Zeki YILDIRIM - isamveri.orgisamveri.org/pdfdrg/D00018/2013_40/2013_40_YILDIRIMZ.pdf · 2015-09-08 · Zeki YILDIRIM İşte bu tarz tefsirlerden bir tanesi de, Osmanlı’nın duraklama

ÖZ18. asır âlimlerinden olan Erzurumlu Lütfullah Efendi, birçok dalda eserler

telif etmiştir. Özellikle tefsiri ve “Meâricu’l-Envâr” adlı eseriyle dikkat çekmek-tedir.

Müfessirimiz, “Risâletu’r-Retk ve’l-Fetk” isimli eserinde Enbiyâ, 30. ayetini, Felsefî Tasavvuf geleneği açısından ele almış ve kendisine özgü yorumlar yapmış-tır. Buna göre, “retk” kavramı (cism-i küll, akl-ı evvel), mevcûdâtın birliğini; “fetk” ise, bir bütün olan mevcûdâtın parçalara ayrılmasını ifade etmektedir.

Anahtar Kelimeler: Evrenin yaratılışı, retk, fetk, felek-i azam, arş, hebâ, akl-ı evvel, cism-i küll, kalem-i a’la, sudur nazariyesi, insan-ı kâmil

ABSTRACTTheoretical and Mystic Exegesis Sample in

the Commentator Lütfullah Efendi from Erzurum18th century scholar Lütfullah Efendi from Erzurum has copyright works in

many branches. In particular, draws attention with the interpretation and his work the “Meâricu’l-Anwar”.

The interpreter, in his work named as “Risâletu’r-Retk ve’l-Fetk” was discussed the verse Anbiya, 30 in terms of the philosophical tradition of Sufism and has its own comments. Accordingly, the “Retk” concept (the object of universal, the first reason) refers to the unity of the creation and the “fetk” concept refers to dismantling of assets as a whole.

Keywords: Creation of the universe, Retk, fetk, the largest felek, Res, heba, the first reason, the object of universal, the supreme pen, theory of sudur, excellent human

* Doç.Dr.,AtatürkÜniversitesiİlahiyatFakültesiTefsirAnabilimDalıÖğretimÜyesi.

Atatük Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı: 40 ● Erzurum 2013

Zeki YILDIRIM (*)

ERZURUMLU MÜFESSİR LÜTFULLAH EFENDİ’DENAZARÎ SUFÎ TEFSİR ÖRNEĞİ

� Zeki YILDIRIM

Giriş18.yüzyıldenilince,hemenaklaBatı’daki“aydınlanma”1vebizdeki“ge-

rileme dönemi”gelir.Bunuda,tabiîolarak“taklid”,“Şerh ve Haşiye”dönemitakipeder.İlginçbirşekildebudönemdeyaşayaninsanlarımızınneyaptıkları,hangieserleriverdiklerivehangidüşüncelerinegibigerekçelerlesavunduklarıneredeysehiçbilinmez.Meselâ18.YüzyıldüşüncesisözkonusuolduğundaneredeysesadeceBerkeler,Hume,Rosseau,MontesquieuveKantgibibatılıdüşünürlerihatırlarız.BunarağmenOsmanlıdüşünürlerisözkonusuoldu-ğundaise,hemenhemenhiçbirdüşünürümüzhatırımızagelmez.18.Yüzyılilimvedüşüncesihususundakibilgisizliğimizinesasınıda,odönemeyönelikilgisizliğimizteşkiletmektedir.2

Aslındabuasır,zannedileninaksineOsmanlılar’dafikrin,edebiyatınfel-sefenin,güzelsanatlarınvebiliminağırlıkkazandığıbirdevirdir.3Dolayısıylabuasırdayaşamışâlimvedüşünürlerimizinaraştırılmasınınyapılarakortayakonulmamışolmasıbizlerinenönemlieksikliğimizigöstermektedir.Meselâ,Erzurum’lumüfessirlerdenLütfullahEfendibunlardanbiridir.Bugibitarihîşahsiyetlerimizindüşünceleriveeserlerinin4ortayaçıkarılarakbugününoku-yucularınasunulması,bizedüşenenönemligörevlerdenbiridir.

18.yüzyıldayaşamışolanmüfessirimizinkendisinivemetodolojisinidahaiyianlamakaçısındanOsmanlıtefsirhareketinintemelkaynaklarınıvegenelkarakterinikısacadaolsagözdengeçirmemizgerekir.Butefsirhaketininkay-naklarınabaktığımızda ilkaklagelenmüfessirZemahşerî (ö.538/1143)dir.Aslındao,özellikledilyönündenhemenhemenbütünmüfessirlerinkayna-ğıdır.5Kur’an’ıdilyönündeninceleyenveonun,fesâhatvebelâğatyönünden

1 Aydınlanmahakkındagenelbilgiiçinbkz.BayraktarMehmet,Tasavvuf ve Modern Bilim,SehaNeşriyat,İst.1989,s.21vd.ÖzellikleİngilizveFransızAydınlanmasıkonusundabkz.Aydınlanma Düşüncesi Dizisi,editör:VeyselAtayman,KayhanMatbaacılık,İst.2011,s.13vd.AydınlanmaFelsefesi,önceİngilterebaşlamış,oradandaFransaveAlmanya’yageçmiştir.Ayrıcabkz.Sunar,Cavit,Varlık Hakkında Ana Düşünceler,AÜİFYay.Ankara,1977,s.234vd.

2 Bu asırla ilgili ruh halimizi daha yakından görmek için bkz. Görgün,Tahsin, 18. Asır Osmanlı Düşüncesi ve Erzurum’lu İbrahim Hakkı’yı Okumak(BütünYönleriyleErzurum’luİbrahimHakkıSempozyumu),AtatürkÜniv.Yay.Erzurum,2012,s.153vd.

3 Aslında, ülkemizle Batı arasındaki ilmî ve kültürel mübadele ve iktibasların şuurlu birşekildealınmasıgerçekmanada18.yüzyıldabaşlamıştır.Bkz.Turhan,Mümtaz,Kültür Değişmeleri,MEB.Basımevi,İst.1972,s.190-193.

4 Budönemdekibilginlerimizineserleri(istisnalarhariç)basılmayıp,yazmanüshalarhalin-dekütüphanelerdebizleribeklediğinden,toplumumuzbunlarınisimlerindendahihaber-dardeğildir.

5 Bkz.UzunçarşılıİsmailHakkı,Osmanlı Devletinin İlmiye Teşkilatı,Ankara,1988,s.23,28;Baltacı,Cahit,XV ve XVI. Yüzyılda Osmanlı Medreseleri,İst.1976,s.42.

ERZURUMLUMÜFESSİRLÜTFULLAHEFENDİ’DENAZARÎSUFÎTEFSİRÖRNEĞİ �

bütünsözlerinüzerindeolduğunuispateden6Keşşâftefsiri,zikredilenözellik-lerininyanısırabaşkaözelliklerideihtivaetmesisebebiyle,Osmanlımedrese-lerindenizamnâmegereğinceasırlarboyuncaokutulmuştur.

Butefsirhareketineençokte’siredenveençokilgigörenmüfessirlerdenbiri de hiç kuşkusuz Fahreddin Râzî (ö. 606/1209) dir. Onun Mefâtihu’l-Ğaybadlıeseri,tefsirhareketinehemihtivahemdemetodaçısındanyenibirboyutkazandırmıştır.7DiğermüfessirlerdeolduğugibiOsmanlımüfessirlerideondaniktibaslaryaparakçeşitlideğerlendirmeleryapmışlardır.Meselâbü-yük tabipHacı Paşa (ö. 826/1423),Molla Gürânî (ö. 860/1450) gibi ilerigelenâlimlerintefsirleribununörnekleriyledoludur.8

Dahasonralarıise,Osmanlıtefsirhareketininenmüessirveenyaygınkay-nağı,Beydavî(ö.658/1286)nin,“Envâru’t-Tenzîl”iolmuştur.Kâtip Çelebî(ö.1067/1657)bununnedeninişöyleaçıklar:“Bu tefsirin şanı yücedir ve izaha muhtaç değildir. Beydâvî bu tefsirinde, irâb, meânî ve beyânla ilgili olan bilgileri Keşşâf ’tan, hikmet ve kelâm’la ilgili olanları Mefâtihu’l-Ğayb’ten; iştikâk, nükte-ler ve latife ile ilgili olanları ise, Ragıb’tan telhis etmiştir. Bununla birlikte kendi fikrinin mahsûlu olan birçok vecih ve tasarrufları da ilave etmiştir”9

TefsiralanındaolduğugibimetodolojikonusundadaRâzî’dençoketki-lenmişolanBeydavî’nineseri,ayrıcakısaveözlüolduğuiçinOsmanlımüel-lifleridedahilolmaküzereyüzlercemüfessirtarafındanözetlenmiş,haşiyesiyazılmış,hadisleridetahriçedilmiştir.DolayısıyladaOsmanlımedreselerininvazgeçilmezbireseriolmuştur.10

Sözkonusuettiğimizbumüfessirler,Osmanlıdirâyettefsiriekolununenbelirginkaynaklarınıoluşturmaktadırlar.Osmanlı’dabutefsirekolunun11bel-libaşlıtemsilcilerişunlardır:ŞihabuddinSivasî(ö.780/1378),BüyüktabipHacı Paşa(ö.826/1488),Alâuddin Semerkandî(ö.860/1450),Molla Gürânî(ö.893/1488),İbn Kemal(ö.940/1534)vetefsirievrenselbirşöhreteulaşanEbu’s-SuûdEfendi(ö.982/1574)’dir.

6 Zehebî, Muhammed Hüseyin, et-Tefsîr ve’l-Müfessirûne Dâru’l-Kütübi’l-Hâdise, 2. bsk.Beyrut,1976,I,431-483;BilmenÖ.Nasuhi,Büyük Tefsir Tarihi,BilmenYayınevi,İst.1974,II,466;Cerrahoğlu,İsmail,Tefsir Tarihi,DİB.Yay.Ankara,1988,I,350-386.

7 Râzîvetefsirihakkındabilgiiçinbkz.YıldırımZeki,Râzî’nin et-Tefsîru’l-Kebir’inde Fıkıh Usûlu Uygulaması,S.B.E.Erzurum,1997,s.12vd(BasılmamışDoktoraTezi).

8 Geniş bilgi için bkz. Kâtip Çelebi, Keşfu’z-Zunûn an Asâmi’l-Kütüb ve’l-Fünûn, nşr.Kilis’liRıfat-ŞerafettinYaltkaya,İst.1941,I,225,451,II,1185,1598;Taşköprüzâde,eş-Şekâiku’n-Nu’maniyyefîUlemâi’d-Devleti’l-Osmaniyye,thk.A.SuphiFurat,İst.1985,s.159-162.

9 KâtipÇelebî,Keşfu’z-Zünûn,I,187.10 Bilmen,Tefsir Tarihi,II,531-535.11 TefsirEkollerikonusundabilgiiçinbkz.Şimşek,Sait,Günümüz Tefsir Problemleri,Kitap

Dünyası,10.bsk.Konya,2011,s.41vd.

� Zeki YILDIRIM

İştebutarztefsirlerdenbirtaneside,Osmanlı’nınduraklamavegerilemedönemindeyaşamışolanErzurum’lumüfessirLütfullahb.Muhammed (ö.1202/1788)tarafındanyazılmışolan“Râmûzu’t-Tahrîr ve’t-Tefsîr”adlıeserdir.ButefsirindeanakaynağıBeydâvîolmaklabirlikte,kendineözgüözellikleridevardır.Basılmamışolantefsirde,12Kelâm,Tasavvuf,Felsefe,hikmet,Usûl,Kıraat,Fıkıh,veArapdilialanlarındaçeşitlivesilelerledeğerlibilgiveyorum-lararastlanmaktadır.BunailavetentefsirindeAstronomi,Jeoloji,Tıp,FizikvePsikolojigibibilimdallarında,kendisininbilgiseviyesiniortayakoyandeğerliyorumlarvardır.13

DiğertaraftanOsmanlıdöneminde,tasavvufîtefsirekolunun14deçokre-vaçtaolduğunugörüyoruz.Nitekimmüfessirimizhemtefsirinde15vehemdeesma-ihüsna’yışerhettiği“Meâricü’l-Envâr fî Medârici’l-Esrâr”adlıeserindebudurumugörüyoruz.16Hattabueserde,konusuitibariyletasavvufîkonu-larındahaçokyeraldığınıbelirtmeliyiz.ButefsirekolugeneldeOrtaAsyaTürkdünyasında,Türklerinuzunsüreegemenlikkurduğuİran,Hindistan,Anadoluvebalkanlargibicoğrafyadayaygınlaşmışvehalküzerindeçoketkiliolmuştur.ÖzellikleOsmanlılarınyükselmedevrindenbaşlayarakyıkılışaka-darkidönemdehalkdahaçoktasavvufîtefsirerağbetetmişvematbaanındakullanılmasıylabirlikteençokbutefsirlerbasılmıştır.

Bu tefsir ekolunun gelişip yaygınlaşmasında da, özellikle Kuşeyrî (ö.465/1073),İsmailHakkıBursevî(ö.1137/1724)tefsirininenetkilikaynak-larından biri olan Necmüddin Dâye (ö. 654/1256); nazarî tefsir alanındaVahdet-i Vucûd nazariyesinin mümessili olan Muhyiddin İbnü’l-Arabî (ö.638/1240)veonunyanındanhiçayrılmayan17enmeşhurtalebesiSadreddinKonevî(ö.730/1330)gibizatlaretkiliolmuştur.18

12 Bueser,SüleymaniyeKütüphanesiHaletEfendiBölümüno:20dekayıtlıdır.13 Müfessirimizvetefsirihakkındagenişbilgiiçinbkz.Ören,Halis,Göğsügür Lütfullah Erzu-

rumî ve Ramûzu’t-Tahrîr Adlı Tefsiri,MÜ.SBE.İst.1995,s.293-303(Basılmamışdoktoratezi).

14 Tasavvufîtefsirveçeşitlerikonusundagenelbilgiiçinbkz.Çelik,Ahmet,Tarihi Süreçte Batınî ve İşârî Yorum,AktifYay.Erzurum,2008,s.57vd.

15 Bkz.Ören,Halis,a.g.e.s.322-348.16 BueserTopkapıMüzesi,Emanethazinesikitaplığı,nu:917dekayıtlıdır.17 Birışık,Abdulhamit,Tefsirmad.DİA.İst.2011,XXXX,287.18 Bkz.Ateş,Süleyman,İş’ârî Tefsir Okulu,YeniUfuklarNeşriyat,2.Bsk.İst.1998,s.215-

257;Zehebî,et-Tefsîr ve’l-Müfessirûne,II,379-415.Buradaşunudabelirtelimki,OsmanlımüfessirleriiçindeKur’an’ıbaştansonatefsiredenlerazınlıktadır.Birkısmınınçalışmalarıyarımkaldığıgibi,dahaziyadehaşiyecilikhakimunsurolmuştur.Ayrıcacüz,sûreveâyettefsiriyazanlarçoğunluktadır.Bukonudagenişbilgiiçinbkz.Ören,Halis,a.g.e,s.24-47.AyrıcaZiyaDemir’inOsmanlı Müfessirleri ve Tefsir Çalışmalarıisimlidoktoratezinebakı-labilir.


TasavvufcereyanıözellikleİbnArabî’densonraonunfikirlerialtındaşe-killenmişvevahdet-ivücûddüşüncesi (tümeleştirilere rağmen) tasavvufunenuçnoktalarınadahitesiretmiştir.DolayısıylaOsmanlıdönemitasavvufuda,butesiraltındakalarakenparlakdevriniyaşamıştır.Etkileri,düşünceye,sanata,edebiyata,mimariyevedahapekçokalananüfuzetmiştir.Bunedenleonuneserleriokutulmuş,yüksekbirkültürveözelbirdilkullanması sebe-biyle, eserlerine çok sayıda şerhler yazılarak çok sayıda insanın istifadesinesunulmuş,padişahlarbileonailgiduymuşvesaygıgöstermişlerdir.Sırfonunhitaplarıveyafikirlerinintartışılmasıylamühimbirkülliyatoluşmuştur.Me-selâYavuzSultanHan’ınemriyleŞeyhMekkîEfendi(ö.926/1519)tarafın-dante’lifedilenveİbnArabî’yısavunan“el-Cânibu’l-Garbî”isimlieserbununengüzelörneklerindenbiridir.19

KanaatimceŞeyh’inözellikleOsmanlılar arasındakibu tesirinin çeşitlerisebepleri arasında onun Anadolu’ya yaptığı pek çok seyahatı ve bazı şehir-lerdekiikametininbüyükrolüvardır.20ZatenİbnArabî’densonraonundü-şüncelerini sistemleştiren de Sadreddin Konevî21 olmuştur. İşte Erzurum’lumüfessir Lütfullah Efendi de, tefsirinde ve özellikle Meâricu’l-Envâr isimlieserindegörüleceğiüzereSadreddinKonevî’dençoketkilenmiştir.22

Şunudabelirtelimki,butasavvufhareketinekarşıduyulanilgigünümüz-dededevametmektevebukonudapekçokyayınyapılmaktadır.

Müfessir Lütfullah Efendi’nin Hayatı, İlmi Şahsiyeti ve EserleriHicrîonikinci,miladîonsekizinciasırdayaşamışolanvedoğumtarihikesin

olarak tespitedilemeyenmüfessirimizin ismi,Lütfullahb.Muhammed;nis-besi,doğumyeriolanErzurum’anisbetle“el-Erzurumî”,lakabiise,“Göğsügür Mehmet Hoca”dır.Neyazıkkibudeğerliâliminhayatıhakkındakaynaklardafazlabilgibulunmamaktadır.23Bulunanbilgilerdehemen hemenaynıdır.Bir-çokilimdalındayirmi’denfazlaeseryazmış,fazılvearifbirşahsiyettir.24Bunu,19 Bkz.MekkîEfendi,İbn Arabî Müdafası,çev.AhmetNeyli,nşr.HalilBaltacı,GelenekYay.

1.bsk.İst.2004.20 Bkz.Keklik,Nihat,Muhyiddin İbn Arabî Hayatı ve Çevresi,SufîYay.1.bsk.İst.2008,s.

212vd.21 Keklik,Nihat,a.g.e.,s.221.22 Bkz.İbnÂşûr,Tefsîru’t-Tahrîr,XVII,42.23 Bkz.LütfullahErzurumî,Râmûzu’t-Tahrîr,vrk.1b;Bağdatlı, Hediyyetu’l-Arifîne Esmâu’l

Müellifine ve Âsâru’l-Musannifîne,Vekâletu’l-Maârif,İst.1951,1,840;Bağdâdî,İdâhu’l-Meknûn fi’z-Zeyli alâ Keşfi’z-Zunûn ’an Asâmi’l-Kütüb ve’l-Fünûn,MEB.2.Bsk.İst,1972,II,496,503;BursalıMehmetTahir,Osmanlı Müellifleri,MeralYay.İst.tsz.II,12;Bil-men,Büyük Tefsir Tarihi,II,730;İbnÂşûrMuhammedTahir,Tefsîru’t-Tahrîr ve’t-Tenvîr,Müessesetü’t-Tarih,1.Bsk.Beyrut,tsz.XVII,55-56.

24 Kehhâle, Ömer Rıza, Mu’cemu’l-Müellifîne, Mektebetü’t-Terakkı, Dimeşk, 1959, VIII,155.

� Zeki YILDIRIM

eserlerindeki derin vukufiyetinden rahatlıkla anlayabiliyoruz. Erzurum’dakitahsilhayatındansonraİstanbul’agelmişvekısabirsüredeşöhreteulaşmıştır.FatihCami’indedersvermiş,çokdeğerliöğrencileryetiştirerekikidefaicâzetvermiştir.KâdıBeydavîüzerineyaptığı“Ta’lîkât”,ozamanâlimlerarasındameşhurolmuştur.25

GöğsügürLütfullahEfendi’nin,gerekilimtahsilivegerekseziyaretmak-sadıylabirçokbeldeyeseyahatyaptığınıgörüyoruz.Meselâ,hicrî1195yılındaBağdat civarında yaşayan ilim ve tasavvuf erbâbını ziyaret için yola çıkmışvebuaradaBitlis’euğramış,kışmevsiminioradageçiriptefsirinideburadayazmaya başlamıştır.26 Seyahatleri ile ilgili malumatı, biz ancak onun eser-lerinden öğreniyoruz. Eserlerinin mukaddimesinde veya sonunda, uğradığıyerlerdekiilmîfaaliyetlerden,dersaldığıhocalardankısacadaolsabahseder.27Yinekendisinin tasavvuf sahasındakiderin vukûfiyetini ortayakoyan eseri,“Meâricü’l-Envâr fî Medârici’l-Esrâr”adlıeserinin28sonunda,onuhicrî1184yılındaMerâkeş’teyazdığınıbelirtir.29Ayrıcatefsirinde,GöğsügürLütfullahEfendi’den şitayışle bahseden İbn Âşûr (ö. 1879/1973), müellifimizin hic-rî 1185’teTunûs’a geldiğini haber verir.30 Şunu da belirtelim ki, LütfullahEfendi’nin hangi tarihlerde İstanbul’da ikamet edip, Nusret Efendi’nin devurguladığıgibiFatihCamisindeikidefaicâzetverdiğini31tamtespitedemi-yoruz.Ancakbununuzunbirsüreolduğunusöyleyebiliriz.

