnih jedinica. Nastanak i porijeklo lokalne samouprave veu se za srednjovjekovnu feudalnu dravu, kada se u sklopu velikih imperija vri decentralizacija nekih manjih ali kompaktnih teritorija (gradova ili veih teritorija) koje imaju razvijenu manufakturu, poljoprivredu i trgovinu.

Opte je pravilo da centralni organi dravne vlasti ostvaruju svoje funkcije na cijelom podruju drave, dok necentralni (lokalni) organi obavljaju te poslove samo na uoj dravnoj teritoriji.

Odnos centralnih i necentralnih organa ogleda se uglavnom u tome da li necentralni organi dobijaju manje ili vie nadlenosti. Taj odnos centralnih i necentralnih organa odvija se sistemom dekoncentracije i sistemom decentralizacije.

Unitarne drave kao i fedralne jedinice, uglavnom ele zadrati to vie funkcija u centralnim organima ili prenijeti samo neke nadlenosti na nie (najee lokalne) organe po sistemu dekoncentracije. Meutim, dekoncentracija nije decentralizacija, jer dekoncentracijom se samo najavljuje tendencija prenoenja ovlaenja na nie organe, odnosno prenoenje poslova i zadataka u manjem ili veem obimu, ali bez transfera vlasti. Centralni organi zadravaju za sebe pravo da daju obavezne direktive niim organima i da ponitavaju njihove odluke, tj. zadrava se normativni i faktiki sistem hijerarhije. Decentralizacija je, meutim, prenoenje ovlaenja na nie organe sa punim pravom odluivanja u sferi prenesene nadlenosti. Dakle, decentralizacijom se moraju uspostaviti novi odnosi izmeu centralnih i necentralnih organa, dok se dekoncentracijom ti odnosi nita ne mijenjaju, osim to se izvrenje, dislocira sa vieg mjesta na nie.

Finansijska sredstva kojim organi lokalne samouprave raspolau mogu biti dravna (iz dravne kase) i samostalna. U nekim zemljama lokalna samouprava ima imovinu. Organi lokalne samouprave mogu obavljati i dravne poslove ako im drava povjeri, npr. naplaivanje dravnog poreza. To su preneseni poslovi, koje drava mora finansijski obezbjediti.

Organi lokalne samuprave imaju zatitu pred dravom pred Ustavnim sudom.

48. Prava graana u ostvarivanju lokalne samouprave

Poseban aspekt moderne lokalne samouprave ine prava graana vezana za ostvarivanje lokalne samouprave koja su zajamena kao osnovna ustavna prava i koja su sadrana u Evropskoj povelji o lokalnoj samoupravi:1. pravo graana da odluuje o teritoriji lok. Samouprave

2. pravo graana da odluuje o organizaciji jedinice lokalne samouprave

3. pravo graana da odluuje o personalnoj strukturi njenih organa

4. pravo graana da odluuje o djelokrugu lokalne samouprave i

5. pravo graana da odluuje o finansiranju lokalne samouprave

Graani odluuju preko zboova ili drugih oblika neposrednog izjanjavanja ili preko svojih izabranih predstavnika. Pravo na lokalnu samoupravu podrazumijeva i pravo na samoorganizovanje, to nai da se organi lokalne samouprave (predstavniki i izvrni) odreuju njenim optim aktom statutom.

STRUKTURA ILI TIPOVI JEDINICA LOKALNE SAMOUPRAVE:

Jednostepena lokalna samouprava ogleda se u postojanju samo jednog tipa jedinice lokalne samouprave, a to je najee optina. Optina kao osnovna i nezamjenjiva jedinica javlja se u svim zemljama gdje god postoji lokalna samouprava, pa bila ona jednostepena, dvostepena ili trostepena.

Dvostepena je u onim zemljama gdje pored optine kao osnovne jedinice lokalne samouprave postoji jo jedna jedinica koja je iznad optine i povezuje se sa centralnom dravnom vlau.

Trostepena se javlja tamo gdje su se izmeu optine i centralne vlasti formirala jo dva stepena lokalne samouprave. Ovakvih tipova je relativno malo.

