UNIVERZITET CRNE GORE

EKONOMSKI FAKULTET PODGORICA

EKONOMIJA EVROPSKE UNIJE

POLITIKA ŽIVOTNE SREDINE

Profesor: prof. dr. Danijela Jaćimović Student: Martinović Sandra 08/155

Podgorica, 28.04.2011 god.

UVOD

U ovom radu ću se osvrnuti na politiku životne sredine u Evropskoj Uniji. Životna sredina je već dugo shvatana olako i stavljana u drugi plan. Čistu i zdravu životnu sredinu mnogi smatraju opštim dobrom. Ranije se pretpostavljalo da se ekološki sistemi potpuno autohtono, na manje ili više zadovoljavajući način dovode u ravnotežu i zato nije bilo potrebe za državnom intervencijom u ovoj oblasti. Stoga se briga o životnoj sredini uglavnom svodila na deklarativne izjave. Opšta svijest o znacaju zaštite životne sredine, cak i u najrazvijenijim zemljama svijeta, još uvijek je bila veoma nerazvijena i ovo pitanje je bilo na okosnici društvenog, politickog i ekonomskog interesovanja. Priroda nije bila prepoznata kao poseban ekosistem, a interferenciji osnovnih elemenata – vazduha, vode i zemljišta, kako izmedu njih samih, tako i u odnosu sa ostalim faktorima društvenog života i svobuhvatnog razvoja, pripadao je marginalan znacaj. Najveci broj država pitanjima životne sredine pristupao je ad hoc, odnosno ona su bila parcijalno tretirana, kroz okvire pojedinacnih zakona. Suština ovakvog pristupa je bila u cinjenici da su se problemi zagadenja životne sredine rješavali onda kada se pojave, jer nije postojao preventivan pristup. Politicki, društveni i ekonomski faktori ovu oblast nisu smatrali prioritetnom i kao posledica takvog stava izostajao je jedan odgovorniji, unapred isplaniran odnos prema prirodi uopšte, a time i pravima ljudi koji u njoj žive. Međutim, takav stav se s vremenom poceo mijenjati. Ljudima je bilo potrebno mnogo vremena, klimatskih promjena i poremecaja ekosistema da shvate da, u slucaju životne sredine, slobodno trziste ‘ne postavlja stvari na svoje mjesto’.

Sve do šezdesetih godina XX vijeka niti jedna država u Evropi, a ni šire, nije imala jasno određenu politiku prema problemima očuvanja životne sredine. Tek sa konferencijom UN o životnoj sredini i izdavanjem izvjestaja Rimskog kluba (koji se odnosi na definisanje granica razvoja, koji, ukoliko bude nastavljen tim tempom vodi ka uništenju planete), javnost je postala svjesna veze između životne sredine i ekonomskog razvoja. Iz tih razloga su države članice morale početi da djeluju zajednički u kreiranju standarda kojima bi zaštitile zivotnu sredinu, jer da su donosile pojedinačne mjere to bi u velikoj mjeri narušilo kreiranje i funkcionisanje jedinstvenog tržista, posto bi takve mjere nametnule ozbiljna ogranicenja industrijama i proizvođacima. U protekle četiri decenije, zaštita životne sredine je dostigla nivo pozitivno pravne zaštite na svim nivoima državne, regionalne, nadnacionalne i međunarodne organizacije.

Iako je zaštita životne sredine relativno novi koncept u uređenju EU, danas je ona jedna od temeljnih i osnovnih evropskih vrijednosti. U Rimskom sporazumu iz 1957. godine, jednom od prvih zajedničkih evropskih dokumenata, životna sredina i njena zaštita nisu pominjane. Tih godina još nije bilo posebnih nadležnosti iz ove oblasti, a odluke sa posledicama po životnu sredinu vođene su unutrašnjim zahtjevima tržišta. Tek nakon jačanja ekoloških pokreta i, posebno, Konferencije Ujedinjenih nacija 1972. u Stokholmu, na nivou Evropske Unije počinju da se javljaju politike zaštite životne sredine, kao i ekološki principi koji se postepeno ugrađuju i u sve ostale politike EU. U ovom periodu postaje jasno da ekološki problemi kao i njihovo rješavanje, prevazilaze političke okvire (i posebno okvire nacionalnih država) i da zahtijevaju

1

širu kooperaciju i saradnju, kako u regionu, tako i na globalnom nivou. 1973. godine, na nivou EU se usvaja prvi Akcioni plan zaštite životne sredine koji promoviše individualne aktivnosti, ali još ne pruža jedinstven koncept politike zaštite životne sredine. Prilikom pregleda razvoja politika zaštite životne sredine u EU, važno je istaći i Sporazum iz Mastrihta kojim je, po prvi put, princip održivog razvoja postavljen kao temeljni cilj razvoja Evropske Unije. Iako se zakonodavstvo u oblasti zaštite životne sredine u EU u poslednjim godinama značajno razvilo, pokazuje se da sprovođenje zakona i politika nije zadovoljavajuće.