Göğsügürhakkındamalumatverenkaynaklar32vekendieserlerinin33be-lirttiğinegöreHanefimezhebinemensupoluphicrî1202,milâdî1788yılın-daHalep’tevefatetmiştir.34

25 KısacaErzurum’untarihiniyazıphemşehrilerineithafedenMuhammedNusretEfendi’ninbelirttiğibu“Ta’likat”adlıtefsir,kanaatimizce,müellifimizintefsiri“Râmûzu’t-Tahrîr”ol-malıdır.Bkz.MuhammedNusret,Tarihçe-i Erzurum,AliŞükrüMatbaası, İst,1338, s.107-108.

26 LütfullahErzurumî,Râmûzu’t-tahrîr ve’t-Tefsîr,vrk,1b.27 Basılmamışeserlerivehocalarıhakkındabilgiiçinbkz.Ören,Halis,Lütfullah Erzurumî ve

Ramûzu’t-Tahrîr Adlı Eseri,s.78.28 Bueser,çokuğraşlarsoncundailkdefatarafımızdanTopkapıMüzesiEmanetHazinede

bulunmuştur.Bu vesileyle ilgi ve yardımları dolayısıylamüze yetkililerine şükranlarımısunuyorum.

29 LütfullahErzurumî,Meâricu’l-Envâr,vrk.220a-b.30 İbnAşûr,Tefsîru’t-Tahrîr,XVII,41.31 NusretEfendi,Tarihçe-i Erzurum,s.107.32 Bkz.Bağdatlı,Hediyyetü’l-Arifîne,I,840;el-Bağdâdî,Îdâhu’l-Meknûn,II.503;ez-Zîriklî

Hayreddin,el-A’lâm Kamûsu Terâcim li-Eşheri’r-Ricâl ve’n-Nisâ Mine’l-Arab ve’l-Müstağri-bîne ve’l-Müsteşrikîne,Beyrut,1990,V,243;Kehhâle,Mucem,VIII,155;Bursalı,Osmanlı Müellifleri,II,12;Bilmen,Büyük Tefsir Tarihi,II,730.

33 LütfullahErzurumî,Meâric,vrk.220a.;a.ml.Şerhu Lamiyyeti’l-Acem,SüleymaniyeŞ.AtıPaşaBöl.nu:2812/13,vrk.95b.

34 NusretEfendiise,LütfullahErzurumî’nin70yaşındaikenİstanbul’davefatedipEdirneKapıMezarlığı’nadefnedildiğinikaydeder.Bkz.Tarihçe-i Erzurum,s.108.


Eserlerine baktığımızda, müellifin dinî ilimlerin hemen hemen hepsiylemeşgulolduğunuvebualanlardadikkatçekici eserlerverdiğinigörüyoruz.Ancakdahaziyadetefsirvetasavvuflailgilendiğinisöyleyebiliriz.AyrıcaFıkıh,Kelâm,Hadis,Kıraat,Tecvid,ArapDiliveEdebiyatı,Felsefe,MantıkveMa-tematikgibiilimdallarındadaeserlervermiştir.Bunlarınbazılarıhacimliki-tap,bazılarıdarisâlehalindedir.Meselâ,dirâyetekolünegörete’lifettiğitefsiriveesmâ-ıhüsnayışerhettiğiMeâricu’l-Envâradlıkitabıkapsamlıeserlerdir.Tespitedilebileneserlerininsayısı18’dir.35

Yaşadığı DönemMüfessirimizin yaşadığı XII/XVIII. yüzyılda, bir asır öncesine nazaran

daha dikkat çeken ilim adamları yetişmiş, hemen hemen her ilim dalındadeğerli eserler meydana getirmişlerdir. Bu dönemdeki ilmî hareketin geliş-mesinde,hiçşüphesizodöneminsadrazamlarınınilimadamlarınıhimayeet-melerininkatkısıvardır.36AyrıcabudönemdeİbrahimMüteferrika’nınSaidEfendi ilebirliktematbaayıkurmasıdavurgulanmasıgerekenönemliyeni-liklerdendir.37DiğeryöndenbudönemdeAvrupaileolantemaslarınartmasısonucubazı temel eserlerin tercümeedilmeside,müsbet ilimleredair yenieserlerinyayımlanmasınavesileolmuştur.Budurum,makalemizdedegörü-leceğiüzeremüellifimizedeyansımıştır.Odönemdedinî ilimlerinyanındaözellikle Astronomi, Jeoloji,Tıp, Mantık, Matematik ve Felsefe gibi bilimdallarındaeserlerinyazıldığınıgörüyoruz.Meselâ,müellifimizinMatematik’leilgili“Münteheb min Hulasâtil-Hisâb”38vemantık ile ilgiliolarakta“Risâle fi’l-Mantık”39adlıeserlerivardır.YineaynıdönemdeyaşamışolanErzurum’lu

35 Eserlerikonusundagenişbilgiiçinbkz.ÖrenHalis,Lütfullah Erzurumî ve Ramûzu’t-Tah-rîr Adlı Eseri,s.78vd.Dersaldığıhocalarıiçinayrıcabkz.Ören,Halis,a.g.e.,s.74vd.

36 Uzunçarşılı,Osmanlı Devletinin İlmiye Teşkilatı,s.236.37 Turhan,Mümtaz,Kültür Değişmeleri,s.159vd.BuilkTürkmatbaasınınaçılması,ülkeye

yeni bilgi ve fikirlerin girmesine sebep olmuş ve mütakıpdevirlerin kültür değişmeleriüzerindemüsbettesirleriolmuştur.Bukonudakideğerlendirmelerhususundabkz.Adıvar,Adnan,Osmanlı Türklerinde İlim,MaarifMatbaası,İst.1943,s.139.

38 BueserS.KütüphanesiŞehitAliPaşaBöl.nu:2812/12’dekayıtlıdır.39 Meselâ, Şeyhulislâm Seyyid Feyzullah Efendi (ö. 1115/1703), İspirli ömer b. Ali (ö.

1202/1708),MüfessirHazıkEfendi(ö.1165/1733),psikolojialanındaArapçabireseriolanAhmedYusufErzurumî,(BueserS.KütüphanesiLaleliBöl.nu:001863’dekayıt-lıdır).Yinepekçokte’lifsahibiPîrMehmedDede(ö.1146/1733)vemeşhurErzurummüftüsüKadızadeMehmetEfendî(ö.1173/1759)gibişahsiyetlerisayabiliriz.(Genişbilgiiçinbkz.NusretEfendi,Tarihçe-i Erzurum,s.85vd;ÇöğenliSadi-BakırcıSelami,Erzu-rum Müftüsü Sakıp Efendi,AÜEF.Yay.Erzurum,2009,s.14vd.;Dağcı,Şamil,Osmanlı Dönemi Kaynaklarında Yer Alan İspirli Alimler,AÜİF.Dergisi,sayı,29Erzurum,2008,s.27.

� Zeki YILDIRIM

İbrahimHakkı(ö.1708/1780)’nınansiklopedikeseriolan“Marifetname”sidebununengüzelörneklerdenbiridir.

İlimvekültüraçısındanErzurum’unodönemtarihinebakıldığında,oradaŞeyhulislâm,müderris,şair,tarihçivedevletadamıgibipekçokzevatınye-tiştiğinigörmekteyiz.BunlarTürkçe,Arapçahemenhemenherdaldaçeşitlieserlervermişlerdir.Erzurumcoğrafivestratejikkonumuitibariyleherzamanulaşım,ticaretvekültürmerkeziolmahüviyetinitaşımıştır.Dolayısıylailimadamlarınınyanısıraaskerivemülkigörevlerdebulunmuşşahsiyetlerinsayısıdaazdeğildir.40

Bubahsibitirmedenhemmüellifimizinzamanındavehemdedahason-rakidönemlerdeErzurum’daki ilmî atmosferi göstermesibakımındanAlûsî(ö.1270/1854)’ninErzurum’ayaptığıseyahatadadeğinmekgerektiğinidü-şünüyorum.

MeşhurmüfessirAlûsî,Bağdat’tanİstanbul’ayaptığıgezideErzurum’auğ-ramış,büyükbirteveccühveihtiramlakarşılanmış,Erzurumhalkındangör-düğüsevgiveikramkarşısındasitâyişkârifadelerkullanarakmemnuniyetinişöyleifadeetmiştir:“Erzurum’a varınca biraz nefes aldım. Müşir Ahmet Hamdi Paşa tarafından güzel bir şekilde karşılandım. Cennetzâde Abdullah Efendi’nin konağında misafır kaldım. Bu şehrin halkından, ilim adamlarından ve ileri ge-lenlerinden büyük iltifat gördüm. On gün kadar Beydavî tefsirinden ders ver-dim. Bu derslerimiz Nebe’ Sûresi’nin dört âyetiyle sınırlı kalmıştı. Müderrislerden Ömer Fazıl41 ve Receb efendiler muhatap mevkiinde idiler. Âlim ve fazıl olan bu iki zata, talepleri üzerine icâzet verdim ve bu icâzetnameleri bizzat kendim okudum… Bu icâzetler nedeniyle büyük bir ziyafet düzenlenmişti. Zannetmem ki, bunun bir benzeri Dâru’s-Selâm’dan başka bir yerde yapılabilsin…”.42

40 Bkz.MehmetSüreyya,Sicilli Osmanî,MatbaayıÂmire,İst.1308,II,96;Bursalı,Osmanlı Müellifleri,I,280-281;MesihİbrahimHakkıoğlu,Erzurumlu İbrahim Hakkıİst.1973,s.9-232.

41 Alûsî,Neşvetu’ş-Şümûl fi’s-Seferi ilâ İstanbul,MatbaatuVilâyet-iBağdat,Bağdat,1293,s.17-20.

42 ÖmerFazılEfendi(ö.1230/1814),odönemdeErzurum’dayetişmiş,Fıkıhilmindeotoriteolmuşvebilginlerarasında,zamanının“İmâm A’zamı ve Müfti’l-Enâmı”olarakyâdedil-miştir.Birçoktalebeyetiştirmiş,ikidefadaicâzetvermiştir.KendisiAlûsîgibibiralimdenhemilmîhemdeHadisicâzetialmayıbaşarmıştır.Âlûsî,“Neşvetu’ş-Şümûl”adlıseyahat-namesinde: “… Bir ara Erzurum’da ikamet ettiğimde, bu şehrin ileri gelen alimlerinden Ömer Fazıl Efendi benden ders aldı. Bu zatın her ilim sahasında söz sahibi olduğunu gördüm. Zaman böyle birisini daha çıkarmamıştır…”diyerekonunekadartakdirettiğinibelirtmiş-tir.Bkz.Âlûsî,a.g.e.a.y.Ayrıcabkz.ÇöğenliSadi-BakırcıSelami,a.g.e s.25-28.ÖmerFazılEfendi,OsmanlıMeclis-iMebusan’ındaErzurummilletvekiliolanveaynızamanda“Tarihçe-i Erzurum”ukalemealanMuhammedNusretEfendi’nindedesidir(Bkz.Dağcı,Şamil,a.g.m.s.30-31,dipnot,16.


Enbiyâ Sûresi 30. Ayeti’nin Genel YorumuMüfessirimizinyorumlarınageçmedenönce,buâyetintarihisüreçtenasıl

yorumlandığınıkısacagörmektefaydamülahazaediyoruz.AllahTeâlâşöylebuyuruyor:“Göklerle yer ikisi bitişik bir halde iken, Bizim onları birbirinden yarıp ayırdığımızı ve her canlıyı sudan yarattığımızı o kâfirler bilmezler mi, hâlâ inanmayacaklar mı?”(21.Enbiyâ,30).

Müfessirler,buâyetteanlatılmakistenenlerhakkındaçeşitliyorumlaryap-mışlardır.Buradaki ihtilaflarbitişikolmaanlamınagelen “ratk” ile, ayırmaanlamınagelen“fetk”lafızlarıüzerindeodaklanmaktadır.“Ratk”:yaratılıştanbitişikvekaynaşık,43“Fetk”ise,aslındabitişikolanikişeyibirbirindenayır-mayadenirki,“ratk”kelimesinintamzıddıdır.44

Buâyetintefsirindegenelolarakdörtayrıgörüşvardır:1-)İbnAbbas’tanrivâyetegöre,yervegöklerherikisitekkütleikenYüce

Allahbunlarıbirbirindenayırdı.Ka’b(ö.32/652),Dahhâk(ö.105/723),Ha-sanBasri (ö.110/728),Saidb.Cübeyr (ö.95/714),Ata (ö.115/733)gibiilkdevrinöndegelenleribugörüşüntemsilcileriolmuşlardır.Bunlaragöre,bölünüpayrılma,kütleninortalarındayeralanhavagücüylemeydanagelmiş-tir.Ka’bise,buayrılmanınhavadeğilbirrüzgârsebebiyleolduğunusöyler.45TefsirindetabiatvegökbilimlerineyerverenRâzî(ö.606/1210)dahaçokbugörüşübenimser.46

2-)Mücahid(ö.110/718)veSüddî(ö.127/744)’yegöre,göklerbirbirinebitişiktekkütleidi.Allahbukütleyibölüpyedisemâhalinegetirdi.Yerdetekkütleidi,onudayediyerhalinegetirdi.47

43 Rağıbel-İsfehânî,el-Müfredat fî Garîbi’l-Kur’an,KahramanYay.İst.1986,s.273.44 R.el-İsfehânî, a.g.e.,s.558-559;AsımEfendi,Kâmus Tercemesi,İst.1304,III,980;Tehâ-

nevî, Keşşâfu Istılahatı’l-Funûn, Kalkuta, tsz. III, 442, Kur’an, sürekli patlama-yarılma-ayrılmaeylemlerihalindegerçekleşenyaratılışıtanıtırkenüçkavramiöneçıkarmaktadır:Fetk,Felq,Fâtır.Bunlarınüçüdeaynıanlamdabirleşmektedirki,herüçüdebiryaratılışolayınıifadeetmektedir.AncakyaratmaolayınıifadeedenâyetlerdedahaçokAllah’ın“Fâ-tır”ismikullanılmaktadır.Bkz.12.Yusuf,101;14.İbrahim,10;35.Fâtır,1;39.Zümer,46;42.Şûrâ,11.

45 Mâverdî,en-Nüketü ve’l-‘Uyûn(TefsîruMâverdî),thk.es-Seyyibb.Abdulmaksûd,Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye,1.bsk.Beyrut,1992,III,444.

46 Râzî,Mefâtihu’l-Gayb(et-Tefsîru’l-Kebîr),Matbaatu’l-Behiyyeti’l-Mısrıyye,1.Bsk.Kahi-re,tsz.XXII,163.

47 TaberîİbnCerîr,Câmiu’l-Beyân ‘an Te’vîli’l-Kur’an,M.el-Bâbiel-Helebî,2.Bsk.Kahire,1954, XVII, 17-18; Kurtûbî, el-Câmiu li-Ahkâmi’l-Kur’an, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1.Bsk.Beyrut,1988,XI,187-188;İbnKesîr,Tefsîru’l-Kur’anı’l-Azîm,Dâru’l-Ma’rife,Bey-rut,1969,II,176-177.

10 Zeki YILDIRIM

3-)Göklerbirbirinebitişikolupkatılıktanyağmuryağdıramıyorlardı.Yer-lerdebirbirinebitişikolupkatılıkvesertliktendolayınebâtbitiremiyorlardı.Allah,göğüyağmurlayeridebitkilerleyardı.Baştaİkrime(ö.115/733)olmaküzeremüfessirlerinçoğunungörüşübudur.MüfessirTaberî (ö.310/922)debugörüşübenimser.48Bugörüşüntercihedilmesininenönemlisebebi,aynıâyetindevamındaYüceAllah’ın:“Biz her canlıyı sudan yarattık”buyurması-dır.49Çünküogününinsanlarıyağmuruvenebatlarıgörüyorlardıamagökle-rinveyerlerinbirbirlerindenayrılışınaşahitolmamışlardı.50Bugörüşündiğerbirtercihsebebiise,“Andolsun o dönüş sahibi olan göğe ve o nebat ile yarılan yere”(86.Tarık,11-12)âyetidir.51İkrime,buâyeti:“Gökyüzü, yağmuru yeryü-züne geri gönderir, yer de, bitkilerin sürmesiyle yarılır”52şeklindeaçıklar.

4-)EbûMüslimel-İsfehânî(ö.322/934)yegöre,âyetteki“fetk”(:ayırma)kavramıileyaratıportayakoymaanlamıkastedilmiştir.Butıpkı,“O, göklerin ve yerin fâtırı (:yarıp bölerek yaratanı)dır”(35.Fâtır,1)âyeti53gibidir.Dolayı-sıylaCenab-ıHakburadayaratmasını“fetk”ile,yaratmazdanöncekihalinide“retk”ileifadeetmiştir.54

Buâyet,istifhâm,dikkatçekmeveazarlamakipiylegelerek,inkârcılarınvemüşriklerin,yoktanvaredenyaratıcıkudretinsaltanatıkarşısındaintibahage-lipgöklerinveyerinnasılyaratıldığınıtefekküretmelerinitalepetmektedir.55

Modernzamanlardayazılmıştefsirlerinçoğundakiaçıklamalaragöre,ev-reninbaşlangıçtabirbütünyanitekbirkütleolduğubukütlenindahasonrabüyükbirpatlamasonucubölünüpparçalara,yanidünyanındaiçindebu-lunduğuuzaycisimlerineayrıldığıifadeedilmektedir.56Kur’an’ınbuifadesi,

48 Taberî,a.g.e.XVII.18-19.49 Şimşek,Sait,Hayat Kaynağı Kur’an Tefsiri,BeyanYay.İst.2012,III,373-374.50 Bkz.18.Kehf,51.51 Şenkîtî Muhammed Emin, Edvâu’l-Beyân fî Îdâhi’l-Kur’an bi’l-Kur’an, Âlemü’l-Kütüb,

Beyrut,tsz.IV,563-564.52 İbnEbi’d-Dünya,Hadislerde Yağmur Gökgürültüsü, Şimşek ve Rüzgâr,çev.HüseyinKaya,

OcakYayıncılık,1.bsk.İst.2007,s.60.53 Buâyetinbirbenzeride21.Enbiyâ56.âyetidir.54 Râzî,Mefâtih,XXII,163.55 Bkz.FâyisNâyifMünir,el-İ’câzu’l-İlmi fi’l-Kur’an ve’s-Sünne,MektebetüİbnKesir,1.bsk,

Beyrut,2006,s.126.Ayrıcabkz.İbnÂşûr,MuhammedTahir,Tefsîru’t-Tahrîr ve’t-Tenvîr,Dâru’t-Tûnusiyye,tsz.XVII,40.