49. Lokalna samouprava u RS i Federaciji BiH

U skladu sa Ustavom prema kome se sistem lokane samouprave ureuje zakonom, Republika Srpska donijela je Zakon o lokalnoj samoupravi:

Lokalna samouprava je pravo graana da neposredno i preko svojih slobodno i demokratski izabranih predstavnika uestvuju u ostvarivanju zajednikih interesa stanovnika lokalne zajednice, kao i pravo i sposobnost organa lokalne samouprave da reguliu i upravljaju, u granicama zakona, javnim poslovima koji se nalaze u njihovoj nadlenosti, a u interesu lokalnog stanovnitva.

Lokalna samouprava ostvaruje se u optinama i gradovima, a izvravaju je graani i organi jedinica lokalne samouprave. Struktura lokalne samouprave nije dvostepena na itavoj teritoriji nije monotipska. Poslovi koje obavlja lokalna samouprava mogu biti izvorni i povjereni. Poslovi izvornog djelokruga su nabrojani u zakonu i to su: komunalni poslovi, poslovi vezani za ugostiteljstvo, urbanizam, kulturu, obrazovanje, socijalnu zatitu, sport, turizam, zanatstvo, informisanje, zatita ovjekove okoline i dr. poslove utvrene Ustavom, zakonom i statutom optine.

Lokalna samouprava RS ima svoju imovinu i ima svojstvo pravnog lica.

U unutranjoj srukturi mora se potovati nacionalna struktura.

Zakon o teritorijalnoj organizaciji odreuje teritoriju grada i optine.

Optina u RS obavlja svoje aktivnosti preko tri vrste organa:

1. Skuptine optine

2. Naelnika optine

3. Optinske uprave

Skuptina optine je predstavniko tijelo lokalne samouprave, aine je odbornici koji se biraju na neposrednim izborima na period od 4 godine. Skuptinu predstavlja predsjednik koji predsjedava njenim sjednicama i donosi Statut, Poslovnik o radu i dr. akta predviena zakonom i statutom. Broj odbornika je odreen statutom, po broju graana, a predsjednik skuptine optine ne moe biti iste nacionalnosti kao naelnik. Naelnik optine je nosilac izvrne vlasti u optini i rukovodilac je optinske uprave. Biraju ga neposredno graani na period od 4 godine. Naelnik ima zamjenika kojega bira Skuptina optine. Naelnik zastupa i predstavlja optinu.

Grad je posebna teritorijalna jedinica u kojoj graani ostvaruju lokalnu samoupravu koju ine jedna ili vie optina teritorijalno i ekonomski meusobno povezanih. Zakonom o lokalnoj samoupravi odreeno je koje poslove vri grad, a koje optine u sastavu grada. Organizacionu strukturu grada ine:

1. skuptina grada

2. gradonaelnik

3. gradska uprava

Teritorijalnu organizaciju Federacije BiH ine kantotni kao federalne jedinice te optine i gradovi kao jedinice lokalne samouprave.

50. Odnos organa dravne uprave i drugih dravnih organa u BiH

Odnos organa dravne uprave i drugih dravnih organa:

organi dravne uprave su podreeni Vladi (u dravama parlamentarnog sistema)

parlament vri kontrolu nad upravom, tako to ona podnosi izvjetaje parlamentu

odnos sa efom drave je posredan, osim vojske i spoljnih poslova

javni tuilac moe da podnese zahtijev za ocjenu ustavnosti zakonitosti, da vodi krivini postupak u upravi

sud vri kontrolu uprave u upravnom sporu

pravosudna uprava kada su poslovi dravne uprave vezani za pravosue (ministarstvo pravde)

Na nivou BiH:Odnos uprave prema Parlamentarnoj skuptini:

1) parlamentarna skuptina osniva, mijenja i ukida ministarstva i posebne upravne organizacije zakonom

2) odnosi izmeu Dravne uprave na nivou zajednikih institucija BiH i Parlamentarne skuptine nije neposredan, ve je uspostavljen posredstvom Savjeta ministara i to davanjem saglasnosti na imenovanje Savjeta ministara putem naknadne saglasnosti Predstavnikog doma

3) ona nema politiku kontrolu nad radom organa uprave jer nema ovlatenja da neposredno razrijei ministra kao starjeinu ministarstva

4) Savjet ministara duan je jednom godinje podnijeti izvjetaj Parlamentarnoj skuptini, ukljuujui i izvjetaj o budetu

5) Parlamentarna skuptina ima finansijsku vlast nad organima dravne uprave, jer u Zakonu o budetu odobrava sredstva za rad pojedinih ministarstava

Odnos uprave prema Predsjednitvu nema nikakvih neposrednih ni organizacionih ovlatenja prema organima dravne uprave. Ministarstvo spoljnih poslova je nadleno za sprovoenje spoljne politike pod globalnim rukovoenjem Predsjednitva. to se tie oruanih snaga Ustav je dao izvjesna ovlaenja lanovima Predsjednitva ali ne i Predsjednitvu.