1. ISTORIJAT RAZVOJA SVIJESTI O NEOPHODNOSTI ZAŠTITE ŽIVOTNE SREDINE

1.1 ZAČECI RAZVOJA POLITIKE ŽIVOTNE SREDINE

Kao što sam već navela, ekološka svijest i zabrinutost za životnu sredinu su, do prije pedesetak godina, bili na veoma niskom nivou. Stanovništvo i velike korporacije su maksimalno iskoriscavali zivotnu sredinu, ne vodeci racuna o njenim ogranicenjima i limitima. Ključni pomak je ucinjen 70-tih godina, kada se stalo na stanovište da životna sredina ima budućnost, jer bez nje buducnosti nece ni biti! U praksi se postepeno napušta reaktivan pristup (sanacije posledica) i prelazi na prevenciju. Preventivni pristup je zasnovan na praksi kreiranja programa zaštite životne sredine, čime se ova oblast uključuje u sveobuhvatnu nacionalnu politiku država. Ugovor iz Rima, po pitanju zaštite životne sredine, ne pruza osnov za zajedničku politiku EU. To govori o opstoj zapostavljenosti ekoloskih pitanja u trenutku pripremanja nacrta pomenutog ugovora. Međutim, opšte ovlašćenje za sprovođenje bilo koje politike dato je u clanu 308. Samo nekoliko mjeseci nakon konferencije u Stokholmu, na samitu EU u Parizu (1972), postavljene su osnove ekološke politike EU. Usvojen je princip da onaj koji zagađuje placa i od 1973 godine zapocelo je sprovodjenje petogodisnjih akcionih ekoloskih programa. U pocetku, ovi program su predstavljali pokusaj da se harmonizuje nacionalno zakonodavstvo u oblasti ekologije, kako bi se sprijecila pojava distorzija u konkurenciji, ali su kasnije postali mnogo ambiciozniji. Od tog vremena dolazi, do razvijanja ekoloske dimenzije acquis communataire koja ukljucuje 320 zakonskih akata iz oblasti zaštite životne sredine1.

Zajedno sa potpisivanjem Ugovora iz Rima, koji je postavio temelje EU, potpisan je još jedan ugovor. Ovim ugovorom potpisana je Evropska zajednica za atomsku energiju (Euroatom). 2Uočena je potencijalna korist kao i opasnost od korišćenja atomske energije., pa je šest zemalja željelo da sprovede zakonsku kontrolu nad svojinom, trgovinom, istraživanjem i upotrebom nuklearne energije. U Ugovoru se ukazuje na potencijalni negativni uticaj ovog izvora energije

1 Jovanovic N. M.-Evropska ekonomska integracija, Ekonomski fakultet Univeryiteta u Beogradu, Beograd, 2004, str. 6512 Jovanovic N. M.-Evropska ekonomska integracija, Ekonomski fakultet Univeryiteta u Beogradu, Beograd, 2004, str. 523

2

na životnu sredinu. Clan 2 zahtijeva donošenje ‘jednakih bezbijedonosnih standarda za zaštitu zdravlja radnika i šire javnosti’. Uz to član 30 zahtijeva uvođenje osnovnih zdravstvenih i bezbijedonosnih standarda vezanih za atomsku energiju.

Članovi 130r/t. Jedinstvenog evropskog akta (1986), uveli su u okviru Ugovora iz Rima, pravni naslov za životnu sredinu. Ovi članovi ponovo su potvrđeni, a neki su revidirani Ugovorom iz Mistrihta (1991). Prema članu 6 ovog ugovora zaštita životne sredine mora biti integrisana u definisanje i primjenu ostalih politika EU. Ciljevi ekološke politike EU (clan 174) uključuju ocuvanje, zaštitu i poboljšanje kvaliteta životne sredine, zaštitu čovjekovog zdravlja, mudru eksploataciju prirodnih resursa i unapređenje međunarodnih mjera koje se tiču globalnih ekoloških problema. Iako se jos uvijek primjenjuje princip da onaj koji zagađuje placa (clan 175), ukoliko teret zajednickih akcija EU nesrazmjerno optereti jednu ili vise država članica, postoje odredbe u okviru EU za pružanje pomoći. Zajedničke mjere u oblasti životne sredine ne moraju da spriječavaju države članice da održavaju ili uvode oštrije nacionalne mjere zaštite.3

1.2 RAZVOJ POLITIKE ZIVOTNE SREDINE

Malo je oblasti zajedničkih politika u Evropskoj Uniji u kojima je došlo do tako dramatičnih promjena poslednjih decenija kao sto je to slučaj sa zaštitom životne sredine. Ekologija je bila nepostojeće pitanje kasnih pedesetih godina, bez obzira na neke izolovane slučajeve koji bi iziskivali mjere za zastitu okoline, poput smoga u Londonu u zimu 1952-1953. Kao što sam već napomenula Rimski ugovor i ne pominje ekologiju ali je u narednih nekoliko decenija ona zabjeležila značajan uspon na listi političkih prioriteta i 1973 označava početak bavljenja ekologijom u Evropskoj Uniji. Rana regulacija je bila uska i veoma tehnička, ali je vremenom zabjeležila značajnu ekspanziju i danas je prvenstveno vezana za održivi razvoj. Poslije značajnog uspona osamdesetih i u prvoj polovini devedesetih godina, ekološka pitanja su malo izgubila na težini na prelazu iz XX u XXI vijek, uslijed privrednih problema, velike nezaposlenosti i pojacane globalne konkurencije u zemljama Evropske Unije4.

