RIMSKA REPUBLIKA

PRVI ODJELJAK DOBA RANE REPUBLIKEGLAVA I Dravne institucije i ratovi protiv susjeda1. Periodizacija republikanskog doba Doba rane republike (509. 264.) Doba uspona i procvata Rimske republike (264. 133.) Kriza i propast Rimske republike (133. 31. / 27.)2. Osnovne karakteristike rane republike Nova organizacija vlasti novo dravno ureenje Politike borbe patricija i plebejaca Poetno irenje Republike na susjedne pokrajine, a potom i na cijelo Apeninsko poluostrvo Uspostavljanje robovlasnikog drutvenog sistema i njegova dalja izgradnja3. MagistratureMagistrature su bile nove inovnike funkcije osnovane u vrijeme rane republike. Naziv magistratura potie od rijei magister to znai starijeina. Postojale su magistrature vieg reda -magister majores i magistrature nieg reda magister minores. U rukama magistratura bila je izvrna vlast. Vie magistrature : dva konzula pretori zamjenici konzula dva cenzora vodili skupljanje poreza, funkcija im uspostavljena 443. g. st. e. diktator pojedinac se bira na funkciju diktatora u kriznim situacijama kada postoji opasnost za dravu. Mandat je trajao est mjeseci i tokom tog perioda diktator je imao neogranienu vlast.Nie magistrature : kvestori zadueni da vode brigu o dravnoj imovini. U poetu su svake godine birana po dva kvestora, od 267. g. st. e. po etiri, a u vrijeme krize Rimske republike po 20 ili 40. edili zadueni za uvanje javnog reda i mira. U poetku su birana po dva, a kasnije po 4 edila. narodni tribuni poslanici iz reda plebejaca koji su imali pravo veta na sve odluke senata.Senat je bio najvii dravni organ u Rimskoj republici. Rjeavao je pitanja iz domena religije, dravnih finansija, unutranje i vanjske politike. U senatu su voene rasprave i donoene odluke o svim najvanijim pitanjima. Senat, istina, nije imao izvrnu vlast, ali je imao naredbodavnu vlast. Po uspostavljanju Rimske republike senat je imao 300 lanova, da bi se vremenom broj poveavao, prvo na 600, a onda i na 900 lanova. 4. Rimsko-keltski ratoviGodine 390. ili 387. st. e. etrurski grad Kluzij pozvao je Rimljane da im pomognu u borbi sa Keltima (Galima) koji su opkolili grad. Rimljani su tu trebali biti posrednici u pregovorima izmeu Etruraca i Kelta, pa su poslali svoju delegaciju. Meutim, tri rimska poslanika su na pregovorima ubila keltskog poglavicu i time uvela Rim u rat sa Keltima. Prvi direktan sukob Rimljana i Kelta dogodio se 390. g. st. e. kod rjeice Alije, pritoke Tibra. Tu su Rimljani doivjeli teak poraz, a Kelti su sebi otvorili put prema Rimu. Zbog toga je veim dijelom rimsko stanovnitvo evakuisano, a u gradu je ostala sam posada na Kapitolu. Nadolazei Kelti su ruili sve pred sobom i u gradu napravili pravi pusto. Ostao je sauvan jedino Kapitol, i to na nain da su uspavanu kapitolsku posadu probudile graktajue Junonine guske. Rimljani su morali platiti 1000 funti zlata kako bi se Kelti povukli iz grada. Nakon njihovog povlaenja, grad je ponovo izgraen, ali je rimski utjecaj oslabio u Laciju i dolo je do privremenog raskida saveza sa latinskom federacijom, to je omoguilo latinskim gradovima da osnae. Oko grada Rima se tada grade veliki zidovi koji su trebali braniti grad od buduih napada, a ti zidovi postoje i danas. Meutim, sukob izmeu Rimljana i Kelta nije bio zavren, ak tavie, tek je tada poeo i, sa prekidima, trajao je narednih 350 godina. Na kraju pobjednik je bio Rim, to mu je omoguilo da proiri svoju vlast i utjecaj, a van tih granica ostale su samo periferne keltske oblasti Hibernija (Irska) i Kaledonija (kotska). Kada su se plebejci, koji su inili veinu rimske vojske, vratili u grad nakon prvog sukoba sa Keltima naili su na unitenu imovinu, a njihova je stoka bila oteta. Oni su tada bili prisiljeni da trae pozajmice to je ubrzo dovelo do sporova sa patricijima. Patricijske interese zastupao je Furije Kamil, koji je bio potovan kao spasitelj i obnovitelj Rima. S druge strane, plebejske interese zastupao je heroj odbrane Kapitola, Marko Manlije. Manlije, iako patricij po porijeklu, zalagao se za prava plebejaca, a naroito za oprost dugova plebejcima. Zbog toga patriciji su ga optuili da eli preuzeti vlasti i osudili su ga na smrt. 5. Rimsko-samnitski ratoviUzrok rata bilo je irenje i razvijanje rimske hegemonije juno od rijeke Po. Povod je bilo rimsko osvajanje grada Kapue u Kampaniji. Rim je od 354. g. st. e. bio u savezu sa Samnitima, ali zbog pitanja Kampanije taj savez nije bio trajan. Velika osaka zajednica, kojoj su pripadali i Samniti, nije bila jedinstvena. Samniti iz gorskih krajeva su ivjeli u kontinuiranom neprijateljstvu sa osakim srodnicima u Kampaniji. esti su bili upadi gorskih Samnita u kampansko podruje, kao i u podruja grkih kolonija na jugu Italije.Samnitska federacija obuhvatala je vei teritorij od latinskog i samnitski vojnici su se odlikovali hrabrou. Meutim, prednost latinske federacije na elu sa Rimom sastojala se u njenoj veoj centralizaciji. Takoer, u drutvenom i ekonomskom pogledu Rimljani i saveznici su stajali iznad Samnita. Po rimskoj tradiciji Rimljane su pozvali Kapuanci jer su bili ugroeni od napada gorskih Samnita. Kako bi dobili pomo Rimljana, Kapuanci su priznali njihovu vrhovnu vlast. 5.1. Prvi rimsko-samnitski rat (343. 341.)Poto su Samniti odbili da obustave napade na Kapuance, oni su doli u sukob sa Rimljanima, jer su sada Rimljani imali vlast u Kapui.U tom ratu Rimljani su pobijedili, a u borbama su se istakli konzul Marko Valerij Korvin i vojni tribun Publije Decij. Prvi je uestvovao u navednom dvoboju sa Galom, a drugi se istakao u borbama u Kaudinskom klancu. Nakon rata Kampanija je bila vrsto vezana za Rim, a njeni stanovnici su moda dobili i graansko pravo bez prava glasa u Rimu. Sa novom osvojenom teritorijom, Kampanijom, Rimljani su dobili i novu snagu i vojnike. 6. Latinski rat (340. 337.)Odmah po zavretku Prvog rimsko-samnitskog rata Rimljani su se nali u tekom ratu protiv svojih latinskih saveznika. Latinski saveznici su traili jednaka prava sa Rimom, koji je do tada bio dominatan u savezu. Ta prava su se ogledala u dobijanju punog rimskog graanstva, ime bi put do konzulata bio otvoren. Meutim, Rimljani su se tome protivili. Kada je latinski pretor Lucije Anije izloio zahtjeve pred senatom, naiao je na estok otpor. Rat je postao neizbjean. Pobunjenim Latinima su se pridruili Volsci i Kampanci, a sa Rimljanima su stali Samniti i Hernici. Uviajui da e rat biti teak, konzuli Torkvat i Publije Decije Mus su odluili da osnae unutranju strukturu i disciplinu u rimskoj vojsci. Tako su oni naredili da nijedan vojnik ne smije napustiti svoju poziciju, osim ako mu je to nareeno. Cilj ovakve odluke bio je da se odri borbena linija i cjelovitost nastupanaj odbrane. Jedna od vanijih bitaka desila se u blizini Vezuva, kod rijeke Veseris. Rimske trupe su predvodili konzuli Publije Decije Mus i Tit Manlije Torkvat. Prema Liviju, dok je rimska vojska marirala blizu Kapue, oni i njihovi saveznici su izvojevali pobjedu unitivi ili zarobivi neprijateljske vojske, ali su i sami imali gubitke. 5.2. Drugi rimsko-samnitski rat (327. 304.)Dok su Samniti bili umijeani u sukobe sa Aleksandrom Molokim, Rimljani su polahko uvravali svoju vlast u Kampaniji, osnivajui jako naselje u gradu Kalesu, pa je to mjesto postalo jaka utvrda prema Samnitima. Rimske pozicije u Kampaniji postojale su nesumnjiva smetnja interesima Samnita. Godine 327. poinje Drugi rimsko-samnitski rat, a povod za njega bio je grad Palaeopolis / Neapolis, koji se suprotstavio rimskom politikom utjecaju i pritisku. Rimljani su mu zbog toga objavili rat.Palaeopolis se obratio Samnitima za pomo, a Rimljani su od njih traili da se ne mijeaju u sukob i da ne alju pomo gradu. Samniti su ukazali na niz povreda mirovnog sporazuma sa rimske strane, ukljuujui i pitanje grada Fregela. Rimljani su taj grad ponovo izgradili 328. godine nakon prethodnog razaranja, ali je problem bio to je grad izgraen na teritoriji koja je po mirovnom sporazumu iz 341. godine trebala pripasti Samnitima.Rimski konzul Kvint Publije Filon je 327. godine osvojio Palaeopolis i time je zapoeo opti dvadesetogodinji rat koji je odluio prevlast nad Italijom. Poetak rata za Rimljane bio je uspjean dok su ratovali protiv samnitskih garnizona u Kampaniji. Na rimskoj strani bili su i Lukanci i Apulci, koji su trebali upadati u Samnij sa istoka, olakavajui napore Rimljanima koji su trebali napadati sa zapada. Ipak, Lukanci naputaju Rimljane neto kasnije.Kada su se borbe poele voditi po planinskim predjelima, Rimljani su nailazili na potekoe. Oni nisu bili naviknuti na takav nain ratovanja, pa su u prvim takvim borbama doivjeli poraze. Najtei poraz Rimljani su doivjeli u Kaudinskom klancu 321. godine, gdje je Samnite do pobjede vodio novi sposobni vojskovoa Gaj Pontij. U tom klancu dva rimska konzula su namamljena, pa su u takvim okolnostima bili prisiljeni predati se uz obeanje da e napustiti sve osvojene gradove u Apuliji i Kampaniji.Meutim, nakon povlaenja iz klanca, Rimljani su odbili ispuniti te zathjeve, pa su borbe nastavljene. Rimljani su 320. i 319. godine bili uspjeni protiv Samnita, ali su novi neugodan poraz doivjeli 315. godine u bici kod Lautula. To ih je dovelo u teku poziciju, a poinju se buniti i pojedini rimski saveznici u Kampaniji. Na stranu Samnita stavili su se i Etrurci, ali su ih Rimljani porazili 311. godine u bitkama kod Vadimonskog jezera i kod Peruzije. Nedugo nakon toga, 309. godine, Rimljani su porazili i Samnite kod Langule, nakon ega je uslijedio mirovni sporazum kojim su Samniti sauvali samostalnost, ali su izgubili velike dijelove svoje teritorije.U tom periodu Rim je po prvi put izgradio flotu, a poeli su se graditi i prvi vojni putevi Via Appia se poela graditi 312., a Via Valeria 306. godine. Takoer, poveani su vojni kontigenti, to se moe zakljuiti iz injenice da je broj vojnih tribuna porastao sa est na esnaest. U periodu od 334. do 295. godine Rim je osnovao trinaest kolonija u cilju borbe protiv Samnita, a na osvojenim teritorijama je formirao est novih triba.Tokom posljednjih godina rata Rimljani su proirili svoju teritoriju na sjevernu Etruriju i Umbriju. Nekoliko uspjenih pohoda na te oblasti primoralo je pojedine gradove da postanu rimski saveznici. Rat se zavrio 304. godine pobjedom Rima. Tokom zavrne faze rata, Rimljani su uspjeli i na drugom frontu zakljuiti sporazum sa Kartagom, kojim su Kartaani priznavali prevlast Rima nad cijelom Italijom.5.3. Trei rimsko-samnitski rat (298. 290.)Uzrok Treeg rimsko-samnitskog rata bili su upadi Etruraca i Kelta u Lacij, te uvravanje Samnita u Lukaniji. Najznaajnija bitka ovog rata desila se kod Sentinuma 296. godine, u kojoj su Rimljani porazili udrene Samnite i Kelte, ali su i sami imali velike gubitke, izgubivi 9000 ljudi.Poslije ovog poraza raspao se savez na ijem elu su bili Samniti. Oni su potom sami nastavili borbe protiv Rimljana u planinskim krajevima. Tek poslije novog poraza 290. godine, u kojem su Samniti izgubili i svog vou, oni su se konano predali i pristali na mir. Vei dio njihove teritorije prisvojili su Rimljani, a mnogi gradovi su uli u sastav Rimske republike kao gradovi bez prava glasa (civitates sine sufragio). Konana pobjeda nad Samnitima Rimljanima je stvorila preduslove za prva osvajanja van Italije. 