Odnos uprave prema Savjetu ministara organi dravne uprave na nivou zajednikih institucija su faktiki stopljeni sa Savjetom ministara. Ministre i njihove zamjenike imenuje predsjednik Savjeta ministara uz saglasnost Predstavniko vijea Parlamentarne skuptine. Ministri i zamjenici ministara odgovaraju za svoj rad predsjedniku Savjeta ministara. 51. Odnost organa dravne uprave i drugih dravni organa u RS

U ostvarivanju svoje uloge uprava ostvaruje mnoge odnose sa drugim subjektima u okviru pravnog i politikog sistema. U politikom i pravnom sistemu Republke Srpske, njena pozicija, u prvom redu odreena je njenim odnosom prema Narodnoj Skuptini i Vladi, kao i graanima i drugim organima uprave (organima uprave zajednikih institucija BiH) te organima lokalne samouprave.

Odnos organa uprave prema Narodnoj skuptini uprava je pravno i politiki zavisna od skuptine. Skuptina ima prema organima uprave:

1) prava organizacionog karaktera (osnivanje i ukidanje organa uprave)

2) prava personalnog karaktera (imenovanje i razrijeavanje funkcionera)

3) prava finansijskog karaktera (utvrivanje sredstava za rad organa uprave)

Organi uprave duni su da Narodnoj skuptini daju obavjetenja, objanjenja i podatke iz svog djelokruga.

Odnos organa dravne uprave i predsjednika Republike predsjednik vlade moe na osnovu miljenja predsjednika Republike i predsjednika Narodne skuptine, vriti promjene u sastavu vlade, o emu je duan obavijestiti Narodnu skuptinu. Ako predsjednik Republike ocijeni da je dolo do krize u funkcionisanju vlade, predsjednik Republike moe, na inicijativu najmanje 20 poslanika nakon to saslua miljenje predsjednika Narodne skuptine i predsjednika vlade, zatraiti od predsjednika vlade da podnese ostavku. Ukoliko predsjednik Vlade odbije da podnese ostavku, predsjednik Republike ga moe razrijiti. Organi dravne uprave obavezni su da predsjedniku Republike daju obavjetenja, objanjenja i podatke iz svog djelokruga koji su neophodni za njegov rad.

Odnos uprave prema Vladi Vlada i ministarstva su meusobno povezani kak personalno, tako i funkcionalno, to stvara uslove za operativniju, efikasniju i odgovorniju upravu. Vlada utvruje naela za unutranju organizaciju ministarstva i drugih republikih organa uprave i upravnih organizacija, postavlja i razrjeava funkcionere u ministarstvima i drugim republikim organima i upravnim organizacijama; usklauje i usmjerava rad ministarstava i drugih republikih organa i upravnih organizacija; vri nadzor nad radom ministarstava i drugih republikih organa i upravnih organizacija; vri nadzor nad radom ministarstava i drugih republikih organa i upravnih organizacija i ukida i ponitava njihove akte koji su u suprotnosti sa zakonom ili propisom Vlade.

Meusobni odnosi organa uprave u RS predstavljaju posebnu vrstu odnosa unutar samog upravnog sistema. Ovi odnosi mogu biti horizontalnog i vertikalnog karaktera.

Odnosi horizontalnog karaktera zasnivaju se na meusobnim pravima i obavezama utvrenim zakonskim i drugim propisima. Meu ovim organima nema podreenosti i nadreenosti; odnosi funkcioniu na saradnji, osnivanjem zajednikih tijela, zatim razmjenom podataka i obavjetenja i dr.

