Aleksandra Karasowska Ucze z zaburzeniami zachowania Budowanie strategii pracy w rodowisku szkolnym Tekst zosta przygotowany jako materia uzupeniajcy do projektu Uczniowie z zaburze-
niami zachowania. Wsppraca w budowaniu strategii pomocy, realizowanego przez Pra-
cowni Specjalnych Potrzeb Edukacyjnych Orodka Rozwoju Edukacji. Celem opracowania
jest zaprezentowanie metod pracy z dzieckiem z zaburzeniami zachowania oraz wskazanie
moliwoci ich zastosowania w szkolnej praktyce. Osoby zainteresowane wdroeniem metod
mog je lepiej pozna poprzez uczestnictwo w przewidzianych projektem szkoleniach
lub z lektury publikacji wymienionych w przypisach do tekstu i w bibliografii.
Ucze z zaburzeniami zachowania. Budowanie strategii pracy w rodowisku szkolnym __________________________________________________________________________________________ Spis treci 1. Czym jest zaburzone zachowanie?
1.1 Przypadek Jacka
1.2 Rodzinne uwarunkowania zaburze zachowania
1.3 Zaburzenia zachowania ujawniajce si w szkole
1.4 Znieksztacenia relacji wychowawczej
1.5 Wzmacnianie zaburzonego zachowania przez grup
2. Jak pracowa z dzieckiem z zaburzeniami zachowania w rodowisku szkolnym?
2.1 Dowiadczenia korygujce
2.2 Budowanie strategii korygowania zaburzonych zachowa dziecka w szkole
2.3 Wsppraca szkoy ze rodowiskiem w rozwizywaniu problemw zaburzonych
zachowa dzieci
2
Ucze z zaburzeniami zachowania. Budowanie strategii pracy w rodowisku szkolnym __________________________________________________________________________________________ 1. Czym jest zaburzone zachowanie?
Pokonywanie trudnoci zwizanych z zaburzonymi zachowaniami uczniw jest istotne
z wielu powodw nie tylko z punktu widzenia dzieci i ich dalszego rozwoju, ale take
szkoy, ktra w konsekwencji staje si uczestnikiem rozwizywania ich problemw. Z prak-
tyki szkolnej wynika, e nawet jedno dziecko z zaburzeniami zachowania moe powodowa
w klasie powane ograniczenia w przeprowadzeniu lekcji oraz negatywnie wpywa na klimat
relacji.
Zaburzenia zachowania maj zoone uwarunkowania i mog by wynikiem interakcji czyn-
nikw rodowiskowych (dysfunkcje rodowiska wychowawczego, a w szczeglnoci problem
krzywdzenia dziecka), a take biologicznych (dysfunkcje ukadu nerwowego).
Rwnie indywidualne wyposaenie dziecka, zwaszcza cechy jego temperamentu, mog
mie znaczenie dla powstawania tego typu zaburze.
Skoncentrujemy si na przyczynach rodowiskowych, pokazujc mechanizm powstawania
zaburzenia zachowania dziecka w dwch ujciach:
psychologicznym, kiedy zaburzenia zachowania s skutkiem urazw psychicznych do-
znanych przez dziecko, najczciej w jego rodowisku rodzinnym;
spoecznym, kiedy zaburzenia zachowania wystpuj w nastpstwie dysfunkcyjnych pro-
cesw zachodzcych w spoecznoci szkoy.
1.1 Przypadek Jacka Jacek jest uczniem czwartej klasy szkoy podstawowej, ma 10 lat. W szkole wyrobi sobie z
opini z powodu zachowania. Oto przykady jego typowych, czsto powtarzajcych si
zachowa:
Podczas lekcji, kiedy inne dzieci pisz co w zeszytach, Jacek wstaje ze swojego miejsca. Pod-
chodzi do kolegi, ktry siedzi kilka awek dalej, i zaczyna si z nim kci. Kiedy nauczycielka
gono zwraca mu uwag, krzyczy do niej: Odwal si, gupia babo!.
Jacek jest bardzo sprawny fizycznie. W czasie gry w pik non inny chopiec popenia bd
i puszcza pik. Jacek krzyczy: Ty debilu, zawsze musisz wszystko spieprzy!.
3
Ucze z zaburzeniami zachowania. Budowanie strategii pracy w rodowisku szkolnym __________________________________________________________________________________________ Podczas przerwy przebiega obok koleanki z klasy. Potrca j, a kiedy dziewczynka prbuje
co powiedzie, krzyczy: Zamknij si, ty dziwko!.
Podczas lekcji matematyki Jacek, ktry jest bardzo uzdolniony matematycznie, pierwszy roz-
wizuje trudne zadanie. Na propozycj nauczyciela, eby wytumaczy je klasie, mwi:
To pan jest tu od uczenia, a nie ja.
Przytoczone zachowania Jacka z pewnoci mona uzna za zaburzone, a wiadcz o tym
ich charakterystyczne cechy (Strzemieczny, 1993):
nieadekwatno do sytuacji (Jacek nie uwzgldnia indywidualnych cech sytuacji,
postpuje nieracjonalne, a przez to obserwujcym osobom jego zachowanie wydaje si
dziwne czy nawet szokujce);
sztywno (w rnych sytuacjach u Jacka wystpuj pewne stereotypy zachowa
prowokujce i agresywne reakcje na innych, bez wzgldu na zmieniajce si warunki
otoczenia i osoby, z ktrymi si styka; jednoczenie brakuje mu innych wzorcw za-
chowa, np. wsppracy, yczliwoci, opiekuczoci itp.);
szkodliwo dla podmiotu i otoczenia (Jacek amie reguy szkolnego ycia, a take
spoeczne zasady okrelajce sposb odnoszenia si ludzi do siebie; jego zachowanie
wprawia innych w konsternacj, dezorganizuje przebieg lekcji, utrudnia nauk, wywo-
uje zo, bezradno, czasami lk);
towarzyszce przykre emocje (Jacek prawdopodobnie doznaje wielu trudnych uczu:
lku, nienawici, zoci, wstydu, poczucia winy, zazdroci, niechci do innych itp.).