7. Grad RimSredite ivota grada Rima bio je Forum Romanum glavni gradski trg. Na forumu se uglavnom nije trgovalo, ve je tu namjenu imao Forum barium stoni trg. Preko rimskog foruma prolazila je glavna saobraajnica Rima Sveta ulica koja je vodila na Kapitol do hrama posveenog Jupiture Najboljem Najveem. Na rimskom trgu nalazila se zgrada Senata, Curia Hostilia, ija se gradnja pripisuje kralju Tulu Hostiliju. Na trgu se okupljao i narod kome su se obraali konzuli ili drugi magistrati sa govornice kako bi objavili svoje zakljuke nakon sastanaka. Radno vrijeme u Rimu zavravalo je u 15 sati.8. Odgoj i obrazovanje patricijaNa poetku Republike o djetetu se brinula majka sve do njegove sedme godine. Krajem Republike obiaj je bio da se o djetetu brinu dadilja i robovi. Obrazovanje poinje od sedme godine, a najstariji Rimljani su smatrali da se o tome treba brinuti otac porodice. itanje, pisanje, neto manje znanja iz historije i prava, bila su prva poduavanja koja se nisu tek tako preputala robovima. Poevi od III stoljea poinju se otvarati prve privatne kole u predavaonicama oko foruma. Uitelji su za malu novanu naknadu uili djecu da itaju. Uenika u koli prati rob pedagog, koji treba da pazi na njega, a njegove stvari nosi u drvenoj kutiji. U koli uenik pie na tablicama premazanim voskom uz pomo malog bodea, ili na papirusu zailjenom trskom umoenom u mastilo.kolovanje je podijeljeno na osnovno i drugostepeno ili srednje. U prvoj fazi uitelj djeci od 7. do 11. godine prua osnovna znanja. Drugostepeno kolovanje bilo je skuplje i pohaala su ga djeca od 11 do 16 godina. Uenici su uili jedan strani jezik (grki), historiju, geografiju i knjievna djela. Temlje obrazovanja mladog Rimljanina bila je retorika vjetina govornitva, uz osnovna znanja iz matematike, itanja i pisanja. Mladi Rimljanin smatran je odraslim ovjekom sa 16 godina kada bi obrijao prvu bradu i obukao muku togu, a otac bi ga ponosno predstavljao na forumu. Rimski mladii su karijeru poinjali u vojsci. Nakon vojske mogli su se kandidovati za nie magistrature i vremenom napredovati.Mlada Rimljanka patricijskog roda odgajana je da postane supruga i majka. Smatralo se da Rimljanka, bez obzira na bogatstvo mua, mora znati da tka i prede, dok je na prvom mjestu bila uloga nadzora nad kuom i poslugom. Najvea ast rimskoj porodici bila je da Rimljanka postane vestalka. Onoj vestalki kojoj bi se ugasila vatra na forumu gdje je bilo ognjite, bila bi pogubljena kamenovanjem.9. OdjeaMukarci su nosili laganu tuniku bez rukava do koljena, a na nogama su imali sandale ili kratke izmice. Poslije obavljenog posla poslije podne obavezno bi se brijali. Na dan kada imaju senatsku sjednicu, mukarci oblae togu. Ponekad su nosili i ogrta grkog porijekla (pallium), a ponekad galski ogrta sa kapuljaom (cucullus). Na glavi su nosili okruglu kapicu, a da bi se zatitila od Sunca, nosili su iroki grki eir. Bogate i ugledne Rimljanke su imale svoje sluge koje su se brinule o njihovom izgledu. ene u klasino doba nisu nosile togu, ve dugaku haljinu (stola) koja je kod ruba ukraena vezom. Ispod nje nosile su tuniku i korzet. Traka od platna sluila je kao prslue. Preko haljine iao je ogrta (palla) ili paenula odjea. ene obino nisu nosile eire. Na gozbama Rimljani su jeli iz leeeg poloaja na lealjkama zvanim Triklinij. 10. Rat protiv PiraVan sfere rimskog utjecaja ostali su grki gradovi na jugu Italije. Gradovi Regio, Lokri i Turij pozvali su Rim u pomo jer su ih napadali Lukanci. Rimljani su uputili garnizon u Turij i on je tu ostao. Nakon toga Rimljani su se uputili prema Tarentskom zalivu, ime su doli u sukob sa Tarentom. Taj grad, inae grki, pozvao je u pomo epirskog kralja Pira. On se rado odazvao i poslao 3000 pjeaka, 22000 konjanika i 20 ratnih slonova.Prva bitka desila se 280. godine kod Herakleje gdje su Rimljani doivjeli poraz, a odmah nakon toga Samniti, Lukanci i Bruti su se pridruili Piru. Naredne godine dolo je do bitke kod Askula u Apuliji, gdje su Rimljani ponovo poraeni, a Pir je time zagospodario junom Italijom. Meutim, u tim bitkama Pir je izgubio dosta ljudi, pa od toga potie i izraz Pirova pobjeda. On se tada usmjerio ka Siciliji, ime je ostavio dovoljno vremena Rimljanima da pripreme odbranu za sljedee napade. Prva bitka po njegovom povratku sa Sicilije desila se 275. godine kod Beneventa. Rimljani tu odnose pobjedu i prisiljavaju Pira na povratak u Epir. Dvije godine kasnije Rimljani zauzimaju Tarent, a 270. godine i Regio, ime je osvajanje Italije zavreno. 11. Rimska vojskaTemelje rimskoj vojsci postavile su Servijeve reforme. Kroz ratove V i IV stoljea vojska Rimske republike je jaala. Vojsku su bili obavezni sluiti svi rimski graani punoljetni mukarci sposobni za vojnu slubu, ali formacijski podijeljeni na osnovu klasne centurijatske pripadnosti.Osnovna vojna jedinica bila je legija. Pravilo narodne odbrane kod Rimljana bilo je jednostavno i praktino i podrazumijevalo je da svako ko je nosilac politikih i drugih prava, ima obavezu da slui vojsku. Iz tako temeljene doktrine proiziliazilo je i da oni rimski graani koji posjeduju odreenu imovinu budu aktivno ukljueni u odbranu zemlje. Vojna doktrina, prvenstveno predviena za odbranu, kasnije je omoguila irenje rimske drave. Vojnika plata (stipendium) je rano uvedena. Po rijeima Fabija Piktora, koje navodi Strabon, Rimljani su za vrijeme Treeg rimsko-samnitskog rata prvi put okusili bogatstvo. Rimljani su imali sposobnost prihvatanja, prilagoavanja i apsorbiranja neprijateljskih tipova oruja, oblika formacija i naina borbe, to je osobina koja se veoma rijetko primjeuje u vojskama koje su po svojoj prirodi tradicionalistike i konzervativne. Rimska vojska je jaala i stjecala iskustvo jo od Servijevih reformi, pa kroz ratove za odbranu Republike, sukobe sa Ekvima, Volscima, Vejom, kroz sukobe sa Galima, Samnitima i protiv Pira. Pjeaci su sluili esnaest godina prije navrenih 46 godina starosti. U sluaju ozbiljne opasnosti, vojni rok pjeaka produivao se na 20 godina. Kada bi konzuli odluili pristupiti mobilizaciji vojnika, oni bi narodnoj skuptini unaprijed objavili dan kada svi punoljetni Rimljani trebaju doi u grad. Tako se postupalo svake godine, a graani bi se skupljali na Kapitolu. Kada izaberu odreeni broj ljudi, obino 4200, a nekad i 5000 pjeaka po legiji, nastavljaju birati konjanike. Po starom obiaju konjanici su birani posljednji, ali se to kasnije promijenilo, pa su prvo birani konjanici, po 300 u svaku legiju. Spiskove konjanika sastavlja cenzor po bogatstvu. Vojska se svake godine okupljala u martu, a rasputala u jesen, i to na poziv konzula. Kako se rimski teritorij irio, vojska je morala biti stacionirana u odreenom podruju. Zbog toga je donesen zakon po kojem vojnik nije mogao sluiti due od est godina u nizu.Svi vojno sposobni graani od 17 do 46 godina zvali su se juniori, a od 46 do 60 seniori. Oni polaze ispred vojnih tribuna, koji ih u skladu sa vojnim vrijednostima razvrstavaju u regrute, vojnike i veterane. U razdoblje rane i srednje republike armija je imala etiri legije koje su se skupljale svake godine. Ako je to bilo potrebno, usljed razvijanja situacije na terenu i ratnih potreba prikupljeno bi bilo i po nekoliko armija.11.1. Raspored i opremaU rimskoj vojsci postojala su etiri razreda legionara : velites, hastati, principes, triarii. Velites su bili najmlai i najsiromaniji Rimljani koji su sainjavali lahko naoruana pjeadiju. Nosili su konu kacigu (galea), okrugli tit (parma, prenika 3 stope), ma, kratku sulicu i praku. Drvena drka sulice je duga obino dva lakta i iroka jedan prst, dok joj je vrh dug jedan pedalj i tako fino iskovan i zaotren da se u prvom bacanju obavezno savija, tako da ga neprijatelj ne moe baciti nazad.Hastati su bili mlaa starosna grupa, nosili su bronzani ljem, duguljasti etveroguaoni tit, potkoljenice, kratki ma i dvije duge sulice (teku i lahku). Po Polibiju oni na kacigu stavljaju tri uspravna purpurna ili crna pera dugo jedan lakat. Kada ih stave na glavu i uzmu ostalo naoruanje, svaki ovjek izgleda dvostruko vei nego to jeste i predstavlja ujedno i lijep i straan prizor za neprijatelja. Veina na grudima nosi jo i bronzanu ploicu (pektoral). Vojnici sa cenzusom preko 10 000 drahmi, umjesto pektorala nose oklop od eljeznih kolutova (lorica hamata iani okolp).Principes su bili iskusni vojnici zrele dobi koji su predstavljali glavnu snagu legije. Nosili su istu opremu i ukrase kao i hastati, samo su umjesto sulica nosili koplja koja su upotrebljavali u borbi prsa o prsa, a ne kao bojne projektile. U bici su u prvim redovima bili hastati, iza njih principi, a na kraju triarii.Triari (Triariji) su bili najstariji vojnici, nosili su istu opremu i ukrase kao principi. Triari su ulazili u borbu samo ako su linije hastata i principa bile probijene. Njihova borba je oznaavala teku taktiku situaciju, pa je nastala uzreica : res ad triarios rediit (stvar je pala na triare), naznaavajui najveu pogibiju. Hastati su bili vojnici do 25 godina, principi od 26 do 35, a triari od 36 do 46. Ono to je uz disciplinu davalo prednost rimskim vojnicima bila je njihova standardizovana i kolektivna opremljenost. Zanimljivo je da njihova oprema nije bila posebno bolje kvalitete u odnosu na njima druge savremene narode, ali su je Rimljani znali veoma dobro ukomponovati u jednu cjelinu. Ustvari, dosta oruja i druge borbene opreme bilo je preuzeto upravo od tih drugih naroda, prvo od Etruraca i Grka, a kasnije od Samnita, Gala i Hispanaca. Oruja koja bi u preuzeli Rimljani nikada nisu tretirali tako da bude oslonac individualnom ratniku, neg da bude uklopljeno u vojni kolektiv i bude prilagoen redu, formaciji, poretku i taktici.Oruane snage rimske drave, posebno za vrijeme Republike, odlikuju se jo jednom karakteristikom, a to je upornost. Standardni kratki ma rimske vojske, bar od srednje Republike, poznati kao gladius, bio je odlino ofanzivno oruje. Ovaj tip maa porijeklom je iz panije, pa je radi toga nazvan gladius hispaniensis. Iberci su bili poznati kao dobri dizajneri i proizvoai visoko kvalitetnog oruja. Rimljani su se sa panskim maem upoznali najvjerovatnije tokom Prvog rimsko-punskog rata i to preko plaenika u kartaanskoj slubi. Rimski legionari su ga ve sigurno koristili za vrijeme borbe protiv Kelta 225. godine. Tako je u periodu izmeu Prvog i Drugog rimsko-punskog rata panski ma zamijenio krai ma za ubadanje italskog dizajna koji se do tada koristio u rimskoj vojsci. Rimljani su nadalje usavravali dizajn panskog maa. Ovaj tip maa bio je superioran u odnosu na njemu savremene maeve, nanosio je veoma teke rane neprijatelju. Pored maa vojnici Rima su nosili i pugio, no ili bode, koji je takoer bio hispanskog porijekla. Ovaj no je obino imao oblik lista sa velikim sjecivom, ili je mogao biti suen do otprilike polovine duine, gdje bi se ponovo irio, da bi na kraju ponovo suzio u vrh noa. Jo jedno karakteristino oruje je sulica bacajue koplje. Bilo je to kratko koplje koje nije sluilo za borbu prsa o prsa, ve za bacanje, a dugo je bilo 1,1 metar. Njega su najvie koristili veliti, a ono je preuzeto od Volska i Samnita. Veliti su znali