Upload
truongtram
View
220
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
ULUSLARARASI .. .. .
TURK DUNYASI INANÇ . . .
MERKEZLERI KONGRESI . .
BILDIRILERI
23-27 EYLÜL 2002
MERSİN
ANKARA - 2004
FRİGLERDE ANA TANRİCAl MA TAR KUBİLEYA ~
TAPINIMINA AİT KÜLT ANlTLARI ÜZERİNE
YENİGÖZLEMLER
Taciser TÜFEKÇl SlV AS*
"Haydi gidin Gallalar, Cybele'nin yüksek korulanna hep beraber, hep
beraber·gidin, Dindymus'un salıibesinin gezgin takırnı ... Gidin hep beraber,
izleyin Frigya'daki Cybele'nin evini~korulannı tannçanın, ziller çalar orada,
davullar yankılanır, Frigyalı flütçü ağır ağır çalar kıvrık flütüyle, sarmaşıklar
dalanmış başlanın sallar ·hızlı ca Maenadlar orada, derin inleyişlerle kutlarlar
orada kutsal ayinlerini, orada dolanıp durur tannçanın gezgin alayı: bir an ön
ce oraya gitmek yakışır bize hızlı danslarla ... " (Catullus LXIII).!
Tohumun toprakla hayat bulmasını kadının doğurganlığı ile bağdaştıran
Ana Tannça inancı, Anadolu topraklannda köklenen ve M.Ö. 7. bin yıldan
itibaren çağlar boyunca adeta genetik bir inanç olarak nesilden nesile, top
lumdan topluma geçen_güçlü bir inanç olmuştur.2 M.Ö. 1200'1erden itibaren
dalgalar halinde Makedonya ve Trakya üzerinden Boğazlar yoluyla Anado
lu'ya göç eden Trak kökenli Frigler de yeni yurtlan Anadolu topraklarında
Ana Tannça'ya güçlü duygularla bağl~şlardır.3 Friglerin "Matar/Ana"
'-' '(ard. Doç. Dr, Anadolu Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Bölümü, 26470 ESKIŞEHIR. [email protected]
Catullus. tr. F.W.Cornish, Harvard Vni. (Loeb),l966.
2 Ayrıntıh bilgi için bkz. E. O. James, The Cult of the Mother-Goddess. An Archaeological and Documentary Study. New York-London 1959; M. Gimbutas, The Language of the Goddess, San Francisco 1989; F.lşık, Doğa Ana Kubaba. Tannçaların Ege'de Buluşması, İstanbul 1999; L. E. Roller, In Search of God the Mother. The Cult of Anatolian Cybele, California 1999.
3 Friglerde Ana Tanrıça inancının kökenini Trakya'ya dayandıran farklı bir göıiiş için bkz. L. E. Roller. "The Phrygian Mather Goddess and her Thracian Connections", Thrace and the Aegean, 8th International Congress ofThracology. Sofıa 2002, voi.II, 683-694.
935
veya "Matar areyastin, Matar k.ubileye 1 kubeleya" olarak hitap ettikleri4 Ana
Tannça, Frig dininde adeta tek tanrı olarak tapınım gören ve Frig sanatında
ilconografik olarak betimlenen5 en büyük İlahi Ana'dır.6 O, insanoğlu için
yaşamın kaynağı, doğanın, doğurganlığın, bereketin kendisidir. Doğayı, tüm
canlılığı ve verimliliği ile simgeleyen evrensel bir niteliğe sahiptir. Bu bağ
lamda Matar Kubileya kültünde, gök kubbenin altındaki uçsuz bucaksız do
ğa, ulu dağlar ve yalçın kayalar, bütünü ile tanrıçanın tapınağını oluşturmaktadır.
4 Tannça'nın ismi Paleo Frig on yazıtın yedisinde tek isim olarak "Matar/Ana", ikisinde "kubileya/kubelaya", birinde ise "areyastin" epiteti ile birlikte yazılmıştır. Yazıdar için bkz. Cl. Brixhe-M. Lejeune, Corpus des Inscriptions Paleo-Phrygiennes I-ll, Paris 1984, matar: M-Ol c, M-Old I, M-Old II, M-Ol e, W-Ol b, W,03, W-06; kubileya/kubeleya: W-04, B·Ol; arayastin:W-Ola; "areyastin"in anlamı bugün için bilinmemektedir. "kubileya/kube· leya" nın ise Friglerde dag anlamına geldigi bildirilmekle birlikte bunun belli bir dagı belirten toponym olup olmadıgı kesin degildir. Aynntılı bilgi için bkz. Cl. Brixhe, "Le N om de Cybele", Die Spracbe, 25 (1979), 40-45.
5 Frig plastik sanatında tarınça, başında yüksek polos, üzerinde ayak bileklerine kadar uzun elbise giyimli, ayakta duran, olgun bir kadın görünümünde ve çogu kez bir mimari çerçeve içinde gösterilmiştir. Aynntılı bilgi ve örnekler için bkz. M. J. Mellink, "Comment~ on a Cult Relief of Kybele from Gordion", Beitrage zur Altcrtuınskunde Kleinasiens. Festsc~rift für K. Bittel, ed. R. M. Boehmer, H. Hauptmann, Mainz 1983, 349-360; F. Naumann, Die Ikonograpbie der Kybele in der Phrygischen und der Griecbischen Kunst, Istanbuler Mitteilungen Beiheft 28, Tübingen 1983; M. N. van Loon, Anatolla in the Earlier First Millennium B.C., Leiden-New York-Kobenhavn-Köln, 1991 , 29-34 ; L. E. Roller, "The Phrygian Character of Kybele: The Formatian of an Iconography and Cu lt Ethos in the Iron Age", ID. Anadolu Demir Çağları Sempozyumu Bildirileri, ed. A. Çilingiroğlu, D. French, Ankara 1994, 189-195; Frig Ana Tanrıça betimlerindeki Dogu, yerli Anadolu özellikleri için ayrıca bkz. F. Işık, "Batı Uygarlıgının Kökeni. Erken Demirçag Dogu-Batı Kültür ve Sanat llişkilerinde Anadolu", Türk Arkeoloji Dergisi, XXVIII (1989), 5 vdd.