Vertikalni odnosi zasnivaju se na principu nadreenosti i podreenosti, a odvijaju se na relaciji centralnih organa dravne uprave i lokalnih organa uprave (optinske i gradske). Te odnose treba posmatrati u sklopu dvije razliite sfere vlasti, centralne i autonomne, pri emu centralni organi u odnosu prema lokalnim imaju odreena nadzorna i kontrolna ovlatenja. Osnovna karakteristika tih odnosa proizilazi iz injenice da su ovlaenja dravne uprave centralizovana kod republikih organa i da organi lokalne uprave pored toga to obavljaju poslove iz svog izvornog djelokruga, mogu obavljati i poslove dravne uprave, ali samo kad im je to republikim zakonom povjereno. Odnos organa dravne uprave i sudova sukob nadlenosti izmeu organa uprave i sudova rijeava Ustavni sud. Inae u strukturi dravne vlasti organi uprave i sudovi ine zasebnu vrstu potpuno odvojenih dravnih organa. Jedini odnos je kroz kontrolu uprave od strane sudova i pravosudne uprave. Postoji i obaveza uzajamnog priznavanja akata tj. sud uzima za rijeeno ono to je odlueno upravnim aktom u upravnom postupku, a organ uprave ono to je odlueno sudskom presudom.

Sudska uprava obuhvata poslove koji se obavljaju u okviru sudova i odnose se na:

a) organizovanje unutranjeg poslovanja na sudu

b) voenju statistike i sainjavanje izvjetaja o radu suda

c) pozivanje i rasporeivanje sudija porotnika

d) sudske vjetake i tumae

e) izvrenje krivinih sankcija

f) finansiranje i materijalno poslovanje sudova

g) pritube vezane za rad suda

52. Odnos uprave prema graanima

Ovaj odnos predstavlja kljuni i najbrojniji odnos koji uprava uspostavlja u okviru svoje djelatnosti. U savremenim uslovima posebnu vanost za odnose izmeu uprave i graana imaju ustavne odredbe kojima se reguliu ljudska prava. U tom kontekstu obrazovana je i posebna Komisija za ljudska prava (u ijem sastavu su Ombudsman i Vijee za ljudska prava) koji su nadleni da brinu za zatitu ljudskih prava na itavom prostoru BiH.

Najvanije obaveze dravnih organa uprave u odnosu na graane prema Zakonu o dravnoj upravi jesu:

1. da graanima omogue ostvarivanje njihovih prava i obaveza

2. da im pruaju pravnu pomo i razvijaju druge vidove saradnje

3. da potuju ljudsku linost i uvaju ugled organa dravne uprave

4. da razmatraju predstavke, peticije i prijedloge koje im graani podnose, da postupaju po njima i o tome obavjetavaju graane

5. da nadonkade trokove graaninu nastale zbog neobavljene slubene radnje bez njegove krivice u sluajevima kad se graanin uredno odazove pozivu organa dravne uprave, ako i u sluaju da usljed krivnje slubenog licaUstav RS utvruje i odreene dunosti graana:

1. dunost pridravanja Ustava i zakona te savjesno i odgovorno vriti povjerene javne funkcije

2. dunost pruanja pomoi drugom u nevolji i uestvovanja u otklanjanju opte opasnosti

3. drunost plaanja poreza i drugih dadbina

4. pravo i dunost da brane i tite teritoriju i ustavni poredak RS

5. dunost zatite djece i nemonih lica

6. pravo i dunost zatite zdravlja ljudi i unapreenja ivotne sredine

53. Nedravna uprava

Pored dravnih upravnih organa i organizacija, kao vrioci upravnih djelatnosti mogu se pod odreenim okolnostima javiti i odreeni nedravni subjekti preduzea, ustanove i druge organizacije. S obzirom da ovi subjekti ne ine dio strukture drave, oni nemaju izvorna ovlatenja za vrenje upravnih aktivnosti, pa im zato drava ta ovlatenja mora povjeriti zakonom. To drava ini putem delegiranja tzv. Javnih ovlatenja kojim se u stvari nedravni subjekti snabdijevaju sa odreenim prerogativima dravne vlasti. Javna ovlatenja mogu se obavljati samo pod uslovima, na nain i u postupku koji je odreen zakonom. Ukratko javno ovlaenje predstavlja djeli imperijuma dravne vlasti. Budui da prema naim propisima nije mogue izvriti preciznu klasifikaciju nedravnih subjekata sa javnim ovlatenjima, ostaemo na konstataciji da se javna ovlatenja povjeravaju organzacijama u oblasti obrazovanja, nauke, kulture, fizike kulture, zdravstvene i socijalne zatite, saobraaja, komunikacija, energetike i dr. Oraanizacije osnovane u ovim oblastima nazivaju se JAVNIM SLUBAMA.