nositi i po sedam veruta (velitskih sulica) u borbu i to se pokazivalo kao uspjena taktika. Kada je formacija velita prestajala postojati verutum je izbaen iz upotrebe. Koplja koja su nosili hastati zvala su se hastae i to su bila dua koplja koja su sluila za borbu, a ne za bacanje. Pretpostavlja se da su sve tri borbene linije upotrebvljavale hastae, ali sa uvoenje u upotrebu pila (sulica duine 2 metra), hastae su zadrali jedino triarii. Glavna svrha pila bila je da razbijaju protivniki tit ili ga bar izbace iz upotrebe i time oslabe odbranu neprijatelja. Pila se mogla koristiti i za bacanje, i za borbu prsa o prsa, ali i protiv konjice, dakle, njena funkcija bila je viestruka. Lorica hamata iana koulja, zamijenila je vremenom bronzani oklop. Njeno porijeklo najvjerovatnije je keltsko i mogue je da su je Rimljani prihvatili krajem III stoljea. Pored oklopa, Rimljani su nosili i titnike za noge. Hastati, principi i triarii imali su scutum pravougaoni tit 75 cm irok, 20 cm dug sa 7 cm irokim obrubom, a u sredini je imao izboinu (umbo). Pored svega toga, nosili su i kovanu kacigu cassis. GLAVA II Demokratizacija politikog poretka Rimske republike krajem IV i poetkom III st.1. Zakoni Licinija i SekstijaZakoni Licinija i Sekstija doneseni su 367. godine. Bili su u interesu plebejaca i protiv interesa patricija. U to doba Rim je vodio razne ratove i vojska je igrala veliku ulogu. Veliku veinu vojske inili su plebejci. Oni su bili svjesni svoje snage koja se ogledala u njihovoj brojnosti u odnosu na patricije. Od ranije su poznate secesije, odnosno trajkovi plebejaca koji nisu htjeli ii u borbe dok se njihovi zahtjevi ne ispune. Na taj nain doneseni su i Licinijevi i Sekstijevi zakoni, na koje su patriciji morali pristati, iako su bili protivni njihovim interesima. Ti zakoni sadravali su tri take. Prva je bila da se na vlast biraju konzuli umjesto dotadanjih vojnih tribuna sa konzulskim ovlastima, uz uslov da jedan konzul obavezno mora biti iz redova plebejaca. Druga taka zakona ograniavala je maksimalne posjedece pojedinaca na 500 jugera. Trea je bila vezana za kamate kamate na zajmove raunale su se u visini duga, a preostali dio duga morao je biti vraen u roku od tri godine. 2. Petelijev i Hortenzijev zakonPetelijev zakon donesen je 326. godine u vrijeme Drugog rimsko-samnitskog rata. On je nalagao da dunik pred povjeriocem odgovara svojom imovinom, a ne linou. Ovim zakonom je potpuno ukinuto duniko ropostvo u Rimu, a nexum izgubio svaki praktian znaaj.Godine 304. donesen je i zakon brae Ogulnija po kojem su plebejci dobili pristup kolegiju pontifika i augura.Hortenzijev zakon donesen je 278. godine. U to vrijeme politika borba plebejaca i patricija ponovo je dola do vrhunca. Pobunjeni plebejci preselili su se na brijeg Janikul. Senat je izabrao Kvinta Hortenzija za diktatora sa zadatkom da rijei krizu. On je donio zakon po kojem sve odluke plebsa donesene na tributskim komicija postaju zakon, i ne treba im saglasnost senata.3. Cenzura Apija KlaudijaApije Klaudije bio je cenzor za 312. godinu. On je izgradio prvu putnu komunikaciju (Via Appia) kojom je Rim spojen sa Kapuom, i koja je imala veliki znaaj u borbi protiv Samnita. Takoer, izgradio je i prvi vodovod koji je dovodio pitku vodu u Rim. Kao protivnik stare aristokratije, Apije Klaudije je uveo u senat lica iji su roditelji bili osloboenici. On je dopustio seljacima da se upisuju u seoske i gradske tribe i na taj nain olakavao im put u dobijanju uloge u politikom ivotu. Njemu se pripisuje i usavravanje latinskog alfabeta, pretvaranje kulta Herkula iz privatnog u opterimski, te osnivanje pravne nauke. Ostao je poznat njegov govor pred senatom u vrijeme rata protiv Pira. Naime, epirski kralj je poslao delegaciju u Rim kako bi pregovarala o uslovima mira. Energian Klaudijev govor uvjerio je senat kako uslovi mira nisu povoljni, i taj govor je najstariji primjer rimskog politikog besjednitva. DRUGI ODJELJAK : PRETVARANJE RIMA U NAJJAU DRAVU SREDOZEMLJAGLAVA III Rimsko-punski ratovi1. Prvi rimsko-punski rat (264. 241.)Uzroci i povod :Prvi rimsko-punski rat trajao je od 264. do 241. godine. Uzroci su bili sukobi interesa Rima i Kartage oko Sicilije. Naime, prije poetka ratova, Kartaga je bila najmonija drava Zapadnog Sredozemlja, kontroliui sjeverozapadnu Afriku, priobalni pojas panije, Baleare, vee dijelove Korzike, Sardinije i Sicilije. Vanu ulogu u poetku rata imali su i grki gradovi na Siciliji predvoeni bogatom Sirakuzom. Oni su bili pod pritiskom Kartage, koja je eljela da preuzme kontrolu nad Sicilijom i time postane apsolutni gospodar tog dijela svijeta. To se direktno suprotstavljalo rimskim interesima, jer Rimljani nikako nisu eljeli imati monu Kartagu u svom neposrednom susjedstvu, jer u sluaju da Kartaga zauzme cijelu Siciliju, samo bio uski Mesanski zaliv dijelio Kartaane od Italije. U takvoj atmosferi nije bilo teko pronai dogaaj koji e protivrjenosti Rima i Kartage podii na nivo rata izmeu te dvije drave. To se dogodilo 264. godine. Naime, kapuanski najamnici Mamertinci napali su Mesanu i osvojili je. Njihovom napadu usprotivio se sirakuki tiranin Hijeron II, koji je poslao vojsku na Mesanu. Dio Mamertinaca za pomo se obratio Kartaanima, koji su odmah poslali vojsku, jer su u tome vidjeli i nain za ostvarenje svojih ciljeva. Drugi dio Mamertinaca pomo je traio od Rimljana, koji su takoer poslali vojsku. Rim i Kartaga su se tako nali u neposrednom ratnom sukobu koji e, sa prekidima, trajati naredne 118 godina. Tok rata :Odmah po dolasku rimske vojske na tlo Sicilije, Rimljani su odnijeli nekoliko manjih pobjeda nad Kartaanima i Sirakuanima. Prisilili su Hijerona II da potpie primirje i tako ga izbacili iz rata. Prvi vei grad kojeg su Rimljani na Siciliji zauzeli bio je Agrigent 262. godine.Potom su Rimljani poeli graditi svoju mornaricu. Oni su uveli novine na bojne brodove mostove. Pomou tih mostova oni bi pruali svojim vojnicima mogunost da preu na neprijateljski brod, i da se tamo bore kao da su na kopnu. Prva pomorska bitka koju su Rimljani vodili desila se 260. godine kod Liparskih ostrva, a zavrila je pobjedom Kartage. Meutim, iste te godine Rimljani su odnijeli i prvu pomorsku pobjedu u svojoj historiji. Desilo se to u bici kod Mila nedaleko od Liparskih ostrva. Pobjedu Rimljanima donijeli su upravo ti brodski mostovi. To je Rimljane ohrabrilo da se upute prema Africi. Na obalama Afrike, kod rta Eknoma, 256. godine dogodila se jedna od najveih pomorskih bitaka antikog doba. Pobjedu su odnijeli Rimljani koja im je omoguila iskrcavanje na tlo Afrike. Predvoeni konzulom Regulom Rimljani su u poetku imali uspjehe. Meutim, Kartaanima u pomo stiu grki najamnici predvoenim Spartancem Ksantipom. On je zadao nekoliko poraza Rimljanima i u potpunosti razbio njihove odrede koji su stigli u Afriku. Veliki dio vojske je zarobljen, a u zarobljenitvu je umro i Regul. Samo se manji dio Rimljana uspio vratiti u Italiju, a najvanije u svemu tome za Kartaane bilo je razbijanje rimske mornarice. Front se nakon toga vratio na Siciliju i vode oko nje. Kartaani su bili u blagoj prednosti, ali nisu je uspjeli kapitalizirati. Oni su na Siciliji drali Lilibej i Drepanon. Na elu njihove vojske 247. godine dolazi Hamilkar Barka, koji odmah predvodi vojsku u ofanzivu i osvaja tvravu Eriks. Meutim, ni on nije uspio prelomiti rat u korist Kartage. Rimljani su uvidjeli da e rat dobiti onaj ko bude imao prevlast na moru, pa su ponovo, uz velike napore i finansijske tekoe, odluili da grade mornaricu. Do 242. godine mornarica je obnovljena, zapovjednitvo nad njom povjereno je Gaju Lutaciju Katulu. Do kraja te godine kopnena vojska zauzela je Lilibej i Drepanon, a naredne godine odigrala se i kljuna i ujedno posljednja bitka Prvog rimsko-punskog rata. Bila je to pomorska bitka kod Egatskih ostrva, koja je otila na stranu Rimljana. Te godine odrani su i mirovni pregovori i rat je zavren. Po mirovnom ugovoru Kartaga je morala platiti ratnu odtetu od 3200 talenata u roku od deset godina, morala je vratiti sve zarobljenike, povui se sa Sicilije i predati Rimu ostrva izmeu Siclije i Italije. 2. Drugi rimsko-punski rat (218. 202.)Uzroci i povod :Uzroci Drugog rimsko-punskog rata korijenje imaju jo u prvom sukobu i vremenu prije njegovog poetka. Kartaga, iako poraena, nije mnogo oslabljena, jer je uspjela zadrati velike posjede u paniji. Zbog gubitka Sicilije, oni su panju usmjerili ka panskim obalama, gdje su osnovali novu luku i tvravu Carthago Nova (Nova Kartaga). Takoer, njihov voa Hamilkar teio je da to vei dio panije stavi pod svoju kontrolu. U Rimu je to nailo na uzbunu, jer njima nije odgovaralo irenje Kartage. Hamilkar je 229. godine umro, a naslijedio ga je Hazdrubal. On je nastavio sa politikom irenja, pa su Rimljani poslali delegaciju na pregovore sa Kartaanima. Dvije strane su 226. godine dogovorile da Kartaani ne prelaze rijeku Ibar. Rimljani su time postigli odreene koristi, ali su isto tako i priznali vlast Kartage juno od Ibra. Hazdrubal je 221. godine ubijen, a na prijestolje je doao dvadesetpetogodinji Hanibal. Odgajan u mrnji prema Rimu i elji za osvetom, Hanibal je pripremao vojsku za novi rat protiv Rima. Povod ovog rata desio se oko grada Sagunta. Taj grad leao je na obali panije nedaleko od dananje Barselone, i bio je saveznik Rima. Hanibal ga je po svaku cijenu elio dovesti pod svoju kontrolu, pa je 219. godine iskoristio sukob Sagunta sa jednim manjim panskim plemenom. Hanibal je optuio Sagunt da je napao jedno od plemena koje je uivalo zatitu Kartage, i odluio da zauzme Sagunt. Rimljani su odmah od Hanibala traili da odustane od Sagunta, to je ovaj odbio, i to je bio povod za izbijanje novog rata.Tok rata : Plan Rimljana bio je da se borbe vode van Italije, kako se imovina Rima ne bi unitavala. Oni su poslali jednog konzula, Publije Kornelija Scipiona, sa dijelom vojske prema paniji, a drugog, Tiberija Sempronija Longa, sa drugim dijelom vojske na Siciliju. S druge strane, Hanibal je sa ogromnom vojskom krenuo iz Nove Kartage u proljee 218. godine. Njegov plan bio je iznenaditi Rimljane dolaskom u Italiju sa sjevera preko Alpa. Rimljani su raunali da bi Hanibal mogao krenuti sa zapada, pa su u tom pravcu poslali Scipiona da se negdje u Galiji sukobi sa Hanibalom. Meutim, doavi u Masiliju, Hanibal je skrenuo nekoliko kilometara sjeverno uz rijeku Ronu i tamo je odluio prei. Scipion za to nije znao, pa je nastavio dalje prema zapadu, dok je Hanibal vodio vojsku prema Alpama, pa su se na taj nain vojske mimoile. Usput, Hanibal je sklapao i saveze sa keltskim plemenima koja su od ranije bila rimski neprijatelji. Iako je prelazak preko Alpa bio velianstveni poduhvat, Hanibal je tim potezom izgubio veliki dio vojske, ali rezultat je bio oekivan pojavljivanje sa vojskom u ravnicama sjeverne Italije. U tom trenutku Hanibal nije znao da je Rim potpuno nebranjen. Saznvai za vijesti o Hanibalovom dolasku, u Rimu je nastala opta panika, a vlasti su pozvale Longa i Scipiona da to je bre mogue vrate vojsku u Italiju. Bitke kod Ticina i Trebije : Vrativi se u Italiju, Scipion se sukobio sa Hanibalom. To je bila prva bitka Drugog rimsko-punskog rata, kod rijeke Ticin 218. godine. Hanibal