6 Fıiglerin Ana Tanrıça kültü, zaman içinde önce Yunanlılar ve daha sonra Romalılar tarafından benimsenmiş, kendi tapınımlan ile bütünleştirilmiştir. Yunan ve Roma kaynaklannda çoğun lukla Meter (Ana), Meter Thea (Tarınlann Anası), Magna Mater (Büyük Ana), Mater Deum fv!agna Idaea (Tanrılarm lda Dağlı Büyük Anası) olarak adlandırılan tannça, ayrıca, Fıigçe epiteti kubileya/ kubeleyş'dan türedigi kabul edilen Kybele veya Cybele olarak da saygı görmüştür. Yunan ve Roma dünyasındaki Kybele tapınırolan hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. M. J. Verma.~eren, Cybele and Attis.The Myth and the Cult, London 1977; Ö. Çapar "Roma tarihinde Magna Mater (Kybele) Tapınımı" , Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 29/1-4 (1971-1978), 167-190 ; G. S. Gasparro, Sateriology and Mystic Aspects in the Cult of Cybele and Attis, Leiden 1985; L. E. Roller, In Search of God the Mother. The Cuıt of Anatelian Cybele, Califomia 1999, 119 vdd.
936
Ne yazık ki bugün için Matar Kubileya ve onun gizemli kült törenleri hakkında bilgi veren çok az sayıda dini içerikli Frig yazıtı bulunmaktadır. Bir kaç satırdan oluşan bu yazıtlar, okunmakla birlikte bazı kelimeler ve isimler dışında henüz anlaşılamarnaktadır.7 Bu nedenle, Frig yerleşmelerinin giriş
leıinde veya yakın çevresinde, tab~atın ortasında, su kıyısında, yol ya da tarla kenarında ana kayadan yontulriıuş -ister anıtsal, ister küçük ölçekli, fasad, altar ve nişlerden oluşan- kült anıtları, otantik Frig dini tapınımlarımn -şimdilik- en önemli tanıkları durumundadırlar.8 AnaTanrıça 1 Matar Kubileya kültü ile bağlantılı ve tanrıçanın gizemi henüz tam olarak çözülemeyen ritüellerine tanıklık eden bu anıtlar, aym zamanda Frig kültür ve sanatımn, kaya rrıimarisinin, en çarpıcı ve en özgün eserlerinin başında gelmektedir.
Anıtların. hemen hemen hepsi EskişehiT (Dorylaion), Afyonkarahisar (Akroenos) ve Kütahya (Kotyaion) il sırurları içinde ve Dağlık Frigya olarak
adlandmlan kesimde yoğunlaşmıştır.9 Bölgede halen devam etmekte olduğumuz araştırmalarda, Dağlık Frigya'nın dışında, Eskişehir'in doğusunda
Sivrihisar dağları ile Arayit dağı çevresinde de yeni anıtlar saptanmıştır. 10
7 Kaya anıtlan, anakaya ve taş bloklarm Uzerine kazınmış olan yazıtlarda, tannçanın isminin yanı sıra Midas, Ates ve ~aba özel isimleri de geçmektedir. Bu şahsiyetterin Frig kraliyet ailesinin üyeleri olup tannçanm kültü ile yakın ilişki içinde bulunduklan düşünülmektedir.
L. E. Roller, a.g.e., 65 vdd, 108 vdd.
8 Anıtlann tarihlendiri lmesi konusunda farklı görüşler vardır. Ancak, genel olarak M.Ö. 8. yüzyıl ile M.Ö. 6. yüzyıl arasında yapıldıklan kabul edilmektedir. T. Tüfekçi Sivas. Eskişehir, Kütahya, Afyonkarahisar İl Sınırları İçindeki Pbryg Kaya Arutları,
.Eskişehir 1999. 206 vdd. tablo VII. 9 Daglık Frigya'ıun merkezinde Türkmen dagı silsilesi yer alır. Doğusunu Seyitgazi ilçesi
sınırlar. Güney ucu Köhnüş vadisine, batısı Sabuncupmar nahiyesi civarına, kuzeyi ise Gökçekısık köyü ve çevresine kadar uzanır. Aynntılı bilgi ve harita için bkz. C. H. E. Haspels, The Highlands of Phrygia. Sites and Monuments. I:The Text; ll:The Plates, Princeton. New Jersey 1971,20 vdd., res. 493; T. Tüfekçi Sivas, a.g.e.,5 vdd .. harita I-II.
10 Bu ara~urmalarda bölgede, Frig kült anıllannın yanı sıra yeni Frig yerleşmeleri ve kaya mezarları da bulunmuşnır. Bkz. T. Tüfekçi Sivas, "New Phrygian Rock Cut Monuments from Western Phrygia and Observations on their Cult Functions", V. Anadolu Demir Çağları Sempozyumu Bildirileri, 6-10 A~stos 2001 Van (baskıda); T. Tüfekçi Sivas, "Eskişehir, Kütahya,Afyonkarahisar llleri 2001 Yılı Yüzey Araştırması", 20. Araştırma Sonuçlara Toplantısı , Ankara 2002 (baskıda); H. Sivas,"Eskişehir-Yenisofça Köyü'nden Yeni bir Frig Kaya Mezarı", Anadolu Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, Cilt:l. Sayı:3, Eskişehir 2002, 323-333.
937
Bu anıtlardan Fasadlar, kendilerine özgü mimari karakterleri ile Frig
kaya mimarlığımn en özgün ve en etkileyici apıt grubunu oluşturmaktadırlar.
Tamamen Frig yaratıcı gücünün ürünü olan akroterli, beşikçatılı fasadlar, as
lında, geleneksel Frig ahşap mimarisinin ana kayadaki birer yansımasıdır.
B unlar, en güzel ve en anı ts al örneklerini başkent Gordion 'dan tanıdığımız
megaronlannl ı kayaların dikey yüzlerine oyulmuş ön cephesini temsil et
mektedirler ve boyutlarına göre Anıtsal Fasadlar ve Küçük Fasadlar olmak
üzere iki alt gruba ayrılırlar. 12 Çoğu kez bir tepe akroteri ile taçlandınlmış,
üçgen alınlıklı beşikçatı; kareye yakın ön cephe duvarı ve her iki yanında an
te/yan duvarlan simgeleyen çerçeveler; kapıyı simgeleyen, çoğunlukla iki kademelİ çerçeve ile çevrelenmiş dikdörtgen niş, fasadiarda değişmeyen üç
ana mimari bölümdür (Resim:l).l3
Fasadlar, boyutların algılanması bakımından kayaya 3 şekilde yontul
muşlardır: İki boyutlu amtlar (Midas Anıtı,l4 Bitmemiş Anıt,I5 Areyastis
Anıtı, 16 Maltaş Anıtı 17); kaya kütlelerinin yan yüzleri düzeltilerek izleyici
de üç boyutlu derinlik hissi uyandıran amtlar (Bahşayiş Anıtı, ı 8 Aslankaya
Anıtı, ı 9 Deliklitaş Anıtı20); gerçek ölçülerine bağlı tamamen ana kayadan
1 1 R. S .. Young, "Gordion: Phrygian Construction and Architecture", Expedition, 2/2 (1960), 2-9; R. S. Young, "Gordion: Phrygiiın Construction and Architecture", Expedition, 4/4 (ı 962), 2- ı 2.
