Embed Size (px)
Citation preview
MedreselerinBozulması
OsmanlıDevleti,16.yüzyıldansonrasiyasi,askerîveekonomikalanlardaolduğugibieğitimalanındadayavaş
yavaşgerilemeyebaşladı.
Döneminpadişahları,eğitimalanındakigerilemeyifarkederekbununnedenlerini
araştırmaküzerebazıdevletadamlarındanraporistemişlerdir.
Hazırlananraporlardoğrultusundaeğitim
alanındaıslahatlaryapılmıştır.
Sunulanraporlariçindeenönemlisi,IV.Murad’ıntalimatıileKoçiBeytarafındanhazırlananvekendi
adıylaanılanRisale’dir.(KoçiBeyRisalesi)
Risale’yegöre;topraksistemibozulmuşturvehalkbudurumdanrahatsızdır.
Kuruluşfelsefesidevletinvarlığınısürdürmekolan
YeniçeriOcağıdevletleçatışmayabaşlamıştır.
Devletadamları,rüşvetveiltimaslaişyapmayabaşlamıştır.
MedreselerinBozulmaSebepleri
Siyasetinbilimanlayışınıbaskıaltındavedarkalıplariçindetutması.
Özgürdüşüncevearayışlarınhoş
görülmemesi.
Fıkhınayrıntılarıüzerindeçokfazladurulupenerjilerinesasolarakbunakilci,kuralcıalanda
harcanmasıveözünkaçırılması.
Batıilekarşılaştırmalaryapılmakistenmediğiveyapılmadığıiçin,ülkedekieğitimöğretimvebiliminiçineyuvarlanmaktaolduğudurumunzamanında
veiyianlaşılmaması.
DuraklamavegerilemedönemlerindeRumeli’deyenilgileryüzündenTürkkitleleringerileredoğru
göçetmesiveböyleceİstanbulvebaşkaşehirlerdesağlıksız,düzensizbirnüfusyoğunluğu
oluşması.
Bukişilerinmedreselerdedebarındırılmasısebebiileburalarınhayırkurumunadönüşmesi.
Devletinçeşitlikurumlarının(Maliye,orduvs.)dabozulmayabaşlaması.
Rüşvet,hatırgönül,adamsendecilik,aldırışetmemek.
MedreselerinBozulmaBiçimleri
Öğretimveyöntemalanındabozulma:
Aklîvemüsbetbilimlerprogramdançıkarılmış,yanlızcadinî,hukukîbilimleröğretilmiştir.
Busebeple,tartışma,eleştiriyöntemideterkedilmiş,dahaçokaktarmacı,kitabî,doğmatik
yöntemleryerleşmiştir.
Ayrıcaaletilimlerineaşırıönemverilmiştir.
KatipÇelebibudurumuşuşekildeözetler(1656):
Kanunîdöneminegelinceyekadar,“hikmet”ve“dinîbilimleri”uzlaştıranbilimadamlarıvardı.Fatih,
Kelamderslerineyervermişti.Sonragelenler,bunlarfelsefedirdiyekaldırıpyerlerinefıkıhvs.derslerkoydular.Böylecebilimalanıfakirleşti.Kıyıda
köşede,DoğuAnadolu’dayeryerhikmetokumayısürdürenöğrenciler,İstanbul’ageliptafrasatar
oldular…
Müderrisliğeatanmayöntemininbozulması:
Müderriskadrolarınaatanmakiçinbeklenilen“mülazemet”dönemiaynızamandabirstaj
özelliğitaşıyordu.
Zamanlabuyolkötüyekullanıldığıgibi,müderrisolmakiçinmedresebitirmeşartıdaaranmadı.
Dersyapılamayanharapyanmışadıolupkendisivarolmayanmedreselereadamkayırmayoluile
müderristayiniyapılıroldu.
Devletadamlarıvemüderrislerinoğullarınaküçükyaşlardanitibarenmüderrisünvanıveriliyorbirmedresedegörevligösteriliyorvegeçimleri
sağlanmışoluyordu.