je odnio sigurnu pobjedu, a ubrzo nakon toga konzulske vojske su se ujedinile, pa je ponovo dolo do bitke kod Trebije, ali je Hanibal ponovo bio ubjedljivi pobjednik. Za narednu 217. godinu na poloaj konzula postavljen je Gaj Flaminin.Bitka kod Trazimenskog jezera : Dobivi podrku od keltskih plemena, Hanibalova vojska skoro se udvostruila. S druge strane, rimska vojska bila je skoncentrisana u Areciju i Ariminu. Hanibal je zaobiao rimske poloaje i proao uski klanac izmeu breuljaka kod Trazimenskog jezera preko noi. Gaj Flaminin je krenuo za njim im je saznao da ga je Hanibal zaobiao. Meutim, Gaj Flaminin nije znao kretanja i pozicije Hanibalove vojske, dok je Hanibal odlino znao kretanje rimske vojske. Na breuljcima kod Trazimenskog jezera postavio je vojsku preko noi, a sutradan ujutro kada je Flaminin proao klanac, pred njim je ve stojala postrojena vojska Kartage. Hanibalova vojska bila je dominantna u borbama, a samo je odred od oko 6000 Rimljana uspio zauzeti jedan brijeg. Meutim, opkoljeni sa svih strana, Rimljani su se morali predati. Po dogovoru, Hanibal im je dozvolio da se povuku rekavi da nije doao u Italiju ubijati Italike nego Rimljane. U ovoj bici poginulo je oko 15 000 rimskih vojnika, a novi poraz u Rimu je izrodio nevjericu i strah od Hanibala. Shvativi da se sa Hanibalom ne mogu boriti na otvorenom polju, Rimljani su pristupili drugaijoj taktici. Predvoeni Fabijem Maksimom, oni su odluili da vode to je mogue dui rat izbjegavajui otvorene bitke protiv Hanibala. Na taj nain namjeravali su iscrpiti njegovu vojsku i dobiti rat. Bitka kod Kane :Iako su ranije odluili izbjegavati otvorene bitke, Rimljani su se sukobili sa Hanibalom 216. godine kod Kane u Apuliji. Rimska vojska bila je brojnija, ali je Hanibal imao prednost u tekoj konjici. Rimljane su predvodili konzuli Lucije Emilije Paul, pristalice taktike Fabija Maksima, i Gaj Terencije Varon, zagovornik odlunih ratnih operacija. Hanibal je svoju vojsku postrojio u obliku polumjeseca, sa Keltima u sredini i odabranim afrikim odredima i konjicom po bokovima. Najprije su se sukobile konjice, a ubjedljivu pobjedu odnijela je kartaanska konjica. Rimljani su potom odluno krenuli u napad na sredinu kartaanske formacije, to se ispostavilo kobno po njih. Kelti su se svjesno povukli, Rimljani su ili za njima, i tako se nali u sreditu, okrueni vojnicima Kartage. Hanibalovi afriki odredi sa krila zatvorili su Rimljane, a konjica im je udarila sa lea. Nastao je opti pokolj rimske vojske, tako da je od preko 50 000 ljudi preivjelo tek neto vie od 14 000. Emilije Paul je takoer poginuo, a Terencije Varon je uspio pobjei. Razbjeale rimske vojnike uspio je skupiti Publije Kornelije Scipion. Nakon katastrofe kod Kane, Rimljani su definitivno odluili izbjegavati otvorene bitke. Za to vrijeme, Hanibal je lutao po Italiji, pljakajui manje gradove. Grad Kapua odluio je stati na Hanibalovu stranu, to je razbijesnilo Rimljane, i oni alju vojsku na taj kampanski grad 212. godine. Naredne godine Hanibal se pojavio pred gradom, no Rimljani nisu putali opsadu. Kako bi im odvukao panju od Kapue, on je sa vojskom krenuo na Rim. U veoma slabo branjenom Rimu nastala je opta panika i uzreica Hanibal je pred vratima. Iako se grad naao pod opsadom, iz neobjanjivih razloga Hanibal je pustio opsadu i povukao se. Godine 209. Fabije Maksim zauzeo je i Tarent. Nakon toga Hanibal je ekao pojaanje iz panije predvoeno Hazdrubalom, ali je on u bici na rijeci Metaura 207. godine poginuo. Tok rata poinje se mijenjati, Hanibal gubi prednost, ali i povjerenje i podrku kartaanskog senata. Senat je pozvao Hanibala da se vrati u Afriku, jer je postojala opasnost da Rimljani udare direktno na Kartagu. Povlaenje Hanibala u Afriku ohrabrilo je Rimljane i oni su poslali vojsku predvoenu konzulom za 205. godinu Scipionom. On se naredne godine iskrcao u Africi nedaleko od Utike sa vojskom od oko 30 000 ljudi. Tamo se odigrala i posljednja i odluujua bitka Drugog rimsko-punskog rata. Bila je to bitka kod Zame 202. godine. Pomo Rimljanima pruio je numidski kralj Masinisa koji im je dao odlinu teku konjicu. Hanibal je kod Zame doivio prvi i jedini poraz u svom ivotu. Pobjeda kod Zame donijela je Rimljanima pobjedu u Drugom rimsko-punskom ratu.Uslovi mira : Naredne 201. godine dogovoreni su uslovi mira izmeu Rima i Kartage. Ovaj put Rimljani su bili mnogo okrutniji u nametanju uslova. Uslovi koje su Rimljani postavili, a na koje su Kartaani morali pristati, bili su sljedei : Kartaga mora napustiti sve posjede steene u paniji Kartaga mora priznati Numidiji sva sporna podruja Kartaga mora platiti ratnu odtetu Rimu od 10 000 talenata u roku od 50 godina Kartaga mora predati Rimu slonove i sve ratne brodove osim 10 straarskih Kartaga ne smije nabavljati druge ratne brodove Kartaga mora vratiti sve zarobljenike Kartaga mora izdravati rimsku vojsku dok je ona u Africi Kartaga ne smije zapoeti ni voditi nijedan rat bez dozvole Rima3. Trei rimsko-punski rat (149. 146.)Uzroci i povod : Nakon Drugog rimsko-punskog rata Kartaga je u ogromnoj mjeri oslabljena i pretvorena u dravu drugog reda. Njihova ekonomska mo bila je znatno smanjena. Meutim, ona ponovo poinje sa razvojem trgovine, to je donosilo velike prihode. Rimljani time nikako nisu bili zadovoljni. Ve su sve glasnije bile struje koje su pozivale na unitenje Kartage jednom za sva vremena. Najglasniji u tome bio je senator Marko Porcije Katon Stariji koji je svoje govore redovno zavravao : Uostalom, smatram da Kartagu treba razoriti. Po mirovnom ugovoru iz 201. godine Rim je odluivao o sudbini Kartage, pa je tako u svim sporovima Kartaana i Numidijaca stajao na stranu ovih drugih. Sukobi izmeu Numidije i Kartage bili su sve ei, a konstantno stavljanje Rima na stranu Numidije izazivalo je nezadovoljstvo u Kartagi. Jedan napad Numidijaca Kartaani su doekali oruanim otporom. Bitka je zavrila porazom Kartaana, ali i pored toga Rimljani su optuili Kartaane da su prekriili posljednju taku mirovnog ugovora, i objavili im rat. Kartaani nisu ponovo eljeli rat sa Rimom i poruivali su Rimljanima da e pristati na sve uslove. Meutim, rimski konzul je stigao u Afriku i poruio Kartaanima da se moraju iseliti iz Kartage i nastaniti na drugom najmanje 15 kilometara udaljenom od mora. Na to Kartaani nisu mogli pristati i to je posluilo kao povod za rat. Iako znatno slabiji, Kartaani su odluili braniti svoj grad do kraja.Opsada i pad Kartage : Rimljani su raunali da e uzeti grad na juri, pa su pokuavali nekoliko puta, ali bezuspjeno. Zbog toga su morali pristupiti dugotrajnijoj opsadi grada. Rimske vlasti poslale su 147. godine Publija Kornelija Scipiona Emilijana da rijei pitanje Kartage. Dugotrajna opsada dovela je do nestanka namirnica u Kartagi, a vojska van grada bila je potuena. Rukovodilac odbrane Kartage, Hazdrubal, molio je za mir, ali je Scipion to odbio. On je otpoeo juri na grad 146. godine, a izmoreni kartaanski branitelji nisu uspjeli izdrati napad Rimljana. Hazdrubal se povukao u Birsu kartaanski akropolj zajedno sa svojom porodicom. Tamo se spremao spaliti, ali za to nije imao hrabrosti, pa je istrao i pa pred Scipiona na koljena molei za ivot. Njegova supruga ironino mu je poeljela da mu Scipion potedi ivot, bacila djecu u vatru i potom i sama u nju ula. Scipion je htio sauvati grad, ali je senat dao naredbu da se grad dovede do unitenja. U unitavanju Kartage oko 500 000 ljudi je poginulo, a tek oko 50 000 je preivjelo. Unitavanje je trajalo nekoliko dana, sve dok vatra nije progutala svaki pedalj nekad monog grada. Dijagonalno preko nekadanjeg grada su povukli brazdu, posijali sjeme i zavjetovali se da vie nikada nee dozvoliti da na tom mjestu izraste bilo kakav grad. 4. Prvi rimsko-makedonski rat (215. 205.)Uzroci Prvog rimsko-makedonskog rata bio je dobar odnos Kartage, s kojom je Rim tada bio u ratu, i Makedonije. Hanibal i makedonski kralj Filip V sklopili su savez u cilju zajednike borbe protiv Rima. Po njihovom dogovoru Makedonci su trebali pomoi Kartaanima u borbama na Apeninskom poluostrvu, a Kartaani bi zauzvrat pomogli Makedoncima da steknu prevlast na Balkanskom poluostrvu. Dakle, bilo je predvieno da Kartaani dobiju Apenine, a Makedonci Balkan. S druge strane Rimljani su saveznike pronali u Etolskom savezu, kojeg je sainjavalo nekoliko grkih gradova ukljuujui i Spartu i Atinu. Na stranu Rimljana stao je i pergamski kralj Atal I kao i neka ilirska plemena. iroka koalicija rimskih saveznika onemoguila je da Makedonci poalju vojnu pomo Hanibalu u Italiji. Rat je zapoeo 215. godine napadom Makedonaca na rimske poloaje u Iliriji, i to je ujedno bio i povod rata. Teret u ovom ratu podnosili su rimski saveznici, a sami Rimljani nisu uzimali toliko uea, jer su se borili protiv Hanibala u to vrijeme. Rat je zavren mirom u Foiniki 205. godine. Po mirovnom ugovoru Rimljani su morali ustupiti Makedoncima neke oblati Ilirije. Meutim, stvarnu korist od mira imali su Rimljani, jer su diplomatskim putem sprijeili dolazak makedonskih trupa u Italiju.5. Drugi rimsko-makedonski rat (200. 197.)Iako je 205. godine sklopljen mir, neprijateljstvo Rima i Makedonije nije zavreno. Filip V je nastavio vriti pritisak na grke gradove na Balkana i u Maloj Aziji. Ti gradovi pozvali su u pomo Rimljane sa kojima su imali dobre odnose. Rimljani su slali tek diplomatske delegacije, ali ne i vojsku, to je Filip vjeto koristio i napadao slabo branjene grke gradove. Rimljani su od njega traili da obustavi pohode i vrati osvojene teritorije, ali je on to odbio i poslao vojsku na Atiku 200. godine. Njegovo odbijanje rimskih zahtjeva da povue vojsku posluilo je Rimljanima kao povod za rat. Rimljani su ponovo okupili iroku koaliciju saveznika meu kojima su se na poetku isticali bogati gradovi Pergam i Rodos. Kasnije se koaliciju pridruuju i Iliri i Etolci. Prve ratne operacije krenule su preko junih ilirskih oblasti, a makedonske obale napadala je saveznika mornarica. Rimljani intenziviraju dejstva kada je komandu preuzeo Tit Kvinktije Flaminin. Oni su uspjeli da potisnu Makedonce u klanac i dolinu Tempe juno od Makedonije. Odluujua bitka odigrala se kod Kinoskefala. Poginulo je oko 8000 Makedonaca, 5000 je zarobljeno, a Rimljani su izgubili tek oko 700 mrtvih. Poraz je prisilio Filipa na mir koji je dogovoren 197. godine. Po mirovnom ugovoru Filip je morao platiti ratnu odtetu od 1000 talenata, morao je predati mornaricu osim est straarskih brodova i smanjiti vojsku na 5000 ljudi. Makedonija nije smjela voditi nikakav rat bez dozvole Rima, a Filip je morao dati i svog sina za taoca. Teritorijalnih promjena u korist Rima nije bilo, a grki gradovi dobili su slobodu.