12 Aynntılı bilgi ve bibliyografya için bkz. T. Tüfekçi Sivas, Eskişehir, Kütahya, Afyonkarahisar İl Sınırları İçindeki Phryg Kaya Anıtları , Eskişehir 1999, 40 vdd.
13 Bkz. T. Tüfekçi Sivas, a.g.e., şekil ı.
14 C. H. E. Haspels, a.g.e., 73 vdd., res. 8-13, 5 10; T. Tüfekçi Sivas, a.g.e., 52 vdd., lev.9-23; D. Berndt, Midasstadt in Phrygien, Mainz 2002, 8 vdd., res. 8-16.
15 C. H. E. Haspels, a.g.e., 77 vdd., res. 14-15. 513.2-3; T. Tüfekçi Sivas, a.g.e., 66 vdd., !ev. 24-29: D. Berndt, a.g.e, I 8 vdd., res. 22-25.
I6 C. H. E. Haspels, a.g.e., 79 vdd., res. 83-84, 513. I, 5 I4; T. Tüfekçi Sivas, a.g.e., 43 vdd., lçv. 2-7.
I7 C. H. E. Haspels, a.g.e., 85 vd., res. I57-I58, ?I9, 520.I-3; T. Tüfekçi Sivas, a.g.e., 86 vdd .. !ev. 49-54.
I 8 C. H. E. Haspels, a.g.e., 8 I vd., res. I 24-1 25; T. Tüfekçi Sivas, a.g.e., 7 I vdd., !ev. 30-41. 19 C. H. E. Haspel s, a.g.e., 87vd., res. 186-191, 523; T. Tüfekçi Sivas, a.g.e., 100 vdd., !ev.
58-69. 2° C. H. E. Has~eis, a.g.e., 76 vdd., res. 210-2I4, 5I 1-512; T. Tüfekçi Sivas, a.;e., ı 10 vdd.,
lev. 70-79.
938
yontulmuş üç boyutlu yapılar (Değirmen Anıtı2 ı) . Bu anıtlan n büyük bir çoğunluğunda çatı elemanlan, ante 1 yan duvarlar ve cephe duvarı çoğunlukla geometrik, bazen de bitkisel motiflerle bezenmiştir. Kabartma ve oyma olarak işlenen bu motifler, aslında, benzerleri ahşap mobilya örneklerinde sıkça görülen geleneksel Frig ahşap işyiliğinin taşa uyarlanan örnekleri olup22 tamamen Frig estetik zevkini yaıisıtmaktadırlar. 23
Kapıyı simgeleyen dikdörtgen niş, bütün fasadiarda yapının odağıdır.
Özellikle anıtsal fasadların nişlerinde (Midas Amtı, Bahşayiş Amtı, Maltaş
Anıtı, Deliklitaş Amtı, Aslankaya Amtı ), gerçek kapı fonksiyonunu yansı
tan lento, dışa taşkın hatıl uçlan, kapı kanatları, kapı mil yuvası gibi ahşap
mimari elemaıılar aynen taşa kopya e.dilrniştir (Resim: 2). Fasadiann bir kıs-
2 ı C. H. E. Ha~pel~. a.g.e., 86 vdd .. re~. 160-166, 520.4. 521; T. Tüfekçi Sivas. a.g.e., 80 vdd ..
lev. 42-47; Haspels tarafından incelenerek plan ve kesit çizimieri yapılan anıt. büyiik
olasılıkla Eskişehir-Afyonkarahisar karayolu altında kalmıştır. Günümüzde anıta ait toprak
üzerinde her hangi bir iz yoktur. Bununla birlikte Daskyleion kazılarında ele geçen
Kybele'ye ait ta~ tapınak modeli ile Afyon Arkeoloji Müzesinde sergilenmekte olan
yayınlanmamış Frig tapınak modeli bu tip yapılann minyartir örnekleri olarak orijinal
durumlan hakkında açık bir fıkir vermektedir. Bir başka benzer tapınak modeli de Gaziantep Arkeoloj(Müzesinde sergilenmektedir. Daskyleion tapınak modeli için bkz. N. llkaya. "Tomris Bakır ile söyleşi: 2500 yıllık ilk resmi doğal park. Paradeisos". Bilim ve
Ütopya, Sayı :78, Aralık 2000. sayfa 73; Gaziantep tapınak modeli için bkz. G. de
Francovich, Santuari e Tombe Rupestri deli' Antica Frigia, Roma ı 990, 97. res. ı 20,
123a.
22 Frig ahşap işçiliği ve mobilyalan için bkz. R. S. Young, "Phrygian Fumirure from
Gordion ". Expedition, ı6/3( ı 974), 2- ı 3; E. Simpson-R. Payton. "Royal Woo~en Fumirure
from Gordion". Archaeology. 39/6 (ı986), 40-48; E. Simpson." The Phrygian Artistic
Intelect". Source, VII/3-4 (ı988), 24-42 ; E. Simpson. K. Spirydowicz. V. Dorge. Gordion. Ahşap Eserıer, Ankara ı 992; E. Simpson. "Phrygian Furniture from Gordion".
The Furniture of Western Asia: Ancient and Traditional, ed. G. Herrmann. Mainz
1996, 187-209.
23 E. Simpson, Gordion'da Büyük Tümülüs ve P tümülünde ele geçen şimşir ve ardıç ağaçlanndan yapılmı§ geometrik bezemel i .~ervis sehpalan ile Frig kaya fasatlannı bezerne
ve form olarak karşılaştırarak,servis sehpalannın. aslında kaya rasatlannın ahşaptan
yapılmış, taşınabilir birer ver~iyonları olduklannı düşünmektedir. E. Simpson. "Symbols
on the Gordion Screens", XXXIV. Uluslararası Assir iyoloji Kongresi (6-ION!l/1987-
lstaııbul), Ankara, ı 998, 630-939.
939
rrunda (Aslankaya Anıtı,24 Küçük Kapı Kaya Anıtı,25 Büyük Kapı Ka
ya Anıtı,26 Kurncaboğaz Kapı Kaya Anıtı27), nişin içinde, geleneksel Frig
ikonografik özelliklerini yansıtan Ana Tannça kabartması bulunmaktadır
(Resim:3). 2002 yılında Eskişehir çevresinde sürdürdüğümüz yüzey araştır
malarırnızda, niş içinde Ana Tannça kabartmasının yer aldığı yeni bir küçük
fasad saptadık.