56 Tantâvî,el-Cevâhir fî Tefsîri’l-Kur’anı’l-Kerim,M.el-Bâbîel-Helebî,2.Bsk,Mısır,1350h.X,207;ElmalılıM.H.Yazır,Hak Dini Kur’an Dili,EserKitabevi,İst.tsz.V.3351;Şahatî,Abdullah, Tefsîru’l-Kur’anı’l-Kerim, Dâru Âyrîb, Kahire, tsz. IX, 3270; Ateş Süleyman,Yüce Kur’an’ın Çağdaş Tefsiri,YeniUfuklarneşriyat,İst.1985,V,501-503;Yıldırım,Celâl,İlmin Işığında Asrın Kur’an Tefsiri,Anadoluyay. İst. tsz.S.64vd.;Heyet,Kur’an Yolu,

ERZURUMLUMÜFESSİRLÜTFULLAHEFENDİ’DENAZARÎSUFÎTEFSİRÖRNEĞİ 11

günümüzde genellikle astrofizikçilerin, evrenin oluşumu konusunda kabulettikleri“Bing-Bang”teorisiyleörtüşmektedir.57

Müellifimiz Erzurumlu Lütfullah Efendi’nin, Enbiyâ 30. âyeti ile ilgiliaçıklamalarınageçmedenönce,buâyetteki“retk”ve“fetk”kavramlarınınsontahlildehangianlamlaragelebileceğinibelirtmekgerekir.İbnÂşûr’undabe-lirttiğigibibuâyetinodaklandığıretkvefetkkavramlarınınüçmanayamuh-temelolduğunusöyleyebiliriz:

a)“Retk”:yokluk,“fetk”ise,yoktanvaretme,yaratmaanlamındadır.Buihtimalegöre,âyetteki“görmüyorlar mı?”ifadesi,“bilmiyorlar mı?”takdirin-dedir.

b)Veya“retk”:karanlık,“fetk”ise,aydınlıkdemektir.Bunagöre,mevcûdâttamamiylekaranlıktaidi,YüceAllah,onuaydınlatıportayaçıkarttı.

c) Müellifimizin de, Mir’atü’l-Arifîn müellifi Sadreddin Konevî (ö.673/1274) den naklederek özellikle “Meâric” ve “Risâletu’r-Ratk ve’l-Fetk”isimlieserlerindetercihettiğiihtimalegöre,“retk”:mevcudatıntekbirbütünvedeğerlibircinsmaddehalindeolmasıdır.Yada,hadis-işeriftebuyurulduğugibimevcudatın“ama”’daolmasıdır.58Yani,kendisine“mahlûk”ismiverilme-sigerekenbitişikvedeğerlibircinsmaddeidi.SonraYüceAllah,bumaddeyikısımlaraayırdıveherkısımiçinkendilerineözgübirtakımnitelikleryarattıveböylecebunitelikleriylebirbirlerindenayrılanherkısımayrıbircinsvarlıkolarakteşekkületti.Sonrabucinslerideyinebirtakımayırıcıniteliklerlebir-birlerindenayırdı….veböyleceçeşitlivarlıktürlerioluştu..Buihtimalhikmetsahiplerininusûlunedahauygundur.Çünküonlar,başlangıçtakibutekvarlı-ğınayrışmasını“retk”ve“fetk”diyeisimlendirdiler.59Mir’âtu’l-ArifînmüellifiSadreddinKonevîise,“retk”lafzını,“unsuru âzam”yani“cismü’l-Küll”ealemyaptı.“Cismü’l-Küll”ise,kendisine“arş”denilen“felekü’l-Azam”dır.60

Görüldüğüüzerebuâyet, yukarıda ifade etmeyeçalıştığımız anlamlarınhepsinemuhtemeldir.Çünkügenelanlamdabütüninsanlaraibretolurken,hususianlamda,Kur’an’ınilmîmucizelerindenbirinigöstermesibakımındandailimehlineibretolmaktadır.

Meâl ve Tefsir,DİB.Yay.Ankara,2007,III,675-677;Şimşek,Sait,Hayat Kaynağı, Kur’an Tefsiri,III.378-379.

57 Karaçam,İsmail,En Büyük Mucize Kur’an-ı Kerim’in İlmî ve Edebî Sırları,Y.ŞafakKültürArmağanı,İst.2005,s.403vd.

58 Müellifimizegöre,bununaçılımınıilerideyapacağımızdanburadakısacadeğinipgeçiyo-ruz.

59 Bkz.İbnÂşûr,a.g.e,XVII,41.60 Konevî,Sadreddin,Mir’âtü’l-Arifîne,çev.Heyet,GelenekYay.İst.2010,s.31vd.Ayrıca

bkz.İbnü’l-ArabîMuhyiddin,Fusûsu’l-Hikem,thk.Ebu’l-A’lâAfîfi,Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî,Beyrut,tsz.I,65;II,227.

1� Zeki YILDIRIM

Dil,Edebiyat,Tasavvuf,KelâmveFelsefegibibirçokilimlerdekibilgibi-rikimini tefsirine yansıtanErzurum’luLütfüllahEfendi, lügat, usûl, kıraat,nüzulsebeplerininyanında,yerinegöresahabîvetabiûn’unrivayetlerinedebaşvurur.Kısacasıo,bütüntefsiryöntemlerindenistifadeeder.Ancakdahaöncedendevurguladığımızgibimüfessirimiz,biryönüyleZemahşerî,Râzî,Beydâvî ve Ebu’s-Suûd çizgisinde, dirayet ekolunu; bir yönüyle de İbnü’l-Arâbî,SadreddinKonevî,KâşânîveBursevîgibisufîlerinetkisiyleözellikledeMeâricu’l-EnvârveRisaletu’r-Ratkve’l-Fetkisimlieserlerindetamamen61iş’ârîtefsirekolunutemsiletmektedir.

Bugeneltespitlerimiziyaptıktansonra,Enbiyâ,30.âyetinintefsirinege-çebiliriz.

Müfessirimizin YorumuA-) Müfessirimiztefsirinde,buâyetidirâyettefsiriaçısındanşöyleyorum-

lamaktadır:“Kur’an’ınveHz.Peygamber’inhaberlerindengafiloluptainkârasaplananlarbilmiyorlarmıki,göklerveyerlerherikisibitişiktekkütleiken,bizonlarınaralarınıayırdık.Buifadeninzımnındaazarlamavekınamaoldu-ğuiçinbu,onlarıngafletedüşüpKur’an’ıtasdiketmediklerindendolayıküfresaplandıklarınıanlatır.Âyetteki“fetk”lafzı,“retk”ınzıddıdır.Yani,ogafiller,göklerinveyerlerinbitişikolduklarınıvebizimonlarıayırıpyedisemâveyediyerhalinegetirdiğimizibilmiyorlarmı?Bu,göklerinveyerlerinyoktanyara-tılmışolmasıkeyfiyetiniifadeedennass62lara,tarihçilereverasathaneâlimle-rininmesleklerinemuvafıkbirgörüştür”.

Kanaatimizce,LütfullahEfendiburadahemepistemolojikaçıdanhemdeogünkümuhataplarındurumuaçısındandiğermüfessirlerdepekgöremedi-

61 Buradaözellikleşunuvurgulamakgerekirki,M.SadiÇöğenlihocamızın,İbnÂşûr’a(a.g.e,XVII, 41) dayanarak müellifimize ait olduğudüşüncesiyle neşrettiği “Risâletu’r-Ratk ve Feyzu’l-Fetk ve’n-Netk”isimlirisâledehiçbirmüellifinismigeçmemektedir(bkz.a.g.e.Sü-leymaniyeKütüphanesi.S.AliPaşaBöl.2730noluRisâlelerMecmuası,s.89-110).AyrıcarisalenindibacesindeSultan3.MuradHan’danbahsedilmesi,müellifimizinyaşadığıde-virlemutabıkdeğildir.Ancakşunurahatlıklasöyleyebilirizki,evreninyaratılışınıtasavvufîaçıdankonuedinenEnbiya30.âyetiyleilgiliolanburisâle,İbnÂşur’undabirlikteatıftabulunduğuMeâricu’l-Envâr’dakibilgilerleuyuşmaktadır.YanimüellifimizinbukonuileilgiliyeterliaçıklamalarınıMeâricisimlieserindeyaptığınıgörüyoruz.Buaçıdanbirprob-lemyoktur.Ancak,belkibaşkabirmüellifaynıkonuyu,aynıisimvemuhtevaylaelealmışolabileceğidüşüncesiyleyinedeburisâleninyazarıileilgilibunotudüşüyoruz.Çünkü,müellifimizin eserlerineulaşmakneredeyse imkânsız.Meselâ,LütfullahEfendi’yle ilgilidoktora çalışması yapan Halis Ören, bu iki esere ulaşamamış; sadece Meâric’in isminizikretmiştir.DolayısıylaçalışmasındaİbnÂşûrgibienbiyâ30.âyetiniişlememiştir.Bkz.ÖrenHalis,a.g.e.,293-303.

62 Meselâbkz.2.Bakara,29;41.Fussilet,12;65.Talâk,12.

ERZURUMLUMÜFESSİRLÜTFULLAHEFENDİ’DENAZARÎSUFÎTEFSİRÖRNEĞİ 1�

ğimizbirincelikyakalamıştır.Buâyetinbaşındaki“görmüyorlar mı?”şeklindegelen ve o günün insanlarını kınayan bu ifadede anlam açısından bir zor-lukvardır.Çünküayetinnüzulüdönemindekiinsanlar,göklerinveyerlerinbirbirlerindenayrılmalarınaşahitolmamışlardırki,Kur’anonlarıbuifadeyleazarlayıpkınasın.63Dolayısıyla,müellifimizdedâhil olmaküzereRâzî gibibazımüfessirler,“görmüyarlar mı?”yada“Rabbine bakmadın mı?”(25.Fur-kân,45)gibibenzerifadeleriikişekildeizahetmektedirler:

a)Bu,literalanlamda,gözüngörmesidemektir.b)Birde,zahirinhilafınayanimecâzianlamda,kalbingörmesi,bilmeanla-

mındadır.64Gerçi,“Gökler ve yerler birbirlerine bitişik olup sertlikten dolayı yağ-mur yağdıramıyordu, yerler de göklere bitişik olup sertlik ve katılık sebebiyle nebât bitiremiyorlardı”şeklindekiyorumda,“görmüyorlar mı?”tabirinebelkihakikianlamıverilebilir.Ancak,öncedendegördüğümüzgibimüfessirimizintercihibudeğildir.O,buifadeye,“bilmiyorlar mı”şeklindekimecâzîanlamıtercihetmiştir.65Çünkühembuâyetin(21.Enbiyâ,30)sonundahemdeHûd,7veFussilet,12.âyetlerininyorumunda,farklıtabirlerledeolsaTevrat’tannakilyapmıştır.Bunagöre:“Gökler ve yerler yaratılmazdan önce Arş su üzerinde idi. Allah Teâlâ suyu çok şiddetli bir şekilde ısıttı ve sudan buharlar yükseldi. Peşine suyun üzerine rüzgârlar gönderdi ve böylece su köpük haline geldi. Sonra yerleri bu köpükten, gökleri de, işte bu buhardan, duman (: duhân) şeklinde yarattı, sonra onları birbirlerinden ayırdı”.66

Râzî’nindebelirttiğigibi,Tevrat’takiburivâyetgösteriyorki,YahudiveHı-rıstiyanlar,yerinbuöncekihalinibiliyorlardı.Müşriklerde,Hz.Peygamber’edüşmanlıktaonlarlaberaberolduklarıiçin,aralarındabuaçıdanbirnevidost-lukvardı.İşteYüceAllah,müşriklerin,Yahudilerinbukonudakisözlerinika-buledeceklerinibildiğiiçinoputperestlerebudeliligetirmişve“görmediler mi?”buyurmuştur.67

Buanlatılanlardanyolaçıkarak“eve lem yerev”ifadesine“bilmiyorlar mı?”anlamınıvermekdahamuvafıkolur.Hattamüellifimizdenesinlenerekbuifa-deye:“o kâfirler işitmediler ve haberleri olmadı mı ki…”gibibiranlamversekdahagüzelolurkanaatindeyiz.Başlangıçtabitişikvetekkütleolangöklerinveyerlerinsonradanbirbirlerindenayrıldığınıortayakoyanbilimselverilerin

63 Şimşek,Sait,Hayat Kaynağı Kur’an,III,373.64 Râzî,Mefâtih,XXIV,88;LütfullahEfendi,Râmûz,364b.65 LütfullahErzurumi,a.g.e.470a-471b.66 L.Erzurumî,a.g.e,a.y.67 Râzî,a.g.e.XXII,162.

1� Zeki YILDIRIM

yardımıyla,bugünbu“eve lem yerev”tabirinemuhtemelherikianlamınıdarahatlıklaverebileceğimizidebelirtmekgerekir.

“Canlı her şeyi sudan yarattık:”Biz,dörtunsur(hava,su,ateşvetoprak)tanoluşmuşher canlıyı sudanyarattık.Canlılarınhayatlarını idâmeettire-bilmeleri için en çok suyamuhtaçolduklarındanbu âyettemevcûdât suyanisbetedilerek,hercanlıvarlığınsudanyaratıldığındanbahsedilmiştir.Eğerbunamuzâftakdiredersekmanası:“Biz sürünenler, bitkiler gibi canlı her şeyin hayatını sudan yarattık”şeklindeolurki,butakdirdehemanlamgüzelolur,hemdezorlamadankurtuluruz.Bazımüfessirler,melekleri,cinlerivediğernefisleri metne dâhil etmek için böyle bir muzaf takdirine gitmeyip nassı,zahiriüzerineyorumlamayaçalışırlarki,bunagörede,“her canlının sudan ya-ratıldığı”anlamıçıkar.Ancakbuseferde,suyunnedenyaratıldığıyadasuyunaslınınneolduğusorusuaklagelirki,bunadaancak,yavahyeyadasadıkbirilhama(:keşfe)dayanarakcevapverebiliriz.DolayısıylamüellifimizbusoruyaTevrat’tanbirrivayetleçözümgetirir.Bunagöre,suyunaslınında,ilkmaddeolaraktelakkiedilen“heyûlâ-ı ûlâ”(:ilkasılmadde)yani,bir“cevher”olduğuanlaşılır.

Râzî’ninde68naklettiğibuhaberegöre,“Allah Teâlâ, bir cevher yarattı ve ona heybet ve azamet nazarıyla bakınca, o eridi ve âlemin “heyulası” oldu. O heyûla’dan da, yerler ve gökler ve diğer bütün varlıklar yaratıldı”69

Görüldüğügibi,LütfullahEfendi tefsirindehernekadarRâzî,Beyzâvî,Ebû’s-Suûdçizgisindeolsada,zamanzamanilginçtesbitvedeğerlendirmeleryaparakkendiorijinalgörüşlerinidesergiler.

B)MüfessirimizinNazarîSûfîtefsiraçısındanEnbiyâ,30.ayetieksenin-deyaptığıyorumlarageçmedenönceönemlibulduğumuzbirhususubelirt-mekgerekir.LütfullahEfendi,İş’ârîtefsiraçısından,İbnü’l-ArabîveSadred-dinKonevî çizgisindeolduğu için,buâyetinyorumunda feylesoflarınhemdüşüncelerindenhemdeonlarınmetodlarındanfaydalanmıştır.Yeryer serteleştiriler70yapmasınarağmenoda,İbnü’l-Arabîgibi71Felsefe’yesıcakbakar.Eserlerini(özellikleMeâricu’l-Envâr’ı)inceleyenler,onunbuyönünüzorlan-madan keşfedebilir. Meselâ, tefsirinde, Zümer 17 ve 18. âyetlerini yorum-larkenFelsefe’yebakışaçısınıortayakoyar:“… Müjdele o kullarımı ki, sözün

68 Bkz.Râzî,a.g.e.a.y.69 LütfullahErzurumî,Râmûz,vrk.227b.70 Makalemizde,onunbirkaçeleştirisinevurguyapacağız.71 İbnu’l-Arabî,Felsefe’ye:“Var olan şeylerin hakikatlerini bildiren ve insan ruhunu olgunlaş-

tıran bir vasıta…” gözüylebakar.(Değerlendirmeiçinbkz.KeklikNihat,Muhyiddin İbni ArabîHayatıveÇevresi,SûfîYay.İst.2008,s.57-58.


tamamını dinlerler ve onun en güzeline uyarlar…”Yani,eyMuhammed,gerekKur’an’dakivegerekseKur’andışındakigüzelvehaksözüdinleyipte,onunengüzeline,kabulveameleenlayıkolanına,yakınlıkvefaziletaçısındanenyükseğineuyankullarımımüjdele.SözünengüzelisadeceKur’anveHadis’tebulunmazbilakis,Sahabenin,selefin,fakihlerinvehükemanin(feylesofların)sözlerindedeçokçabulunabilir.Bütünbunlardasözünengüzeli,nefsedahaağırgelir,hevâvehevestendahauzakolur,takvayadahayakınolur,dünyaveahiretsaadetiiçindahaümitvericiolur.72Görüldüğüüzereo,sözünengüzeli-ninhükemanınkelâmındadabulunabileceğiniifadeederek,onlarınsözleriniyerine göre referans olarak alır, bazen de, onları şiddetle reddeder. Meselâ,Meâric’tekişudeğerlendirmesidikkatçekicidir:“Feylesoflar, derin hakikatleri idrâk etmekten uzaktırlar. Onların pek azı hakikat ilmine vakıf olabilmiştir. Ke-lamcılar da73 böyledir. Bu ümmet içinde, ilimle uğraşanlardan sadece kendilerine sûfî denilen taife, varlık ilminin sırrına varmıştır. Diğerleri, bu his ve sebepler aleminde hapsolmuş (tıkanmış) akıllarının ittifak ettikleri felsefî kanunların esiri olduklarından dolayı bu sır ve hakikat’ten uzak kalmışlardır”74diyereksûfîleriövmüştür.

Aynıeserininbaşkabiryerindede,felsefecilerleilgiliolarakgenelkanaatinişöylebelirtir:“Feylesoflar,75 tevhid ehli olan kimselerdir. Ancak Şeriat, “ilim ve sudur, maddenin ezelî olması, haşr’in inkâr edilmesi…”gibimes’elelerde,onla-rınküfrünehükmetmiştir.

Mutezilemensuplarına gelince, onlar da, “kulun kendi fiilini yaratması”hususundakiparadigmalarındandolayıküfredüşmüşlerdir.Çünkübukonu-dakimuhkemnassıinkâretmişlerdir”.76Müfessirimiz,bazenmecburkalıpbutip değerlendirmeler yapmıştır ama kendisi felsefecilere kökten karşı değil-dir.Çünküİslâmdünyasındafelsefîtasavvufunbaşlıcatemsilcisiolanİbnü’l-Arabî77veonungörüşlerininsistemleşmesinevedahaiyianlaşılmasınavesile

72 LütfullahErzurumî,Râmûz,vrk.456a-456b.Bukonuylailgiliolarakayrıca,5.Maide,97;7.Arâf,54;16.Nahl,78;26.Şuarâ,23-26;40.Mü’min,83.Âyetlerinedebakılabilir.

73 Müfessirimiztefsirinde,Kelâmilmini,“ilimlerin en şereflisi” olarak takdim eder. Ancak “ya-ratılış ilmi”hususundasadecesûfîleringerçeğeulaştıklarınıkabuleder.Bkz.Ören,Halis,Göğsügür Lütfüllah Erzurumî,s.258.