TREI ODJELJAK DOBA GRAANSKIH RATOVAGLAVA IV Klasna borba u Rimu tridesetih i dvadesetih godina II stoljea st. e.1. Prvi ustanak robova na SicilijiPrvi ustanak robova na Siciliji zapoeo 138. ili 136. godine st. e. Uzrok je bio katastrofalno stanje u kojem su bili robovi irom Republike, ali naroito je to bilo izraeno na Siciliji. Ustanak su zapoeli robovi krupnog i bogatog sicilijanskog zemljoposjednika Damofila. Oni su ubili njega i njegovu suprugu, spalili njegovu vilu i to je bio znak za optu pobunu robova na ostrvu. Voa ustanka bio je Eunus, porijeklom Sirijac kao i veina ustanika. Zbog toga je uzeo ime koje je bilo veoma popularno u Siriji Antioh. Sredite ustanka bio je grad Hena. U isto vrijeme, na drugom kraju Sicilije, robovi su se pobunili, a vodio ih je Kilikijac Kleon. Rimske vlasti nadale su se sukobu meu pobunjenicima oko vodstva ustanka, no to se nije desilo. Ustanici su udruili snage, a zapovjednitvo je preputeno Antiohu. Unitvii nekoliko na brzinu stvorenih rimskih odreda, Antioh je poveo ustanike na grad Tauromenij. Njega su osvojili, pretvorili u tvravu i on je postao drugi centar ustanka. Antioh je proglasio Novu sirijsku kraljevinu na Siciliji sa sreditem u Heni. Pokuaji rimskih vlasti da ugue ustanak zavravali su bezuspjeno sve do 132. godine. Tada je konzulska vojska na elu sa Rupilijem stigla na Siciliju. Te godine, nakon dugotrajne opsade prvo je pao Tauromenij, a neto kasnije iste godine i Hena, i time je ustanak uguen. Ovaj ustanak bio je prvi veliki ustanak u Rimskoj republici i iako je zavrio bezuspjeno, pokrenuo je talas pobuna irom Republike, naroito na grkim prostorima. 2. Tribunat Tiberija Graha Nezadovoljstvo niih slojeva rimskog drutva poetkom II stoljea sve se vie poveavalo, a to je za posljedicu imalo jaanje onih struja koje su se zalagale za reforme. Na elu te struje, kao narodni tribun za 133. godinu, bio je Tiberije Grah. On je zagovarao provoenje agrarne reforme kako bi se nezadovoljstvo smanjilo. U to vrijeme buktao je i ustanak robova na Siciliji, to je dodatno ilo u prilog Tiberiju i njegovim pristalicama. Njegov agrarni zakon temeljio se na zakonima Licinija i Sekstija koji su ograniavali maksimalan zemljini posjed. Tiberije je elio provesti zakon kojim bi se glavi porodice ograniio maksimalan posjed na 500 jugera, a njegovim nasljednicima na po 250, s tim to posjedi jedne porodice ne bi smjeli prelaziti 1000 jugera. U sluaju da preu, viak zemljita bi se dijelio na po 30 jugera i dodjeljivao seljacima na koritenje. Provoenje tog zakona imala je da nadgleda komisija od tri lica. Prvu komisiju 133. godine inili su Tiberije Grah, njegov brat Gaj i punac Apije Klaudije. Tiberiju i njegovim pristalicama protivo se senat i nobilitet. Tiberije je zato koristio pravo veta na sve odluke senata i magistrata. Do kraja godine komisija nije uspjela rijeiti sva razgranienja zemljita, tako da se Tiberije kandidovao za narodnog tribuna i za sljedeu godinu. Prvi dan izbora poeo je dobro za njega, ali je glasanje prekinuto. Sutradan, on je doao u odijelu za alost, govorei kako nee preivjeti, te je doveo svog sina kao kandidata za tribuna. Senatori, bijesni na Tiberija i njegove pristalice, pozvali su konzula da preduzme odlune mjere kako bi uklonio Tiberija. Konzul je to odbio, pa je grupa senatora, na elu sa Pontifex Maximusom Scipionom Naziokom, uzela oruje i napala Tiberija. On je tom prilikom poginuo, kao i 300 njegovih pristalica. Meutim, njegove reforme nisu umrle sa njim ak i njegovi najvei protivnici bili su svjesni da se agrarni zakon mora provesti. 3. Politika borba poslije Tiberija GrahaPolitika borba nakon smrti Tiberija Graha se jo vie zaotrava. Izdvajaju se dvije glavne grupacije : optimati (Optimus = najbolji) koji su se zalagali za interese nobiliteta i populari (Populus = narod) koji su se zalagali za interese seoskog stanovnitva i gradskog plebsa. Meutim, glavni predstavnici populara esto nisu bili stvarni pripadnici tog drutvenog stalea, ve su to bili uglavnom pripadnici nobiliteta koji su se zalagali za interese plebsa i seljatva. U sreditu sukoba ove dvije grupe bilo je agrarno pitanje i pitanje demokratizacije rimskog drutva. Smru Tiberija Graha i kasnije Apija Klaudija, komisija od tri lica morala se popuniti, a dva nova lana bili su predstavnici populara : Marko Fulvije i Gaj Karbon. I ova komisija, kao i ona prvobitna, nailazila je na probleme u svom radu, ali je ipak nekako provodila agrarni zakon. Najvei protivnici provoenja zakona bili su Italici od kojih se i najvie zemljita uzimalo. Oni su u pomo pozvali Scipiona Emilijana, prvo iz razloga to je dosta Italika sluilo vojsku pod komandom Scipiona Emilijana u paniji, a drugo to je on sam ionako bio protivnik agrarnog zakona. Scipion se stavio u njihovu slubu i branio njihove interese. Godine 129. uspio je da provede zakon kojim se pravo sudskog pretresa po pitanju razgranienja prenosi sa komisije od tri lica na konzule i cenzore. Plebs i seljatvo bili su nezadovoljni time, optuujui Scipiona da eli u potpunosti uguiti pokret kojeg je zapoeo Tiberije Grah. Meutim, jednog jutra 129. godine, Scipion je pronaen mrtav u svojoj kui, bez vidljivih rana na tijelu. Narodni tribun za 131. godinu, Gaj Karbon, uspio je da provede zakon koji omoguava tajno glasanje na komicijama, kao i pravo uzastopnog izbora za narodnog tribuna. Neto kasnije, konzul za 125. godinu, Fulvije Flak, pristalica Grahovog pokreta, traio je od senata da pravo rimskog graanstva dodijeli italskim saveznicima. Meutim, prije nego je taj prijedlog doao u proceduru, senat ga je poslao u Galiju da ugui ustanak. To je izazvalo nezadovoljstvo Italika u gradovima na sjeveru Italije : Askulu i Fregeli. Tekim oruanim sukobom rimske vlasti morale su umirivati ustanike u Fregeli, a potom su odluili poruiti grad, dijelove njegove teritorije dodijeliti saveznicima, a na drugim dijelovima osnovati rimsku koloniju.4. Reforme Gaja GrahaGaj Grah imao je za cilj da nastavi i po mogunosti zavri borbu koju je poeo Tiberije, njegov brat, te da osveti njegovu pogibiju. Kao narodni tribun, Gaj Grah je proveo niz zakona koji su ili u korist plebsa i seljatva. Najprije je proirio pravo provokacije, koje titi rimskog graanina od samovolje magistrata. Po tom zakonu nijedan graanin nije mogao biti procesuiran bez zakonske osnove za to. Ovaj zakon kasnije se prenio i na vojsku i titio je i vojnike od samovolje njihovih zapovjednika. Drugi je itni zakon koji je omoguavao svakom plebejcu da po niskim cijenama kupuje ito, tako da je jedan modij ita kotao 6,3 asa. Trei je zakon o provinciji Aziji koji osigurava rimskim vitezovima pravo ekonomskog eksploatisanja ove bogate provincije, nekad Pergamske kraljevine. etvrti zakon je sudski po kojem je Gaj Grah predao rimskim vitezovima voenje stalnih sudskih komisija za pretresanje eventualnih sluajeva zloupotrebe po provincijama. On je preduzeo i mjere za gradnju puteva od ega su svi imali koristi. Predloio je i osnivanje rimskih kolonija na mjestu Kapue i Tarenta, a specijalnim zakonom tribuna Rubrija predloeno je osnivanje kolonije Junonije na mjestu stare Kartage. U tu koloniju bi se preselilo 6000 stanovnika i svako bi dobio po 200 jugera. Ovaj prijedlog naiao je na estok otpor meu protivnicima Gaja Graha. Prvi razlog za protivljenje je politika tradicija da se kolonije ne osnivaju van Italije, a drugi je vjerski razlog : mjesto stare Kartage oznaeno je kao prokleto i kada su je poruili 190. godine, Rimljani su se zavjetovali da se tu nikada vie nee roditi grad. Jo jedan prijedlog koji je naiao na estok otpor je zakon o saveznicima. Gaj Grah je, kao i Fulvije Flak 125. godine, predlagao da se italskim saveznicima dodijeli pravo rimskog graanstva. Meutim, iako je Gaj Grah imao veliku podrku, i njegova opozicija bila je veoma snana. Nju je predvodio Marko Livije Druz (Stariji). Zbog napete politike situacije, konzul Lucije Opimije, takoer protivnik Gaja Graha, sazvao je sastanak na Kapitolu. Obje grupacije su se na odreeni dan veoma rano pojavile na Kapitolu. Dok su optimati prinosili rtvu, jedan njihov liktor uvrijedio je Grahove pristalice koje su ga na mjestu ubile. Optimati su traili od senata da konzulu da vanredne ovlasti kako drava ne bi doivjela nikakvu tetu. Senat je to odobrio, a konzul je na Kapitol pozvao odred vojske i naredio dijelu senatora da se naoruaju. U meuvremenu, populari su zauzeli Aventin i pozvali robove da im se pridrue. To je, meutim, bilo prekasno, jer su u pomo optimati ve stigli grki najamnici kretski strijelci koji su strijelama zasuli pristalice Gaja Graha. Tom prilikom ubijeno je oko 3000 Grahovih pristalica. Njihova tijela baena su u Tibar, njihova imovina konfiskovana, a njihovim porodica zabranjeno da nose odjeu za alost. Prvi Grahov saradnik, Fulvije Flak, pronaen je u jednoj radionici u ubijen, dok je Gaj Grah uspio pobjei. Nekoliko dana kasnije, Grahovo tijelo pronaeno je na desnoj obali Tibra zajedno sa tijelom njegovog roba. Najvjerovatnije je Grah naredio robu da ga ubije, a potom se i rob ubio ne elei da nadivi svog gospodara.GLAVA V - Vanjska politika Rima na zapadu krajem II stoljea st. e. 1. Rat na sjeveru ItalijeStanovnici Masilije, ugroeni od Ligura, 154. godine pozivaju Rimljane u pomo. Poslije teke borbe Rimljani su uspjeli pobijediti Ligure. Meutim, Masilijanci ponovo pozivaju Rimljane 125. godine u rat veih razmjera protiv Kelta. Tadanji rimski konzul, Fulvije Flak, je poveo vojsku preko Alpa, i tada su Rimljani prvi put preli Alpe. S druge strane planina naili su na iroku koaliciju keltskih plemena predvoenih Aruernima. Rimljani su saveznike nali u Eduima koji su bili u sukobu sa Aruernima. Nakon prvih borbi nekoliko keltskih plemena je poraeno i bilo primorano na plaanje danka. Rimljani u tim predjelima osnivaju koloniju Akve Sekstije (Aquae Sextiae) 122. godine, a 118. godine alju odred vojske u grad Narbon. Tada se osniva i nova provincija Narbonska Galija ili Narbonezija, koja je spojila Italiju sa rimskim teritorijama u paniji. Tih godina Rimljani osvajaju i Balearska ostrva, i na taj nain dobijaju i pomorski put koji spaja Italiju i teritorije u paniji. 2. Rat protiv Jugurte 111. 105.Jugurta je bio jedan od potomaka numidskog kralja Masinise, i jedan od pretendenata na numidski tron. Druga dva pretendenta bili su njegovi amidii Hiemspal i Adherbal. Jugurta je Hiemspala ubio, dok je Adherbal pobjegao u Rim i traio pomo. Uz posrednitvo Rima dogovoreno je da Jugurta dobije zapadni, inae bogatiji i naseljeniji, dio Numidske kraljevine, a Adherbal istoni sa sreditem u Cirti. Meutim, Jugurta ubrzo alje vojsku na Cirtu i opsjeda grad. Rimljani ne alju vojnu pomo, ve samo nekoliko diplomatskih delegacije koje nisu uspjele ostvariti nikakve rezultate. Grad se morao predati, a Jugurta je naredio pogubljenje Adherbala i svih mukaraca u gradu. U tom trenutku u gradu su se nalazili i Italici koji su tu bili kao trgovci. Vijest o pokolju u Cirti naila je na nezadovoljstvo u Rimu. Narodni tribun Gaj Memije je traio od senata da Jugurtu pozoveu Rim kako bi se rijeio problem, to je i uinjeno. Jugurti je objavljen rat 111. godine, ali je on potkupio utjecajne linosti u Rimu, pa ak i neke senatore, koji su uspjeli ubijediti ostale da se potpie mir. Nepovoljan mir sa Jugurtom naiao je na jo vee nezadovoljstvo, pa je senat ponovio objavio rat Jugurti 110. godine. Vrativi se u Afriku, Jugurta je napao jedan rimski logor, primorao vojnike na kapitulaciju, a njihovog zapovjednika primorao da potpie mirovni ugovor koji Numidsku kraljevinu dovodi u saveznitvo sa Rimom. Tek nakon toga poele su prave ratne operacije. Na elu rimske vojske postavljen je Kvint Cecilije Metel. Odmah po preuzimanje komande naredio je dovoenje vojske u red i motivisanje demoralisane vojske. Jugurta je prije prvog sukoba sa Metelom traio primirje obeavajui da e pristati na sve uslove, ali je Metel smatrao da se Jugurta mora u potpunosti ukloniti. Do bitke je dolo 109. godine na rijeci Mutul gdje su Rimljani odnijeli pobjedu. Iako je Metel uspjeno vodio kampanju, zapovjednitvo nad vojskom je 107. godine povjereno novoizabranom konzulu, Gaju Mariju, koji je sluio pod Metelom. On je nastavio uspjenu kampanju protiv Jugurte. Jugurta se u to vrijeme skrivao, i Gaj Marije je elio da ga u potpunosti ukloni. Uz pomo mauritanskog kralja Bukha, inae Jugurtinog tata, rimski kvestor Lucije Kornelije Sula je pronaao Jugurtu u numidskog logoru. Time je rat zavren u korist Rima. Prvog januara 104. godine Gaj Marije je proslavio pobjedu, a Jugurta je u Rim doveden u lancima, gdje je, po naredbi Gaja Marija pogubljen. 