Iako, kao sto je već navedeno, prvobitni ugovori o osnivanju Evropske zajednice aspekt zaštite životne sredine ne tretiraju kao sastavni dio svojih tekstova, razvoj ekološke svijesti i zakonske regulative u ovoj oblasti rapidno raste. prevashodno u jačanju svijesti i samog stanovništva o činjenici da bolje ili lošije stanje prirodnog okruženja bitno utice na sve aspekte njihovog života i elementarne egzistencije. Svi ovi faktori i zajednički napori, ojačani podrškom kroz okvire Organizacije Ujedinjenih Nacija, rezultirali su usvajanjem koncepta „održivog razvoja“ na prelasku iz 80tih u 90te godine 20og veka, kao i inovativnim principima u zaštiti životne sredine, kojima je u pojedinim zemljama priznat i znacaj ustavnih nacela. Znatan broj ustava formuliše pravo na specificne kvalitete životne sredine, kao jedno od osnovnih prava čovjeka i klasifikuje

3 http://ec.europa.eu/environment/index eu.htm4 Jovanovic N. M.-Evropska ekonomska integracija, Ekonomski fakultet Univeryiteta u Beogradu, Beograd, 2004, str. 651

3

ih u ustavne cjeline koje regulišu zaštitu ljudskih prava i sloboda. Definicije i šire određenje pojma životna sredina varira od države do države, od ijednog do drugog zakonskog teksta.

2. RAD INSTITUCUJA ZADUŽENIH ZA SPROVOĐENJE POLITIKE ŽIVOTNE SREDINE

2.1. INSTITUCIJE ZADUŽENE ZA POLITIKU ŽIVOTNE SREDINE

Malo je pitanja u kojima Brisel ima toliko veliki uticaj kao sto su to ekološka pitanja. Savjet ministara je osnovno zakonodavno tijelo, podlogu izrađuje Komisija (GD 11, osnovana 1981, zaduzena je za ekologiju), a informativnu osnovu odluka obezbjedjuje Evropska agencija za oklinu, cije je sjediste u Kopenhagenu. Agencija nema nadležnost u oblasti sprovođenja regulative već samo u pribavljanju ‘objektivne, pouzdane i uporedive informacije’ o kvalitetu životne sredine. Evropski parlament ima možda nešto više uticaja na ekološko nego na neka druga pitanja. Ekološki komitet EP isticao je, jedno vrijeme vrlo radikalnim predlozima, koji kasnije nisu mogli da dobiju podršku ni u parlamentu, ali je taj problem riješen time što je EP uvučen u proces saradnje i saodlučivanja sa komisijom. Uticaj na politike EU imaju i ekološke grupe i NOV. Oni nisu zvanični članovi tijela EU, ali imaju izvjestan uticaj na Komisiju i snažan uticaj na EP. Oblikvanje ekoloških politika komplikovano je zato sto je potrebno uzeti u obzir zahtjeve u nekoliko oblasti kao sto su: enegija, transport, industrija, istraživanja ili poljoprivreda.

2.2. IZVORI FINANSIRANJA POLITIKE ŽIVOTNE SREDINE

Sredstva za ostvarivanje zajedničke politike zaštite životne sredine obezbjeđuju same države članice, uz pomoć EU koja može doći preko kohezionih fondova, posebno za države koje imaju manji stepen razvoja. I pored toga, ovo je veoma skupa politika EU pa je zbog dodatnih povećanja njenih troškova i dugoročnog planiranja njenog razvoja kreiran i poseban instrument za zaštitu životne sredine LIFE5. Njen osnovni zadatak jeste da razvija i sprovodi ovu politiku i usvajanje novih standarda, finansira prioritetne projekte (kao što je mreža Natura 2000), i obezbeđivanjem pomoći za države kandidate i potencijalne kandidate, kao i države Mediterana i Baltičkog priobalja. Ove države mogu iz fonda LIFE dobijati pomoć za pripremne mjere, sheme, kampanje podizanja svijesti, podrške, tehničku pomoć i mjere neophodne za održavanje i obnavljanje biosfere i slično. Takođe, pomoć EU je dostupna i nevladinim organizacijama koje djeluju u oblasti zaštite životne sredine, kako bi ih osnažili da same doprinesu razvoju i sprovođenju EU politike u oblasti zaštite životne sredine.2.3. MJERE SPROVODJENJA POLITIKE ŽIVOTNE SREDINE

5 Prokopijević M.- Evropska Unija, Službeni Glasnik, Beograd, 2009,str. 524

4

Da bi se realizovali ciljevi i obaveze zaštite životne sredine, EU može da uvede normative, anticipative, preventivne mjere i mjere otklanjanja.6 Određene mjere mogu da ukljuce:

Podizanje svijesti o postojecim problemima, Finansiranje istraživanja, Uvođenje politika, Donošenje zakona (koji uvode zabranu, npr. upotrebe odredjenenih tehnologija, hemikalija ili

eksploatacije resursa), Određivanje najnižih standarda kvaliteta, Primjena tehnologije (npr. one koja ne dovodi do oslobađanja zagađivača iznad određenih

nivoa), Uvođenje mjera za primjenu zakona i politika (porezi, subvencije, depoziti i refundiranje), Utvrđivanje zakonske obaveze u slucaju ekološke štete, Primjena integrisanog pristupa u svim ostalim politikama (kako bi se uključila ekološka

dimenzija), Pružanje pomoći i Djelovanje na regionalnom i globalnom nivou.