74 LütfüllahErzurumî,Meâric,vrk.42b.75 MüfessirimizburadaMüslümanfelsefecilerikasdetmektedir.76 L.Erzurumî. a.g.e.vrk.38a.Ayrıcabkz.Vrk.60a-b.77 Ençokeseryazan,eserleriyleözellikledeFusûsu’l-Hikemiledoğudabatıdatabircaizsebü-

yükgürültülerkoparanİbnü’l-Arabîtabiatıylaİslâmalimlerinideçoketkilemiştir.Öylekialimlerdenbirkısmı,onunİslâmdünyasındaeşsizbiryeresahipbüyükbirveliolduğunukabulederkendiğerbirkısmıda,onuanlayamamışolacaklarkiküfrünehükmetmişlerdir.Dolayısıylaona“şeyhu’l-ekber”diyenler,karşılarında“şeyhu’l-ekfer” (: kafirlerin şeyhi) diyen-

1� Zeki YILDIRIM

leri bulmuşlardır. Düşünceplanındaonakarşıolmakşöyledursun,kendisinemuhyiddin(:Dini ihyâ eden)değil, “mumitu’d-Dîn (:Dini öldüren yıkan)dahi denilmiştir (bkz.Goldziher,Mezâhibu’t-Tefsîri’l-İslâmî li’l-Alemi’l-Müsteşrik,AlmancadanArapça’yaçevirenAbdülhalim en-Neccâr, Mektebü’l-Hancı, Kahire, 1955, s. 244. Üçüncü mutedil grupise,bazıgörüşlerinekatılmamaklabirlikte,onunbüyüklüğünükabuletmişveonasaygıduymuşlardır(bkz.ErtuğrulİsmailFenni,Vahdet-ı Vucûd ve İbn Arabî,nşr.MustafaKara,İnsanYay.İst.1997,s.294-295)

Onakarşıçıkanlaranlayışlakarşılanmalıdır.İbnü’l-Arabî,Fusûsisimlieserini,rüyasında,Hz.Peygamber’denaldığıbiremirüzerineyazdığınıbelirtir(bkz.Fusûsu’l-Hikem,s.47).Çünkübueserinmenbâınınvelâyet-iMuhammedîolduğuiddiası,onunzahirîkonumun-da olan nübüvvet-i Muhammedî’ye nisbetle meselenin tamamen batın veçhesiyle ilgiliolduğunaişareteder..BudurumdabumakamınyaniHz.Peygamber’inbatınîyönününneşvesinesahipolmayanlartarafındananlaşılamamasıveyaeleştirilmesigayettabiidir.(Kı-lıçM.Erol,Fusûsu’l-Hikemmad.DİA.XIII,234).Ayrıcaİbnü’l-Arabî’ninelealdığıko-nularınçokzorolmasınınyanısıra,dilolarakdaçokmuammalıbiryapıyasahiptir.onu,şerhedebilmekbazıariflerinenbüyükemelinioluştururkenbazılarınagöredeonuoku-mak,çokbadirelivetehlikelidir.Nitekimşeyhinkendisi,“Bizim ıstılahlarımızı ve dilimizi anlamayanlara kitaplarımız haramdır”diyereksonnoktayıkoymuştur(bkz.KılıçM.Erol,a.mad,XIII,231;Heytemî,el-Fetâva’l-Hedîsiyye,s.51).EtrafındaençokfikrîtartışmanınyapıldığıbireserolmasıdolayısıylaFusûsu’l-Hikem’debütünİslâmentelektüeltarihiningenel görüntüsünü müşahede etmek mümkündür. Bazen çok şiddetli tenkitlere maruzkalanhattayakılan,bazensultanlartarafındanokunan,enbüyükmedreselerdeokutulupşerhedilmeyeçalışılan,kendisindeniktibaslaryapılanbueser,İslâmdüşüncetarihinebircanlılıkvedinamizmkazandırmıştır..Baştadinolmaküzereedebiyat,felsefe,mûsikî,sa-nat,mimarî,psikolojivepozitifilimleretesiriolmuştur.(bkz.KılıçM.Erol,İbnü’l-Arabîmad.DİA.XX,513).Şunudabelirtelimkiobazılarının ileri sürdüğügibi (bkz.KayaMahmud,İbnü’l-Arabî, mad.DİA.XX,521),Yaratanileyaratıklararasındakikesinayrımıkaldırmamıştır.YineoHz.Peygamber’ebeşerüstübirmahiyettanımamıştır.Çünküonagöre,âlem,“Allah’ın dışındaki her şeydir”.Onunbugörüşükendisini,İslâmdüşüncedün-yasınıngeneliiçineyerleştirmektedir.Zirahemkelâmcılarhemdefelsefecilerâlemiböyleanlamışlardır. (Şeyhin itikadî görüşleri bağlamında genel bilgi için bkz. Karadaş Cafer,İbnü’l-Arabî’nin İtikadî Görüşleri,BeyanYay.İst.1997,s.166vd.).Heytemî,İmamYafiî,İbnüAtâullahvediğerlerinin,İbü’l-Arabî’ninbüyükvelilerdenolduğunukabulettiklerinive onun ıstılah olarak kullandğı lafızlarında, ehlinin yanındahakikat olduğunu tasrihettiklerini nakleder. Şüphesiz ki bir arif, tevhiddenizine daldığında kendisindenbazenhulûlveittihadıvehmettirensözlersadırolabilirkibusözlerdeneittihadnedehulûlsözkonusudur (bkz.HeytemiŞihâbuddinb.Hâce, el-Fetâva’l-Hedîsiyye,M. el-Bâbî el-He-lebî,2.Bsk.Kahire,1970,s.52):Fusûs’takiherbirbölüm(fass),ilâhîhikmetin,herbirpeygamberevahyedilenyönünüsembolizeedenkıymetlibirmücevher içerir.Benzetmeyapacakolursak,yirmiyedifass’ınherbiri,ilâhîhikmetinkendisinevahyedilenözgeyönü-nüaktarıcıaraçgöreviyapanherbirpeygamberininsanîvemanevîniteliğidir(bkz.NasrSeyyidHüseyin,Üç Müslüman Bilge.Çev.AliÜnal,İnsan,Yay.İst.1985,s.111).

Dikkatedilmesigerekenönemlibirhususda:Bütünsûfîlerin,insanlarıngenelinindiliy-lekonuşmadıklarıveaynızamandazahirilmininmeseleleriyleuğraşmadıklarıgerçeğidir.Onlar,yakonuştuklarışeyiehliolmayanlardansaklamaksebebiyleyadaavamındilinin,onlarındüşüncelerini,zevkvevecdlerindeeldeettikleribilgileriifadedeyetersizkalmasın-dandolayıremzveişaretdiliylekonuşurlar.Sembolikolarakişaretettiklerişeylerise,Hz.Peygamber’denverasetyoluylagelen“ilm-i bâtın”hakikatleridir (bkz.ŞeyhMekkî, İbn Arabî Müdafasıçev.AhmedMeyli,hz.HalilBaltacı,GelenekYay.1.Bsk.İst.2004,s.32.


olanSadreddinKonevî78çizgisindedir.BudurumuonuntefsirindeözellikledeMeâricveRisâletü’r-Retkve’l-Fetk’terahatçamüşahedeetmekmümkün-

Ayrıcabkz.LütfullahEfendi,Mearic,vrk.202b.;AfîfîEbu’l-Alâ,Fusûsu’l-Hikem Okuma-ları İçin Anahtar,çev.Ekrem,Demirli,İz.Yay.İst.2000,s.37.

78 Malatya’da (1209)dünyaya gelen sadreddinKonevî,Dinî ve felsefî ilimleri çok iyi öğ-renmiştir.Kendisi,ençokİbnü’l-ArabîveEvhadu’d-Dingibi ikibüyükalimdenfayda-lanmıştır. Eserlerinde, İbnü’l-Arabî’den “şeyh” veya “imam” diye bahsederek ona olanbağlılığınıhervesileyledilegetirir.Konevî’ninuslûbu,İbnu’l-Arabî’yegöredahasistemliveolabildiğince felsefîdir. İbnü’l-Arabî veSadreddinKonevî (ö.673/1274)dönemindetasavvuf,kendilerindenöncekimutasavvıflarınmetoduolanHadis,FıkıhveKelâmgibidinîilimleregöredeğil,baştaFelsefeolmaküzereİslâmdüşüncesininteorikilimlerinegöreele alınmıştır.Meselâ,Konevî, tasavvufu “İlm-i İlâhî” (:Metafizik) veya “Marifetüllah”olaraktarifeder(Bkz.Konevî,Miftahu Gaybi’l-Cem ve’l-Vucûd(:TasavvufMetafiziği),çev.Ekrem,Demirli,İst.2002,s.9,14).BöyleceyenibirtasavvufanlayışıgeliştirenKonevî,buyönüyleİslâmdüşüncesindeKindî,Farabîveİbnsînâileoluşan,ancakGazzalîilebellibirölçüdezayıflayanmetafiziktasavvurunutasavvufîtecrübeeksenindeyenibirşekildeyorumlamıştır (Demirli,Ekrem,Sadreddin Konevîmad.DİA.XXXV,420-425).Ancakhemenşunusöyleyelimki,Konevî,tamamenİbnsînâ’nınmetafizikanlayışınıtakipetmişdeğildir.Meselâ,İbnsînâ’yagöre,metafiziğinkonusuvarlıkikenKonevî’yegörebununmuhtevası,Tanrı’nınvarlığıdır.DahasonraTanrı-âlemirtibatınıaçıklar.Onunkitapların-dabütünkonularınilişkiliolduğuenönemlimeselebudur.İlâhîisimler,metafizikyap-mayımümkünkılanaraçlarveilkelerdir.Diğerbirifadeyle,Allah’ınâlemleilişkisindensözetmekO’nunisimlerindensözetmekdemektir.İlâhîisimler,âleminvarlıkilkesidir.İnsanın ahlâken olgunlaşması ve hakikate ulaşması Allah’ın isimleriyle ahlaklanmasıylamümkündür.Dolayısıylaalimlerarasındaesmâ-ihüsnaşarihliği,tasavvufunenönemliilgialanlarındanbiriolmuştur.Busebepleilahîisimleryenidönemtasavvufununenönemliaraştırmaalanıolmuştur.İşte,metafiziğinkonu,meseleveilkelerinibelirleyenKonevî’yegöreenönemliveşerefliilimmetafizikyaniilm-iilâhidir.Çünkübuilim,önceliklesahihilhamlabâtılilham,ilhâmvekeşiftürlerigibihususlarıdoğrudeğerlendirmeimkânıve-rir.

Konevî’ye göre, insanı gerçeğe ulaştıran iki yöntem vardır. Birincisi, delilden hareketlegerçeğeulaşmayıhedefleyenistidlâlyöntemidir.Bunu,önceliklefilozoflar,kelâmcılarvezamanzaman sûfîlerkullanır. İkincisi ise,kalbınarındırılması ahlakıngüzelleştirilmesi,riyâzetvemücahedelelerlehakikateulaşmayıhedefleyentasavvufîyöntemdir(bkz.Demir-li,Ekrem,a.mad.XXXV,422).

SadreddinKonevî,nazarîtasavvuftarihindeİbnü’l-Arabî’ningörüşleriniyorumlayanilkşariholması vebu görüşlerin yaygınlık kazanması açısındanönemli bir rol oynamıştır.Tarihboyuncabirçokdüşünürünteşebbüsettiğidinlefelsefeninuzlaştırılmasıçabalarınadabüyükkatkıdabulunmuşturdiyebiliriz.Şudabirgerçekki,Fusûs’unanlaşılmasıiçinyapılmışolanyüzlerceşerhiniçinde,S.Konevî’nin“Kitâbu’l Fukûk fî Esrârı Müstenidâtı Hikemi’l-Fusûs, nşr. M. Hocevî, Tahran 1992” adlı eseri şerh olmaktan çok eserin arkaplanınıvermeyeçalışanveFusûs’unanlaşılmasınakatkısıbüyükolanteorikbirçalışmadır.(bkz.Kılıç,M.Erol,Fusûs mad.XIII,232).İşinbunoktasında,Konevî’ninbazıkonular-da,Üstadıİbnü’l-Arabî’denayrıldığınıdavurgulamamızgerekir.ÖncelikleKonevî,üsta-dındandahafazlamantıkçıverasyonalisttir.Bâtınilezahirarasındadahatambiruyuşu-mameyleder.Vahdet-iVucûdsisteminiİslâmfilozoflarınınklasikdoktrinlerineuydurur.NasreddinTûsîilemünakaşalarındabutemayülaçıkçagörülür(bukonuiçinbkz.Ülken,HilmiZiya,İslâm Düşüncesi,İÜEF.Yay.İst.1946,s.158-159).

1� Zeki YILDIRIM

dür.Aslındabu,Osmanlımüfessirleriningenelkarakterözelliğidir.Osmanlıdüşüncesinde,tasavvufunderinetkisivardır.İbnü’l-Arabî’nin,Anadolu’nunçeşitliyerlerindeikametetmesi,SadreddinKonevî,DavûduKayserî,İ.HakkıBursevîgibideğerlitemsilcilerininbutopraktanyetişmesi,sultanlarınbuzat-larakarşıduyduklarısevgivehürmet,bunungöstergesidir.

Görüleceğiüzeremüfessirimiz,Enbiyâ30.ayetininazarîtasavvufaçısın-danelealdığıiçin,kısacayaratılışmodellerihususundakısabirmalumatver-mekgerekir.Bilindiğigibiİslâmfilozofları,evreninyaratılışınısuduröğreti-siyleaçıklamayaçalışırlar.FarabîveİbnSîna’nınsavunduğuyaratılışöğretisi,islâmîunsurlarlaYeniEflatuncuunsurlarınbirsenteziniteliğindedir.Öyleysefilozoflarımızınsuduröğretisiyle,islâm’ınyaratılışöğretisiarasındabiruzlaş-tırmayagittikleriaçıktır.

“Yok”tanyaratmaöğretisinin enhararetli ve sistematik savunucusuolanGazzâlî,İslâmfilozoflarınınkarşısındayeralarakAllah’ınevreniyoktanyarat-tığınısavunmaktadır.

Felsefîtasavvufekolununtemsilcileriolanİbnü’l-ArabîveKonevîgibisûfî-lerdeaynenMüslümanfilozoflargibibirmetodkullanarakevreninyaratılışı-nıaçıklamayaçalışırlar.Ancaktabiikiaralarındaönemlifarklarvardır.79Me-selâ,sûfîleregöre,kâinatAllah’tansâdırolmuşturamaAllah’tansuduredenbuvarlık,Allahileaynımahiyettedeğildir.Bukonudaİbnü’l-Arabîşöyleder:“Mümkinler varlık içinde, yok iken sonradan ortaya çıkmışlardır. Şayet bunlar parçanın bütünden ayrılışı gibi Allah’tan sâdır olsaydı o zaman varlık’tan varlık’a sâdir olmuş ve böylece de ezeliyetde kendi kendisine kaim bir varlığı bulunmak vasfını kazanmış olurdu.”

Sudurmeselesindediğerbirfarkise,Tanrı’dansâdırolanilkşeyinneoldu-ğuylailgilidir.Filozoflaragöre,Tanrı’dansâdırolanilkvarlıkakl-ıevvel(:ilkakıl)dir.Bununkendisitektir,fakatbünyesindeçoklukistidâdımevcuttur.

Konevi’yegöreyse,Tanrı’dansuduredenilkvarlık“Tek bir şey”dirvebuda“Genel bir varlık” yanikâinatıntümüanlamındaolmakşartıylailkakıldır.Böyleceonun,Tanrı’nınrahmetiniGenelvarlık(ilkakıl)ileaynışeysayma-sı,kendisinifilozoflardanayıranbarizbirnoktadır.BusuretleKonevî,varlıkdairesi (dâiretü’l-vucûd)deyimi ileTanrı’yıdakapsayanbütünvarlık’ınbirdaire teşkil ettiğini, O’ndan sâdır olan şeyin yine O’na döndüğünü anlat-mak ister.Böylecefilozoflardakigibi“mükemmel”den“daha az mükemmel”varlıksahalarınadoğruyaniTanrı’dançoklukâlemineinecekyerde;Konevî“Tanrı-kâinât”vahdetiüzerindeisrarederekbuvucûddairesininilkyarısına

79 Efil,Şahin,İslâm ve Batı Düşüncesinde Yaratılış Modelleri,Pınar,Yay. İst.2002, s.232-233.


Tanrı’nınrahmetini;ikinciyarısınadailâhîrahmetikabuledenvarlıksahasınıyerleştirir.80

Nazarîtasavvuftemsilcilerinegöre,Enbiya30.âyetindeki“retk”,“unsuru a’zam”yani“cismü’l-küll”demektir.Oda,kendisine“felek-i a’zam”denilen“arş”tır.

Bunagöre, “retk” lafzı,bütünmevcûdâtınbirliğinive tekliğini ifadeet-mektedir.“Fetk”ise,birbütünolanmevcûdâtınparçalaraayrılmasınadenirki bunahadiste varidolduğuüzere “amâ”, arş veya “hebâ”denir. İşte yenieflatuncuların“ilk akıl”,“küllî nefs”,“küllî cisim”terimlerinekarşılıkİbnü’l-Arabîveonutakipedenler“kalem-ı a’lâ”,“levh-i mahfuz”,“arş”veya“insan-ı kâmil”ta’birlerinikullanırlar.81

Şimdi,müfessirimizindekullandığıbuterimlerikısacagözdengeçirelim:1-)Amâ,“körlük”ve“yüksek bulut”anlamınagelenbukelime,mutasav-

vıflartarafından“vahidiyyet”veya“ehâdiyyet”mertebeleriniifadeetmekiçinkullanılır.82

Rivâyetegöre,EbûRezîn,“Allah âlemi yaratmadan önce neredeydi?”diyesorduğunda,Hz.Peygamber(s.a.v):“Rabbimiz, ne altında ne de üstünde hava bulunan bir amâ’da idi. Orada hiçbir yaratık yoktu. Rabbimizin Arşı su üzerinde idi”şeklindebircevapverdi.83Hadistegeçen“amâ”lafzındannekastedildiğihususundamuhtelifgörüşlerilerisürülmüştür.Bazılarınagöre,sıfatbahisle-rindenolanbusözeinanıpanlamınıbilenlerebırakmakgerekir.Diğerlerinegöre,“Rabbimiz amâ’da idi”ifadesiO’nunberaberindehiçbirşeyyoktu”an-lamındadır.84

80 Keklik, Nihat, Sadreddin Konevî Felsefesinde Allah-Kâinat ve İnsan, İÜE. FakültesiYay.İst.1967, s.87vd.GeneldeMüslümanfilozoflarvemutasavvıflarcabenimsenenİslâmdüşüncesindeki“sudur teorisi”deyok’tanyaratmateorisigibikökenitibariyleyabancıbirteoridir.Yaratılışı,Allah’ınzatındanzorunlubirserimekanizmleizahedenbuteori,YeniEflatunculuğunkurucusuHelenistikfilozofPlotinus’unemanasyonadıylaanılankozmo-lojikdoktrinin,bazıislâmîunsurlarlayorumundanbaşkabirşeydeğildir.Buteoridahaçokmutasavvıflarca“tecelli”sözcüğüyleifadeedilir.(bkz.Bayraktar,Mehmet,İslâm’da Ev-rimci Yaratılış Teorisi,Kitâbiyat,2.bsk.Ankara,2001,s.29).

81 Kılıç,İbnü’l-Arabî mad.DİA.XX.493-516.82 LütfullahErzurûmî,Meâric,vrk.43b.Ayrıcabkz.Cebecioğlu,Ethem,Tasavvuf Terimleri

ve Deyimleri Sözlüğü,AğaçKitabevîYay.5.bsk.İst.2009,s.58;AfîfîEbu’l-Alâ,Fusûsu’l-Hikem Okumaları İçin Anahtar,çev.Ekrem,Demirli,İz.Yay.İst.2000,s.226-228.

83 Tirmizî,Tefsir,12;İbnMâce,Mukaddime,13,Hno:182;İbnHanbel,IV,11-12.84 Bkz.İbnü’l-Arabîel-Malikî,Arîdetu’l-Ehvezî bi-Şerhi Sahîhi’t-Tirmizî,Dâru’l-kütübi’l-İl-

miyye,Beyrut,tsz.XI,194,Hno:3109.Buhadisinyorumlarıiçinayrıcabkz.Hatipoğlu,Haydar,Sünen-i İbn Mâce Tercemesi ve Şerhi,Kahraman,Yay.İst.1982(Mukaddime).

�0 Zeki YILDIRIM

Konuylailgilidiğerbirhadisise,şöyledir:“Allah Teâlâ halkı zulmette yarat-mıştır”.85İbnü’l-Arabî,buhadistegeçen“zulmet”sözünün“amâ”kelimesiyleaynıanlamageldiğinisöyler.86O’nagöre,AllahTeâlâ“amâ’da idi”yanidipsizbirkaranlıktaolduğundan(Gayb-ımutlak)aslabilinemez.Dolayısıylainsan-ıkâmilkendinehasmistik“keşif”ve“zevk”halindebileAllahonakaranlıkbirsırolarakkalır.87Kur’an-ıKerim’dede,88insanlarınannelerininkarnındabirbirinitakipeden“üç karanlık mertebede”deyaratıldığındanbahsedilmiştir.İbnü’l-Arabî’ye göre bütünbunlar yaratılışın yokluktanmeydana geldiğini,Allah’ınzatîsıfatının“nûr”89mâsiva’nınaslîsıfatınınise,“karanlık”ve“kör-lük”olduğunu,ilâhînurunkaranlığıaydınlatmasısonucundavarlığınvücûdbulduğunubelirtmektedir.90Buhârî’ninnaklettiğibir rivâyettede şöylede-nilmektedir:“Allah vardı ve O’ndan başka hiçbir şey yoktu ve Allah’ın Arşı su üzerinde bulunuyordu.”GöklerveyerleryaratılmadanönceAllah’ınArş’ınınsuüzerindebulunduğuKur’an-ıKerim’dedeifadeedilmektedir:“Gökleri ve yerleri altı günde yaratan O’dur. O zaman Arş’ı su üzerinde idi…”(11.Hûd,7). Bu âyetten hareketle ilk yaratılanın su olduğu, ardından Arş’ın sonraKürsî’ninvebunlardansonradagöklerleyertabakalarınınyaratıldığınısöy-leyenlerolduğugibi,önceArş’ınardındandasuyunyaratıldığınısöyleyenlerdeolmuştur.91Heytemî,Fetâvâsı’nda,buhadisiaçıklarken“Rabbimizin Arşı su üzerinde idi”ifadesinde,Bakara210.:“Onlar kendilerine Allah’ın gelmesini mi yani Allah’ın emrinin gelmesini mi bekliyorlar?”âyetindeolduğugibimuza-fınhazfedildiğinibelirtir.Aksitakdirde,“Allah var idi, onunla beraber hiçbir şey yoktu. Arş’ta O’nunla beraberdi”şeklindeanlaşılmasıgerekirdi.Halbukibuifadeyi,“Gökler ve yerler yaratılmazdan önce Arş neredeydi?”şeklindekibirso-rununcevabıolarak,“Rabbimizin Arşı su üzerinde idi” şeklindeanlamamızgerekir.ÇünküezeldeAllahileberaberhiçbirşeyyoktu.92NitekimEbûHay-yan(ö.754/1353)tefsirinde,Hûd,7.âyetindeki“O’nun Arşı su üzerinde idi”ifadesinibuşekildetefsiretmiştir.93İsmailHakkıBursevî(ö.1137/1724),bu

85 Tirmizî,İman,18;İ.Hanbel,Müsned,II,176.86 İbnü’l-Arabî,Fusûs,II,243,I,111.87 Izutsu, Toshihiko, İbn Arabî’nin Fusûsundaki Anahtar Kavramlar. çev. Ahmet Yüksel

Özemre,KaknusYay.4.bsk.İst.2005,s.63.88 Bkz.39.Zümer,6.89 Bkz.24.Nûr,35.90 Uludağ,Süleyman,Amâ mad.DİA.II,553.91 Zebidî,Sahîh-i Buhârî Muhtasarı Tecrid-i Sarih Tercemesi ve Şerhi,çev.KâmilMiras,DİB.