Kuzören-Tavuk Pınarı Anıtı olarak isimlendirdiğimiz fasad (Resim: 4), Eskişehir'in Günyüzü ilçesine bağlı Kuzören köyü yakınlarında Tavuk Pı
narı mevkiinde bulunmakt~dır. Üçgen alınlıklı, beşikçatılı olup 1.25~n. yüksekliğinde, 1.20m. genişliğindedir. Anıtın yarısı, niş içindeki tanrıça kabartmasının başı ve gövdesinin üst kısrru, dinarnit ile patiatılarak tahrip edilmiştir. Kopan çatı ve cephe duvarına ait kabartmalı parçalar, anıtın hemen önündeki defıne çukuruna düşmüştür. Tannçanın başındaki yüksek polosunun izleri, uzun elbisesinin dış konturları ve paralel dikey yiv ile belirtilmiş pileli etek ucu korunmuştur. Eteğin altından dışarı doğru çıkan ayak uçları görülmektedir.
Bu fasadlarda, tapınağın kapısı ardına kadar açılrruştır ve tannçanın, eellanın arka duvarı önünde duran heykeli görülmektedir. Diğer bir deyişle, burada devamlı bir epifani olayı canlandınlmıştır. Kişi, görmediği ama düşledi
ği tanrısım epifani olayıyla sembolik de olsa her an görebilmektedir. Bazı fasadlarda ise, nişin arka duvarı önünde tavanda ya da tabanda büyük olasılıkla tannça heykelinin veya idolünün yerleştirildiği yuvalar bulunmaktadır (Midas Anıtı,28 Maltaş Anıtı,29 Sümbüllü Amt30). Bu anıtlarda, nişin içi
ne olasılıkla belirli dönemlerde düzenlenen ritiiel törenler sırasında tannça heykeli yerleştirilmekteydi. Yani, tapınağın kapısı ancak belirli zamanlarda
açılmaktaydı ve tannça kült töreni süresince ibadet edenlere görünmekteydi.
24 T. Tüfekçi Sivas, a.g.e., lev. 66, 69.
25 T. Tüfekçi Sivas, a.g.~., Iev. 107-108. 26 T. Tüfekçi Sivas, a.g.e., lev. 103-105.
27 T. Tüfekçi Sivas, a.g.e., I ev. 100-1 O 1.
28 T. Tüfekçi Sivas, a.g.e. !ev. 19.
29 T. Tüfekçi Sivas, a.g.e., Jev. 53.
30 T. Tüfekçi Sivas, a.g.e., lev. 92-93.
940
Özellikle anıtsal fasadiann yakın çevresinde sürdürdüğümüz araştırma
larda, bu anıtların işlevsel kimliğine ışık tutacak yeni bulgular saptadık .. Gör
kemli Midas-Amtı'ndan başladığımız bu çalışmalarda, yaptığımız inceleme
ve ölçümler, bizi fasadın bulunduğu alanın orijinal durumu hakkında bugüne
kadar düşünülenden daha farklı bi'r öneri sunmaya sevk etti. Burada anıtın iş
lendiği kaya kütlesi, kuzey yanda fasadın konturu boyunca akroter bizasın
dan nişin üst bizasına kadar dikey olarak traşlanarak kabaca düzeltilmiştir
(Resim:5). Bu seviyeden itibaren kaya, aşağı doğru genişleyerek doğal zemin
ile kayn~şmaktadır. Üst tarafında beş adet dar ve kısa kaya basamağı bulun
maktadır. Bugün güçlükle fark edilen basamaklar, eski fotoğraflarda çok daha belirgindif.31
1936 ve 1937 yıllarında, arntın önünde yapılan arkeolajik kazılarda ku
zeye doğru meyilli bir avlu (17 .00 m. X 19.00 m.), hemen güneyinde sürun
lu bir galeri ye ait ana kayaya oyulmuş düzgün bir taban (17 .00 m .X 2.50 m.)
ile 4 adet sütun kaidesi (1.00 m X 1.00 m X 0.25 m.), fasadın 2.50 m. güneyinde büyük bir niş (3.10 m./2.95 m.X 2.48 m. X 1.45 m.) ve 1.50 m. kuze
yinde bir kaya odası gün ışığına çıkartılmıştır.32 Bir çok bilim adarm gibi bu
rada üzeri kapalı bir galerinin bulunduğunu kabul etmekteyiz. Bununla bir
likte, zeminin kuzey yö.ndeki eğimi göz ardı edilerek anıtın her iki yanındaki ölçüler karşılaştırıldığında, kuzey uçtaki basamaklar ile güney uçtaki büyük
nişin hemen hemen aynı bizada ve fasada aynı uzaklıkta olmaları bizi bir baş
ka düşüneeye yöneltmektedir: simetiiye önem veren bir mimari anlayışta biz,
bunun bir rastlantı olamayacağı görüşündeyiz. Bu nedenle, Friglerin mimari
d_e teras sistemini büyük bir başarıyla ve yaygın olarak kullandıklannı dikka
te alarak, bu anıtı üç boyutlu bir derinlik içinde algılamak istiyoruz. Buna gö-
3l Krş. A. Gabriel. Krş. A. Gabriel, Phrygie, Exploration Archeologique IV. La Ci te de
Midas, Architecture, Paris 1965, lev. 26. a-b; Gabriel. önce bunları anıt ile kuzeyindeki
Kırkgöz Kayalıgı ardSında uzanan bir duvara ait taş yuvalan olarak düşünmüş, daha sonra
bu fikrinden vazgeçerek fasadın yapımı sırasında iskele olarak kullanıldıklarını ileri
slirmüştiir. A. Gabriel. a.g.e., 5, 60, res. 2, 33; Gabriel'in her iki görüşüne de karşı çıkan G.
de Francovich ise, bu basarnaklann Ana Tannça'yı simgeleyen sembolik bir anlama sahip
olduklan görüşündedir. G. de Francovich, a.g.e., 92 vd.
32 Kazı çalışmalan hakkında aynnolı bilgi ve foto~aflar için bkz .• A. Gabriel, a.g.e., 63 vdd ..
lev. 32-34: C. H. E. Haspels, a.g.e., 75 vd .• res. 10-13.
941
re, burada her iki yanda üzeri kapalı birer galeri, ortada üzeri açık bir avlu ve
arkasında da bir anıtsal fasaddan oluş-an büyük bir kült alanının varlığını düşünebiliriz (Resim: 6).33 İkinci galeri, avlu tabanını oluşturan ana kayanın,
doğal meyili dolgu yapılarak düzeltildikten sonra, güneydeki galerinin tam
karşısına, teras üzerine inşa edilmiş olmalıdır. Bizans dönemine kadar uzanan
tahribatlardan dolayı34 teras ve i.izerind.eki galeriden geriye herhangi bir iz
kalmaması doğaldır. Bununla birlikte, plan üzerinde karşılaştırıldığında bu
gün sağ yan yüzde, zeminden yaklaşık 5 m. yükselete bulunan basamakları,
varlığını düşündüğümüz ku.zeydeki galerinin üst örtüsü ile bağlantılı kılmak
pek de yanlış bir görüş olmasa gerekir.