2.4. VRSTE REGULACIJA KOJE VLADA KORISTI KAO MJERE ZAŠTITE ŽIVOTNE SREDINE

Da bi pridobili birače za ekološke poreze, političari koriste teoriju ‘duple dividende7. Po teoriji prva dividenda ili korist jeste smanjivanje zagađenja do kojeg dolazi uvođenjem poreza ili neke druge ekološke mjere. Druga korist bila bi u mogućnosti da se smanji neki drugi porez. Teorija ‘duple dividende’ ipak je sporna zbog toga što poslije uvođenja ekoloških poreza po pravilu nije dolazilo do smanjenja ostalih. Ekoloska regulacija veoma cesto obuhvata razlicite mjere koje imaju razlicete ekonomske posledice. U repertoar spadaju zabrana ili ograničavanje emisije gasova, ekološki porezi, regulacije raznih vrsta. Ne samo da postoje različiti ekoloski instrumenti, već se i razlikuju nacini na koji se oni praktikuju. Moguće je da se emisija neke štetne materije ograniči linearno svim firmama, a moguće je da se uvedu i papiri koji daju pravo na određeni nivo emisije, kojima slobodno može da se trguje na tržistu. Ako do ograničenja neke emisije već mora da dođe, drugi nacin je tržisni, pa tako bolji nego prvi. Jedan od najštetnijih poteza u ekološkoj politici jeste davanje subvencija firmama da bi se kompezovao ekološki porez koji se uvodi. Zato se od dobrih ekoloških politika traži da zadovolje načelo PPP (Polluter pays principle), koje kaže da zagađivač mora da snosi trošak uvođenja i primjene ekološkog standarda. Pored navedenog poltike Evropske Unije podrazumijevaju još nekoliko načina. Prema

6 http://www.bos.rs/sa4eu2/politika eu-u-oblasti-zastite-zivotne-sredine7 Prokopijević M.- Evropska Unija, Službeni Glasnik, Beograd, 2009,str. 524

5

preventivnom načelu, treba djelovati što ranije umjesto reaktivno. Načelo izvora znaci da problem treba riješiti tamo gdje nastaje, a ne samo uklanjanjem posljedica. Prema načelu opreznosti treba djelovati i onda kada štetne ekološke posljedice jos nisu naučno dokazane, ali je moguće da postoje. Konačno, tu je i integrativno načelo, koje kaže da ekološku politiku treba voditi u skladu sa shvatanjem održivog rasta.

3. PRINCIPI, INICIJATIVE I PROBLEMI PRIMJENE POLITIKE ŽIVOTNE SREDINE

3.1. PRINCIPI EKOLOŠKE POLITIKE

Ekološka politika EU zasnovana je na pet principa8:

1. Sprječavanje (umjesto lijecenja): opšti cilj EU jeste da se spriječi ukupna ekološka šteta putem primjene preventivnih i anticipativnih aktivnosti i mjera. Ova mjera predostrožnosti uključena je u clan 174 Ugovora iz Rima. To znači da čak i ako se javi najmanja sumnja da postoji odredjeni rizik, EU mora da razmotri aktivnosti kako da ga spriječi. Cjelokupno planiranje i proces donošenje odluka koje utiču na životnu sredinu, kao što je autput ili električna centrala moraju uzeti u obzir uticaj na prirodno stanište, kako bi se u budućnosti izbjegle korektivne mjere.

2. Otklanjanje: Ukoliko dođe do zagađivanja, treba da se zaustavi na samom početku (izvoru) i što je brže moguće. U slučajevima kada se ne može potpuno iskorijeniti, potrebno je da se svede na najnižu moguću mjeru.

3. Onaj koji zagađuje plaća: Prevenciju, čišćenje i nadoknadu štete za zagađivanje treba prevashodno da snose oni koji su je prouzrokovali. Primjena ovog principa treba da služi kao podsticaj kako ne bi došlo do zagađivanja, a ukoliko je to neminovno, onda treba da se koristi što je moguće ‘čistija’ i najmanje štetna tehnologija. Pored toga, postoji i mogućnost da EU pruži pomoć, ukoliko zajedničke mjere za zaštitu životne sredine nameću nejednake troškove na određene zemlje.

4. Uključivanje: Ekološke aspekte treba uzeti u obzir kad god EU odlučuje o ostalim zajedničkim politikama.

5. Supsidijarnost: Kad god je to moguće, nacionalne i lokalne vlasti treba da odlučuju o svojim prioritetima i shodno tome, da reaguju. Međutim, u oblasti ekologije pojedinačna aktivnost ne mora uvijek da bude pogodna. Naime, rijeke često protiču kroz nekoliko država, životinje prelaze granice, a vjetar prenosi razne zagađivače iz jedne države u drugu. Stoga je određena aktivnost EU često neophodna.

Često postoje duboko suprostavljeni interesi prilikom pravnog uređivanja ekoloških pitanja, jer preduzeća žele da smanjuju kašnjenja i troškove proizvodnje,u suprotnom to se može negativno

8 Prokopijević M.- Evropska Unija, Službeni Glasnik, Beograd, 2009,str. 525

6

odraziti na troškove i zaradu. Vlade moraju da prave teške političke izbore budući da žele da zaštite sivotnu sredinu, dok u isto vrijeme, nastoje da podstaknu ekonomski rast.

3.2. INICIJATIVE EKOLOŠKE POLITIKE

Sa obzirom na to da saobraćaj, poljoprivreda, proizvodnja energije, turizam i prerađivacka djelatnost utiču na životnu sredinu, to uspjesnu ekološku politiku treba da razvijaju i realizuju svi učesnici, a ne samo ministarstvo za ekologiju. Održiv razvoj mora da zadovolji potrebe postojeće generacije ne dovodeći u pitanje potrebe budućih generacija. Stoga je EU započela sa nizom akcionih programa o životnoj sredini od 1973 godine, međutim to su bili samo slučajni pokušaji bez ozbiljnijeg uticaja na aktivnosti EU.

Očigledan primjer zanemarivanja ekoloških posljedica predstvljao je Program jedinstvenog tržista (1985-1992). Sve do 1989 godine, realizacija Jedinstvenog evropskog tržista razvijala se ne vodeći računa o uticaju koji je takvo tržiste imalo na životnu sredinu. Te godine radna grupa EU je izradila studiju o ekološkom uticaju Programa jedinstvenog tržista. Radna grupa je zaključila da bi povećanje obima proizvodnje imalo negativan efekat na životnu sredinu, jer bi proširenje proizvodnje roba i usluga dovelo do proširenja otpada i zagađivanja.