Yay.Ankara,1971,IX,5-7.92 Heytemî,Fetâvâ’l-Hedîsiyye,s.265.93 EbûHayyanEndelûsî,el-Bahru’l-Mühîd,thk.Heyet,Dâru’l-Kütübi’lİlmiyye,1.bsk.Bey-

rut,2001,V,205.

ERZURUMLUMÜFESSİRLÜTFULLAHEFENDİ’DENAZARÎSUFÎTEFSİRÖRNEĞİ �1

ifadeyi şöylebir sonucabağlar:“Şüphesizki,Arşvesu,göklerveyerlerdenönceyaratılmıştır.Cumhûr,cisimlerdenAllah’ınilkyarattığışeyinArş;ruh-lardanAllah’ın ilkyarattığı şeyin ise,Hz.Peygamber (s.a.v)ın ruhuolduğuhususundaittifaketmişlerdir.Buruhaaynızamanda“akl-ı evvel”veya“felek-i a’lâ”daderler.94

Konevî’ye göreyse, amâ, Cenab-ı Hakk’ın zuhur mertebelerinden yani“Hezerât-ı Hamse”’denilkiolan“Gaybu’l-Gayb”veya“lâ taayün”(:belirsizlik,mutlakbilinmezlik)mertebesineverilenbirisimdir.Konevîkâinâtınbeşmer-tebesinden(:varlıkkategorileri)şöylebahseder:

a)HakikîveizâfîolmaküzereGaybâlemib)Esmâvesıfatlarınzuhurettiğive“kalem-i a’lâ”,rûhu’l-a’zamveyanûru

MuhammedîdediğimizYüceruhlarmertebesi.c)İnsanlıkmertebesi,d)Mukayyedmisâlâlemimertebesi,e)Şehâdetmertebesi.95

Müfessirimizbuvarlıkmertebelerini,idrâkedilebilenler,idrâkedilmeyen-lerşeklindebirtasnifetabitutmuşveböyleceaçıklamayaçalışmıştır.96

Hazret,İbnü’l-Arabî’deönemlibirtasavvufterimihalinegelmiş,“varlığın genel mertebeleri ve âlemdeki bütün tecellileriyle birlikte ilâhî veya kevnî hakikat”anlamındakullanılmıştır.Allah’ınhersıfatı,herismiveherfiilibir“hazret”meydanagetirdiğigibibellibirsıfatın,isminveyafiilinherbirtecellisinedehazretdenir.İbnül-Arabî,buhazretleriçeşitligruplaraayırır.Meselâ,varlığınengenelbeşkategorisine“hazerât-ı hams”adınıverir.97

Kâinâtheranyenibirtecelliveyenibiryaratılışdurumundadır.“O her gün bir iştedir”(55.Rahman,29)meâlindekiâyeti,“O her an yeni tecellilerle ve sürekli olarak zuhur etmektedir”şeklindeyorumlanmıştır.Diğerbirâyetteise,“En güzel isimler O’na aittir”(7.Araf,180)buyurulur.Bunlarilâhîhaz-retlerdenbaşkabirşeydeğildirler.98Ohalde,Allah’ınbüyükvekutsîesmâsı,ilâhîhazretiniçinedahildirkibuhazret,diğerbütünhazretleriiçindetoplar.99

94 Bursevî,İsmailHakkı,Tefsîru Rûhu’l-Beyân,Dersaadet,1330h.IV,99.95 Esasındaİbnü’l-Arabî’yeaitolanbunazariyedekimertebelerhakkındagenişbilgiiçinbkz.

Keklik,Nihat,S. Konevî Felsefesinde Allah-Kâinât ve İnsan,s.93vd.96 L.Erzurumî,Meâric,vrk,3avd.97 Ateş, Süleyman, Hâzerât-ı Hams, mad. DİA. XVII, 116. Ayrıca bkz. Izutsu, Fusûs’taki

Anahtar Kavramlar,s.41-42.98 İbnü’l-Arabî,Futûhât,IV,196,318.;el-Hakîm,İbnü’l-Arabî Sözlüğü,s.279-280.99 L.Erzurumî,Meâric,vrk.92a.

�� Zeki YILDIRIM

Tasavvuferbâbı,Hazret-iilâhiyyeyihasr,sınırvekayıttantenzihettiktenson-raâlemleregörebeşhazretkabulederler.Birincisine,“gayb-ı Mutlak, âlem-i lâ taayyün, âlem-i lâhût, amây-ı mutlak, ümmü’l-kitab”gibiisimlerveriyorlar.Bununkarşılığıolanhazretede,“âlem-i his”veâlem-iŞehâdetyani,kevnvefesat âlemiderler.100Müfessirimizde, âlemi, “gayb ve şehâdet” olmaküzereikiyeayırıp,birincisine“melekût”ikincisinede,“mülk” tabirinikullanır.Buâlemler, tahkîk ehli ve kelamcılara göre, sebep ve vasıta olmaksızın yoktanyaratılarak; sûfî terminolojisinde ise, zuhuryoluylaCenab-ıHakk’tan sadirolmuştur.İşrâkıyyûn101felsefesinegöreyse,âlemlerCenab-ıHakk’tansadırol-mayıpemâresiolmayanaşkınnurlarvasıtasıylavarolmuştur.102

Bubahsi,müfessirimiz’inhazerât-ıhams(:beşâlem)açılımıylabitirelim:a)Âlem-imülk(:âlem-işehâdet)hisâlemi,b)Âlem-imelekût(:Akl-iküll,yadanefs-iküllâlemi.Buâlemzahirîâlemolanmülkâlemininbatınıdır.c)Âlem-iceberut(:SıfatveEsmââlemi),d)Âlem-iLahût(:Zat’ınhazretiveyagayb-ımutlakâlemi),e)Âlem-iMekâl(:söz,öğretiâlemi).103Buhazretlerdenherbiri,aynagibibirüstündekiniyansıtır.Böylecevarlıkdairesitamamlanır,böylecezuhurnihayeteulaşır.104

İbnü’l-Arabî’ye göre,Allah’ın vahidiyyet (: birlik) ile ahadiyyeti (tekliği)birbirindenfarklıdır.HakkındahiçbirbilgimizbulunmayanAllah’ınzatınavekünhüneahadiyyet;isimvesıfatlarınıntecellilerinevahidiyyetdenir.105Dola-yısıylaFusûs’ta,zât-iBârî’ninmutlaksurette“gayb”oluşunaamâisminiverirveAllah’ınmutlakgaybolduğunubelirtir.Bunagöre,Zât-ıilâhininbilinmez,tanınmazhüviyetineamâdenilir.106İşte,kayıtlarabağlanmaktanveitlâkol-

100 KamFerid-AynîM.Ali,İbn Arabî’de Varlık Düşüncesi,İnsanYay.İst.1992,s.106-107.101 İslâm’dafelsefe’nin“akıl”,tasavvuf ’ta“vecd”ve“zevk”yollarıyerine,“keşf”eyada“sezgi”ye

önemverendüşünceakımı. İşrakıyye’yegöre,varlıkzulmettennuradoğrusüreklibirgelişmehalindedirvebütünnurlarebedîvarlıkolannûru’l-Envâr’a(Allah’a)karışırlar.(Bu felsefe akımıvegörüşlerihakkındabkz.Sarp,ErkUlaş,Felsefe Sözlüğü,BilimveSanatYay.Ankara,2002,s.776-777.Ayrıcabkz.AhmedNegiri,Mevzuatu Mustelahâtu Camii’l-Ulum,thk.Heyet,MektebetuLübnân,1.bsk.Beyrut,1997,s.119-120.

102 L.Erzurumî,a.g.e.vrk,67a-b.103 L.Erzurumî,a.g.e.vrk.19a-b.104 Bukondadahafazlabilgiiçinbkz.DemirliEkrem,S. Konevî’de Bilgi ve Varlık,İzYay.

İst.2005,s.249-259;AfîfîEbu’l-A’lâ,Muhyiddin İbn-i Arabî’de Tasavvuf Felsefesi,çev.MehmetDağ,Kırkanbar,Yay.2.bsk.Samsun,1998,s.134-135;Ülken,H.Ziya,İslâm Düşüncesi, s. 157-159;KamFerid-AynîM.Ali, İbn Arabî’de Varlık Düşüncesi, s. 106-107.

105 ClaudeAddas,İbnArabîKibrit-iAhmer’inPeşinde,çev.AtılaAtaman,GelenekYay.3.bsk.İst.2004,s.283-284.Ayrıcabkz.Tehânevî,Keşşâfu Istılahâtı’l-Funûn,Kalkuta,tsz.IV,308-309;el-AskerîEbuHilâl,el-Furûk fi’l-Luğe,thk.CemalAbdülgani,Müessesetu’r-Risâle,2.bsk.Beyrut,2006,s.233.

106 İbnü’l-Arabî,Fusûs,II,245.Ayrıcabkz.Cürcânî,et-Ta’rîfât,İst.,1837,s.68.

ERZURUMLUMÜFESSİRLÜTFULLAHEFENDİ’DENAZARÎSUFÎTEFSİRÖRNEĞİ ��

maktanyücemertebeyeamâderlerkibuzat-ımahzdır.107Müfessirimizde,“bu mertebede hiçbir yaratık olmadığı gibi, O’na hiçbir yönelme de yoktur. O, sadece ezelî, ebedî kemaliyle Zât’tır”derveHz.Peygamber’in,“Mahlukât yaratılmaz-dan önce Rabbimiz neredeydi”sualinekarşılık“O amâ’da idi”cevabındakimu-radının,hemsualısoranalütufveşefkatgöstererekonucevapsızbırakmamahemdeanlaşılması,bilinmesiimkansızolanbumertebeyisarahatyoluyladeğildeişaretederekcevaplamaolduğunubelirtir.Çünkü“amâ”dediğimizşeyinkendisiyaratılmıştırveonunöncesinisormaktamuhaldır.Öyleisesöyleneceksözşudur: “MahlukatyaratılmazdanönceCenab-ıHakk,nerede,nasılgibidiğermahlukatınhallerindenberiolarakkutsîahadiyyetmertebesindeidi.Bumertebe,hiçbirişaretveemareninbulunmadığıvahidiyyetile;esmâvesıfattecellilerininortayaçıktığıulûhiyetmertebeleriarasındazâtîbirberzahtır.Bubahsitahkikediparaştırmayakitaplardanyolbulamadım.AncakAllah’ınfeyzveilhamınaveO’nunTevfikveinayetinesığınarakdiyorumki,bukonudahavassveavamarasındaüçmeselemeşhurolmuştur.Birincisi,Allahteâlâ’nınyarattığıilkşey,Hz.Peygamber(a.s)innurudur.Çünkübirhadiste“Allah’ın yarattığı ilk şey benim nurumdur”.108Diğerbirhadistede.“Allah’ın yarattığı ilk şey akıldır (veya kalemdir)”,buyurulmuştur.Ancaknûr,akıl,kalemkelimeleriözel anlamları itibariyleaynı şeylerdir.Çünküaynı şeylerbazenmüteaddidisimlerle isimlendirilebilirler. Dolayısıyla, sûfîler, Hz. Peygamber’in nurunabazenakl-ıevvel,akl-ıküll,ruhuküll,kalem-ia’lagibiisimlervermişlerdir.İkincisi,AllahTeâlâ,Hz.Peygamber’inbunûr’undanâlemlerinhepsiniyaydı,genişletti.Üçüncüsüise,onunbunûr’unu,Hz.Adem’eardındanHavva’ya…dahasonradaHz.Peygamber’inannesiAminabintiVehbeyerleştirdi..”109

İşteAllahTeâlâ’nın,emrvetekvinâlemindenhiçbirşeyyaratmadanönceHz. Peygamber’in nur’unu yaratmış olması hususunda, sûfîler, ehl-i şeriat,ehl-iişrâkvefelsefeciler(hernekadaronûr’adeğişikisimlerverselerde)it-tifakhalindedirler.Onûr’aengüzelisimlerisûfîlervermişveşöyledemişler-dir:AllahTeâlâ,ezelîveebedîolankendizatınınbütünkemâlâtınımücmel

107 el-CîlîAbdülkerim,İnsân-ı Kâmil.çev.AbdulazizMecdiTolon,İz.Yay.2.bsk.İst.,2002,s.102-103.

108 AllahTeâlâ,mahlukatıyaratmayıiradeedinceHz.Peygamber’innûr’unudördeböldü.Birincikısmından,kalemi,ikincikısmındanlevh-imahfuzu,üçüncükısmındandaarşıyarattı.Sonrageriyekalandördüncükısmınıtekrardördeböldü…ilh.Hz.Muhammed(s.a.v)nurundansonrakalemmiönceyaratıldıyoksaarşmıkonusundaihtilafedilmiş,ancaksahihbaşkabirhadisedayanılarakArş’ınkalem’denönceyaratıldığıvurgulanmış-tır.Bkz.Aclûnî,Keşfu’l-Hafâ ve Müzîlü’l-İlbâs Amme’ş-tehere Mine’l-Ehâdîsî ‘alâ Elsineti’n-Nâs,Dâruİhyai’t-Türâsi’l-Arabî,3.bsk.Beyrut,1932,I,265-266.

109 L.Erzurumî,Meâric,vrk.44a-b.


olarak;“gizli bir hazine”110olanmukaddeshüviyyetinide tafsiliolarakHz.Muhammed’in zatına yüklemiştir. Yine emr ve tekvin âlemlerinde meyda-na gelmesini murad ettiği şeylerin hepsini istisnasız olarak O’nun zatınadahil etmiştir. Çünkü ilâh-i kudret, ezelî ve ebedî olan kendi kemâlâtınınvarlıklarlatafsilibirşekildeortayaçıkmasınımuradetmişvedolayısıylaHz.Muhammed’innûr’unuyaratmıştır.111

2-) Akl-ı Evvel, Hz. Peygamber’den yukarıda rivâyet edilen ve sonra daislâm filozofları tarafından benimsenen bu nazariyede, Allah’ın ilk yarattı-ğışeyin“İlk akıl”olduğukabuledilmiştir.Bunaaynızamandadiğeradıyla“Kalemu’l-A’lâ”:Yücekalemdahidenilmiştir.ÇünküAllah, ilkyaratıkolanbuİlkAkıl’akâinâtınplanınıLevh-ıMahfûzüzerineyazmayıemretmişti.112KonuileilgilihadislerdeHz.Peygamberşöylebuyurmuştur:“AllahTeâlâilkdefakalemiyarattıveona“yaz”diyeemretti.KalemeyRabbimneyiyazayımdeyince,AllahTeâlâ“Her şeyin ölçü ve sınırlarını yaz”buyurdu.Başkabirri-vayettede,“Allah’ın yarattığı ilk şey kalemdir, sonra nûn’u (ki o divit’tir) yarattı. Ardından ona, olacak olan şeyleri yaz”diyeemretti.113

İşte, Hz. Peygamber’in ruhunun iki veçhi olan İlk Akıl ileYüce Kalemmahiyetitibariyleaynışeydenibarettir.114Akl-ıEvvel,vucûddailm-iilâhî’ninteşekkülmahallidir.Kalem-A’ladedikleridebudur.İlm-iilâhî,akl-ıevvel’denlevh-imahfuzanazilolduğuiçin,akl-ıevvel,levh-imahfûz’unicmâlî;levh-imahfuzda,onuntafsilidir.Şudabirhakikattırki,levh-imahfûz’unihataede-mediğiilâhîsırlarakl-ıevvel’demevcuttur.Akl-ıevvel’inihataedemediğisır-larda,ilm-iilâhîdemevcuttur.Dolayısıyla,ilm-iilâhî“ümmü’l-Kitab”tır.115

Müfessirimizde,“akl-ıevvel,nefs-iküll,hebâvecism-iküll” tabirlerinielealır.Onagöre,kalem-ia’lâdiyedeisimlendirilenakl-ıevvel,ittifakla,Ce-nab-ıhakk’tanilkdefasadırolanhakikat-ıMuhammediye’dir.O’na,“İmâm-ı

110 Müfessirimiz“kenz-i mahfî”kudsîhadisinişöyleaçıklar:“Ben,“lâhût-ı ekber”diyeisim-lendirilenmutlakğaybmertebesindegizlibirhazineidim,tanınmakvebilinmekistedimbusebeple lâhût-ekbermertebesindenulûhiyetmertebesine indimvebütünvarlıklarıyarattımveböylecetecellilerimlegaybâlemindenzahirâleme(melekûtâlemindenmülkâlemine)indim.”Meâric,vrk.58b.

111 L.Erzurumî,a.g.e,vrk.44b.112 Bkz.İbnü’l-Arabî,Muhyiddin,el-Futûhâtu’l-Mekkiyye,DâruSadır.Beyrut,tsz.II,471;

Keklik,M. İbnü’l-Arabî Hayatı ve Çevresi,s.98-99.113 Aclûnî,Keşfü’l-Hafa,I,263-264,(Hno:824).114 el-CîlîAbdulkerim,İnsân-ı Kâmil,s.265.115 el-Cîlî,a.g.e.s.297.S.Konevîde,kenditerminolojisindegeçen“Genel varlık”tabiriy-

le,Tanrı’dan sudur eden tekvarlığıkasteder.Buda ilk varlık sayılır ve aynı zamandaTanrı’dansonraenyüksekilkeyiteşkileden“İlk Akıl”ve“Yüce Kalem”ilediğervarlıklararasındakimertebelerdebulunanmevcutlaranlamınagelir.Bkz.Keklik,S. Konevî’de Al-lah-Kâinât,s.85.