Uprava kako dravna tako i nedravna pored autoritativnih djelatnosti obavlja i javne slube zadovoljavanje potreba graana u razliitim situacijama i razliitim oblastima).

54. Pojam i podjela javnih slubi

Izvorno, pojmovno odreenje javne slube vezano je za praksu francuskog Dravnog savjeta, koji je definie kao aktivnost uprave po naelima javnog prava. Tvorcem teorije o javnoj slubi smatra se Leon Digi.

Vrenje javnih slubi ine poslovi koji se vre kontinuirano i na jednak nain prema svima. Podjela - Javne slube moe obavljati:

1. neki dravni organ neposredno ili preko svojih organa ili preko svojih preduzea koje osniva drava, ili da 2. drava kao koncedent povjeri nekome koncesiju za vrenje javnih slubi (to moe da bude i lokalna samouprava). Ova vrsta javnih slubi poznata je pod nazivom koncesionirana javna sluba. Ovu slubu obavlja privatno lice (pravno ili fiziko) u svoje ime i uz ovlatenje nadlenog dravnog organa, pri emu je koncesionar privatno lice, a koncedent je javna vlast. Koncesija se dodjeljuje AKTOM O KONCESIJI. 55. Javne slube prema vaeem pravnom reimu

Prema postojeim propisima javne slube se dijele na dvije kategorije i to: ustanove i preduzea.

USTANOVE prema Zakonu o javnim slubama ustanove se osnivaju u oblastima: obrazovanja, nauke, kulture, fizike kulture, unikog i studentskog standarda, zdravstvene zatite, djeije i socijalne zatite, socijalnog osiguranja i zdravstvene zatite ivotinja. Djelatnosti u ovim oblastima ispoljavaju se kroz razliite organizacione oblike kao to su npr. kole, fakulteti, univerziteti, instituti, bolnice, zavodi, domovi zdravlja, centri za socijalni rad i sl. Unutranja organizacija ustanove regulie se statutom. Kad ustanovu osniva vie osnivaa, njihova meusobna prava, obaveze i odgovornosti utvruju se ugovorom. Organi ustanove su direktor, upravni i nadzorni odbor. Direktora ustanove imenuje i razrijeava osniva. Upravni i nadzorni odbor takoe imenuje i razrijeava osniva.

PREDUZEA obrazuju se obavljanje djelatnosti u oblasti javnog informisanja, potanskog saobraaja, energetike, puteva, komunalnih usluga i dr.

Preduzee se osniva aktom osnivanja, iji je osnovni akt statut, na koji saglasnost daje drava (Vlada). Organi su:

upravni odbor (donosi statut)

direktor (rukovodi i zastupa preduzee)

nadzorni odbor: kontrolie rad upravnog odbora i direktora

Predsjednika i lanove upravnog odbora, direktora i nadzorni odbor u javnim preduzeima koja se osnivaju i posluju sredstvima u dravnoj svojini imenuje i razrijeava Vlada.

56. Pojam koncesije i postupak dodjeljivanjaOvaj institut bio je dugo vremena potisnut iz nae pravne misli i upravnog prava. Razloge tome treba traiti u nespojivosti tzv. Socijalistikih drutvenih odnosa sa privatnim kapitalom a posebno sa stranim ulaganjem u prethodnoj Jugoslaviji. (1988. donosen zakon o stranim investiranjima u SFRJ)

Koncesija je odobrenje koje drava daje svom dravljaninu, drugoj dravi ili stranom dravljaninu da koriste dobra od javnog znaaja tj. da vri javnu slubu. Moe se odnositi na iskoritavanje odreenog prirodnog bogatstva ili dobara u optoj upotrebi, a moe biti data i za obavljanje odreenih uslunih djelatnosti i sl. Najee koncesiju u ime drave daje upravna vlast. Sam postupak davanja koncesije ureuje se zakonodavnom regulativom svake zemlje ponaosob. Postoje tri shvatanja o pravnoj prirodi koncesije:

1. koncesija je jednostrani akt drave

2. koncesija je dvostrani akt, tj. ugovor

3. koncesija je ugovor drave, tj. mjeovito shvatanje

Postupak dodjele koncesije:

Koncesionar mora da ispunjava odreene uslova stoga se raspisuje javni konkurs. U RS odluku o davanju koncesije donosi Vlada na osnovu provedene javne licitacije. Za odluku o koritenju dobara od opteg interesa vlada je duna pribaviti miljenje Narodne skuptine. Inicijativu vladi za raspisivanje javne licitacije moe dati skuptina optine, nadleno ministarstvo, javno preduzee, privredna komora, strano lice i najmanje 10 poslanika Skuptine Republike. Nakon odluke Vlade o izboru koncesionara, o koncesiji se zakljuuje ugovor u pismenom obliku. Na osnovu ovlaenja Vlade ugovor zakljuuje nadleno ministarstvo, odnosno javno preduzee koje upravlja tim dobrom.

57. Odnos organa dravne uprave prema ndravnim subjektima koji vre javna ovlaenjaOvaj odnos je ureen aktivnostima kao to su upravni i struni nadzor. Prema vaeim propisima razlikuju se tri osnovne vrste urpavnog nadzora:

nadzor nad zakonitou rada

nadzor nad zakonitou akata

inspekcijski nadzorOrgani dravne uprave imaju pravo i dunost prema nedravnim subjektima da: (Zakon o administrativnim slubama RS l. 18)1. trae izvetaje, podatke i obavetenja o vrenju poverenih poslova;

2. daju obavezne instrukcije;

3. upozore na neizvravanje poverenih poslova i utvrde rok za izvravanje koji ne moe biti dui od 30 dana;

4. neposredno preuzmu izvravanje pojedinog upravnog posla ako ga nadleni organ, i pored upozorenja, ne izvri;

5. preuzmu na odreeno vreme izvravanje poverenih poslova od organa koji ih ne vri, a reenjem funkcionera koji rukovodi organom dravne uprave odrede vreme i nain izvrenja;

6. privremeno upute na rad radnika ministarstva u organ kome su povereni poslovi;

7. propiu uslove koje moraju ispunjavati zaposleni u organu koji vri poverene poslove u pogledu vrste i stepena kolske spreme, radnog iskustva, posebnih znanja (struna sprema radnika) i broja zaposlenih, a koji se unose u akt o sistematizaciji tog organa;

8. propisuju nain voenja evidencija u vezi sa poverenim poslovima;

9. ukinu ili ponite akte organa, odnosno organizacije donete u vrenju poverenih poslova, osim akata donetih u upravnom postupku;

10. naloe donoenje propisa za koje je organ, odnosno organizacija ovlaena, s tim to e ministarstvo doneti takav propis ako ga organ, odnosno organizacija ne donese.

Organ koji nije izvrio pojedini upravni posao, odnosno ne vri poverene poslove, uskratie se odgovarajua sredstva za finansiranje tih poslova.

58. Samostalne neupravne dravne organizacije

Ove organizacije su ustanovljene izvan strukture dravne uprave i manje il vie su udaljene od vladinih dravnih organizacija. Iako najvie slie klasinim dravnim organizacijma, jer u njihovoj funkcijij preovladavaju autoraitativna ovlaenja, nisu direktno potinjeni vladi i znatno su samostalnije od organa dravne uprave. U BiH to su:

Centralna banka BiH

Agencija za bankarstvo RS

Sluba za platni promet

Centralna banka vri kontrolu nad poslovnim bankama i u toj kontroli vri autoritativni upravni rad.

Centralna banka BiH je samostlna i nezavisna institucija monetarnog sistema BiH, koja ima iskljuivo ovlatenja da vri emisiju novca i vodi monetarnu politiku za itavu BiH. Odgovorna je za stabilnost valute i finansijsku disciplinu u BiH. Centralnom bankom upravlja Upravni savjet kojeg ine etiri lana i to: guverner (imenuje ga Meunarodni monetarni fond u konsultaciji sa Predsjednitvom BiH) i tri lana koje imenuje Predsjednitvo BiH (s tim da se potuje konstituvnost naroda). Guverner ne moe biti dravljanin BiH niti neke od susjednih zemalja. Upravu banke ini guverner, tri viceguvernera i slubena lica. Centralna banka ima svojstvo pravnog lica sa punim ovlatenjima. Postoje odreene kvazi nevladine organizacije (kvangovi) npr. Povjerenik z