Direktiva o ekološkoj reviziji donijeta 1993 godine podstiče preduzeća da dobrovoljno uvode planove ekološke revizije. Ovi planovi treba da odrede koliko su efikasni upravljanje i oprema, koliko se poštuju pravila i propisi na lokalnom, regionalnom i državnom nivou, kao i na nivou Evropske Unije i da dovedu rizik od zagađenja na najmanju moguću mjeru. Pored toga, Evropska Komisija je u par navrata, zaključivala sporazume o dobrovoljnim ekološkim aktivnostima sa industrijskim preduzećima. Međutim, Evropski parlament je skeptičan kada je u pitanju djelotvornost dobrovoljih sporazuma, kao metoda za ostvarivanje ciljeva politike.

Temelj politike djelovanja Evropske Unije u oblasti životne sredine predstavljaju akcioni programi. šesti akcioni program zaštite životne sredine zasniva se na pet predhodnih programa i na standardu ekološke politike donijete u protekle tri decenije. Šesti program nosi naziv Životna sredina 2010: Naša budućnost, naš izbor9 i pokriva period 2001-2010.

Ovaj akcioni program odredio je četiri prioritetne oblasti djelovanja:

Promjena klime: Smanjenje sniježnog pokrivaca za 10 % pocev od 60-ih godina prošlog vijeka i otapanje planinskih glečera dovelo je do povecanja nivoa mora za 10-20 centimetara u poslednjih 50 godina. Krivicu za ovakav razvoj događaja snose ljudi i njihove aktivnosti. Tu ubrajamo sagorijevanje fosilnih goriva u električnim centralama i različite oblike proizvodnje i transporta. Evropska unija je imala centralnu ulogu na konferenciji koja je dovela do potpisivanja Protokola u Kjotu (1997). To je bio prvi

9 Jovanovic N. M.-Evropska ekonomska integracija, Ekonomski fakultet Univeryiteta u Beogradu, Beograd, 2004, str. 653

7

multilateralni sporazum koji je potanko odredio ciljeve za smanjenje emisije ugljen-dioksoda, a samim tim i ‘efekta staklene bašte’. Države članice odobravale bi naknade preduzećima kako bi ograničili ispuštanje ugljen-dioksida. Nažalost, SAD su 2001. godine objavile povlačenje iz ovog ugovora.

Priroda i raznolikost vrsta: Priroda i biološka raznovrsnost skoro svuda su u opasnosti i moraju se zaštititi.

Zdravlje i kvalitet života: Zdravstveni problemi izazvani promjenama u životnoj sredini odnose se ne samo na alergije, astmu i neplodnost, vec i na pijevremenu smrt i kancerogena oboljenja. Pored toga EU zahtijeva da svi artikli koji sadrže genetski modifikovane organizme budu valjano testirani i jasno objeleženi, mora se znati njihovo porijeklo i neprestano kontrolisati uticaj koji ostavljaju na zdravlje i životnu sredinu.

Zaštita prirodnih resursa i kontrola otpadnih materijala: Cilj je da se smanji upotreba resursa koji se troše u procesu uvođenja novih tehnologija. U pogledu otpadnih materija,EU prvenstveno namjerava da spriječi stvaranje otpada pomoću boljih metoda proizvodnje i usmjeravanja tražnje u pravcu ekoloških proizvoda. Sledeći prioriteti su recikliranje i regeneracija.

Izlivanje cijanida u rijeku Tisu u Rumuniji (2000) bila je najgora ekološka katastrofa još od nesreće u nuklearnom reaktoru u Černobilu (1986), u Evropi. Tada je došlo do zagađivanja vode i pomora vodenih vrsta u nekoliko država. Ovo je poslužilo svima kao podsjećanje na težinu problema u državama kandidatima za prijem u članstvo u EU kao posledica nemara prema životnoj sredini, čak uveliko poslije napuštanja centralističkog sistema. Agenda 2000 ukazuje da je životna sredina glavni izazov za proširenje EU. Ekološka dimenzija pravne regulative, acquis communautaire, sadrži blizu 320 zakona iz oblasti zaštite životne sredine. Primjena ovih zakona koštala bi države srednje i istočne Evrope 110 milijardi eura za period od 10 godina10.

3.3. PROBLEMI PRIMJENE POLITIKE ŽIVOTNE SREDINE

Javnu intervenciju u oblasti životne sredine i kontrole zagađivanja ograničavaju najmanje dvije prepreke.11 Prva prepreka, vezana za efikasnu javnu intervenciju, oslanja se na nesavršene informacije koje su dostupne vladi. Rad vlade sve više je otežan činjenicom da naučnici često ne mogu da se slože oko dozvoljenog ili ekološki bezbjednog nivoa zagađivanja, tj., do kog nivoa zagađivanja su životna sredina i ljudi u stanju da se sami izbore, a posle koje tačke dolazi do štetnog uticaja. Zbog toga je vladi često teško da odredi ove standarde.