Bugibikişilerealayiçin“beşikuleması”tabirikullanılıroldu.
Yüksekdereceliulemanınilmiyesınıfındakioğullarıbabalarınınmevkiigözönünealınarakdoğrudanmiftah,kırklı,hariçvedahilmüderrisi
atanırlardı.
BukonudailkimtiyazınMollaFenarî’ninvefatından(1431)sonraoğullarıiçinuygulandığıifadeedilmektedir.Müderrisolduklarıtakdirde
40akçeiletayinoluyorlardı.
KoçiBey,1631tarihliraporunda,Herkesinrüşvet,hatırgönülilemüderrisliğegeçebildiğinikaydederve“ilimsahasının
cahillerledolduğunu,bilgilliilecahilarasındabirfarkgözetilmediğini”belirtir.
Disiplinalanındabozulma:
16.yy’ınortalarındanitibarenmedreseöğrencilerinindisiplinibozulmayabaşladıvebozulma,kısasüredetaşradasuhte(softa)
ayaklanmalarıdenenboyutlaraulaştı.
Uzunçarşılıbubozulmayımülazemetyöntemindekibozulmayadayandırır.
Medresetahsiliyapmadanrüşvetvekayırmaileyükselenlerindurumukudretsizvekayırıcısız
durumdabulunanlartarafındantepkiilekarşılanmışvebutalebelerkötüyollarayönelmişlerdir.
Buşekildetalebelerinkudretsizveyeteneksizolanları16.yy’ınikinciyarısındaderslerinibırakarak
eşkiyalığabaşlamışlardır.
Avusturyaveİranladevamedensavaşlarsebebiile“softaşekaveti”önemlibirproblemolmuştur.
SoftaayaklanmalarındaŞiîpropogandasınındaetkiliolduğunuUzunçarşılıifadeetmektedir;
“AkkoyunluDevletiniyıkarakşiîmezhebindeSafevî
DevletiniKuranŞahİsmailAnadolu’yapropogandacılargöndererekAlevilerikendicamiasıaltınasokmayaçalışıyordu.Bupropogandacılar,Sivas,Çorum,Tokat,Amasya,Antalya’daistyanvefacialarayolaçtılar.HattaYavuzSultanSelim’intahtaçıktığısıralardaAmasya’dabinlercesuhte
toplanıppekçokinsanıöldürmüşlerdir.”
Diğertaraftannüfusunhızlaartmasıtoprakkazandıransavaşlarınvezaferlerindurması,
vergilerinağırlaşmasısebebiileköylerdenşehirlerevezenginyörelerenüfusakınıbaşlamıştı.
Bunüfusuneritilebileceği,yararlıhale
getirilebileceğibiralanyoktu.
Buişsizlertakımıülkeninpekçokyanındagüvenliğivehuzurubozuyordu.Bunlara“çiftbozan”,“garip”,“garipyiğit”,“levent”deniyordu.
Geçimizorlaşanaileler,çocuklarınıilerdeçiftbozanolmasındiyemedreseleregöndermeyi
tercihediyorlardı.
Bugençlerinbirkısmıokumakyerinesığınmakmaksadıilemedreselereyerleşiyordu.
Buradabirlikteolmanınverdiğidayanışmaile10’ar20’şerkişilikgruplarlaköyleri,mahalleleribasmaya,hertürlüahlaksızlığıyapmaya,halkı
haracakesipsoymayabaşladılar.
BugibihareketlermedreselerinyoğunolduğuEdirne,Bursa,Balıkesir,Manisa,Isparta,Muğla,Bolu,Kastamonu,Tokat,Amasyagibişehirlerde
dahafazlayaşanıyordu.
Müderris,kadıgibiulemasınıfındaninsanlararasındadagizlidenveyaaşikarebuhareketleri
destekleyenlerbulunuyordu.