Bahşayiş anıtının (Resim: 7) yakın çevresinde devam ettiğimiz çalışma
larda, sel sularının ortaya çıkardığı yenii kalıntılar, burada birbiri ile ilintili
bazı mimari bölümlerden meydana g~len bir yapı kompleksinin bulunduğu
nu göstermiştir. Planda görüldüğü üzere (Resim:8), A ı, 2 düzleştirilmiş ma
sif kaya kütlelerinden oluşmaktadır.35 4.10-5.40 m. yüksekliğindeki bu küt
lelerden sağdakinin (A 2) üzerinde, 0.70 rn.çapında; 0.47 m. derinliğinde bir
çukur yer almaktadır. Bu, büyük olasılıkla Matar Kubileya'nın ki.ilt törenle
rinde sıvı libasyonlar için kullanılrnaktaydı. B ı, 2, 3 bölümleri, anıtsal fasad
ile önündeki iki hasarnaklı platform ve sağındaki -olasılıkla- bir rnekandan
meydana gelmektedrr. C bölümü ise, geçmişte anıta ulaşan hasarnaklı bir gü
zergahın varlığını açık olarak göstermektedir.
Deliklitaş Anıtı'nın (Resim:9) çevresindeki kayalık alanda yaptığımız
araştırmalarda da duvar izleri ile ana kayaya oyulmuş temel yuvaları ve ka
ya mekanı saptanmıştır. Burasının dikdörtgen bir avlu (A), anıtsal fasad (B)
ve sekili bir mekandan (C) meydana gelen büyük bir kompleks olduğu anla
şılmaktadır (Resim: 10).
33 D. Bemdt kitabında bu görüşümüzü benimseyerek, tarafımızdan yapılan restirusyon den
emesini kullanmıştır. D. Bemdt, a.g.e., 10, res.l4.
34 Aı1ıtın sağında zemin seviyesinde bulunan kaya odası ile anıtın sağ yan çerçevesinin hemen
altınada bulunan kavisli sığ niş Bizans döneminde açılmıştır. C. H. E. Haspels,.!l.g.e., 235 vd.
35 Daha önceki araştırmacılar, bu kütleleri bitinimeden bırakılmış iki anıt olarak nitelendir
ınişlerdir. C. H. E. Haspels, a.g.e., 81.
942
Midas Anıtı, Bahşayiş Anıtı ve Deliklitaş Anıtı'nın önünde saptanan geıiş avlular ve yan mekanlar, anıtsal fasadların sadece iki yada üç boyutta al~lanan tek bir. yapıdan ziyade birer kült kompleksi olduklarını açık bir şe::ilde göstermektedir. Bu kompleksler, töreniere katılanları içine alan, töreni ıönetenleri ve katılımcıları kucalctayarak onları çevreden soyutlayıp, sadece ~izemli ritüel törenine ve tannya yönelten, diğer bir tanımla inananları tanıyla bütünleştiren ibadet yerleridirler. Bu bakımdan, anıtsal fasadların asıl :imliğini Matar Kubileya'ya adanmış, resmi karakterli gerçek birer açık hara tapınağı olarak düşünmek gerekir. Buralardaki dini törenierin niteliği ve rapılış şekli konusunda kesin bir şey söylemek mümkün değildir. Ancak, ıunlann, Ana Tannça'nın kimliği ve F~g toplumunun yaşam şekli çiftçilike özdeşleşen, bolluk ve bereketle ilgili törenler olduğunu düşünmek yanlış ılınasa gerekir. Nitekim, aşağıda sunduğumuz bazı antik çağ yazarlannın Cybele 'ye düzenlenen törenlerle ilgili naklettikleri bilgilerde bu konuda ip
ıçlan bulmak mümkündür:
" ... Frigyalılar, tannnın kışın uyuduğuna ve yazın uyandığına inanarak, JŞın ona ninniler söylerler ve yazın onu uyandırmak için şarkı söylerler, ~akhos duacılan tarzında ... "(Plutarklıos, İsis et Osiris, 378, E-F)
" ... Tragedia ozanı Diogenes 'Semele' adlı kitabında diyorki: Asialı Cybele'nin türban takari . kadınları, zengin Frigyalıların kızları, davullarla, :ükremelerle ve iki ellerindeki bronz zillerle hareket ederek gürültülü bir şeilde tannların hakimesine ayin düzeıılediklerini işitmiştim ... "(Athenaeus, )eipnosophistae, XIV -636)
. " ... Gidin hep beraber, izleyin Frigya'daki Cybele'nin evini, korularını annçanın, ziller çalar orad~ davutlar yankılanır, Frigyalı flütçü ağır ağır ça-3.f kıvnk flütüyle, sarmaşıklar delanmış başlarını sallar hızlıca Maenadlar •rada, derin iııleyişlerle kutlarlar orada kutsal ayinleriııi, orada dolanıp durur ınnçanın gezgin ala yı..." (Catullus, XLIII)
" ... Kybele'ye gelince, eski zamanlarda onlar (Frigyalılar) altarlar yaptı-3.f ve her yıl ona kurban törenleri düzenlediler ve sonra onun için Frigya'da, 'essinus'da görkemli bir tapınaJ.c inşa ettiler ve saygı gösterdiler, en parlak )renleri yaptılar. Kralları Midas, bütün bu ibadetlerde yer alarak saygısım ;österdi ve tannçanın heykelinin yanına panterler ve aslanlar . yerleştirdiler, ira, genel kanıya göre tannça ilk önce bu hayvanlar tarafından ernzirilmişi ... "(Diodoros Siculus, Bibliothekes Historikes, III, 59, 8)
943
Bu anlatımlardan, Frigli çiftçi halkın, doğanın canlandığı, tohumun top
raktan baş verdiği ilkbahan, müzik...e<şliğinde-coşkulu törenlerle karşıladığı; bereketli geçen hasat mevsiminin sonunda, düzenlediği törenlerde Ana'sına
şükranlarını sunduğu; Frig kralı Midas'ın da bizzat bu töreniere katılarak yü
ce Ana'ya saygı ve bağlılığını gösterdiği anlaşılmaktadır. Antik kaynaklarda kral Midas'dan Kybele'nin oğlu olarak bahsedilmesi;36 Midas Anıtı'ndaki yazıtlarda da Ma tar ve Mi das isimlerinin birlikte geçmesi, 37 hem dini tören
Ierin resmi karakterini, hem de Frig kralının Ana Tannça kültünde ve kült tö
renlerinde önemli bir görev üstlendiğini açık olarak ortaya koymaktactır.38
Matar Kubileyakültü ile bağlantılı kült anıtlannın fasadlardan sonra ge
len en özgün grubunu Kaya Altarları/Sunaklar oluşturur. 39 Arkeoloji lite
ratüründe yaygın şekliyle kaya tahtlan ya da hasarnaklı altarlar olarak tanım
lanap40 bu anı tl ar, alçak kaya kütlelerinden yontulmuş üç boyutlu yapılardır.