1.2 Rodzinne uwarunkowania zaburze zachowania Jacek jest najstarszym dzieckiem w rodzinie. Chopca wychowuje matka i jej drugi m.
Ojciec Jacka by alkoholikiem, dopuszcza si przemocy wobec matki, ktra rozstaa si z
nim, kiedy dziecko miao 3 lata. Obecna rodzina Jacka take cierpi z powodu przemocy nisz-
czcej wizi rodzinne.
Jedn z cech rodziny dysfunkcyjnej s sztywne role, ktre peni jej czonkowie. W rodzinie
Jacka ojczym jest sprawc przemocy sprawuje kontrol przez zastraszanie, bicie i ponia-
nie. Matka jest niemym wiadkiem przemocy osob, ktra widzi przemoc, lecz nie reaguje
na ni i jednoczenie jej ofiar: Wyzywa mnie od dziwek, krzycza, e spodziam bkarta,
4
Ucze z zaburzeniami zachowania. Budowanie strategii pracy w rodowisku szkolnym __________________________________________________________________________________________ baam si, e mnie pobije. Natomiast Jacek peni rol czarnej owcy. Jego misja w rodzinie
polega na przyjmowaniu na siebie agresji, ktr przejawia ojczym. Ze zachowanie chopca
dostarcza ojczymowi powodw do bicia. Jacek ochrania matk, ktra dziki niemu obrywa
mniej, i pozwala jej sdzi, e prawdziw przyczyn ich problemw jest on sam, a nie oj-
czym, co w jego ocenie zwiksza szans na utrzymanie maestwa matki i ojczyma i rodziny
w caoci.
Dla Jacka ycie w takiej rodzinie stao si rdem urazw psychicznych i doprowadzio do
wyksztacenia sztywnych schematw zachowania. Rodzina uwarunkowaa zachowanie dziec-
ka poprzez sposb traktowania go chopiec sysza od ojczyma: Jeste zy, jeste bkar-
tem. Kiedy dziecko le postpowao w konsekwencji bicia i okrelania go takimi epitetami,
a ojczym potgowa je sowami: Wiedziaem, e jeste chuliganem i nic dobrego z ciebie nie
wyronie, zacz dziaa mechanizm samospeniajcego si proroctwa.
Przekonanie dziecka
Jestem zy, wszystko, co robi ,jest
Zachowanie amanie
norm
Komunikat rodzicw : Jeste zym chopcem
Schemat 1. Mechanizm samospeniajcego si proroctwa
Im wicej razy obrci si to bdne koo:
tym bardziej w obrazie dziecka zapisuj si negatywne przekonania o sobie;
tym czciej powtarza ze zachowanie, ktre przechodzi w nawyk;
tym rzadziej dziecko prbuje innych, konstruktywnych zachowa.
Mwic obrazowo, wchodzi w swoj rol tzw. zego dziecka.
1.3 Zaburzenia zachowania ujawniajce si w szkole Wzorce zachowa dziecka uksztatowane w rodowisku rodzinnym mog by przenoszone na
jego relacje w wiecie zewntrznym. Wtedy maj charakter obronny zgodnie z przekona-
niami dziecka su ochronie przed kolejnymi przykrymi przeyciami (Sawicka, 1998).
5
Ucze z zaburzeniami zachowania. Budowanie strategii pracy w rodowisku szkolnym __________________________________________________________________________________________ Jacek w swojej rodzinie poprzez bolesne dowiadczenia uczy si relacji spoecznych opartych
na przemocy. Przekonuje si, e wiat jest wrogi, wygrywa silniejszy, a sabi s godni pogar-
dy. Poraka oznacza dla niego upokorzenie, dlatego za wszelk cen stara si jej unika. Nie
ma zaufania do dorosych i nie widzi korzyci ze wsppracy z nimi. Jest te przekonany o
koniecznoci walki o swoje prawa. Kobiety w jego oczach s sabe, a bycie mczyzn ozna-
cza ich ze traktowanie.
Mona powiedzie, e w nastpstwie dowiadcze nabytych w rodzinie Jacek ksztatuje swo-
j destrukcyjn wizj wiata; przez pryzmat rodziny postrzega inne osoby i sytuacje w swoim
yciu. Dobrym przykadem ilustrujcym jego zaburzone zachowanie jest wydarzenie, ktre
rozegrao si podczas lekcji, przedstawione w poniszym schemacie.
Dowiadczenie urazowe Przemoc fizyczna i psychiczna ze strony ojczyma. Bycie wiadkiem przemocy ojczyma wobec matki.
Urazowe przekonanie Doroli chc mnie skrzywdzi i upokorzy. Musz im pokaza, e nic sobie z nich nie robi. Mczyzna nie moe si podporzdkowa kobiecie.
Zaburzone zachowanie Podczas lekcji, kiedy inne dzieci pisz co w zeszytach, Jacek wstaje ze swojego miejsca. Podchodzi do kolegi, ktry siedzi kilka awek dalej, i zaczyna si z nim k-ci. Kiedy nauczycielka gono zwraca mu uwag, krzy-czy do niej: Odwal si, gupia babo!.
Emocje Upokorzenie, bez-silno, poczucie utraty kontr