3. Marijeva vojna reformaPobjednik nad Jugurtom, Gaj Marije, proveo je znaajne vojne reforme koje su u mnogome promijenile stari vojni sistem. Prije svega, on je dozvolio stanovnicima bez cenza, proleterima, da se dobrovoljno prijavljuju u rimsku vojsku. Tu bi dobili punu ratnu opremu, platu, sluili bi 16 godina, a nakon toga bi dobijali otpusnicu i dio zemljita. Od Marijevih reformi legije su se sastojale od deset kohorti, svaka kohorta od dvije manipule, a svaka manipula od dvije osnovne taktike jedinice centurije. Broj vojnika u jednoj kohorti iznosio je 500 ili 600, tako da se svaka legija sastojala od 5000 ili 6000 vojnika. Zadrani su stari vojni redovi hastata, principa i triara, ali je promijenjen nain njihovog popunjavanja. Imovina vie nije imala nikakvu ulogu u popunjavanju, ve su komandanti odreivali ko e dobiti kakvo naoruanje i mjesto u stroju. Takoer, svaka kohorta imala je manipulu hastata, manipulu principa i manipulu triara. Marije je uveo i nove oznake svaka legija je dobila svoju zastavu i srebrenog orla. Marijevim reformama poveana je disciplina u vojsci, a sama vojska vremenom je postala profesionalna. Odnos vojnika i zapovjednika je promijenjen, tako da su vojnici bili spremni sluiti svojim zapovjednicima ne samo u ratovima, ve i u eventualnim politikim sukobima. Naravno, oni zapovjednici koji su svoje legije vodili u pobjede bili su potovaniji. Meutim, fenomen profesionalne vojske vjerovatno je igrao i vanu ulogu u izbijanju graanskih ratova u Rimu neto kasnije, jer su vojnici bili spremni sluiti vojskovoama u svim oblicima sukoba.

4. Rat sa Kimbrima i TeutoncimaIstovremeno sa ratom protiv Jugurte, Rimljani su vodili i ratove na sjeveru protiv barbarskih plemena koja su ivjela uz granicu Rimske republike. Najvei problem predstavljali predstavljali su Kimbri i Teutonci. Prva bitka protiv Kimbra dogodila se 113. godine st. e. kod Akvileje, a Rimljani su tu poraeni. Kimbrima su se tada pridruila pojedina keltska plemena, tako da su nekoliko godina Rimljani nizali poraze. Pravu katastrofu doivjeli su 105. godine Arauzona. Tu su unitene dvije rimske vojske uz gubitke od oko 80 000 vojnika. Zapovjednitvo nad vojskom povjereno je iskusnom i provjereno uspjenom Gaju Mariju, koji je 104. ponovo izabran za konzula. Tek to je porazio Jugurtu, imao je novi teak zadatak. Pune dvije godine pripremao je vojsku za sukob sa Kimbrima i Teutoncima. Kod Akve Sekstije 102. godine Gaj Marije je razbio Teutonce, a naredne 101. kod Vercele na sjeveru Italije do poptunog unitenja doveo je Kimbre. Time je jo jedan sukob zavrio na strani Rimljana, a Gaj Marije ostao je upamen kao jedan od najveih vojskovoa u doba Republike, i kao ovjek koji je ak est puta biran za konzula (107., 104. 100.)GLAVA VI - Socijalna borba krajem II i poetkom I stoljea st. e. 1. Drugi ustanak robova na Siciliji Drugi ustanak na Siciliji robovi su pokrenuli 104. godine. Naime, u to vrijeme senat je dao ovlasti Gaju Mariju da trai pomo od svih lokalnih i saveznikih kraljeva. Pontijski kralj nije poslao pomo, ve poruku Rimljanima da su sve njegove podanike odveli rimski publikani i rasuli ih po provincijama, te da je veliki broj njih nezakonito porobljen. Senat je odmah naredio da se svi nezakonito porobljeni ljudi oslobode. Na Siciliji je odluku senata odmah poeo provoditi upravnik Publije Licinije Nerva. On je oslobodio oko 800 robova, ali su bogati robovlasnici uspjeli da ga podmite da obustavi oslobaanje. To je izazvalo revolt robova i ujedno je i povod za ustanak. Voa ustanka bio je Sirijac Salvije, koji je uzeo ime Trifon. Polazite ustanka bio je grad Triokal. Ustanici su najprije porazili manje rimske odrede, uzeli njihovo naoruanje i potom krenuli na grad Morgantina. Grad se naao pod opsadom, a pobunjenici su pozivali robove unutar grad da im se pridrue. Tim robovima su njihovi vlasnici obeavali slobodu ako se grad odbrani. Morgantina je odbranjena, ali robovi nisu dobili slobodu, jer je pretor obeanja robovlasnika proglasio nezakonitim jer su bila iznuena. Na drugom kraju Sicilije ustanike je vodio Kilikijac Atenion. Dvije ustanike vojske su se udruile, a zapovjednitvo je povjereno Salviju Trifonu. Oni su ak krenuli i na Lilibej, ali je opsada neuspjeno zavrena. Trifon je proglasio dravu na Siciliji, okupio je kraljevski dvor, liktore i kraljevsko vijee. Rimske vlasti su 103. i 102. godine bezuspjeno pokuavale uguiti ustanak. Tek kada je Manije Akvilije, prijatelj i kolega Gaja Marija, stigao na Siciliju, i nakon meusobne borbe Manija i Ateniona (koji je tada vodio ustanike jer je Trifon u meuvremenu umro), ustanak je uguen. Meutim, kao i prvi, i drugi ustanak robova na Siciliji imao je za posljedicu irenje pobuna irom Republike, konkretno na Delosu i Atici. 2. Saturninovi zakoniLucije Apulej Saturnin je 103. godine izabran za narodnog tribuna. Ponovo je intenizivirana politika borba. Saturnin je i 100. godine izabran za tribuna, a te godine predloio je sljedee zakone : veterani Gaja Marija imaju dobiti posjede u Africi, svaki po 100 jugera; zemljite u Galiji osvojeno od Kimbra se takoer ima podijeliti, i na te posjede veterani nee plaati nikakve poreze; po raznim provincijama van Italije imaju se osnovati rimske kolonije; cijena ita ima biti smanjena u interesu plebsa, tako da jedan modij iznosi pet estina asa. Sprovoenje ovog zakona povjereno je Gaju Mariju. S obzirom na veliku podrku koju je uivao Saturnin, senatori se nisu usudili da ne daju zakletvu na ove zakone. Usprotivio se jedino Kvint Cecilije Metel, konzul iz 109. godine, pa je zbog odbijanja davanja zakletve morao napustiti grad. Meutim, zakoni su veoma kratko trajali. Zbog pogibije Saturnina, i Marijevog povlaenja na Istok, Metelu je omoguen povratak u grad, pa su zakoni ve naredne 99. godine ukinuti, a protiv Saturninovih pristalica provedeni sudski procesi. 3. Livije Druz MlaiMarko Livije Druz (Mlai) bio je sin istoimenog Druza Starijeg, politikog suparnika Gaja Graha. Za narodnog tribuna izabran je za 99. godinu. Namjeravao je da provede reforme koje su se sastojale u nekoliko zakona. Prvi je bio uklanjanje vitezova sa pozicije vrhovnih sudija, a da se na njihovo mjesto postave senatori. Takoer je planirao i senat podvrgnuti reformi tako to bi poveao broj lanova za 300, a nova senatorska mjesta popunili bi ugledni i dostojni vitezovi. Na taj bi nain ukupan broj lanova senata iznosio 600. Predlagao je i da se proiri prodaja ita po jeftinim cijenama to bi bilo omogueno kroz posebne finansijske mjere. Takoer je predlagao i osnivanje rimskih kolonija u Kampaniji i na Siciliji. Tim kolonijama bi se dodijelili do tada nedodijeljeni dijelovi italskog zemljinog fonda. Cilj njegovih reformi bio je da pridobije plebejce na stranu onih optimata koji su se zalagali za reforme drave. Na kraju, ponovo je pokrenuo pitanje dodjele prava rimskog graanstva italskim saveznicima. To su pitanje ranije pokretali Gaj Grah i Fulvije Flak, ali su zavrile bezuspjeno njihove kampanje. Tako je bilo i ovaj put Livije Druz Mlai ubijen, a reforme ostale nedovrene.4. Savezniki rat 90. 88.Italski saveznici su znali za namjere Livija Druza Mlaeg. Takoer su znali i da rimske vlasti ne odobravaju njegove reforme. U gradu Askulu, 90. godine, Italici su ubili rimskog pretora, njegovog legata i strau koja ga je titila, kao i sve Rimljane koji su se zatekli u gradu. To je bio poetak ustanka italskih saveznika i povod za kasniji rat koji e dobiti naziv Savezniki rat. Meu najizraenijim zagovornicima borbe protiv Rima bili su Marsi, a pridruili su im se i manja sabelska plemena i Samniti, koji su sa sobom poveli i brojna plemena srednje i june Italije. Na strani Rimljana ostali su Umbri i Etrurci. Saveznike su predvodili Kvint i Pompedije Silon iz plemena Marsa, te Samnit Gaj Papije Mutil. S druge strane, Rimljane su predvodili konzuli Lucije Julije Cezar i Publije Rutilije Lupus, ali su stvarno zapovjednitvo nad vojskom imali legati Gaj Marije i Lucije Kornelije Sula. Na samom poetku Italici su ponudili Rimljanima nagodbu da e predati oruje u zamjenu za dobijanje rimskog graanstva, ali su Rimljani odbili. Tada su poeli pravi ratni sukobi, a u poetku su Italici bili uspjeniji. Njihova taktika ogledala se u rasporeivanju manjih vojnih odreda, nigdje nisu postavljali vee odrede vojske, pa su time primorali i Rimljane da rascjepkaju svoju vojsku. Najvei uspjeh Italici su postigli osvajanjem grada Nole u Kampaniji, koji je do tada bio centar rimskog utjecaja u toj oblasti. Osvajanjem Nole preuzeli su kontrolu nad cijelom Kampanijom, a samim tim i srednjom i junom Italijom. Niz poraza natjerao je i rimske saveznike Umbre i Etrurce da se premiljaju o nastavku borbe na strani Rima. U takvim nepovoljnim okolnostima, Rim je morao pristati na ustupke. Konzul iz 90. godine Lucije Julije Cezar dao je rimsko graanstvo svim onim koji su ostali vjerni Rimu u ovom ratu, to se prije svega odnosi na Umbre i Etrurce. Naredne godine narodni tribuni Papirije i Plaucije predloili su zakon da se Italicima da rimsko graanstvo ako poloe oruje u roku od dva mjeseca. Takoer, specijalnim zakonom dato je graanstvo svim stanovnicima sjeverne Italije tadanje Cisaplinske Galije. Ovi potezi rimskih vlasti su u mnogome oslabili Italike, jer su mnogi od njih poloili oruje iz prostog razloga to veini njih nije bio cilj borba protiv Rima, ve dobijanje rimskog graanstva. Pojedini manji odredi ostali su se boriti, a posebno su istrajni bili Marsi. Niz poraza 88. godine primorao je Italike da potrae pomo od pontijskog kralja Mitridata, ali je on odbio podrati Italike. Do kraja godine Rimljani su vratili sve izgubljene teritorije i rat je zavren. Italici su postigli svoj prijeratni cilj dobijanje rimskog graanstva, ali su i Rimljani imali korist od toga. Svi italski gradovi su se poeli razvijati, romanizacija je uspjeno provedeno, tako da su samo neke manje oblasti na sjeveru zadrale svoj prijeratni karakter. Iako su im dali graanstvo, rimske vlasti su ipak nastojale u poetku drati Italike to je mogue vie van politikog ivota Rima, pa su ih tako ukljuili u samo 8 od 35 triba.GLAVA VII Borba izmeu Marija i Sule1. Prvi rat protiv Mitridata (89. 