Nesavršene informacije dovode do drugih prepreka vezanih za efikasnu javnu intervenciju u oblasti ekologije. Pošto su informacije često nepotpune, državni organi odlučivanja imaju u tom

10 http://eu.wikipedia.org./wiki/environmental-awareness11 Jovanovic N. M.-Evropska ekonomska integracija, Ekonomski fakultet Univeryiteta u Beogradu, Beograd, 2004, str. 656

8

pogledu široku mogućnost da rade po svom nahođenju. Iz tog razloga birokrate su podložne lobiranju. Takav uticaj, koji dolazi od organizovanih i potencijalno oštećenih industrija ( u oblasti hemijske industrije ili proizvodnje elektricne energije), toliko je jak da je često u stanju da preokrene odluke vlada i zakone u njihovu korist12. Glas neorganizovanih potrošaca i šire javnosti već duže vremena se ne čuje. Razne opasnosti i katastrofe, kao i stupanje na političku scenu raznih uticajnih grupa za vršenje pritiska na javno mnjenje, podiglo je svijest o zaštiti čovjekove sredine i o potrebi intervenisanja i donošenja propisa u toj oblasti. Sve ovo dovelo je do promjene ravnoteže moći između privredne javnosti i građana.

Države koje su članice Organizacije za ekonomsku saradnju i razvoj (OECD), od 1972 godine, prihvatile su osnovno načelo za sprovođenje ekološke politike, po kojem troškove zagađivanja snose oni koji zagađuju. Samit Ujedinjenih nacija o zivotnoj sredini odrzan u Riju 1992, potvrdio je ovaj princip, ali dodao da zemlle imaju zajedničke, mada različite obaveze. Iako samo spolja izgleda da onaj koji zagadjuje plaća, univerzalna primjena ovog načela moze naići na probleme. Ukoliko su proizvođaci u poziciji da troškove upravljanja životnom sredinom prenesu na svoje potrošace, tada su korisnici proizvoda ili uslužnih djelatnosti oni koji plaćaju te troškove. I dok razvijene zemlje možda posjeduju sposobnost, način i volju da ovaj princip primijene u praksi, problem nastaju kod zemalja u razvoju, jer one prihvataju cijene svojih proizvoda kao date.

Zagađivanje nije samo regionalni već i prekogranični, globalni fenomen. Ako je problem zaštite životne sredine globalni problem, onda postoji i potreba za globalnom akcijom.

Visoki standardi koji se odnose na životnu sredinu mogu nositi potencijalnu opasnost ‘ekološkog protekcionizma’, kao novog oblika necarinskih barijera u međunarodnoj trgovini. Zemlje ili grupe zemalja sa dosta strogim domaćim ekološkim pravilima i standardima sprječavaju ili otežavaju uvoz robe proizvedene u zemljama gdje su ovi standardi niski. Postoje brojni opravdani razlozi za postojanje razlika u standardima između pojedinih zemalja. Oni uključuju ne samo razlike u klimi, vec i nivo razvoja i gustinu naseljenosti. U zemljama sa relativno neodređenim ekološkim standardima kao sto su Malezija, Filipini, Južna Koreja ili Tajland nije bilo stranih ulaganja u indistrijama koje zagađuju, iako se tako nešto nije moglo očekivati. Strani investitori takođe strahuju da zbog štete koju načine u inostranstvu mogu da odgovaraju pred domaćim sudovima.

Međunarodni poslovni sporazumi dugo nisu uključivali ekološka pitanja. Nakon deklaracije iz Rija budići sporazumi uzima će u razmatranje ekološka pitanja. Ipak, na globalnom nivou, još uvijek postoji neriješen problem vezan za rješavanje sporova. Naime, trgovinski sporazumi odnose se na rješavanje sporova, dok su ekološki problemi ostavljeni po strani.

12 Evropska komisija sastavila je, 2003. godine, plan za donosenje propisa u oblasti hemijske indusrije EU I za testiranje vise hiljada hemijskih supstanci koje mogu stetno uticati na ljude I okolinu. Primjena ovog plana za period od deset godina kostala bi ovu industriju 7-5 milijardi eura.. pomenutom planu zestoke se protive kako sama hemijska industrija, tako I vlade drzava EU.

9

Zadatak Evropskog biroa za ekologiju jeste da prati ekološku situaciju i da skreće pažnju nadležnih organa na buduće probleme. Biro je osnovan 1990. godine u Kopenhagenu i ima članove iz cijele Evrope. Njegova misija jeste da pomogne održivi razvoj pružajući važne i pravovremene informacije i podatke kreatorima politike i širokoj javnosti, kao i da promoviše najbolju praksu u oblasti zaštite životne sredine.

4. ODNOS EVROPSKE UNIJE PREMA PRINCIPIMA AARHUSKE KONVENCIJE

Međunarodnopravni aspekt tretiranja problematike zaštite životne sredine, inovativno je definisan i regulisan Konvencijom o dostupnosti informacija, ucešcu javnosti u donošenju odluka i pristupu pravosuđu u vezi sa pitanjima životne sredine- Aarhuskom konvencijom, potpisanom 1998. godine. Činom njenog potpisivanja države članice EU su se obavezale na implementaciju najviših demokratskih standarada i principa u konkretne procedure rešavanja problema životne sredine. Odredbe Aarhunske konvencije nastale su kao rezultat dva međunarodna procesa: Procesa stvaranja međunarodnopravnih normi iz oblasti životne sredine, koje su imale univerzalni karakter i značaj za sve države, a sam proces se pretežno odvijao u okvirima Organizacije UN i njenih tijela. U prilog tome govori i činjenica da su brojni najznačajniji međunarodni ugovori takođe stvarani posredstvom pomenutog entiteta.

Ovo je prvi međunarodnopravni instrument koji izričito i sadržinski uspostavlja direktnu vezu između ostvarenja osnovnih ljudskih prava i stanja, tj zaštite životne sredine.