Öndeki basamaklarla tanrıçayı simgeleyen yuvarlak başlı, dörtgen gövdeli
kaya idollerine4 ı ulaşılır (Resim: ı ı-12). İdoller, basamakların gerisinde ka
ya kütlesinin ortasına, sağına veya soluna tek, ikiz, çift, ya da çoklu gruplar
halinde alçak kabartma olarak işlenmiştir. Bazı altariarda ise stilize edilerek
sadece· kavis şeklinde gösterilmiştir.42 Kabartma idolün yerinde bazen oval
ya da diktörtgen niş vardır. Bu nişlerin içine taşınabilir bir idolün yerleştiril
diği anlaşılmaktadır.43
36 L. E. Roller. " Mi das and the Gordian Knot", Classical Antiquity, 3/2 (1 984), 267-268.
37 Cl. Brixhe- M. Lejeune, Corpus des Inscriptions Paleo-Phrygiennes.I-ll, Paris 1984, MOla. M-Olc, M-Old/I-Il
38 Bu konudaki görüşler için bkz., L. E. Roller, "Phrygian Myth and Cult", Source, Vll/3-4 ( 1988), 43-49; M. Yassil eva, "King Midas and the Phrygian Mother-Goddess". Thrace and the Aegean, 8th International Congress ofThracology, Sofia 2002, vol.II, 901-907.
39 Ayrıntılı bilgi için bkz .. T. Tüfekçi Sivas, a.g.e., 154 vdd.; T. Tüfekçi Sivas, "Ana Tanrıça IMatar Kubileya Kültü ile Bağlantılı Phryg (Frig) Kaya Altariarı Üzerine Yeni Gözlemler", Anadolu Üniversit~si Edebiyat Fakültesi _Del·gisi, Ci lt: 1, Sayı:3, Eskişehir 2002, 335-353.
40 Bu tanımiann analizi için btz., T. Tüfekçi Sivas, a.g.e., 187 vdd.
41 Anadolu'da Ana tanrıça'yı idol şeklinde gösterme geleneği Neolitik Çağa geri giden yaygın gelenektir. Bilgi ve örnekler için bkz. T. Tüfekçi Si va~. a.g.m., 337 vd.
42 T. Tiifekçi Sivas, a.g.m., şek. 1, Res. l-3a. 43 Krş . T. Tüfekçi Sivas, a.g.e., !ev.! 16.
944
Kaya idolleri, Matar Kubileya'nın Frig sanatındaki antropomorfık betimlerinin, kayadaki soym yansımalandu ve F. Işık'ın belirttiği gibi salt Frig düşüncesinin ürünüdür.44 Dolayısıyla, idollü altarlan da tamamen Frig kül
türünün yarattığı özgün anıtlar olarak kabul etmek yanlış olmayacaktır.
İdol ve basamaklar, altarlard~-değişmeyen iki ana elemandu. Tannçanın tapınağını temsil eden özgün Frig kaya fasadlarında niş içinde görülen tannça heykeli ya da kabartması, altariarda Matar Kubileya'yı simgeleyen kaya idolüne dönüşmüştür. Tannça, idol şeklinde, kaya ile bütünleşmiş olarak devamlı oradadu. Yani kayaların içinde yaşamaktadu. Bu durum, fasadiarda
niş içindeki tanrıça kabartmalan ya yaşatılmak istenen sürekli epifani olayı ile ayın dinsel düşünceyi temsil etmektedir. Altarlarda, idole ulaşan basarnaklann pratik bir amacı yoktur. Bunlarla, sembolik olarak tann huzuruna çıkış anlatılıyor olmalıydı. Büyük olasılıkla dini ayinlerde basamaklar üzerine yerleştirilen sunular ve sıvı libasyonlar ile kişi, manevi bakımdan kendisini tannçaya daha yakın hissetmekte, bir anlamda tann katına ulaşmaktaydı. Bu
bağlamda Deliiditaş Anıu (Resim:9-10), Döğer Anıtı45 ve Küçük Kapı Kaya
Anıtı'nda (Resim: 3) fasad önünde uzanan basamaklan da anlam ve işlev açısından altadardaki basamaklardan ayn düşünmemek gerekir. Küçük Kapı Kaya Anıtı'nda basamaklar, tannça kabartmasının önünde, dört basamaklı,
üzerinde libasyon çukuru bulunan bir platforma dönüşmüştür. Bu noktada idollü altarlan ve fasadlan, ayın dinsel düşünceyi yansıtan, anlam ve işievde paydaş, biçiJ!lde farklı kült yapılan olarak tanımlayabiliriz.
Köhnüş vadisinde bulunan bir Frig altannda (Resim: 13-14)46 tanrıça
idolünün her iki yanına, ana kayadan, yüksek kabartma olarak oturan iki aslaİı fıgüru işlenmiştir.47 Bu düzenlemeyi, içerik bakımından görkemli Aslan-
44 F. fşık, "Karahisar ve Pentapolis'te Görülmeyen Kybele Izleri", II. Afyonkarahisar Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri, Afyon 1991,98.
45 T. Tüfekçi Sivas, a.g.e., lev. 1 10-11 1.
46 T. Tüfekçi Siva~. a.g.e., 170 vd.,lev.l47-150 47 Aslan kabartmalı, yazıttı diğer bir Frig kaya altan Çorum Alacahöyük yakınlannda
Kalehisar Tepesi'nde de bulunmaktadır. R. O. Ank, Alacahöyük I, Ankara 1936, 25, res. 34; E. Akurgal, Phrygische Kunst, AnkaTa 1955, 96 vd., res.55, 1ev. 44; Bir grup altarda aslanlar,stilize olarak kavisli idolün her iki yanında adeta kolça~ anımsatan çıkınnlara dönüşmüştür. T. Tüfekçe Sivas, a.g.e., lev. 142,146.