ÖrneğinIII.Selimdönemineait1794tarihlibirbelgede,
Bursamedreselerine“yobaz”denenve“alat-ıharb”ilegezenkişilerinöğrencikılığıaltında
medreseleresokuştuklarıyazılmış,çeşitlifesatlarçıkarıpkötülükveahlaksızlıklaryapanbu
yobazlarınyakalanıp,cezalandırılmalarıiçinİstanbul’agönderilmişolduklarıbelirtilmiştir.
Müderrislerindisiplinlerininbozulması:
Müderrislerdenbirkısmıgörevlerinisavsaklamaya,yadahiçgörevyapmamaya
başlamışlardır.
Müderrislerindisiplinininbozulmasındakısmenekonomikdurumlarınkötüleşmesisebepolarak
gösterilmektedir.
1640’lardayazılanbireserde(Kitab-uMesalih-iMüslimin)ulemaiçinşöyledenilmektedir;
“Nicesifakirliktenkitaplarınısatıpkaracahil
olurlardı.”
1570’lerdeEdirneÜçŞerefelimüderrislerindenbiri,medresesinibırakıp4-5ayİstanbul’dageziptozmuş,
göreviolmayanişlerekarışmıştır.
Yineaynımedresedenbirmüderris1590’lardaikisenegörevinegitmemiştir.
1575’teBursa’dagörevinesonverilenbirmüderris
eşkiyalarıtoplayarakevinimahkemehalinegetirmiştir.
Medreseleriıslahçalışmaları
PadişahlarınzamanzamanKanunnamelerçıkararakmedreseleriyolunakoymayaçalıştığı
görülür.
KanunîSultanSüleymandönemineaitbirkanunnamede;Öğrencilerinpekazkitapveders
okuyupbiranönceüstmakamlaraçıkmayıamaçladıklarıeleştirilmektevemüderrislerdenöğrencilericiddiçalıştırmaları,kitaplarıeksiksizokutmaları,süreyikısaltmamalarıistenmektedir.
Erkendönemdekibueleştiridikkatçekicidir.
III.Murad1577’deveziriazamagönderdiğibirfermanda;
MedreselerinFatihdönemindeolduğugibiyolunakonması,haksızyereçeşitlimakamlaragetirilenmüderrislerdenbumevkileringerialınmasıve
makamların“ehline”yani“ilimvefazileti”olanlaraverilmesiistenmiştir.
DahasonralarıKoçibey,KatipÇelebivebaşkadüşünürler,medreselerinıslahınailişkinfikirler
ortayaatmışlardır.
I.Ahmed,IV.Murad,III.Ahmed,I.Mahmud,III.Selimzamanındadamedreselerinıslahınaçalışılmışsada
başarısağlanamamış,bozulmaveyolsuzluklarsürmüştür.
19.yy’ınikinciyarısındaveII.Meşrutiyetyıllarındaıslahatgirişimleriyapılmıştır.
Bunlarsonrakiderslerimizdeincelenecektir.
Avrupa’dadurumnedir?
15.yy’ınortalarındanitibarenAvrupa’da“Rönesans”denilen,dünyayabakışta,sanat,edebiyatvebilimdeçokgüçlübiruyanışın
varlığıgörülür.
Buhareket16.ve17.yy’lardadahadagelişir.
Rönesans’ınkökenleriözetleşuşekildedir:
12.ve13.yyrönesansınınetkileri.
AlmanGutenberg’in1440’lardamatbaatekniğinibulması,kitaplarınçoğalması,ucuzlamasıbilginin
genişkitlelereyayılmasınısağlamıştır.
EskiYunanveRomaeserlerinidahaesaslıincelemeveanlamayayönelmişlerdir.
İstanbul’unfethindenöncevesonra,Avrupa’yakaçanBizanslıbilginvesanatçılareskiYunanve
Roma’yaaitbirçokkitabıvebilgiyiorayataşımışvebunlarıAvrupalılaraöğretmişlerdir.