84.)Mitridat VI Eupator bio je pontijski kralj, po porijeklu iz dinastija Ahemenida i Seleukida. Njegova je vladavina obuhvatala vee dijelove Male Azije uz granicu sa Rimskom republikom. Rimljani su u njemu vidjeli opasnost i eljeli su ga eliminisati.Po nalogu rimskog senata u provinciju Aziju poslan je Manije Akvilije, ovjek koji je uguio ustanak robova na Siciliji. On je podstakivao lokalne vladare na pobunu protiv Mitridata, ali je Mitridat prvobitno izbjegao rat protiv Rima. Meutim, Manije je otiao i korak dalje nagovorio je kralja Bitinije da objavi rat Mitridatu. Na to je Mitridat odgovorio i to je Rimljanima posluilo kao povod za rat protiv Pontijske kraljevine. U prvim borbama Mitridat je bio uspjean, pa je Manije Akvilije pokuao pobjei, ali je uhvaen na Lezbosu. Tamonje stanovnitvo ga je izruilo Mitridatu. Rimljani su u to vrijeme vodili i rat protiv italskih saveznika, pa nisu mogli poslati vee vojne snage na Istok. To je Mitridat iskoristio i osvojio velike dijelove rimske teritorije, ukljuujui bogatu provinciju Aziju, a grkim gradovima dao je slobodu. Takoer, 88. godine, po njegovom nalogu izvren je pokolj Italika koji su se u tom momentu nali u grkim gradovima. Prema podacima nekih grkih historiara, ubijeno je oko 80 000 ljudi. Rat Rima i Pontijske kraljevine nastavlja se sa Sulinim dolaskom na vlast u Rimu i njegovim preuzimanjem komande. 2. Zakoni Sulpicija Rufa i dolazak Sule na vlastSulipcije Ruf bio je narodni tribun i saveznik Gaja Marija. On je podnio zakone po kojima se sve pristalice Apuleja Saturnina, koje su prognane 100. godine, moraju vratiti u grad. Uz to predloio je iskljuivanje iz senata onih senatora koji su imali dug vei od 2000 denara. Takoer, Ruf je predloio i da se svi rimski graani, poevi od Italika ukljue u svih 35 triba, a ne u samo 8, kako je to bio sluaj nakon zavretka Saveznikog rata. Specijalnom odlukom Ruf je zapovjednitvo nad vojskom, koja se sprema poi na Istok u rat protiv Mitridata, dodijelio Gaju Mariju.Vijesti o odlukama narodnih tribuna u Noli nisu doekane sa odobravanjem. Tamo je, naime, bio stacioniran Lucije Kornelije Sula sa vojskom koja je spremna ii na Istok, jer taj pohod, u sluaju pobjede, obeava bogat ratni plijen. Sula je odbio podiniti se odlukama tribuna, kao i njegova vojska. Zato je Sula pripremio vojsku i odluio prvo krenuti na Rim. Marijevci su traili pomo od dravnih organa, pa ak i od robova kojima su obeavali slobodu. Meutim, sve je to bilo bez rezultata Sulina vojska zauzela je Rim. Sulpicije Ruf je ubijen, a Gaj Marije pobjegao u Afriku. 3. Sulino zakonodavstvoPreuzimanjem vlasti Sula je ukinuo sve odluke Sulpicija Rufa. On je vratio zakon Servija Tulija koji se tie glasanja po komicijama, tako da su centurijatske komicije dobile na znaaju na raun tributskih komicija. Ovlasti senata su proirene, a smanjena uloga narodnih tribuna. Oni su i dalje mogli podnositi komicijama zakonske projekta, ali tek poto te projekte odobri senat. Takoer, broj lanova senata povean je na 300, a u interesu veterana osnivane su kolonije. 4. Vladavina Marijevaca (87. 82.)Na poloaj konzula za 87. godinu izabrani su Lucije Kornelije Cina i Gnej Oktavije. Njih dvojica morali su se zakleti na vjernost Suli i dravnom sistemu kojeg je on uspostavio. Nakon toga, Sula je stao na elu vojske koja se sprema ii na Istok. Meutim, kad se Sula dovoljno udaljio od Rima, u samom gradu dolo je do estokih politikih obrauna pristalica i protivnika Sule. Na kraju su pobijedile pristalice, a Cina je morao napustiti grad. Ipak, Cina je i dalje uivao veliku podrku Italika, na njegovu stranu stala je i vojska iz Nole. On je pozvao i Gaja Marija i sve one koje je Sula protjerao da se vrate u grad. Od svih tih ljudi sastavljena je respektabilna vojska koja je krenula na Rim. Grad se naao pod opsadom, a senat je morao popustiti. Tom prilikom ubijen je Sulin pristalica, konzul Gnej Oktavije. Naredne godine konzulske mandate dobili su Gaj Marije i Lucije Kornelije Cina. Meutim, Marije ubrzo umire, i na njegovo mjesto dolazi Lucije Valerije Flak. Suli je oduzeta komanda nad vojskom, a Cina je odmah krenuo u organizovanje vojske kako bi se sukobio sa Sulom na Istoku. Meutim, Cinu su ubili vojnici u pobuni u Ankoni. 5. Borba Sule protiv Mitridata Sula se sa vojskom na putu prema Istoku iskrcao u Epiru 87. godine. Ubrzo je dolo do prvi borbi protiv Mitridatovih vojskovoa u kojima je Sula bio pojednik. Te pobjede omoguile su mu da se uputi ka Atici. Atina se nala pod opsadom, a 1. marta 86. godine je i pala. Sula je dozvolio svojim vojnicima da opljakaju grad, a tom prilikom uniteno je dosta graevina. Meutim, Sula nije imao ni dovoljno vojske ni sredstava da se sukobi direktno sa Mitridatom, pa je ekao pojaanje iz Italije predvoeno Valerijem Flakom. To je dalo vremena Pontima da ponovo uu u Makedoniju i Grku. Iste te godine odigrale su se dvije vane bitke kod Heroneje i Orhomena. U obje je slavio Sula ime je primorao pontijske vojnike da se povuku iz Grke. Zbog nepovoljnih ratnih okolnosti, neki grki gradovi diu ustanke protiv Mitridatove vlasti, zbog ega on pristaje na ustupke i daje im slobodu. Meutim, to je znaajno oslabilo njegovu mo, pa se nije mogao nositi sa Sulom. U meuvremenu stigao je i Valerije Flak sa vojskom. Dijelovi te vojske poinju prelaziti na Sulinu stranu, pa se Flak nije usudio krenuti u obraun sa Sulom, ve mu je pruio podrku. Takoer, Sulin kvestor Lucije Licinije Lukul organizovao je mornaricu kojom je poistio ostrva u Egejskom moru koja su i dalje bila pod Mitridatovom vlau. U takvim okolnostima, Mitridat je morao pristati na mirovne pregovore. On i Sula lino su se sastali na pregovorima u jesen 85. godine. Po mirovnom ugovoru zvanom Dardanski mir Mitridat je morao predati sve osvojene teritorije, dio mornarice predati Suli i isplatiti ratnu odtetu od 3000 talenata. Time je zakljuen mir i zavren prvi rat protiv Mitridata. 6. Sulina diktaturaDolazak na vlast :Sula je na Istoku ostao 85. i prvi dio 84. godine, nakon ega seli u Grku, gdje ostaje do 83. U proljee te godine sa vojskom od 40 000 ljudi se iskrcao u Brundiziju i krenuo u obraun sa politikim protivnicima u Italiji. Meu prvim koji su mu prili bio je Gnej Pompej koji mu je skupio dvije legije. Od njegovih protivnika izdvajali su se ratoborni Samniti, tu su bili ve tradicionalni marijevci, a jak centar otpora bila je i Etrurija. Meutim, marijevci nisu uspjeli da skupe tako snanu vojsku kakvu je Sula imao, pa je u prvim borbama Sula odnio sigurne pobjede. Posljednja bitka odigrala se 82. godine pred vratima Rima. Pobjeda u toj bici omoguila je Sulinoj vojsci da ue u Rim, a njemu samom da preuzme vlast. U borbama je ivot izgubio veliki broj marijevaca, ali ih je mnogo poginulo i u kasnijim istkama. Sula je organizovao kaznene ekspedicije sa kojim su se susreli svi Sulini protivnici. Posebno su na udaru bili Samnij i Etrurija. Kaznene ekspedicije provoene su sve do 79. godine. Proskripcije :Sula je naredio i stvaranje proskripcija spiskova koji sadre imena onih lica koja bi mogla biti Sulini protivnici. Sula je obeavao nagrade za sve one koji odaju njegove protivnike, a robovima je obeavao slobodu. Imovina ubijenih protivnika bila bi konfiskovana i prodavana licitacijom, a glave ubijenih donoene na forum. Prema nekim podacima u ovim istkama ubijeno je 90 senatora i 2600 vitezova. Sljedei korak kojeg je Sula morao preduzeti je stvaranje zakonske osnove za svoju vladavinu.Diktatura :On je pozivao senat da mu dodijeli vanredne ovlasti kako bi doveo dravu u red. Tradicija je nalagala da u sluaju da oba konzula poginu (kao to je ovdje bio sluaj), vlast dobija interrex privremeni kralj. Interrex za 82. godinu bio je Lucije Valerije Flak koji je Suli dodijelio vanredna ovlatenja i imenovao ga za diktatora na neodreeno vrijeme. To je bilo prvi put poslije rimsko-punskih ratova da neko dobije ovlasti diktatora. I ranije je bilo sluajeva diktature, meutim, uvijek bi se diktatorski mandat ograniavao na nekoliko mjeseci, najvie est. Sulina diktatura bila je vremenski neograniena. On je dobio apsolutnu vlast nad cijelom dravom ljudima i imovinom unutar nje. Apsolutna vlast koju je Sula tada imao dovela je do toga da je Rimska republika tog doba vie izgledala kao neka apsolutna monarhija u kojoj car ima neogranienu vlast. Sula je imao ovlasti da daje imperium licima kojima je on elio, mogao je osnivati kolonije, voditi unutranju i vanjsku politiku i donositi zakone kakve je htio. Sulin ustav : Tokom svoje diktature Sula je donio niz zakona koji se tiu dravnog ureenja i uprave. Na taj nain, takorei, stvorio je novi ustav. On je senat proirio sa 300 na 600 lanova, pri emu su nova senatorska mjesta uglavnom popunjavali njegove vojskovoe i istaknuti vojnici. Proirio je i sudske ovlasti senata, poveao broj stalnih sudskih komisija i broj magistrata. Umjesto dotadanjih est pretora birano je osam, a umjesto osam kvestora dvadeset. Po zavretku mandata konzuli i pretori su dobijali funkcije u provincijama. Uveo je i sistem napredovanja u magistraturama, pa tako pretor nije mogao biti mlai od 30 godina, kvestor od 39, a konzul od 42. Uz to, izmeu svake dunosti moralo je proi najmanje dvije godine, a za ponovni izbor na isti poloaj moralo je proi deset godina. Liio je cenzore njihovih funkcija, ime je faktiki cenzura ukinuta. Ovlasti narodnih tribuna u velikoj mjeri je smanjio. Oni su i dalje mogli podnositi zakonske projekte, ali samo uz prethodno odobrenje senata. Naravno, svi zakoni provedeni su u interesu nobiliteta. Sula je umro 78. godine.GLAVA VIII Rimska drava poslije Suline smrti i Spartakov ustanak1. Zanatstvo i trgovinaU zanatstvu veliku ulogu imali su robovi. U nekim oblastima, kao to su rudnici i kamenolomi iskljuivo su radili robovi. Po radionicama su takoer veina radnika bili robovi. Mnogi od njih bili su pravi majstori svog zanata, a naravno oni vjetiji bili su vie cijenjeni. Po italskim gradovima uglavnom je preovladavalo sitno zanatstvo sa radionicama u kojima radi mali broj radnika. Najei predmet bili su od bronze i bakra po italskim gradovima, i keramike u Kampaniji. Zanatski proizvodi su uglavnom sluili za domau upotrebu, ali se vremenom poinju izvoziti i van Italije, prvenstveno u Galiju.Trgovina je i u ovo doba bila pasivna izvoz je bio manji od uvoza. Najprometniji trgovaki elementi bili su robovi i ito. Najvaniju ulogu u trgovini imali su grki gradovi Sicilije i june Italije. Pored njih veoma aktivni bili su i Italici iz Kampanije. Sami Rimljani nisu bili izraeni trgovci, oni su vie voljeli uestvovati u trgovakim poslovima kroz svoj kapital. Trgovina se uglavnom obavljala pomorskim putem, a trgovake brodove esto su presretali gusari. Oni su predstavljali veliku nevolju rimskim trgovcima, pa su kasnije Rimljani preduzeli odlune mjere u suzbijanju gusarstva. 