945
ı
kaya Fasadı'nın nişi içinde bulunan, antitetik iki aslan arasında ayakta duran Matar Kubileya kabartmasının, çok stilize bir versiyonu olarak yorumlamak
yanlış olmayacaktır. Bu betim şekli, bir yandan Diodoros Siculus'un anlatı
mındaki Kybele heykelinin yanına yerleştirilen aslan heykellerinin kayadaki
somut örneklerini teşkil etmesi, diğer yandan anıtların Matar Kubileya kültü
ile yakın bağlantısını açık bir şekilde ortaya koyması bakımından büyük
önem taşımaktadır.
Altariarın bir bölümünde, tapınıının gereği sıvı libasyonun toplandığı
yuvarlak libasyon çukurlaq. (çap:0.30-0.40 m.; derinlik: 0.18-0.25m.) bulun
maktadır. Bir grup altarda ise libasyon çukurlarının yerinde, yanın küre for
munda konveks kabartmalar (çap: 0.10-0.30m.; yükseklik:O.l0-0.05m.) var
dır. Bunlar, altariann sağında, solunda veya her iki yanında zemine tek ya da
üçlü gruplar halinde yerleştirilmiştir.48 Hem üçlü çukurların hem de konveks
kabartmalarm kaya yüzeyinde üçgen oluşturacak şekilde düzenlenmiş olma
lan dikkat çekicidir (Resim: 15-16). En erken dönemlerden itibaren kadıı:_ıın
dişilik organının, simgesel olarak üçgen şekli ile ifade edildiği dikkate alın
dığında49 çukur ve kabartma üçlemelerin tannçanın özünü, yani kadınlığını
ve doğurganlığını simgelediği önerilebilir. Bir gmp altarda libasyon çukurla
nnın yerinde bulunan, yaiım küre formlu tek ya da üçlü konveks kabartma
lar da tannçaya yapılan sunuların sembolik bir ifadesi olmalıdır.
Şekil ve form bakırnından önceleri ters kapatılmış libasyon kaselerine
benzettiğimiz50 bu kabartmalan (Resim: 16), bir Hitit metini ve Roma döne
mine ait bir grup mermer altar ışığında yeniden değerlendirmenin konuya da
ha açıklık ge~ireceği düşüncesindeyiz. N ini ve İş tan 'mn kış bayramını anlatan
Hitit metininde "üzeri ekmekle kapatılabilen" çukurlardan ve tannçaya yapı
lan üçlü ekmek sunusundan söz edilmektedir.51 H. Gonnet, Hitit metinlerin
de bahsedilen "bıçaklarla oyulan" ve "üzeri ekmekle kapatılabilen" bu çukur
ların , çaplan 0.30-0.40 m. 'yi geçmeyen kaya çanaklan/çukurları olduklan
48 T. Tüfekçi Sivas, a.g.e., Tablo Illa-Ille ve Lev. 118,119,129,131,132,152,158
49 M. Gimbutas, The Language of the Goddess, London 1989,237 vd., 324.
50 T. Tüfekçi Sivas, a.g.e., ı 9 ı. 51 H. Gonnet Bağana, "Frikya'da Geç Bronz Çağına Tarihlenebilecek Kaya E.~e~leıi Üzerine
Gözlemler", IX. Türk Tarih Kongresi, c.I, Ankara 1986, 277, dp.nt.22.
946
görüşündedir.52 Bu görüş bağlamında biz, Frig altarlannda görülen konveks
kabartmaları, -Hitit metininde geçen- "üzeri ekmekle kapatılmış" libasyon
çukurlarının kayadaki. sembolik yansımalan olarak yorumlamak istiyoruz.
Bir başka de~işle bu kabartmalawı, eskiçağ dinlerinde yaygın bir tann sunu
su olan ekmek sunusunu53 siiP._g.elediklerini düşünüyoruz. Bu noktada, P. Neve'nin de - H . Otten'ın önerisi ışığuida- Hitit başkenti Hattuşa'da, Kaya 2 üzerinde belirli aralıklarla işlenmiş olan yuvarlak kabartmaları (çap:0.24-
0.27 m; yük:0.08m),54 olası sembolik ekmek sunusu ile bağlantılı kılması55
bizim görüşümüzü desteklemesi bakımından büyük önem taşımaktadır.
Üçlü kabartmaların bire bir örnekleri, Frigya bölgesinde Roma dönemi
ne ait bir grup mermer altar üzerine de görülmektedir.56 Sunu tablası üzeri
ne üçgen oluşturacak şekilde işlenmiş olan bu konveks kabartmalar, sornun
~? . .J- H.Gonnet Bağana, a.g.m . . 277; Ayrıca bkz. H.Gonnet Bağana , "Systemes de Cupules, de
Vasques et de Rıgoles Rupestres dans la Region de Beyköy en Phrygie", Aspects of Art and lconography: Anatolia and Its Neigbors. Studies in Honor of Nimet Özgüç, ed. M. J.
Mellink v.d., Ankara 1993, 219 vd.
53 Ekmek sunusunun neolitik döneme dayanan köklü bir gelenek oluşu için bkz. M. Gimbuta~. a.g.e., 147 vd.
54 P. Neve. "Schalensteine und Schalenfelsen in Boğazköy-Hattusa", Istanbuler Mitteilungen, 27/28 (1977/1978), 65 vd., şek. 4b, Jev. J6.3.
5S P. Neve, a.g.rn., 72.
56_T. Tüfekç( Sivas, "Ana Tannça IMatar Kubileya Kültü ile Bağlantılı. Phryg (Frig) Kaya Altariarı Üzerine Yeni Gözlemler", Anadolu Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, Cilt: 1, Sayı:3, Eskişehir 2002, res. 9.; Üç adet mermer altardan ikisi Eskişehir/ SivrihisarPessinus (Ballıhisar) antik kentindeki açık hava müzesinin deposundadır. Bunlar, Pessinus yakınlarındaki lstiklalbağı köyünde bulunmuş olup,bir tanesinin müze envanter numarası vardır ( 1 no'lu Altar: Env. No. A.55n2.3; Yük: 41.50 cm.; Kaide Gen.: 26.50cmx26.50 cm.; Ön ve Arka Yüzde: Zeus büstü - Karta! ; Yan Yüzler: Boş; Sunu Tablasında:Üçlü konkav kabartma: çap,8cm.; yük, 2.50cm. ; 2 no'lu Altar :Yük: _32cm.; Kaide Gen.: 17cmxl7 cm.; Ön ve Arka Yüzde: Zeus biistü - Boş ; Yan Yüzlerde: Boğa Başı- Bitki (başak?); Sumı tablasında :Üçlü konkav kabartrn.a: çap,7cm.; yük, 3cm). Üçüncü altar, Eskişehir'de Ayhan Oskaylar'ın kolleksiyonunda 1 numaralı eser olarak kayıtlıdır ve EskişehirfMahmudiye ilçesinde bulunmuştur (Yük: 21.50 cm.; Kaide Gen.: l3.50xl3.50 cm.; Karşılıklı yüzlerde: Kybele büstü -Başak demeti; Zeus büstü - Boğa başı; Sunu tablasında :Üçlü konkav kabartrna: çap,5 cm.;yük,4 cm).
