UVOD I OPŠTI POJMOVI O PRVOJ POMOĆI............................................................................................1Uvod...................................................................................................................................................1Opšti pojmovi.....................................................................................................................................1Neposredne opasnosti po život povrijeđenog...................................................................................2Pristup povrijeđenom ili oboljelom...................................................................................................2Bezbjedno pomjeranje povrijeđene osobe........................................................................................2Kako prenijeti osobu ?.......................................................................................................................2Koristite pravilnu mehaniku tijela.....................................................................................................3Imobilišite vrat...................................................................................................................................3Valjajte osobu na nosila.....................................................................................................................3Kako vući osobu na sigurno mjesto ?.................................................................................................3Izbjegavanje vlastitih povreda dok pomažete žrtvi...........................................................................3Ispitajte samo mjesto nezgode..........................................................................................................3Čuvajte se od eksplozija.....................................................................................................................3Spriječite rizike od električnog udara................................................................................................4Sprečavanje daljih sudara..................................................................................................................4Izbjegnite moguće infekcije...............................................................................................................4

REANIMACIJA CIRKULACIJE IRESPIRACIJE ( CPR )....................................................................................5Akutni zastoj srca - cardiac arrest......................................................................................................5Uzroci srčanog zastoja........................................................................................................................5Dijagnoza zastoja srca........................................................................................................................5Profilaksa srčanog zastoja..................................................................................................................5Značaj faktora vrijeme.......................................................................................................................6Najhitniji postupak.............................................................................................................................6Indirektna masaža srca......................................................................................................................6Tehnika indirektne masaže srca.........................................................................................................6

INFARKT SRCA........................................................................................................................................7Uzroci..................................................................................................................................................7Komplikacije.......................................................................................................................................7Procjena..............................................................................................................................................7Intervencije........................................................................................................................................7

PREKID DISANJA I PRVA POMOĆ............................................................................................................8Uzroci poremećaja disanja.................................................................................................................8Uslovi za izvođenje vještačkog disanja..............................................................................................8Tehnika disanja usta na nos...............................................................................................................8Vještačko disanje usta na usta...........................................................................................................8Zamor i gadljivost spasioca................................................................................................................8Vještačko disanje po Holger - Nielsenu.............................................................................................9

CPR SHEMA............................................................................................................................................9CPR (odrasli).......................................................................................................................................9CPR (djeca).........................................................................................................................................9CPR (bebe)..........................................................................................................................................9Opstrukcija disajnog puta kod odraslih i prva pomoć.....................................................................10

KRVARENJE I HEMOSTAZA U USLOVIMA PRVE POMOĆI......................................................................10Definicija i opšta razmatranja..........................................................................................................10Vrste krvarenja.................................................................................................................................10Znaci iskrvarenosti...........................................................................................................................10Procjena gubitka krvi.......................................................................................................................10Zaustavljanje krvarenja iz rana........................................................................................................11Privremena hemostaza....................................................................................................................11

KRVARENJA IZ PRIRODNIH OTVORA.....................................................................................................12Krvarenja iz uha ( otorrhagia ).........................................................................................................12

Iskašljavanje krvi..............................................................................................................................12Povraćanje krvi ( hemathemesis )....................................................................................................12Krv u stolici.......................................................................................................................................13Krvava mokraća ( hematurija ).........................................................................................................13Krvarenje iz genitalnih organa žene.................................................................................................13Krvarenje poslije ekstrakcije zuba...................................................................................................13Opšte mjere......................................................................................................................................13Nadoknada krvi i zamjenika za krv..................................................................................................14Obezbjeđenje volumena cirkulacije.................................................................................................14

ŠOK.......................................................................................................................................................14Patofiziologija šoka..........................................................................................................................14Etiološke kategorije..........................................................................................................................15Faktori koji potpomažu nastanak šoka............................................................................................15Klinička slika šoka.............................................................................................................................15Prva pomoć kod šoka.......................................................................................................................16

POVREDE..............................................................................................................................................16Podjela..............................................................................................................................................16Mehaničke povrede.........................................................................................................................17Rane..................................................................................................................................................17Osobine i vrste rana.........................................................................................................................17Kompikacije rana..............................................................................................................................17Opšta pravila zbrinjavanja rana.......................................................................................................18Previjanje rana.................................................................................................................................18Greške kod previjanja rana..............................................................................................................18Posebne vrste povreda....................................................................................................................18