2. Lepidov ustanakNakon Suline smrti sve glasniji postajali su njegovi protivnici. Meu prvim protivnicima njegovog ustava bio je konzul iz 78. Marko Emilije Lepid. On je svojevremeno bio Sulin pristalica, i kroz Suline proskripcije stekao je velike zemljine posjede. Meutim, odluio je prei u opoziciju i boriti se za obaranje Sulinog ustava. Njegov prvi potez bio je vraanje jeftine prodaje ita rimskoj sirotinji. Drugi prijedlozi, meu kojima se isticalo vraanje ovlasti narodnim tribunima, nisu proli. U to vrijeme u Etruriji izbio je ustanak stanovnitva kojem je Sula oduzeo zemlju i dodijelio je svojim veteranima. Senat je poslao oba konzula da ugue ustanak. Meutim, Lepid je boravak u Etruriji iskoristio za pokretanje novog ustanka. On je dobio podrku od Marijevih veterana i stanovnika koji su bili nezadovoljni Sulinim podjelama zemljita. Sa respektabilnom vojskom krenuo je na Rim, ali ga je pred gradom na Marsovom polju drugi konzul, Gnej Pompej porazio. Pompej je uspio da porazi i Marka Junija Bruta na sjeveru Italije, koji je tom prilikom poginuo. Lepid se povukao na Sardiniju gdje je ubrzo i umro. Ostatke njegove vojske skupio je Marko Perperna i preveo ih u paniju kako bi se pridruili vojsci Kvinta Sertorija koji se borio protiv Suline oligarhije. 3. Spartakov ustanakSpartakov ustanak poeo je 74. godine, u vrijeme kada borbi u paniji, na Istoku i sa gusarima na moru. Poeo je tako to je oko 200 robova u Kapui skovalo zavjeru za bijeg. Oko 70 robova uspjelo je pobjei iz Kaupe na Vezuv, i to je bio signal za ustanak svih robova. Njihov voa bio je Spartak, po porijeklu najvjerovatnije Traanin. Vremenom se njegova vojska ustanika sve vie poveavala, tako da je poela predstavljati ozbiljnu opasnost Rimljanima. Na samom poetku, Rimljani su poslali odred vojske da presijee put ustanicima koji su se nalazili na planini. Meutim, oni su uz pomo granja i vinove loze uspjeli da se spuste niz planinu sa druge strane i dou iza lea rimskim vojnicima. Ovi su tada poeli bjeati, a ustanici su pokupili njihova oruja. Kako se broj ustanika poveavao, dolazilo je i do nesuglasica oko voenja ustanka. Pored Spartaka, jedan od voa ustanka bio je i Kriks. Spartak je predlagao da se upute na sjever, preu preko Alpa u Galiju i Germaniju, i potom se vrate kuama kao slobodni ljudi. S druge strane, Kriks je predlagao da krenu direktno na Rim. Zbog tih nesuglasica ustanici su se podijelili, a tu su spremno doekali Rimljani i udarili na Kriksovu vojsku. On je tom prilikom poginuo. Tek 72. godine senat je poslao konzulsku vojsku da ugui ustanak. Nju je predvodio Marko Licije Kras. Spartak se u to vrijeme nalazio ve u sjevernoj Italiji, tadanjoj Cisaplinskoj Galiji. Meutim, iako je mogao krenuti na Alpe, on se okrenuo prema Rimu. U srednjoj Italiji dolo je do bitke u kojoj je Spartak odnio pobjedu. Potom se uputio na jug Italije sa ciljem da pree na Siciliju i da mu se tamo pridrui velika masa robova. Dogovorio se sa gusarima da prevedu njegovu vojsku, ali kad su doli do Mesanskog zaliva, gusara nije bilo. Ustanici su pokuali prei na Siciliju splavovima, ali ih je rimska obalna straa sprijeila. Tu situaciju iskoristio je Kras i presjekao im put prema sjeveru, ostavivi ih opkoljene u Brutiji. Tada je ponovo dolo do podjele ustanike vojske od Spartaka su se odvojili Ganik i Kast. Kras je to odlino iskoristio i napao odijeljenje ustanike, prilikom ega je poginulo 12 000 robova. Odluujua bitka dogodila se 71. godine u Apuliji. Na Spartakove ustanike udario je Kras sa rimskom vojskom. U estokoj borbi poginuo je i Spartak i veliki broj robova, ime je ustanak uguen. Rimljani su tada, na putu od Rima do Kapue, na kri razapeli 6000 ustanika kao opomena svima. Ovaj ustanak ostao je zapamen kao najvei ustanak robova u antikom svijetu.Gladijatori : Gladijatori su bili robovi koji su se borili u rimskim arenama na skoro svaki praznik. To su bili obuavani, veoma sposobni i hrabri ratnici ije su borbe najee ile do smrti. Osim borbe gladijatora meusobno, ponekad su se borili i protiv ivotinja. Naoruanje i oprema bila je razliita, zavisno od situacije, i varirala je od tekog do lahkog naoruanja. U toku gladijatorskih borbi, u sluaju kada jedan borac ima mogunost ubiti drugog, tada on zastaje i eka odluku gledatelja koji povicima odluuju da li ga treba ubiti ili ostaviti u ivotu. Postojale su i gladijatorske kole, a najvea je bila u kampanskom gradu Kapui. Svojevremeno, kao gladijatorski instruktor i uitelj sluio je i Spartak.GLAVA IX Rimska drava 60-ih godina I stoljea1. Zakoni 70. godine.Konzuli za 70. godinu bili su Kras i Pompej. Oni su dogovorili da sudskim komisijama upravljaju predstavnici tri grupacije. Prvu treinu komisija popunjavali su senatori, drugu vitezovi, a trei erarni tribuni. Pored toga, Kras i Pompej su vratili ovlasti narodnim tribunima, a u funkciju su vratili i cenzore. 2. Pompej protiv gusara.Gusarstvo je Rimljanima predstavljalo veliki problem jer je esto znalo odnositi trgovake brodove, uzimati trgovce za taoce i za njih traiti veliku otkupninu, ili ih jednostavno prodavati u roblje. Takoer, zapljenivanje robe sa brodova uzrokovalo bi i porast cijene proizvoda u samom Rimu, jer bi se zalihe namirnica smanjivale. Rimljani su odluili poduzeti konkretne mjere da unite gusare. Narodni tribun za 67. godinu, Aul Gabinije, predloio je zakon, a senat ga odobrio, da se Gneju Pompeju dodijele vanredne prokonzulske ovlasti u cilju suzbijanja gusarstva. Gnej Pompej je dobio imperium na prostor od Herkulovih stubova preko cijelog Sredozemnog mora na pojasu 50 milja udaljenom od obale. Pompej je imao veliku vojsku i flotu od 500 bojnih brodova. S ozbirom da je zapadnio dio mora bio ist od gusara, trebalo je oistiti istoni dio. Pompej je more podijelio na 30 okruga i za svaki okrug postavio komandanta. Veoma brzo ove mjere pokazale su se uspjenim, Rimljani su zapljenivali ili unitavali gusarske brodove. Gusari su se usmjeravali ka Kilikiji, njihovom aritu, a Rimljani su ih pratili. U Kilikiji Rimljani su poruili sve nepristupane, do tada gusarske tvrave, i ve poslije tri mjeseca gusarstvo je iskorijenjeno. Pomorski putevi koji su spajali Italiju sa ostalim provincijama ponovo su bilo bezbijedni i trgovina se slobodno mogla nastaviti. 3. Trei rat protiv Mitridata (74. 64.)Nakon to je potpisan Dardanski mir 85. godine, dvije godine kasnije izbio je drugi sukob Mitridata i Rima, ali je trajao samo do naredne godine i Sula i Mitridat su potvrdili uslove mira iz 85. godine. Meutim, trei sukob dogodio se neto kasnije, a izbio je zbog bitinske kraljevine. Naime, kralj Bitinije Nikomed III Filopator povjerio je Rimljanima svoju kraljevinu nakon to umre. Nakon njegove smrti, Rimljani su odmah pristupili pripajanju tih oblasti, ali se tu umijeao Mitridat pod izgovorom da brani pravo nasljedstva Nikomedovih sinova, i objavio Rimu rat. Sklopio je savez sa Kvintom Sertorijem koji se tada borio u paniji i bio je protivnik Pompeja, i sa gusarima koji su mu pomogli da izgradi jaku flotu. Rimljani su vojsku povjerili konzulima Luciju Liciniju Lukulu i Marku Aureliju Koti. Prve borbe otile su u korist Mitridata koji je u Bitiniji uspio da porazi Kotinu vojsku. Meutim, Lukul je uspio da porazi Mitridata i natjera ga u bijeg. Mitridat je napustio i Pontijsku kraljevinu i pobjegao kod Tigrana II Velikog, kralja Armenije. Meutim, Lukul nije mogao dalje napredovati, prije svega zbog finansijskih problema u kojima su bili gradovi rimske provincije Azije, kao i zbog nediscipline u vojsci. U Rimu su ga optuivali da odugovlai rat. Sve to je iskoristio Mitridat i vratio Pontijsku kraljevinu pod svoju kontrolu. U Rimu narodni tribun za 66. godinu, Gaj Manilije, predloio je zakon, a senat ga odobrio, da se zapovjednitvo nad vojskom povjeri Gneju Pompeju, iako se ovaj jo nije bio ni vratio u Rim. U odsustvu Pompej je dobio vanredna ovlatenja i odmah je upuen na Istok. 4. Nastavak rata i Pompejevi pohodiPompej je uspjeno vodio rimsku vojsku u borbama protiv pontijske u Maloj Aziji. Mitridat je ponovo pobjegao u Armeniju, a Rimljani su joj objavili rat optuivi je da prua utoite rimskom neprijatelju. Meutim, kada se Pompej sa velikom vojskom pribliio Armeniji, Tigran II se poklonio Pompeju, i ovaj ga je potedio i proglasio ga prijateljem i saveznikom rimskog naroda. Mitridat je potom pobjegao u svoje posjede na bosporskim obalama. Pompej je krenuo za njim preko Kavkaza, ali 65. godine je zaustavio pohod jer je Kavkaz bilo veoma teko prei. Mitridat je na Krimu boravio jo neko vrijeme, a kada je vidio da je izgubio svu podrku, naredio je robu da ga ubije. Njegov sin Farnak se priklonio Rimu, pa je Pompej i njega proglasio prijateljem i saveznikom. Pontijske kraljevine i Mitridata vie nije bilo, a Armenija i Farnakova drava postale su vazalske kraljevine Rimske republike. Od teritorije nekadanje Pontijske kraljevine Rimljani su osnovali novu provinciju Bitiniju i Pont 64. godine. U to vrijeme na istoku su bjesnili sukobi oko nasljedstva u drugim dravama. S obzirom da je Sirija bila sastavio dio Armenske kraljevine, a njen kralj se ranije priklonio Rimu, Pompej se smatrao odgovornim da te prostore dovede u red. Najvei problem predstavljala je Judeja u kojoj je dolo do sukoba oko nasljedstva. Pompej je, doavi sa velikom vojskom, pripojio Judeju sirijskoj oblasti i 63. godine osnovao novu provinciju Siriju. Opasnosti na istoku vie nije bilo, i Pompej je smatrao da je njegov zadatak uspjeno zavren, pa se 62. godine uputio nazad u Rim. GLAVA X Prvi trijumvirat i pokorenje Galije1. Prvi trijumviratPojam trijumvirat u historiji je ostao zapisan kao naziv za nezvanini savez trojice ljudi, uz obavezu uzajamnog pomaganja. Prvi od dva triumvirata u Rimu nastao je 60. godine, a sainjavali su ga Gaj Julije Cezar, Marko Licinije Kras i Gnej Pompej. Njih trojica bili su veoma moni i utjecajni ljudi u Rimu, pa njihov savez predstavljao problem senatu. Pompej je iza sebe imao veliku ratnu slavu i brojnu vojsku, Cezar je uivao veliku podrku meu gradskim plebsom i vaio je za ovjeka koji je obnovio stranku Marijevaca, dok je Kras bio jedan od najbogatijih ljudi tog doba u Rimu i veoma dobro povezan sa raznim finansijskim krugovima. Jedan od glavnih ciljeva trijumviratabilo je ostvarivanje Pompejevih prijedloga koje je senat ranije odbacio. Trijumviri su dodatno uvrstili savez branim vezama izmeu njihovih porodica.2. Cezarov konzulatCezar je izabran za konzula za 59. godinu. On je proveo dva vana agrarna zakona koji su se zasnivali na ranije odbaenim zakonskim projektima Servija Rula. Ti zakoni nalagali su preraspodjelu do tada nepodijeljenog italskog zemljinog fonda. Prvobitno iz preraspodjele je bilo iskljueno dravno zemljite u Kampaniji, ali je drugim zakonom i ono uvrteno u podjelu. Drava je od privatnika imala da dobije zemljita po cijenama utvrenim na cenzovskim spiskovima. Zakon je predviao da zemljine posjede dobije 20 000 ljudi, najprije Pompejevi vitezovi, a odmah iza njih siromani graani koji imaju vie od troje djece. Uz estoke rasprave oko zakona, oni su ipak proli. Najprije je proao prvi zakon, a poslije njega i drugi (onaj koji ukljuujue kampansko zemljite). Za provoenje zakona odreena je komisija od 20 ljudi, u koju su ulazili i neki senatori, meu kojima je bio i najglasniji protivnik ovih zakona Marko Tulije Ciceron. Za vrijeme Cezarovog konzulata, posebnim zakonom priznate su i potvrene Pompejeve akcije na Istoku. Izmeu ostalog, jo je odreeno i objavljivanje senatskih odluka u Cezarovo vrijeme. Narodni tribun te godine podnio je zakon kojim se Cezaru na upravu daju Cisaplinska Galija i Ilirija, uz proirena ovlatenja i mogunost da okupi dvije legije. Nakon smrti upravnika Transaplinske Galije, i ta je provincija dodijeljena Cezaru.