Mübin”dedenilmiştir.Çünküâlem-iemrveâlem-ihalk’tevucûdbularakza-hirolanveAllahTeâlâ’nınilmininönünegeçemeyenherşeyillâki,tekertekerbuakl’ınkapsamınaalınmıştır.Nefs-iküllî’deicmalibirşekildebulunanilâhîkelimelerin tafsili bir şekilde ortaya çıkarılmasına vasıta olduğu için, bunaaynızamandakalem-ia’lâ’dadenilmiştir.116

İbnAbbas’tangelenbirrivâyette,“Allah’ın yarattığı ilk şey kalemdir… Allah Teâlâ daha sonra “nûn’u” yarattı. Ardından yeryüzünü onun üzerine yaydı. Bu-nun üzerine nûn kımıldayınca, yeryüzünü sağlamlaştırdı” “Nûn”harfıgerekdilyönünden,gereksesembolikvederûnîaçıdanyorumlanmayaveanlaşılmayaçalışılmıştır.Buharfegenelde“balık”veya“okka”anlamlarıverilmiştir.117

Kur’an’daşöylebuyurulur:“Nûn, Kaleme ve satır satır yazdıklarına andol-sun.”(68.Kalem,1).Buâyetteifadeedilen“Kalem”,beşerinelindekikalemdeğildir.YanikendisinekasemedilenKalem,“cins”değil“ahd”anlamınıifadeeder.Râzî’ninifadesiyleburadazikredilenkalemakıldır.Veotümmahlûkatınaslıgibibirşeydir.118Zirarivâyetlerde,Allah’ınyarattığıilkşeyinakıl,başkabirrivayettekalem,başkabirindede,cevherolduğuifadeedilmiştir.YüceAllahiştebucevhereheybetveazametlenazaredince,oeridi,çokısındıveondanbirdumanveköpükçıktı;dumandansemâvât,köpüktendeArzyaratıldı.Buhaberlerinhepsibirarayagetirildiğinde,kalem,akılvemahlûkatınaslıolancevher’inaynışeylerolduğugörülür.Aksihaldebirçelişkimeydanaçıkar.119İştesembolizminveiçselliğin,yorumgeleneğindedahaağırbastığısûfîaçık-lamalardabuna:“Allah’ın küllî zatı ahadiyetinde mündemiş olan genel kapsayıcı ilmi”diyorlar.120Öyleyse “nûn”un titreşimibizi,bir tayy-ı zamanve tayy-ımekansıçramasıyla,varlıkveyaratmanın,omeçhûlumuzalanlarınagötürmedoluluğundadır. Merhum Elmalılı’nın belirttiği gibi, “zihinleri bir noktada derinlere götürecek Kitab-ı Münzel’den Kitab-ı Hilkate ve mebde-i vucûde kadar bütün harfleri düşündürebilen…”birsada…121Ohaldediyebilirizki,nûnhar-fi,hemmüfessirlerihemdesezgivetefekkürehlinihareketegeçirmiş;onları,yaratılışvevaroluşunengirifttabakalarıarasınakadargötürmüştür.122

Hulasaedecekolursak,öncekalem-ia’lâdenilenvetakdir-iezeldekıya-metekadarcereyanedecekşeylerinbirprojesiniyazanruhânîbirmebde,birkuvvetyaratılmıştırkibunabirçoklarıakl-ıevvelveyanuruMuhammedîde-116 L.Erzurumî,a.g.e., vrk.9a-b.117 Kılıç,Sadık,Benliğin İnşası,İnsanYay.İst.2000,s.245.118 Râzî,Mefâtih,XXX,7.119 Elmalılı,Hak Dini,VIII,5263-5264.120 Bursevî,Rûhu’l-Beyân,X,100-101.121 Bkz.Elmalılı,Hak Dini,VIII,5254.122 Kılıç,Sadık,Benliğin İnşası,s.247.


mişlerdir.Sonramaddeyaratılmıştırkibunadacevherdenilmiştir.Ardındanbirsubuharıgibigazhalindekimaddedenecramısemâviyyeyaratılmış,sonrabunlardanmayihalindeArzınmaddesiayrılmışki,fezadediğimizsemader-yasındayüzenbumaddeyekürevîolduğuanlatılmaküzere“Nûn”veya“Hût”ismiverilmiştir.123

3-) Hebâ, Arapça toz anlamına gelir. İçinde, âlemdeki bütün suretlerinaçıldığı, şekillerinoluştuğumadde.Ancakhebâ’nın vucûd’dabir aynı yok-tur.Sadeceiçindebulundurduğusuretlerbakımındanvardır.Aslıbakımındanyoktur. Bu yönüyle hebâ, adı olan “amâ”’ya, cismi bulunmayan “anka”’yabenzer.Hebâ’ya“heyula”dadenir.124

Müfessirimiziseşöyletarifyapar:“Hebâ, âlem-i emr ile âlem-i halk arasında bir berzah olan kudsî, nûranî ve değerli bir maddeden ibarettir”.125Hebâ,varlı-ğındördüncümertebesindebulunur.Ondanöncekiüçmertebeiseşunlardır:Akl-ı evvel,nefs-iküllî, tabiat-ıküllî.Hebâ’dansonraküllî cisimmertebesibulunur.Hebâ-sûretilişkisi,beyaz-beyazlıkilişkisinebenzer.Beyazolmadan,beyazlıkanlaşılamadığıgibi,suretolmadanhebâ’yıanlamakmümkündeğil-dir.126

BukelimesözlükanlamıylaKur’an’daşöylegeçer:“Onların yaptıkları bü-tün amellerine yöneldik ve onları dağılmış toz zerreciklerine çevirdik”(25.Fur-kân,23).

Hebâ, içindeâlemin suretlerininyaratıldığı sonradanvarolmuşmadde-dir.Âlemincisimlerinin suretlerinikabul etmişkaranlıkcevher,filozoflarınmaddediyeisimlendirdiklerişeydir.Ancakhebâ,belirsizmanalarıkabuledicibircevherolanmaddiliğindemevcutvebelirlenmişküllîcisimdenfarklıdır.Hebâ,âlemdekicisimlerinsuretlerininmaddesiolduğundansuretlerdeşekil-lenirfakatkendisideğişmez.127

4-)Arş,yükseklik,yüksekyer,yüksek şeydemektir.Arş,Kur’an’dahemAllah’ahemdeinsanlaranisbetedilmektedir.Allah’anisbetedildiğindehaberibirsıfatsayılır.İnsanlaranisbetedildiğinde“mülk, izzet ve saltanattan kinâ-ye olarak hükümdarların oturdukları “taht” anlamına gelir.128 Son dönemdekelamcı müfessirler129 tarafından “mülk” ve “saltanat” manasına yorumlan-

123 Elmalılı,a.g.e.VIII,5255-5256.Dahagenişbilgi içinayrıcabkz.Kurtûbî, el-Câmiu,XVIII,146-148.

124 Cebecioğlu,Ethem,Tasavvuf Terimleri,s.262.125 L.Erzurumî,Meâric,vrk.9a.126 Cürcânî,Ta’rifât,s.112.127 el-HakîmSuad,İbnü’l-Arabî Sözlüğü,çev.EkremDemirli,Kabalcı,Yay.İst.2005,s.281-

282;krş.Futûhat,II,433.128 Demirci,Muhsin,Tefsir Terimleri Sözlüğü,İFAVYay.İst.2011,s.19-20.129 Meselâbkz.Râzî,Mefâtih,XVII,14.


mıştır.130ArşKur’an’da21yerdeolmaküzeredaimatekilolarakgelmekteveyerilegöklerinzıddınatekbirâlemi,müfessirlerinçoğununkanaatinegörede,“en büyük varlık”âleminiifadeetmektedir.Arş,yaratılışitibariylesu,yervegöklerdenöncegelir.131Dolayısıylaİslâmbilginlerininçoğuarş’ı,Allah’ınyarattğı ilkvarlıkolarakkabulederler.Arş,Kur’an’da“ulu”ve“kerim”gibisıfatlarlakullanılmıştırki132busıfatlaryerlervegökleriçinkullanılmamıştır.Buvasıflararş’ın,bütünâlemlerinenbüyüğüveenönemlisiolduğunugös-terir.BuyüzdenKurtûbî,onunyaratılanlarınenbüyüğüolduğunu;133Taberîise, buna “kuşatıcı” anlamını vermiştir.134Buna göre arş, yaratılmışların enbüyüğüvebütünâlemlerikuşatanbirâlemdir.135

Mutasavvıflara göre ise, genelde ilk ve geniş varlık mertebesi, insan-ıkâmil’in kalbi anlamındadır.136Arş kelimesinin tasavvuf litiratüründe genişbirkullanımalanıvardır.Birmanayagöre,birvarlıkmertebesiolupnesne-

130 R.El-İsfehânîel-Müfredât fî Garîbi’l-Kur’an,KahramanYay.İst.1986,s.493-494;Tehâ-nevî,Keşşaf,III,243.

131 Bkz.11.Hûd,7.132 Bkz.9.Tevbe,129;23.Mü’minûn,86,116.133 Kurtûbî,el-Câmi,VIII,192.134 Taberî,Câmiu’l-Beyân,VIII,36.135 Bkz.Yeniçeri,Celal,Uzay ve Varlık Âyetleri Tefsiri,ErkamYay.3.bsk.İst.2006,s.143.136 Çünkü kutsî bir hadiste “Yere göğe sığmadım, ancak mü’min kulumun kalbine sığdım”

(bkz.AclûnîKeşf,II,195)buyuruluyor.Kâinâttabulunanherşeyininsandabirörne-ği vardır.Kâinât,Allah’ın isimve sıfatlarının toplamıolduğugibikâinâtınküçükbirörneği(:zübdesi)olaninsanda,Allah’ınisimvesıfatlarınıntoplamıolduğundanHz.Peygamber.“Allah Adem’i kendi suretinde yarattı”buyurmuştur.(bkz. Buhârî, İsti’zân, 1; Müslim, Birr, 115). İbnHacerHeytemî,öncekikutsıhadisin “İsrâilliyat”tanolduğunu,ancakbununsûfîlerce,“mü’minin kalbı, Allah’a imanı, onun muhabbetini ve marifetini kapsayacak derece geniştir”anlamındakullanıldığınıbelirtir. İkincihadiste, ise, “sureti-hi”sözündekizamirinAllah’aracıolmadığınıbelirtir.Buzamirle“mücerred bir vasf”ınkastedildiğinibelirtir.OzamandabuzamirAllah’aracıolabilir.Çünkü,“Allah Adem’i rahman suretinde yarattı”şeklindekirivayetbunudoğrular.(Fetevâ,s.290).Müfessirimizbirinci hadise, “İnsan-ı Kamil’in kalbi, yerlerden ve göklerden daha geniş ve o hakkıyle marifet sahibi ve esmâ ile sıfatların tecelligâhı olduğu için böyle denilmiştir”anlamınıver-miştir (bkz. Risâletu’l-Fetk, s. 20). İbnü’l-Arabî bu hadisi şöyle açıklar: İlahî isimlerinhepsiinsanlıkmertebesindetoplanıpcemolmuştur.Allahteâlâ’nınhilafetiancakinsan-ıkâmil’demüstakimolur.Çünkü,Cenab-ıHakk,insanınzahirisuretini,âleminhakikatvesuretindeninşaederken;insanınbatınîsuretinidekendisuretindeninşaeyledi(bkz.Futûhât,III,447).Futûhât’ınşarihlerindenbiriolanel-Cîlî,“Bunun sırrı odur ki, Cenâb-ı Hakk, hayy’dır, âlim’dir, kâdîr’dir, murîd’dir, semi’dir, basîr’dir, mütekellim’dir; kezâ insan da kendi ölçüsünde hayy’dır, alim’dir, kâdir’dir.. Esmâ-i Zâtiyye ve sıfat-ı ilâhiyye’nın ulu varlıkta müstenedi, insân-ı kâmil’den başka birisi değildir. Hakk’a nisbetle insân-ı kâmil’in misâli, bir şahsın kendi suretini görmeye mahsus olan âyinesi gibidir”(bkz.el-Cîlî,İnsân-ı Kâmil,s.380-381).Öyleysebuhadisi,“Allah Âdem’i, kendi esmâ-ı Hüsnâ ve yüce sıfatla-rının cem’i ve âyinesi suretinde yarattı”şeklindeanlamalıyız.


lerâleminin(âlem-ihalk)başlangıcıdır.“Rahman Arş’a istivâ etti”(20.Tâhâ,5) ayetindebu anlama işaret edilmiştir.Arş’ı, “kurs’i” takip eder.Diğer biranlamda Arş. Allah’ın zuhur ve tecelli edeceği bir “tenezzül mahallî”dir (:müstevâ)…137GenelolarakAllah’tanbaşkabütünvarlıklaraAllah’ınArş’ı(:arşullah)denildiğigibi,özelolarakAllahismininmazharıolaninsanadabuisimverilir. Sûfîler, yerlere ve göklere sığmayanAllah’ın,mü’mininkalbinesığdığınıifadeedenbirkutsîhadisnaklederler.İnsân-ıkâmilinkalbı,yervegöktendahageniştir.ÖyleyseAllahArş’âistavâettiğigibimü’minkulununkalbinedeistivâeder.Yanioradaisimvesıfatlarıylatecellieder.Budurumda“kalb,Allah’ınarşı,gönülÇalab’ıntahtı”halinegelir.138

Bukelime,İbnü’l-Arabî’debelirlibelirsizgeçer.Onagöre,belirlianlamdaArş,“Rahman Arş üzerinde istivâ etti”âyetindeişaretedilenRahmân’ınarşıdır.Bubirvarlıkmertebesidirveyaratılışâleminin ilkidir;ardındankürsîgelir.BelirsizanlamdaArşise,özelbirzatıgösterenkendineözgübiranlamasahipdeğildir.BuanlamdaArş,anlamınıtamladığışeydenalır.Arş,ulvîbirşeyenis-betedilirse,tenezzül,zuhurvetecelliiçinbirmahalhalinegelir.Meselâ,ilâhîbirtenezzülvemazharolanfaslvekazaarşı;altmertebeyenisbetedildiğindeise,ihtişam,ihata(:kuşatma),istilavesahiplikanlamınagelenbirnitelikha-linegelir.Meselâ,Rahmân’ınarşıgibi.139

5-)İnsân-ıKâmil:Tasavvuftarihinin,özellikledeİbnü’l-Arabîçizgisindekimuhtevasıylainsan-ıkâmil140anlayışı,varlıkvebilgiproblemleriyleilgisiya-nında,dinîveahlâkîboyutlarıdabulunanderinfikrîçabaverûhîtecrübeninürünüolarakortayaçıkmıştır.Buçizgidekiinsan-ıkâmildüşüncesinibizatihiKur’an’dançıkarmakmümkünolmasada,insanınyeryüzündekihalifeliği,141mükerremkılınması,142“ahsen-i takvim”üzereyaratılması,mahlûkâtınonunemrine verilmesi, kendisine esmâ’nın öğretilmesi, Allah’ın bazılarına kenditarafından ilimverilmesi143 gibihasletlerinibildiren âyetlerin yorumlanma-sındandoğduğunusöyleyebiliriz.AyrıcaHz.Peygamber’invasıflarınıbildirenâyetlerde144tasavvufun,insân-ıkâmilkonusundakidayanağınınKur’anoldu-

137 Bkz.L.Erzurumî,Meâric,vrk.9a-b.138 Uludağ,Arş mad.III,410.Ayrıcabkz.İbnü’l-Arabî,Fusûs,I,165;II,227,277.139 el-Hakîm,İbnü’l-Arabî Sözlüğü,s.76-78.140 “İnsan-ı kâmil”deyimiilkdefaİbnü’l-Arabî’degörülür.Butabir,sonrael-Cîlî’nineseri-

ninisminiteşkileder.(Keklik,S. Konevî’de Allah Kainat ve İnsan,s.81.)141 Bkz.2.Bakara,30.142 Bkz.17.İsrâ,70.143 Bkz.2.Bakara,30;17.İsrâ,70;95.Tîn,4;45.Câsiye,13;33.Ahzâb,72;18.Kehf,

65.144 Meselâbkz.33.Ahzâb,21;21.Enbiyâ,107.


ğunadelilolarakgösterilmektedir.145

Gerçekinsân-ıkâmil,vucûbileimkânarasındaberzahtır(:vasıta,darge-çit,ikişeyarasındakimesafe),hadissıfatlarla,kıdemsıfatlarınıvehükümlerinarasınıtoplayanaynadır.O,Hakkilehalkarasındavasıtadır.Hakk’ınfeyzi,imdâdıonunvasıtasıyleyayılır.Hakk’tangayrıherşey,yaulvîdirveyasuflîdir.Herikisiarasında,ikisindendeayrıolmayanbirberzehiyyetolmasaydı,irti-batsızlıksebebiyleilâhîyardımâlemindenhiçbirşeyulaşmazdı.146Cürcânî’yegöre,Okevnî,cüz’î,küllî, ilâhîâlemlerin tümünütoplar.147DolayısıylaO,ilâhîkevnîkitapların tümünütoplayan“ümmü’l-kitaptır”.148 İnsân-ıkâmileulaşan,hakk’avasılolmuştur.O’nugörenHakk’ıgörmüşgibidir.O’nusevenHakk’ısevmiştir.“De ki, eğer Allah’ı seviyorsanız, bana uyunuz ki Allah da sizi sevsin”(3.Al-iİmran,31)âyetinindegösterdiğigibi,O’naitaatHakk’aitaat;O’naisyanHakk’aisyangibidir.İnsan-ıkâmildenmurad,Hz.Muhammed(s.a.v)veO’nunmanevîmirasınahakkıylesahipolanlardır.

İbnü’l-Arabî’yegöre,O,HakkileâlemarasındabirberzaholarakilâhîisimlerlezuhurederveHakkolur;imkânınhakikatiylezuhuredervehalkolur.149Çünküİnsân-ı kâmil, âlemin hakikatlarını toplar ve O Hakk’ın suretidir.150 AllahTeâlâ,onuikitarafı(:Hakkvehalk)birleştirenbirberzaholarakyaratmıştır.BunedenleAllah’ahalifelik,insân-ıkâmiliçingeçerliolabilir.ÇünküAllah,onungörünürsuretiniâleminhakikatvesuretlerinden;görünmeyensuretiniise,kendisuretinegöreyaratmıştır.Onunhakkında“Ben, onun işiten kulağı, gören gözü olurum”demişancak,151“Onun kulağı ve gözü olurum”demeyerekikisuretiayırmıştır.Böyleceohalife,âlemdekihermevcûdâtta,onlarınhaki-katlerinitalepettiğinisbetlevardır.Yoksao,âlemdekihermevcudunkendisideğildir.152

145 Erzurum’luİbrahimHakkı,İnsân-ı Kâmil,hazırlayan,MehmetSuatDemir,Erih-DerYay.,Erzurum,2010,s.5.

146 Cebecioğlu,Tasavvuf Terimleri,s.314-315.147 Cürcânî,Ta’rifât,s.17.148 Bkz.Konevî,Mir’âtü’l-İrfân,s.31,Ta’likatkısmı,s.49-50.149 İbnü’l-Arabî,Futûhât,II,391;III,447.150 İbnü’l-Arabî,Fusûs,s.55.151 BuhârîRikâk,38,Mevlânâ,“Attığın zaman sen atmadın lakin Allah attı”(8.Enfâl,17)

âyetinibuhadisletefsirederveşunudemekister:YüceAllah’ınnezdindeyüksekma-kamlara(baştaHz.Peygambergibi)sahipolanzatlar,Allah’ıninayetinemazharolunca,işlerinde,O’nunizniylehariküladeliklergösterip,âdetaO’nunizniyleveO’nunadınaişleryapabilirler.Bkz.GüllüceHüseyin,Kur’an Tefsîri Açısından Mesnevi,ÖtükenYay.İst.1999,s.125.

152 İbnü’l-Arabî,Fusûss.55.

�0 Zeki YILDIRIM

İbnu’l-Arabî,aynızamandainsan-ıkâmil’inidealmodeliolaraktasavvurettiği Âdem ile ulûhiyyet mertebesi arasındaki ilişkiyi de ele almaktadır.153Onagöreinsan,âleminyaratılışsebebidir.BaşkabirifadeyleTanrı’nınâlemiyaratmadaki bilinmek amacı, ancak insanın “En güzel şekilde yaratılmasıyla gerçekleşmiştir”.154İbnArabîinsanın,kevnîveferdîolmaküzereikidüzeydeidrâkedilebileceğinibelirtir.İnsanHakkileâlemarasındabirarakonumdabulunduğundanmahlûkatınenüstmevkiiniişgaletmektedir.Bunamukabilinsanıferdîdüzeydegözönünealdığımızda,onlarınpekazının“insan-ıkâ-mil”payesinelayıkolduğunugörürüz.Aslındainsanlarınhepsiaynıontolojik“cemetmeyeteneği”iledoğalolarakdonatılmışlardıramainsanlarınhepsidekendilerindekibuyeteneğinbilincinevakıfbulunmamaktadırlar.155Öyleysekâmilinsan,suretaçısındanküçükâlem,manaaçısındandabüyükâlemdir.İnsanmanaaçısındanbüyükâlemolduğuiçinAllahinsanı,“Hayat, İlim, İra-de, Kudret, Duyma, Görme, Kelâm”gibikendisonsuzsıfatlarındanbirçokları-naortakkıldıvekendini,insandabusıfatlarıylabilipbildirdi.Kamilinsan,buâleminruhuveâlemdeonuncesedigibidirveceseddaimaruhunuaramaktavearzulamaktadır.156

“Allah insanı kendi sureti üzre yaratmıştır. Zira insan, ruh ve Rahmanı nefs’ten ibarettir. İnsan, bütünlüğü ile âlemlerin bir toplamı ve özeti (zübdesi) olduğu için Gayb, Ceberût, melekût ve Şühûd âlemleri de insandadır. Dolayısıyla insan âlem’in ruhu gibidir. İnsanın dışı âlem, içi de Hakk’tır. Onun içi, dışını idare ve tedbir eder. Allah insana, onun şahdamarından daha yakındır”.157 Böyle olunca da, “Nefsini bilen Allah’ını bilmiş olur”.158

153 S. Konevî’nin varlık ve bilgi anlayışının ana kavramlarından birisi, iki şey arasındaki“münasebet”ve“irtibat”kavramıdır.Tanrı’nınâlemete’siretmesiiçinveyaâleminTanrı-yıbilebilmesiiçinherikisiarasındabelirlibirmünasebetbulunmalıdır.Konevî’yegöre,birşeykendisineheryöndenzıtolanbaşkabirşeyetesiredemez.Yadabirşeykendisinetamamenzıtbirşeytarafındanbilinemez.Şuhalde,insanınTanrı’yıbilebilmesiiçinken-disiyleulûhiyyetmertebesiarasındabelirlibirilişkivemünasebetinbulunmasıgerekir(bkz.Konevî,Fusûsu’l-hikemin sırları,çev.EkremDemirli,İzYay.2.bsk.İst.2003,s.19).Eğerİnsanolmasaydı,âlemdekihiçbirşey,irtibatvemünasebetolmadığındandola-yıvahdânîolanilâhîyardımıkabuledemezdivebuyardımonaulaşamazdı(bkz.Konevi,Vahdet-i Vucûd ve Esasları,çev.E.Demirli,İzYay.2.Bsk.İst.2004,s.79vd.