POLITRAUMA........................................................................................................................................21Akutne komplikacije povreda..........................................................................................................21Masna embolija................................................................................................................................21Vazdušna embolija...........................................................................................................................21

PRELOMI KOSTIJU (FRACTURAE)..........................................................................................................21Vrste preloma i simptomatologija...................................................................................................21Komplikacije preloma......................................................................................................................22Opšta pravila zbrinjavanja preloma.................................................................................................22Principi imobilizacije........................................................................................................................22Sredstva za imobilizaciju..................................................................................................................22Posebne vrste imobilizacija..............................................................................................................23

TERMIČKE POVREDE.............................................................................................................................24Opekotine.........................................................................................................................................24Prva pomoć kod opekotina..............................................................................................................24Sunčane opekotine...........................................................................................................................24Sunčanica..........................................................................................................................................24Toplotni udar....................................................................................................................................25Povrede hladnoćom.........................................................................................................................25Smrzotine.........................................................................................................................................25Ozebline............................................................................................................................................25Opšte hlađenje ( akcidentalna hipotermija)....................................................................................26

POVREDE ELEKTRIČNOM STRUJOM I HEMIJSKIM SREDSTVIMA...........................................................26Spašavanje iz kola električne struje.................................................................................................26Povrede hemijskim sredstvima........................................................................................................26Hemijske opekotine kože.................................................................................................................27Trovanje kaustičnim tvarima...........................................................................................................27Šta uraditi ako se neko otruje ?.......................................................................................................27

Trovanje...........................................................................................................................................27Uzroci................................................................................................................................................28Komplikacije.....................................................................................................................................28Procjena............................................................................................................................................28Trovanja kod djece...........................................................................................................................29

UJEDI OTROVNIH ZMIJA I INSEKATA.....................................................................................................30Ujedi otrovnih zmija.........................................................................................................................30Ujed otrovnog pauka.......................................................................................................................30Ubod škorpiona................................................................................................................................30Ubodi otrovnih kukaca (himenoptera)............................................................................................30Otrovi morskih životinja...................................................................................................................31

AKUTNI DUŠEVNI POREMEĆAJI............................................................................................................31EPILEPTIČNI NAPAD..........................................................................................................................31Hitne intervencije:............................................................................................................................32

OPREMA U USLOVIMA PRVE POMOĆI..................................................................................................34ORGANIZACIJA PRVE I OPŠTEMEDICINSKE POMOĆI U RATU................................................................35

UVOD I OPŠTI POJMOVI O PRVOJ POMOĆI

UvodRadi sopstvene sigurnosti i sigurnosti drugih, potrebno je ovladati vještinama pružanja prve pomoći u urgentnim stanjima koja mogu biti prouzrokovana povredama ili oboljenjima. Povrede na radu su česte i mogu biti prouzrokovane faktorima koji su vezani za čovjeka, organizaciju rada i faktorima radne sredine. Povrede na putu od kuće do radnog mjesta mogu biti saobraćajne nesreće ili povrede druge prirode. Povrede u kući su takođe Česte i vezane su za razne predmete i namještaj kao sastavni dio kućnog ambijenta. Povrede u sportu i rekreaciji: bilo da se radi o aktivnim sportistima, rekreativcima ili obaveznim časovima fizičkog odgoja. Povrede u dopunskim zanimanjima: kao što su građevinarstvo, poljoprivreda i druga dopunska ili osnovna zanimanja. Urgentna stanja izazvana određenim oboljenjima koja obično dovode Čovjeka u teško zdravstveno stanje (šok, infarkt, koma) gdje su Ugroženi vitalni organi i gdje prijeti smrt ukoliko se brzo, stručni i korektno ne interveniŠe. Prilikom pružanja prve pomoći, treba voditi računa da se postupkom ne naškodi i pogorša postojeća situacija. Zato treba uraditi ono Što se može u okviru svoga znanja i iskustva a ne pribjegavati postupcima za koje nismo stručni. Prvu pomoć kod povreda i oboljenja treba početi odmah na licu mjesta. Osoba koja zna vise od prisutnih treba preuzeti organizaciju zbrinjavanja i pružanja prve pomoći. Odmah treba odrediti prioritete u pružanju prve pomoći, a to su: prije svega krvarenja koja ugrožavaju život i vraćanje funkcija (disanja i rada; srca, Obezbijediti transport do kvalifikovane ustanove uz pratnju i u toku transporta sprovoditi dodatne mjere i sadržaje hitne pomoći.