Stepen demokratije jednog sistema i njegova efikasnost mjere se upravo širinom prilika da građani svoja proklamovana prava ostvare u stvarnom životu. Svaki pravni sistem uspostavlja mehanizme koji imaju za cilj da omoguće realizacije prava, a jedan od bitnih elemenata ovog sistema jeste mogućnost građanina da pravno reaguje, ako i pored svega nije uspio da na druge nacine ostvari svoje pravo ili na njemu zasnovan interes13.

I. Pravo javnosti na pristup informacijama – implementacija „Aarhuskih odredbi“ u okvire Direktive 2003/4/EC, a kroz nju dalje u nacionalna zakonodavstva država EU – Osam godina prije usvajanja Aarhuske konvencije, na nivou Evropske unije stupila je na snagu Direktiva 90/313/EEC o pravu javnosti na pristup informacijama o životnoj sredini. Ovaj pravni akt je kasnije poslužio i kao model tvorcima Aarhuske konvencije, a prvi je u istoriji koji ustanovlja subjektivno pravo građana da zahtijevaju relevantne informacije, te otvara znatno širi uvid javnosti u poslove uprave. Trinaest godina kasnije, u cilju implementacije odredbi Aarhuske konvencije u okvire zakonodavstva Evropske Unije, stupila je na snagu “nova” direktiva o pristupu javnosti ekološkim informacijama – Direktiva 2003/4/EC.

13 http://www.ekosrbija.com/zakoni/aarhunska-konvencija.pdf

10

II. Učešće javnosti u donošenju odluka, posebno ekoloških planova i programa – Pravo na ucešce je koncipirano i prihvaćeno u širem i užem značenju. Prema širem, ovo pravo podrazumijeva ukupnost odnosa koji odlikuju demokratske načine donošenja odluka, dok u užem smislu predstavlja skup prava koja omogućavaju da se, na osnovu već pribavljenih infromacija (koje sada služe kao osnov za razmatranje konkretnog ekološkog problema ili pitanja i odlučivanje o njegovom riješavanju), zainteresovani subjekti još u najranijim fazama procesa odlucivanja aktivno u njega ukljuce.

Sa aspekta relevantnih problema i aktivnosti, učešće javnosti u odlučivanju je, u skladu sa Aarhuskom konvencijom na različite načine obavezno za sledeća pitanja14:

1. učešce javnosti u donošenju odluka kada su u pitanju posebne aktivnosti koje Arhuska konvencija u svom Aneksu relativno i precizno nabraja;

2. učešce javnosti u donošenju odluka o aktivnostima koje nisu navedene u Aneksu i uz Konvenciju ali na koje organi javne uprave država članica Konvencije mogu primjenjivati pravila Konvencije;

3. učešce javnosti u donošenju odluka kada se radi o aktivnostima koje se ponovo razmatraju ili mijenjaju;

4. učešce javnosti u donošenju odluka o tome da li da se odobri namerno ispuštanje geneticki modifikovanih organizama u okolinu;

5. učešce javnosti u izradi planova, programa i politika koje se tiču okoline; 6. učešce javnosti u toku pripreme izvršnih propisa, odnosno opšte primjenjivih pravno

obavezujućih normativnih instrumenata.

4. AKTIVNOSTI EBRD PO PITANJU POLITIKE ZIVOTNE SREDINE I PROSIRENJE EVROPSKE UNIJE

4.1. CILJEVI POLITIKE ZAŠTITE ŽIVOTNE SREDINE EBRD

Članom 1. Sporazuma o osnivanju Evropske banke za rekonstrukciju i razvoj (EBRD)15 definisano je da je svrha EBRD da «podstakne tranziciju ka otvorenim tržišno-orijentisanim ekonomijama i da podstiče privatnu i preduzetničku inicijativu u zemljama Centralne i Istočne Evrope». EBRD je, takođe, navedenim sporazumom usmjerena da »promoviše u punom opsegu svojih aktivnosti održivi razvoj pogodan po životnu sredinu». EBRD prepoznaje da je održivi razvoj osnovni aspekt valjanog upravljanja poslovima i da su težnja za ekonomskim rastom i zdravom životnom sredinom neraskidivo povezani. EBRD dalje prepoznaje da se održivi razvoj mora rangirati među najviše prioritete EBRD aktivnosti. EBRD će nastojati da osigura da njena politika i poslovne aktivnosti podstiču održivi razvoj, zadovoljavajući sadašnje potrebe bez pravljenja kompromisa sa budućnošću. U skladu sa mandatom Banke da podstiče održivi razvoj

14 http://www.ekosrbija.com/zakoni/aarhunska-konvencija.pdf15 http://www.bos.rs/sa4eu2/politika eu-u-oblasti-zastite-zivotne-sredine

11

pogodan po životnu sredinu, termin «životna sredina» u ovoj Politici je korišćen u najširem smislu koji uključuje ne samo ekološke aspekte, već takođe i pitanja zaštite radnika, pitanja zajednice kao što su kulturno vlasništvo, prisilno raseljavanje i uticaj na starosediooce.

4.2. STRATEŠKI PRAVCI EBRD

Sa ciljem da zadovolji svoj mandat u odnosu na životnu sredinu, ciljeve politike i opšte principe, EBRD će raditi na četiri strateška pravca16:1. integraciji pitanja koja se odnose na životnu sredinu u projektni ciklus; 2. podsticanju investicija orijentisanih prema životnoj sredini u svim sektorima; 3. usmeravanju pitanja koja se odnose na životnu sredinu u sve EBRD sektorske strategije,

strategije svake zemlje i aktivnosti tehničke saradnje; 4. izgradnji partnerstva koja se odnose na regionalna i globalna pitanja vezana za životnu

sredinu.