154 İbnü’l-Arabî’nıninsân-ıkâmilhakkındakigörüşlerineyapılanitirazlarkonusundagenişbilgiiçinbkz.ŞeyhMekki-AhmedNeylî,İbn Arabî Müdafası,s.39-40,107vd.

155 Bkz. İzutsu,Fusûs’taki Anahtar Kavramlar, s.325-326;Ayrıcabkz.Afîfî, İbnArabî’deTasavvufFelsefesi,s.89vd;a.Mlf,Fusûs Okumaları İçin Anahtar,s.57vd.

156 Sunar,Cavit.Varlık Hakkında Ana Düşünceler,AÜİF.Yay.Ankara,1977,s.186.157 Bkz.50.Kâf,16;67.Mülk,14.158 Bkz.Aclûnî,Keşfü’l-Hafa,II,262(Hno:2532).İbnü’l-Arabî’yegöre,hakk,Gaybımut-

lakolduğuiçinaslabilinemez.Kâmilinsanahasmistik“keşf”ve“zevk”halindebileCe-nab-ıHakkkaranlıkbirsırolarakkalır.Hakk,Ancaktecellilerininbüründüğüsuretlerde

ERZURUMLUMÜFESSİRLÜTFULLAHEFENDİ’DENAZARÎSUFÎTEFSİRÖRNEĞİ �1

Diğer yöndenKonevî’nindüşüncedünyası da, tam anlamıyla bir insanveTanrıvarlık tasavvurunadayanır. İnsanbuâlemdeherşeyinesasıdır.Buduruminsanınözellikledebütündönemlerdeinsân-ıkâmilinyegâneörneğisayılanHz.Muhammed’eduyulansaygıveonundindarlığıntemelinioluş-turmasında kendini gösterir. Konevî’ye göre, Hz. Peygamber salt bir ahlâkmodeliveyabirTanrıelçisideğil,aynızamandaontolojikbirilkeveprensibedönüşmüş,onunzamanüstükişiliğivehakikati,varlığıngayesioluşuKonevîsonrasındasûfîlerintemelkonusuhalinegelmiştir.Bunagöre,Hz.Peygam-berâleminhemvarlıkhembekâsebebidir.159GaybveŞehâdet(akılsahasıilemaddeâlemi),yadaHakkilehalkarasındabirberzah(:geçit)olarakyaratılanayrıcaAllahhakkında enkuvvetlidelili teşkil eden insân-ı kâmil,Allah ileyaratıklararasındailâhîemirlerinnakledilmesiiçinbirvasıtadır.İnsan,birçokmakamlarasahipolmaklaberaber,enbüyükmakamolarakTanrı’yanaibtir.Dolayısıylaolgun insanaktifolarakher şeydir.Konevîbuhusustadahadailerigiderek,herşeyinolguninsan’dazuhurettiğini,çünküonunbir“toplayıcı özet”olduğunuilerisürer.

Olguninsandiğerbirbakımdanda,Allah’ın“zâtisimleri”nikeşfedebilenbircikyaratıktır.ÇünküO,ulûhiyetsıfatlarıkonusundataakkul(:intellecti-on)sahibidir.İnsanbir“âlem-isağîr”(:micro-cosmos)olarakilâhîisimlerilebuisimlerleisimlenenVarlıkmertebesi(:Hazretü’l-Müsemma)arasındabir“toplayıcıortakitap”halindeyaratılmıştır.160

Toparlayacakolursakgerekmetafizikmahiyetivetabiatındagereksetasav-vufîtecrübeyedelâletibakımındaninsân-ıkâmilileeşanlamlıbazıkelimelerşunlardır:“el-Hak, el-mahluk bihi”(:yaratmadavasıtaolanHak),“aslu’l-âle-mî”(:âleminaslı),“Heyûlâ, madde-i ûla”(:ilkmadde),“Hakîkat-ı külliye”(:küllîhakikat),“Akl-ı Evvel”(:ilkakıl),“Kalem-ı A’la”(:YüceKalem), “Nûru Muhammedî” (: Hz. Muhammed’in nuru), “Kelime-i Câmia” (: birleştiricihakikat).161

bilinebilir.Dolayısıyla,hakk’ı bizatihi “la taayyünmertebesindebilmeye yönelikolanboşgayretiterketmemizgerekir…Bizancakkendibilincimizlekendinefsimizenüfuzedebilirveburadasürüpgidentecellininilâhîfaaliyetiniiçindentadabilir,yaşayabiliriz.İştebuanlamdanefsimizibilmek,“Rabbimizi”bilmeyedoğruilkadımsayılabilir.Bkz.İzutsu,a.g.e,s.63-64.

159 Demirli,Ekrem,S. Konevî mad.DİA.XXXV,423.160 Keklik,S. Konevî’de Allah-İnsan,s.130.161 Bubağlamdaeşanlamlıterimlerinçokluğununikitemelsebebivardır:Birincisi,İbnü’l-

Arabî’dekiherterimherhangibirhakikatıgösterenbirkelimedir.Buhakikatgerçektetektir,fakatfarklıyönleresahiptir.SözgelişiMuhammedîhakikat,tekbirhakikattırveçeşitliyönlerindevebağlantılarındaçoğalır.Böyleceheryönkendisineözgübirnitelik,bunabağlıolaraktabaşkabirisimkazanır.İşteböyleceeşanlamlıterimlerçoğalır.İkin-


Kısacası, “bu insân-ı kâmil”, “menbau’l-envâr” (: nurların kaynağı),“ma’denü’l-esrâr”(:sırlarınmadeni)ve “kudvetü’l-ahyâr”(:hayırlıkimselerinörnekedineceğibirnumune)dır.162

Müfessirimizde,risâlesine,Enbiyâ30.âyetinizikrederekbaşlarvebununlailgilimaksadınıaçıklamaksadedindeşöyleder:“Benbuâyetedayanarakesa-senenbüyükhilafetveniyabetinsırlarınıaçıklamakistedim.Tabiîkibuâyethakkındaâlimlerinve feylesoflarınbirtakımgörüşlerivardır.Ancakbenbuâyetin,insân-ıkâmil’inhilafetveniyabetininbeyanınadayandığınıgördüm.Çünkü âlem, âdem (insân-ı kâmil) suretindedir. Dolayısıyla âlemi bilmek,insân-ıkâmil’i(s.a.v)bilmektir.NitekimOşöylebuyurmuştur:“Kim nefsini bilirse Rabbi’ni bilmiştir. Kim de, her ikisini bilirse şüphesiz âlemi (yani, “ratk ve fetk” olayının sırrını) bilmiştir”.163Müellifimizdahasonra,nefsinibilmeninveilâhîmarifeteulaşmanınyolunuvekâmilinsan’ınmertebelerinisayar.Onagörenefsinbilinmesiveonunkemâleermesi,irşâd,terbiye,riyâzat,tezkiye,zikir,fikirileolur.Nezamankisalik,tabiatınıtemizler,nefsinitezkiyeedervekalbınıarındırırsa,göğsüinşiraheder,kalbiaçılır,ruhuvesırrıinkişâfeder.Böyleoluncada,onunnuru,ilmiveirfanıziyadeleşir,ferahlarvemesrurolur.Sonuçta da, bir önceki halinin, maneviyatta katettiği merhalelerin hilafınaolduğunuanlar.Yani,nefsi,kalbive ruhununsemasının,bedeni, tabiatıvekalıbınınarzındanayrılışınınsırrınavakıfolur.Sonra,yaptığınefismücahe-desininsonundaeldeettiğinûr, ilimve irfanınfeyziylekalbininsemasının,bedenininarzındanayrıldığınıyakinenbilir.164Sonrahilafetinyedikatsema-sındaurûceder,yükselir,takibeşincisemadaHakk’ınkulağı,gözüvelisanıolur.Böyleceesmâvezattecellileridüzeyineyükselir,altıncısemadaise,ilahîhilafetveRabbânîniyabetelayıkvemüstehakolur.165

Ayrıcaonagöre,kâfirvemüşriklerinde,kendinefisvevarlıklarınınsırrınıbilmelerisayesinde,bu“ratk vefetk” olayının hakikatını bilmeleri mümkündür.

cisi,Hicrîdörtvebeşinciasırlardaİslâmîdüşünceninbarizözelliğiolandinilefelsefeyiuzlaştırmatemayülüİbnü’l-Arabî’dedegenişölçüdeyerbulmuştur.Dolayısıylao,bü-tünfikrîgelişmelerveakımları içinealanbiruzlaştırmaeğilimininsahibidirve felsefîtavrında geçmiş ekollerin birbirleriyle çelişen inançlarını birleştirmiştir. O geniş ufkusayesinde,birbirlerindenuzakeski terimveanlayışlarıkendi teorisine sığdırabilmiştir.Genişbilgiiçinbkz.El-HakîmSuad,İbnü’l-Arabî Gözlüğü,s.367-374.

162 Erzurumlu,İ.Hakkı,İnsân-ı Kâmil, s.41,76.Ayrıcabkz.L.Erzurumî,Meâric,vrk.189a;Çelik,Ahmet,Tasavvufî Tefsir Alûsî Örneği,EkevYay.Erzurum,2002, s. 147-149.

163 LutfullahErzurumî,Risâletü’r-Ratk ve Feyzu’l-Fetk ve’n-Netk.nşr.Sadi,Çöğenli,Erzu-rum,2012,s.3.

164 Bkz.L.Erzurumî,Risâle,s.4.165 A.Mlf,a.g.e,s.11-12.


Çünkü onlar, annelerinin karnında, onların nefislerinin semasına ve bedenleri-nin arzına bitişik (ratk) bir halde cenin olarak bulunduklarını, sonradan Allah’ın onları annelerinin rahminden ayırdığını, ölünceye kadar, çocukluk, gençlik ve olgunluk devrelerinden geçtiklerini bilirler. Onların bitişik iken annelerinin rahimlerinden ayrılmaları; bitişik bir haldeki göklerin ve yerlerin birbirlerin-den ayrılmaları gibidir. Onu bildikleri gibi bunu da mukayese yoluyla bilmeleri mümkündür. İşte bu sebepledir ki, Yüce Allah, “Onlar bilmiyorlar mı ki, gökler ve yerler bitişik iken biz onları ayırdık”(21.Enbiyâ,30)buyurmuştur.Dola-yısıylaherinsanda,kendinefsinibilmeistidatvekabiliyetivardır.Öyleise,“nefsini bilen Rabbini de bilir”sözününhükmü,herinsanaşamildir.166Çün-küinsanınyaratılışınınbidayetinde,nefsi,kalbiveruhununsemavatı,tabiatvebedenininarzıilebitişikidi.Sonradoğdu,yaşadı,büyüdüveolgunlaştı.Müteakibenhevâvemasıvâ’yıterketmesivedezikri,fikri,takvasısebebiyle,semâileyeryüzüarasındaolduğugibisemâvâtıarzındanayrıldı,yükseldivenihâyetinsân-ıkâmilmakamınaerişti.Yedikatgöklerinbirbirlerindenayrılıpyükselmeleri gibi insanında, fenâfillah,bekâbillah, kâmil insan veAllah’ınhalifesiolmasıgibiyedimakamıvardır.Dolayısıylainsanınkemâlâtyolculu-ğundakidurumuyedikatyerveyedikatsemânındurumugibidir.Busebeplediyoruzki,âleminhali,durumu,insansuretindedir.İnsan-ıkâmilgörünüşteküçük,ancakhakikatvemanayönündenbüyüktür.Alemise,görünüştebü-yük,hakikatvemahiyetitibariyleküçüktür.Bütünâlem,insandakimutlakkemalata nisbetle deryadaki bir katre gibidir.167 Sekizinci felekte yıldızlarınortaya çıkması gibi, Hilafet yolunda yedi mertebeyi geçerek kemâlât dere-cesineyükseleninsanada,sekizincimertebedezâtveesmâsırlarızahirolur.İştebuhilafetmakamı,yerler,göklerdedahil,eşyanınhakikatınavesırlarınavukûfiyetigerektirenbir168makamdır.Tümeşyanınhakikatıise,sudur.OnuniçinAllahTeâlâ,“Biz, canlı her şeyi sudan yarattık”buyurdu.169Yani,herşeyinsudanyaratılmasıhakikatınınsırrı,hilafetinsırrınıortayaçıkarır.Çünküoin-sân-ıkâmilnefsinibilinceRabbi’nibildi.Rabbinidebilincetümâlemibildi,tanıdıvehilafetmakamınayükseldi.Ardındanherşeyinoluşsırrınıteşkiledensuyun,marifetvemuhabbetsuyundanyaratıldığınımüşahedeetti.Öncesuyaratıldı.Ardındanonunhararetindenyeryüzüyaratıldı.Suveyeryüzühare-

166 L.Erzurumî,Risâle,s.13-14.167 L.Erzurumî, a.g.e.,38-39.Ayrıcabkz.L.Erzurumî,Meâric,vrk.189a.168 Bkz.L.Erzurumî,Risâle,s.30.169 Ayetteki“Her canlı şey”ifadesi,sadececanlılarıdeğil,bitkiler,meyveler…gibiherşeyi

içinealanmutlakbirifadedir.Bugörüş,kastedilenmanayadahauygundur.Bunagöre,Cenab-ıHakk,sanki,“yağmur yağdırmak ve o yağmurdan yeryüzündeki bitki vs. herşeyi canlı kılmamız için semayı, yerden yarıp ayırdık”demekistemiştir.(bkz.Râzî,Mefâtih,XXII,163-164).Müfessirimizdedahilolmaküzereçoğunluğungörüşübudur.


ketlenipçarpışıncaAllahTeâlâsabitdağlarıyarattı…derkengörüldüğügibiyeryüzüistikrarkazandı.NitekimCenab-ıHakk,“Ve yeryüzü onları sarsmasın diye kalkmaz ve kımıldamaz dağları yarattık”(21.Enbiyâ,31)buyurdu.İştehilafetin sırrıdabudur.Suveyeryüzügibihilafetin tabiatıdahareketlenipçarpışırsonraomakamasultanlargönderilirveohilafete,dağlarınyeryüzünekazıkkılındığı gibi “evtâd”170 görevi verilirde,böyleceo istikrarkazanaraksükûnetekavuşur.

Daha sonrayeryüzündemüşahedeettiğimizgibi sayısızvarlıkyaratıldı..Ardındansudanhavayı,ondanateşi,ateşindumanından(duhan)dünyase-masını,sonraikincisemayıvederkenyedikatsemayıyarattı…Sonramarifetvemuhabbet suyundanmelekleri.. sonraakl-ı evvel’i yaniunsurua’zami (:cism-iküllîveyalevh-imahfuzyadabüyükArş’ı),peşinedeKürs’üyarattı.Sonrada, tümgökleriveyerleriArşveKürsî’deyerleştirdi.“Onun Kürsü’sü gökleri ve yeri içine almıştır. Bunları korumak, O’na ağır da gelmez”(2.Bakara,).BöylecebütünvarlığıArş’ta,Arş’ıda suüzerindedir. İşte “Biz her canlıyı sudan yarattık”sözününsırrıbudur.171

Sonuç18.yüzyılınbüyüksimalarındanbiriolanErzurum’lumüfessirLütfullah

Efendibirçokdaldate’lifettiğieserleriylearaştırılıpliteratürümüzekazandırıl-masıgerekentarihîbirşahsiyettir.Tefsir,Tasavvuf,Kelâm,Felsefe,MantıkveUsûlalanlarındakieserleridikkatçekicidir.Özelliklede,“Râmûzu’t-tahrîr ve’t-tefsîr”adlıtefsiriileesmây-ıhüsnayışerhettiği“Meâricü’l-Envâr fî Medârici’l-Esrâr”adlıhacımlieserlerifazlasıylaincelenmeyihaketmektedir.

Müfessirimiztefsirinde,kâinâtınyaratılışınıvecizbirşekildeifadeedenvefarklı yorumlaranedenolanEnbiyâ, 30. âyetini yorumlarkendiğermüfes-sirleringörüşlerineyervermeklebirlikteilginçtercihvetespitleryaparakbuâyetindahaiyianlaşılmasınakatkıdabulunmuştur.

Lütfüllah Efendi, bu âyetin başında gelen ve o günün insanlarını açık-çakınayan“Görmüyorlar mı”şeklindekiifadekonusundahemepistemolojikhemdeKur’an’ınmuhataplarıaçısındanbirincelikyakalayarakbuifadedekianlamzorluğunugidermiştir.Çünkübuâyetinnüzuldönemindekiinsanlar,

170 Sûfîler,kendilerine“evtâd”yanidünyanınçivisiveyakâinâtındengesidiyebileceğimiz“evliyâ ve esfiyânın efendileri, mahlukatın kıvamı”olandörtzattanbahsederler(bkz.Bur-sevî,Rûhu’l-Beyân,X,294).İbnü’l-Arabî’yegöre,kendilerine“ricâlu’l-gayb”denilenbudörtzat,daimahayattaolandörtpeygamberinnaibleridir.(bkz.ClaudeAttas,Kibrît-i Ahmer’ın Peşinde,s.77-78.

171 L.Erzurumî,Risâle,s.30-32.Ayrıcabkz.A.Mlf,Ramûzu’t-Tahrîrvrk.227b.


öncedenbitişikolangöklerinveyerlerinbirbirlerindenayrılıpdahasonrayedikatsemaveyedikatyerhalinegeldiklerineşahitolmamışlardırki,Kur’anon-larıbuifadeileazarlayıpkınasın.Dolayısıylamüfessirimiz,hembuâyetteki“Görmüyorlar mı”,hemdeFurkân45âyetindeki“Rabbine bakmadın mı”gibibenzerifadelere,“Bilmiyorlar mı ki”şeklindemecâzîbiranlamvermiştir.

Yinebuâyetinsonundaki“Biz canlı her şeyi sudan yarattık”şeklindekiifa-deyide,“Biz, (hava, ateş, su ve topraktan oluşmuş) her canlıyı sudan yarattık”şeklindeyorumlamışve“canlıların hayatlarını idâme ettirmelerinin en çok suya dayandığı için mevcûdât bu âyette suya nisbet edilmiştir”diyerekzorakite’villeregirişmemiştir.Çünkübazımüfessirlerintercihettiğigibieğerbunabirmüzaftakdiredilmedenzahiriüzere“Canlı her şeyi sudan yarattık”şeklindebiran-lamverilmesihalinde;suyunnedenyaratıldığıyadasuyunaslınınneolduğusorusuaklagelirki,müfessirimizbunada,yavahyedayanarakyadasadıkbirilhama(:keşfe)görecevapverilebileceğinisöylervebusoruyada,Tevrat’tanbirrivâyetlecevapvermeyeçalışır.Bunagöre,suyunaslının,ilkmaddeolaraktelakkiedilen“heyûlâ-ı ûlâ”(:İlkasılmadde)yanibir“cevher”olduğuanlaşı-lır.Râzî’nindenaklettiğibuhaberegöre,“Allah Teâlâ bir cevher yarattı ve ona heybet ve azamet nazarıyla bakınca o eridi ve âlemin heyûlası oldu. Ondan da yerler, gökler ve diğer bütün varlıklar yaratıldı”.