Gözlem,deneygibibilimselyöntemlere,eleştiriye,
özgürdüşünceyeönemverilmişvedoğmatik,skolastikyöntemzayıflamıştır.
16.yy’ınilkyarısındaAlmanya’daReformhareketiortayaçıkmıştır.
Reform,Avrupa’daeğitimvebilimingelişmesineönemli
katkısağlamıştır.
BuhareketiAlmanMartinLuther(1483-1546)başlatmıştır.
ÜniversitelerdeilahiyatokutanMartinLuther,öğrencilerinindedesteğiileHıristiyanlığınbazıilkeveuygulamalarına(azizlereveMeryemAna’yaduave
endülüjanssatılması)vePapa’nınotoritesinekarşıçıkmıştır.
Rönesansvereformileberaber,Avrupa’damüsbetbilimlerinöğretimiönemkazanmış,ilahiyatfakültelerigiderekeskisaygınlıklarını
kaybetmişlerdir.
Üniversitedışındadapekçokbilginbuluşlaryapmışeserlervermiştir;
Polonya’daCopernic(1473-1543),
İngiltere’deFrancisBacon(1561-1626)veNewton(1643-1727),Fransa’daPascal(1623-1662),
İtalya’daLeonarddeVinci(1452-1519),Bruno(1548-1600)veGalile(1564-1642).
Bruno,dünyayıtanımakiçininançvegelenekleredeğil,akılvedeneyebaşvurulmasıgerektiğini
savunduğuiçinRoma’dayakılmıştır.
FizikçiveastronomolanGaliledeCopernic’tensonradünyanınkendisivegüneşinetrafında
döndüğünüsavunduğuiçinEngizisyonmahkemesiönündedizçöküpyanıldığınıitirafetmesi
karşılığındakurtulabilmiştir(1633).
Avrupa’daayrıcaodönemlerdeAkademidenilenbilimkurumlarıaçılmış,buralardabilimadamları,yazarlar,sistemli,planlıçalışmalaryapmışlardır.
MedreselerdeArapçaöğretimdiliolarak
hakimiyetinisürdürürken,Avrupa’da16.yy’danitibarenLatinceartıköğretimvebilimdili
olmaktançıkarılmayaveulusaldillerkullanılmayavegeliştirilmeyebaşlanmıştır.
Medreselervegünümüz
Medreselerinbazıözelliklerigünümüzeğitimanlayışıtarafındanortayakoyulandinamiklere
uygundüşmektedir.
Medreselerinbinaveyerleşmedüzenlerigünümüzeışıktutacakşekildedir.
Başkasosyalkurumlarlaberaber,bircamietrafında
külliyeoluştururlardı.
Böyleceşehirmimarisinindegüzelveönemlibirparçasıolmaktaydılar.
Öğrencilerintümihtiyaçlarınınkarşılıksızsağlanması,çokileribirsistemdir.
Medresedersleriarasındauyumveönceliksonralıkbakımındantutarlılıkvardı.
Sınıfdeğildersgeçmesistemininvarlığıgüncel
görüşlereuygundur.
Medreseöğrencilerihücrelerindeyemekdeyaparlar,odalarınıısıtır,temizler,yataklarını
düzenler,çamaşırlarınıyıkarlardı.
Öğrencilerinbazıişlerinikendiyapmalarısorumlulukduygusunungelişimiaçısındançağdaşgörüşlerlede
uyumiçindedir.
Medreseöğrencilerinin“cer”sistemiileheryılenücraköylerekadardağılıphalklakaynaşmaları,
halkıaydınlatmaları,mezunoluncadayadırgamadanheryerdegörevekoşmalarıönemli
özelikleridir.
Halkıtanıyanhalktankopukolmayanbirilmiyesınıfınınoluşmasınısağlamıştır.
Tanzimattansonraaçılan“mektep”öğrencileribu
açıdaneleştirilmişlerdir.