4.3.ZAŠTITA ŽIVOTNE SREDINE I PROŠIRENJE EU Problem koji se posebno razrađuje u dokumentima o zaštiti životne sredine Evropske Unije, jeste proširenje EU, tj. primanje novih zemalja članica. U postupku priključivanja EU, države-kandidati, moraće da usklade svoja zakonodavstva u ovoj oblasti sa evropskim, ali i da usvoje važeće principe, i odgovarajući pogled na svet. Aktuelnim akcionim planom zaštite životne sredine predviđeno je da će države-kandidati morati da: uspostave održiv ekonomski razvoj; usklade javni prevoz; planiraju urbani razvoj i rade na podizanju ekološke svesti građana17. «Ekološka svijest mora da bude izgrađena ukazivanjem da ekologija i ekonomski razvoj nisu međusobno isključivi. Aktivnosti u pravcu podizanja ekološke svesti, ne smiju da izostave mlade, koji mogu da predstavljaju snagu za pozitivne promjene životne sredine u budućnosti» (6th Environmental Action Programme 2001-2010: 58).

ZAKLJUČAK

Nakon višedecenijskih napora, zaštita životne sredine je dostigla nivo pozitivno pravne zaštite na svim nivoima državne, regionalne, nadnacionalne i međunarodne organizacije. Konkretne formulacije samog prava variraju od shvatanja životne sredine kao posebne vrednosti koja se

16 http://www.bos.rs/sa4eu2/politika eu-u-oblasti-zastite-zivotne-sredine17 http://www.ekosrbija.com/zakoni/aarhunska-konvencija.pdf

12

stavlja u direktnu funkciju zdravlja, preko zaštite putem ograničenja eksploatacije prirodnih resursa, do formulacija posebnog prava na određene kvalitete životne sredine kao jednog od osnovnih prava čoveka. Najviši standardi pravne regulative u oblasti životne sredine temelje se na inovativnom pristupu posredne zaštite životne sredine i neposredne zaštitie ljudskih prava. Težište je stavljeno na cilj da se obezbedi adekvatno stanje životnu sredinu a time, u stvari zdravlje i blagostanje ljudi. Dakle, kroz prizmu rešavanja ekoloških pitanja i uspostavljanja standard ojačane su garancije zaštite osnovnih ljudskih prava.

Savremeni medunarodnopravni režim regulisanja zaštite životne sredine, pokazuje jasne tendencije internacionalizacije ove oblasti (kako sa aspekta politike i ekonomije, tako i prava). Tretman prirodnih resursa i njihovo stanje, imaju direktan uticaj na sveukupno stanje odredenog prostora i kvalitet života živih bica u njemu. Prihvatanjem cinjenice da kvalitet životne sredine ne poznaje prostorne i fizicke granice izmedu država, pitanja njene zaštite i poboljšanja njenog stanja prešla su iz domena unutrašnje odgovornosti pojedinacnih država u domen medunarodne brige, delanja i regulisanja. Konkretne aktivnosti se i dalje, u najvecoj mjeri i na najbolji nacin, sprovode na nacionalnim ili lokalnim nivoima konkretnih država, ali su za dugorocan uspjeh, ujednacen i održiv razvoj globalnih društava, neophodne usaglašene politike, strategije i standardi. Njihovo sprovođenje se obezbeduje okvirima pozitivnopravnih sistema, na nacionalnim i nadnacionalnim nivoima.

0d 70-tih godina proslog vijeka, zabrinutost i aktivnost javnosti u vezi sa ekološkim pitanjima u značajnom su porastu. Ona se ne ograničava samo na brigu o lokalnoj zajednici, kao što je ponovno oživljavanje jezera ili zastita ugrozenih vrsta ptica, vec ukljucuje i globalna pitanja poput smanjivanja ozonskog omotača i globalnog zagađivanja.

Tržisni odnosi ne uzimaju u obzir ekološka pitanja koja su često povezana sa dugoročnim razmatranjima. Međutim, ekološki eksterni efekti ipak postaju uočljivi tako da predhodna politika dobroćudnog zanemarivanja prerasta u aktivno pristupanje problemu. Kratkoročna intervencija u oblasti ekoloških pitanja, može biti veoma skupa, ali cjelokupna novčana i druga dugoročna korist, koja nije finansijske prirode, više nego kompenzuje ovaj nedostatak. Ekološki programi mogu da donesu i kratkoročnu direktnu dobit. Primjeri uključuju koristi od uštede u potrošnji energije.

Jaki industrijski lobiji i opšte smanjenje javne potrošnje, stvaraju određenu zabrinutost o budućem djelovanju ekoloških politika. Ipak, porast društvene svijesti, pritisak, istraživanja, kao i učešće proizvođacasa u ekološkim proizvodima, snažno djeluju na širenje politika životne sredine.

LITERATURA:

1. Prokopijević M.- Evropska Unija, Službeni Glasnik, Beograd, 20092. Jovanovic N. M.-Evropska ekonomska integracija, Ekonomski fakultet Univeryiteta u

Beogradu, Beograd, 2004

13

3. [online] http://ec.europa.eu/environment/index eu.htm4. [online] http://eu.wikipedia.org./wiki/environmental-awareness5. [online] http://www.ekosrbija.com/zakoni/aarhunska-konvencija.pdf6. [online] http://www.bos.rs/sa4eu2/politika eu-u-oblasti-zastite-zivotne-sredine

14