Müfessirimizaynıâyeti,Meâricu’l-EnvârveRisâletu’l-Retkve’l-Fetkisimlieserlerindeise,tamamen“nazarî sûfî”geleneğidiyeisimlendirdiğimizfelsefîtasavvufgeleneğiaçısındanelealmıştır.BugelenekbirçokOsmanlımüfessiringenel karakter özelliğini oluşturmaktadır ve bunun tesirlerini daha sistemlibirşekildeLütfüllahEfendidemüşahedeetmekteyiz.NitekimO,“Bu üm-met içinde ilimle uğraşanlardan sadece kendilerine “sufî” denilen taife, varlık ilminin sırrına vakıf olmuştur.Diğerleri, bu his ve sebepler âleminde hapsolmuş, akıllarının ittifak ettikleri felsefî kanunların esiri olduklarından dolayı bu sır ve hakikatten uzak kalmışlardır”(Meâric,vrk.42b)diyereksûfîleriövmüştür.

BilindiğigibiİslâmfilozoflarıFarabîveİbnSînâ,evreninyaratılışını“su-dur”öğretisiyleaçıklamayaçalışırlar.Buöğreti, İslâmîunsurlarlaYeniEfla-tuncuunsurlarınbirsenteziniteliğindedir.Felsefîtasavvufekolununtemsilci-leriolanİbnu’l-ArabîveSadreddinKonevîde,aynenMüslümanfilozoflargibibumetodukullanarak evreninyaratılışını açıklamayaçalışırlar.Ancak tabiîkiaralarındaönemlifarklarmevcuttur.Meselâ,sûfîleregöre,kâinâtAllah’tansâdirolmuşturamaAllah’tansâdir,olanbuvarlık,Allah ileaynımahiyettedeğildir.Nitekimşeyhİbnü’l-Arabîbuhusustaşöyleder:“Mümkinler, varlık içinde yok iken sonradan ortaya çıkmışlardır. Şayet bunlar parçanın bütünden ayrıldığı gibi Allah’tan sâdir olmuş olsaydı o zaman Varlık’tan varlık’a sâdir ol-muş ve böylece de ezeliyet de kendi kendisine kaim bir varlığı bulunmak vasfını kazanmış olurdu.”


Sudurmeselesindediğerönemlibirfarkise,Allah’tansâdirolanilkşeyinneolduğuyla ilgilidir.Filozoflara göre,Tanrı’dan sâdir olan ilk varlık “akl-ıEvvel”dirvebununkendisitektirfakatbünyesindeçoklukistidâdımevcuttur.Konevî’yegöreyse,Allah’tansuduredenilkvarlık“Tekbirşey”dirvebuda“Genelbirvarlık”yanikâinâtın tümüanlamındaolmakşartıyla ilkakıldır.Böyleceonun,Allah’ınrahmetiniGenelvarlık(:ilkakıl)ileaynışeysayma-sıkendisinifilozoflardanayıranbarizbirnoktadır.Onunböylece,Tanrı’dansâdir olan ilk şeyin “genel varlık tecellisi” anlamındaki “vucûd-i Âmm” ol-duğunubelirtip, ilkakl’ınvarlığının, iştebuvarlıksayesindegerçekleştiğinisöylemesi;“vahdet-iVucûd”ubenimseyensûfîlerinvarlıkmertebeleriarasındaoldukçafarklıbirayrışımıgösterir.

Nazarîsûfîtemsilcilerinegöre,Enbiyâ30.âyetindeki“retk”kavramı,“Un-sûrua’zam”yani“Cismü’l-Küll”veyakendisine“Felek-ia’zam”denilen“Arş”demektir.Dolayısıyla“retk”kavramı,bütünmevcûdâtınbirliğinivetekliğiniifadeetmektedir.“Fetk”ise,birbütünolanmevcudatınparçalaraayrılmasınadenirkibunahadistevaridolduğuüzere“A’ma, Arş”veya“hebâ”denir.İşteyeniEflatuncuların“İlk Akıl, Küllî nefs, Küllî cisim”tabirlerinekarşılık;İbnü’l-Ara-bîveonutakipedensûfîler,“Kalem-ıA’la,Levh-iMahfûz,Arş”veya“İnsân-ıKamil” tabirlerini kullanırlar. Müfessirimiz de, “Hazerat-ı Hams” diye ad-landırılanvarlığınmertebelerihususunda,“Kalem-ia’lâ’da,Cenâb-ıHakk’ınzuhurunun,nuruMuhammedîolduğunu”(Meâric,vrk.193b)söyleyerekme-seleyidahanetleştirmiştir.Nitekimo,konuyla ilgili risâlesi’nindibacesindede:“Ben bu âyete (Enbiyâ, 30) dayanarak en büyük hilafet ve niyabet’in sırlarını açıklamak istedim. Çünkü ben, bu âyetin, İnsân-ı Kâmil’in hilafet ve niyabetinin beyanına dayandığını gördüm. Âlem, âdem (İnsan-ı Kâmil) suretindedir. Dolayı-sıyla âlemi bilmek, İnsân-ı Kamil’i (s.a.v) bilmektir”diyerekâleminvaroluşunuaçıklamasâdedindeİnsân-ıkâmil’eodaklanır.ZatenTasavvufTarihi’nin,özel-likledeİbnü’l-Arabîçizgisindekimuhtevasıylaİnsân-ıKâmilanlayışı,varlıkvebilgiproblemleriyleilgisiyanında,dinîveahlâkîboyutlarıdabulunande-rinfikrîçabaverûhîtecrübeninbirürünüolarakortayaçıkmıştır.

İştediğermüellifler,İnsân-ıKâmildüşüncesinindayanağınıdirektolmasadaKur’an’ınbazıâyetlerindençıkarmayaçalışırlarken;LütfüllahEfendi,buâyetibudüşünceninbizatihidayanakvereferansıolarakelealmışve“retk”ve“fetk”kavramlarıylailgiolarakorijinalaçıklamalaryaparakbüyükbirmaharetsergilemiştir.


KaynakçaAclûnî,Keşfü’l-Hafâ ve Müzîlü’l-İlbâs Amme’ş-Tehere Mine’l-Ehâdîsî ‘ala Elsineti’n-Nâs,

Dâruİhyâi’t-Turâsi’l-Arabî,3.bsk.Beyrut,1932.AdıvarAdnan,Osmanlı Türklerinde İlim,MaarifMatbaası,İst.1943.AfîfîEbu’l-A’lâ,Fusûsu’l-Hikem Okumaları İçin Anahtar,çev.EkremDemirli,İzYay.

İst.2000.AfîfîEbu’l-A’lâ,Muhyiddin İbn-i Arabî’de Tasavvuf Felsefesi,çev.MehmedDağ,Kır-

kanbaryay.2.bsk.Samsun,1998.AhmedNegirî,Mevsûatu Mustelehâtı Câmii’l-Ulûm,thk.Heyet,MektebetüLübnân,

1.bsk.Beyrut,1997.Alûsî,Neşvetü’ş-Şümûl fi’s-Seferi İlâ İstanbul,MatbaatuVilâyet-iBağdad,Bağdat,1293

h.AsımEfendi,Kâmûs Tercemesi,İst.1304.el-AskerîEbûHilâl,el-Furûk fi’l-Luğe,thk.CemalAbdulgani,Müessesetü’r-Risâle,2.

bsk.Beyrut,2006.AteşSüleyman,Hazerât-ı Hams mad.DİA.İst.1998.____________,İş’ârî Tefsir Okulu,YeniUfaklarNeşriyat,2.bsk.İst.1998.____________,Yüce Kur’an’ın Çağdaş Tefsiri,YeniUfuklarNeşriyat,İst.1985.Bağdâdîİsmail,Hediyyetü’l-Arifîne Esmâu’l-Müellifîne ve Âsâru’l-Müellifîne,Vekâletü’l-

Maârif,İst.1951.____________, Îdâhu’l-Meknûn fi’z-zeyli ‘alâ Keşfi’z-Zunûn ‘an Âsâmi’l-Kütüb ve’l-

Fünûn,MEB.Basımevi,2.bsk.İst.,1972.BaltacıCahit,XV ve XVI Yüzyılda Osmanlı Medreseleri,İst.1972.BayraktarMehmet,İslâm’da Evrimci Yaratılış Teorisi,Kitâbiyat,2.bsk.Ankara,2001.____________,Tasavvuf ve Modern Bilim,SehaNeşriyat,İst.1989.BilmenÖ.Nasuhî,Büyük Tefsir Tarihi,BilmenYay.,İst.1974.BirışıkAbdulhamit,Tefsir Mad.DİA.İst.2011.BursalıMehmetTahir,Osmanlı Müellifleri,MeralYay.,İst.tsz.Bursevî,İ.Hakkı,Tefsîru Rûhu’l-Beyân,Dersaâdet,1330h.CebecioğluEthem,Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü,AğaçKitabeviYay.5.bsk.

İst.2009.Cerrahoğluİsmail,Tefsir Tarihi,DİB.Yay.Ankara,1988.el-CîlîAbdülkerim,İnsân-ıKâmil,AbdulazizMecdiTolon,İzYay.2.bsk.İst.2002.ClaudeAttas,İbn Arabî Kibrît-i Ahmer’in Peşinde,çev.AtılaAtaman,GelenekYay.3.

bsk.İst.2004.Cürcânî,et-Ta’rifat,İst.1837.ÇelikAhmet,Tarihi Süreçte Batînî ve İş’ârî Yorum,AktifYay.Erzurum,2008.


____________,TasavvufîTefsirAlûsîÖrneği,EkevYay.Erzurum,2002.ÇöğenliSadi-BakırcıSelami,Erzurum Müftüsü Sakıp Efendi,AÜEF.Yay.Erzurum,

2009.DağcıŞamil,Osmanlı Dönemi Kaynaklarında Yer Alan İspir’li Alimler,AÜİFDergisi,

Sayı29Erzurum,2008.DemirciMuhsin,Tefsir Terimleri Sözlüğü,İFAV.Yay.İst.2011.DemirliEkrem,Sadreddin Konevî Mad.DİA.İst.2008.____________,SadreddinKonevî’deBilgiveVarlık,İzYay.İst.2005.EfilŞahin,İslâm ve Batı Düşüncesinde Yaradılış Modelleri,PınarYay.İst.2002.ElmalılıM.H.Yazır,Hak Dini Kur’an Dili,EserKitabevi,İst.tsz.EndelûsîEbûHayyan,el-Bahru’l-Muhîd,thk.Heyet,Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye,1.bsk.

Beyrut,2001.ErtuğrulİsmailFenni,Vahdet-i Vucûd ve İbn Arabî,nşr.MustafaKara,İnsanYay.İst.

1997.Erzurum’lu İbrahimHakkı, İnsân-ı Kâmil.haz.MehmetSuatDemir,ErihderYay.

Erzurum,2010.FâyisNâyifMünir,el-İ’câzu’l-İlmi fi’l-Kur’an ve’s-Sünne,MektebetüİbnKesîr,1.bsk.

Beyrut,2006.Goldziher, Mezâhibu’t-Tefsîri’l-İslâmî li’l-Âlemi’l-Müsteşrik, Almanca’dan Arapça’ya

çev.Abdülhalimen-Neccâr,Mektebetü’l-Hancî,Kahire,1955.GörgünTahsin,18. Asır Osmanlı Düşüncesi ve Erzurum’lu İbrahim Hakkı’yı Okumak

(BütünYönleriyleErzurum’luİ.HakkıSempozyumu)A.Üniv.Yay.Erzurum,2012.GüllüceHüseyin,Kur’an Tefsiri Açısından Mesnevi,ÖtükenYay.İst.1999.el-HakîmSuad,İbnü’l-Arabî Sözlüğü,çev.EkremDemirli,KabalcıYay.İst.2005.HatipoğluHaydar,Sünenü İbn Mâce Tercemesi ve Şerhi,KahramanYay.İst.1982.Heyet,Aydınlanma Düşüncesi Dizisi,Editör,VeyselAtayman,KayhanMatbaası,İst.

2011.Heyet,Kur’anYoluMeâlveTefsir,DİB.Yay.Ankara,2007.HeytemîŞihâbuddinb.Hacer,el-Fetâva’l-Hedîsiyye,M.el-Bâbîel-Helebî,2.bsk.Ka-

hire,1970.İbn Aşûr MuhammedTahir, Tefsîru’t-Tahrîr ve’t-Tenvîr, Müessesetu’t-Tarih, 1. bsk.

Beyrut,tsz.İbnEbî’d-Dünya,Hadislerde Yağmur, Gökgürültüsü, Şimşek ve Rüzgâr,çev.Hüseyin

Kaya,OcakYayıncılık,1.bsk,İst.2007.İbnHanbel,Müsned.İbnKesîr,Tefsîru’l-Kur’anı’l-‘Azîm,Dâru’l-Ma’rife,Beyrut,1969.İbnMâce,SünenüİbnMâce.İbnü’l-Arabîel-Mâlikî,Aridetu’l-Ehvezî bi-Şerhi Sahîhi’t-Tirmîzî,Daru’l-Kütübi’l-İl-

miyye,Beyrut,tsz.


İbnü’l-ArabîMuhyiddin,Fusûsu’l-Hikem,thk.Ebu’l-AlâAfîfî,Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî,Beyrut,tsz.

____________,Futûhâtu’l-Mekkiyye,DâruSâdır,Beyrut,tsz.İzutsuToshihiko,İbn Arabî’nin Fusûsundaki Anahtar Kavramlar,çev.AhmetYüksel

Özemre,KaknusYay.4.bsk.İst.2005.KamFerid-AynîMehmetAli,İbn Arabî’de Varlık Düşüncesi,İnsanYay.İst.1992.Karaçamİsmail,En Büyük Mucize Kur’an-ı Kerim’in İlmî ve Edebî Sırları,YeniŞafak

KültürArmağanı,İst.2005.KaradaşCa’fer,İbnü’l-Arabî’nin İtikâdî Görüşleri,BeyanYay.İst.1997.KâtipÇelebî,Keşfu’z-Zunûn an Âsâmi’l-Kütüb ve’l-Fünûn,nşr.KilisliRifat-Şerafettin

Yaltkaya,İst.1941.KayaMahmut,İbnü’l-Arabî Mad.DİA.İst.1999.KehhâleÖmerRıza,Mu’cemü’l-Müellifîne,Mektebetü’t-Terakkı,Dimeşk,1959.KeklikNihat,Muhyiddin İbn Arabî Hayatı ve Çevresi,SufîYay.İst.2008.____________,Sadreddin Konevî Felsefesinde Allah-Kâinat ve İnsan,İÜEF.Yay.İst.

1967.KılıçM.Erol,Fusûsu’l-Hikem Mad.DİA.İst.1996.____________,İbnü’l-ArabîMad.DİA.İst.1999.KılıçSadık,Benliğiİnşası,İnsanYay.İst.2000.KonevîSadreddin,Fusûsu’l-Hikem’in Sırları,çev.EkremDemirli,İzYay.2.bsk.İst.

2003.____________,MiftâhuGaybi’l-Cemve’l-Vucûd(:TasavvufMetafiziği),çev.Ekrem

Demirli,İzYay.İst.2002.____________,Mir’âtü’l-Arifîne,çev.Heyet,GelenekYay.İst.2010.____________,Vahdet-i Vucûd ve Esasları,çev.E.Demirli,İzYay.İst.2004.Kurtûbî, el-Câmiu li-Ahkâmi’l-Kur’an, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. bsk. Beyrut,

1988.Lütfüllah Erzurumî, Meâricü’l-Envâr fî Medârici’l-Esrâr, Topkapı Müzesi, Emanet

HazinesiKitaplığı,nu,917.____________,Râmûzu’t-Tahrîr ve’t-Tefsîr,SüleymaniyeKütüphanesiHaletEfendi

Böl.Nu:20.____________,Risâletü’r-Ratk ve Feyzu’l-Fetk ve’n-Netk,nşr.SadiÇöğenli,Süleyma-

niyeKütüphanesiŞehitAliPaşaBöl.2730.NoluRisâlelerMecmuasıiçerisinde89-110sayfalarıarasındabulunmaktadır.

____________, Şerhu Lâmiyyeti’l-Acem, Süleymaniye Kütüphanesi, Şehit Ali PaşaBöl.nu:2812/13.

Mâverdî, en-Nüketü ve’l-‘Uyûn (Tefsîru Mâverdî), thk. Seyyid b. Abdulmaksûd,Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye,1.bsk.Beyrut,1992.

MehmetSüreyya,Sicill-î Osmânî,MatbaayıÂmire,İst.1308h.

�0 Zeki YILDIRIM

MekkîEfendi,İbn Arabî Müdafası,çev.AhmetMeylî,nşr.HalilBaltacı,GelenekYay.,1.bsk.İst.2004.

MesihİbrahimHakkıoğlu,Erzurum’lu İbrahim Hakkı,İst.1973.MuhammedNusretEfendi,Tarihçe-i Erzurum,AliŞükrüMatbaası,İst.1338.NasrSeyyidHüseyin,Üç Müslüman Bilge,çev.AliÜnal,İnsanYay.İst.1985.ÖrenHalis,Göğsügür Lütfüllah Erzurumî ve Râmûzu’t-Tahrîr ve’t-Tefsîr Adlı Tefsiri,

M.Ü.SBE.İst.1995.(BasılmamışDoktoraTezi).Ragıbel-İsfehânî,el-Müfredât fî Garîbi’l-Kur’an,KahramanYay.İst.1986.Râzî, Mefâtihu’l-Gayb (et-Tefsîru’l-Kebîr), Matbaatü’l-Behiyyeti’l-Mışrıyye, 1. bsk.

Kahire,tsz.SarpErkUlaş,Felsefe Sözlüğü,BilimveSanatYay.Ankara,2002.SunarCavit,Varlık Hakkında Ana Düşünceler,AÜİF.Yay.Ankara,1977.ŞahatîAbdullah,Tefsîru’l-Kur’anı’l-Kerîm,DâruĞârîb,Kahire,tsz.ŞenkîtîM.Emin,Edvâu’l-Beyân fî Îdâhi’l Kur’an bi’l-Kur’an,‘Alemu’l-Kütüb,Beyrut,

tsz.ŞimşekSait,Günümüz Tefsir Problemleri,KitapDünyası,Konya,2011.____________,Hayat Kaynağı Kur’an Tefsiri,BeyanYay.İst.2012.TaberîİbnCerîr,Câmiu’l-Beyân ‘an Te’vîli’l-Kur’an,M.el-Bâbîel-Helebî,2.bsk.Ka-

hire,1954.Tantavî,el-Cevâhir fî Tefsîri’l-Kur’anı’l-Kerîm,M.el-Bâbîel-Elebî,2.bsk.Mısır,1350

h.Taşköprüzade,eş-Şekâiku’n-Nu’maniyye fî Ulemâi’d-Devleti’l-Osmâniyye,thk.A.Suphi

Furat,İst.1985.Tehânevî,KeşşâfuIstılahatı’l-Funûn,Kalkuta,tsz.Tirmizî,SünenuTirmizî.TurhanMümtüz,Kültür Değişmeleri,MEB.Basımevi,İst.1972.UludağSüleyman,A’ma Mad.DİA.İst.1989.____________,Arş Mad.DİA.İst.1991.UzunçarşılıİsmailHakkı,Osmanlı Devletinin İlmiye Teşkilatı,Ankara,1988.ÜlkenHilmiZiya,İslâm Düşüncesi,İÜEF.Yay.İst.1946.YıldırımCelal,İlmin Işığında Asrın Kur’an Tefsiri,AnadoluYay.İst.tsz.YıldırımZeki,Râzî’nin et-Tefsîru’l-Kebir’inde Fıkıh Usulu Uygulaması,SBEErzurum

1997(BasılmamışDoktoraTezi).ez-ZirikliHayreddin,el-A’lâm Kâmûsu Terâcim li-Eşheri’r-Ricâl ve’n-Nisâ Mine’l-Arab

ve’l-Müstağribîne ve’l-Müsteşrikîne,Beyrut,1990.Zebîdî,Sahih-î Buhârî Muhtasari Tecrîd-i Sarîh Tercemesi ve Şerhi,çev.KâmilMiras,

DİBYay.Ankara,1971.ZehebîM.Hüseyin,et-Tefsîr ve’l-Müfessirûn,Dâru’l-Kütübi’l-Hâdise,2.bsk.Beyrut,

1976.

Documents

Zeki YILDIRIM - isamveri.orgisamveri.org/pdfdrg/D00018/2013_40/2013_40_YILDIRIMZ.pdf · 2015-09-08 · Zeki YILDIRIM İşte bu tarz tefsirlerden bir tanesi de, Osmanlı’nın duraklama