947
ekmekleri değilse neyi simgelemektedir?57- Anlam ve biçimdeki özdeşlik
önemlidir: Hitit'ten kök salan gelenek, Frig aracılığı ile hiç değişmeden Ro
ma'ya geçerek Antikçağ boyunca Frigya topraklarında yaşamaya devam et
miştir.
Frig kaya mimarlığında en basit, en sade kült arııtlarını nişler oluştur
maktadır. Bunlar, genellikle kayaların dik yüzeylerinde, bazıları yerden ula
şılabilecek yükseklikte bulunan oval veya dikdörtgen sığ oyuklardır.58 Arka
duvarlarında tanrıça heykelciğirıin veya. idolünün yerleşterildiği yuvalar ya
da tanrıça kabartması bulunmaktadır (Resim: ı 7-ı 8). Büyük bir bölümünde,
öndeki kaya yüzeyi düzeltilerek olasılıkla sunular için küçük bir platform
oluşturulmuştur. Mimari elemanlar bakırnından farklı gibi görünselerde iş
levsel olarak fasad ve altarlarla aynı amaca hizmet eden bu anıtları, ş'apel ni
teliğinde, yol, su kaynağı ya da tarla kenannda günlük tapınırn yerleri olarak
nitelendirmek yanlış olmasa gerekir. 2001 yılı yüzey araştırmalannda tarafı
mızdan saptanmış olan Kütahya/Fındık Köyü Kaynak Kutsal Alanı, aynı ka
ya kütlesi üzerinde yer alan kaya idolleri, küçük fasadı, altariarı ve nişleri ile
Frig kült anıtlanmn işlevdeki paydaşlığını açık olarak gözler önüne sermek
tedir.
Kaynak Kutsal .Alanı (Resim: ı9-20), Kütahya merkez ilçe köylerinden
Fındık köyünün hemen yanı başındaki Frig yerleşmesi Fındık Asar Ka
le'nin59 yaklaşık 200m. güneydoğusunda yer almaktadır. Burada, tepelerden
süzülerek gelen yağmur ve kar suları ile beslenen kaynak suyunu, hemen ya
m başındaki tarlalara taşıyan arıa kayadan oyulmuş 75m. uzunluğunda, 0.70-
0.30 m. derinliğinde iki kademelİ su kanalı bulunmaktadır. Kanalı sınırlayan
kaya kütlesinin üst kısmında dört adet kaya idolü il·e on adet kaya altan var
dır. Kayalığın dikey yüzüne ise bir adet küçük fasad ile iki adet dikdörtgen
niş işlenmiştir. Tipik Frig kült anıtları ile donatılan bu alan, Matar Kubile
ya'ya adanmış bir k~ynak kutsal alanı olmalıdır ve bugünkü bilgilerimize
57 Roma dönemi Anadolu mezar stellerinde ve Roma sanannda betimlenen ekmek çeşitleri ve sunulan için bkz. T. Wujewski, Anatolian Sepulchral Stelae in Roman Times, Paznan 1991, 30vdd.
58 Ayrıntılı bilgi ve örnekler için bkz. T. Tüfekçi Sivas, a.g.e., 174vdd., !ev. 159, 165.
59 C. H. E. Haspels, a.g.e., 30-31, 68-70, res.215-216, 504-505.
948
göre, Fıig yayılım sahası içinde bir benzeri şimdilik bilinmemektedir. Gele
ceğini toprağa bağlayan Frigli çiftçi halkın yaşam şekli düşünüldüğünde, Ma
tar Kubileya kültünde, tanının can darnan olan akarsu ve kaynaklann büyük bir öneme sahip olduğu açıkça anlaşılacaktır.60
. y Sonuç olarak, Frig kült anıtlannın bir arada genel olarak mimari ve iş-
levsel değerlendirmesi yapıldığında, mimari kimliğin anıtın verdiği hizmetin
boyut ve hacmine göre değişerek görkemli veya mütevazi ölçülerde olduğu
anlaşılmaktadır. Anıtsal fasadiarda devletin kuralcı gücü, hükmedici, ezici
yönü daha ilk bakışta hissedilmektedir. Midas Anıtı'na devletin tüm ağırlığı
yansırnıştır ve kişi, bu anıtta devleti, egemen gücü derhal algılayabilmekte
dir. Küçük fasadlar, altarlar ve nişler Ise yerel yönetici, mülk sahibi ve nere
deyse aile içi şapel niteliğinde kült yapılar olmalıydılar. Bu nedenle, daha
mütevazi boyut ve görünüme sahiptirler. Burada asıl amaç, tapınım olduğu
için ki.iltün gerektirdiği mimari elemanlar, abartısız ama yerli yerinde işlen
mişlerdir.
60 Frig anıtlan ile su kaynakları arasındaki ilişki için aynca bkz. R. D. Barnett, "The Phrygian
Rock Façades and Hittite Monuments", Bibliotheca Orientalis, X/3-4 (1953), 80 vdd. ; L. E. Roller, In Search of Go d the Mother. The Cult of Anatelian Cybele, Califomia 1999,
43.
949
Resim: 5 Yazılıkaya-Midas Anıtı. Açık Hava Kült Kompleksi
952
LV Resiın:6 Yazılıkaya-Midas Anıtı. Açık Hava Kült
Kompleksi Restirusyon Denemesi
Resim:7 Gökbahçe-Bahşayiş Anıtı. Açık Hava Kült Kompleksi
n
--__....-............ , - "' ·~".!!"'!!.." -----~ ....------·-··-·-·-·. ---:-· ··-.-
Resiın:S Gökbahçe-Bahşayiş Amtı. Açık Hava Kült Kompleksi Planı
953
Resim:9 Tavşanlı-Deliklitaş Arutı. Açık Hava kült kompleksi
Resim:lO Tavşanlı-Deliklitaş Arutı. Açık Hava kült Kompleksi Planı
954
Resim:ll Yazılıkaya-Midas Kenti. BüyükAltar
Resim:12 Yazılıkaya-Midas Kanti. İdollü Basamaklı Altar.
955
Resim: 13 Köhnüş Vadisi-Aslanlı Altar
Resim: 14 Köhnüş Vadisi-Aslanlı Altar Plan ve Kesit Çizimi
956
Resim lS: Y azılıkaya-Mi~as Kenti Libasyon Çukurl u Al tar
Resim:16 Demirli Köyü- Menekşekayalar Altarı
957