Opšti pojmoviPrva pomoć nije samo jedan od bitnih stubova zdravstvene zaštite, već moralna obaveza svakog čovjeka prema drugom Članu društva. Prema zakonskim propisima naše zemlje, pružanje prve pomoći predstavlja opštu dužnost svakog građanina. Svaki je građanin dužan „da u svojim mogućnostima, drugome ukaže prvu pomoć, a ako je u opasnosti život, da o tome obavijesti najbližu zdravstvenu ustanovu ili zdravstvenog radnika ". Prva pomoć se pruža na svakom mjestu dok se ne ukaže mogućnost pružanja hitne medicinske pomoći, ili definitivne medicinske opskrbe povrijeđenog ili oboljelog. Ona je uvijek indicirana, čak i za kratke vremenske intervale, od onog ko se našao na licu mjesta dok redovna zdravstvena služba ne dospije do povrijeđenog. Prva pomoć može biti u obliku samopomoći ili u obliku uzajamne pomoći. Samopornoć uključuje pomoć povrijeđenog samom sebi, ukoliko je u stanju, s obzirom na povredu i na svoje znanje. Uzajamna pomoć uključuje međusobnu pomoć više povrijeđenih od kojih su neki manje povrijeđeni i u stanju su da pruže neophodni minimum pomoći svojim teže povrijeđenim saputnicima. Ovakvo pružanje samopomoći i uzajamne pomoći naročito dolazi u obzir kod masovnih nesreća i u eventualnom ratu. Poenta svih intervencija u prvoj pomoći je brzo uspostavljanje poremećenih vitalnih funkcija veoma jednostavnim metodama, prilagođenim skromnom znanju spasioca, obučenom u pružanju prva pomoći, bez ili sa minimumom priručnih tehničkih pomagala jednostavne konstrukcije, Uvježbavanje metoda prve pomoći treba da bude u programu svih škola, svih radnih organizacija. Pri tome, dio stanovništva medicinski obrazovan, ima složen i odgovoran zadatak, utoliko veći ukoliko je obrazovanje na višem nivou. Znanje iz prve pomoći ne treba da bude svojina pojedinca, nego baština svakog čovjeka.

Za zdravstvene radnike, pružanje prve pomoći na svakom mjestu i u svako vrijeme, bez obzira na njihove radne obaveze, predstavlja dodatnu dužnost, čije neizvršavanje stoji pred prijetnjom zakonske kazne.

Neposredne opasnosti po život povrijeđenogPrva i najvažnija opasnost po život povrijeđenog je prestanak rada srca i prestanak disanja. Stoga svaki spasilac treba da se najprije orjentiše da li povrijeđeni diše i da li mu srce kuca. Ukoliko je zatajila jedna od ovih funkcija, smjesta se moraju poduzeti mjere oživljavanja u cilju uspostavljanja najvažnijih životnih funkcija. Povrijeđeni sa zatajivanjem srca su najugroženiji od svih unesrećenih i u slučajevima velikog broja povrijeđenih na malom prostoru i sa malo kadrova, ovakve povrede spadaju u prvi red hitnosti. Jako krvarenje je sljedeća opasnost, koja po redu hitnosti spada odmah iza prestanka funkcija disanja i rada srca Krvarenje se mora odmah zaustaviti metodama privremene hemostaze. Razvitak šoka iz bilo kojeg uzroka je jedna od osnovnih opasnosti po život povrijeđenog. Spasilac mora prepoznati znake šoka, pregledom konstatovati da li je povrijeđeni u stanju šoka, te poduzeti sve što je u takvom slučaju potrebno. Besvjesno stanje povrijeđenog ili oboljelog također predstavlja životnu opasnost prvog reda, najčešće zbog ugušenja uslijed zapadanja jezika ili aspiracijom povraćenih masa. Okretanjem na bok, odnosno stavljanjem takvog povrijeđenog u odrbđeni položaj, spasilac će spriječiti ovu neposrednu životnu opasnost.

Pristup povrijeđenom ili oboljelomPomoć sejpruža na licu mjesta, tamo gdje se povrijeđeni zatekao poslije unesrećenja. Samo u izuzetnim okolnostima, ako boravak na mjestu povređivanja znači izlaganje opasnosti za povrijeđenog i spasioca, unesrećeni se za pružanje osnovnih elemenata pomoći odvlači u zaklon. Povrijeđenom, ukoliko je to moguće, treba prilaziti sa desne strane. U slučajevima gdje je to nemoguće, sasvim je pogrešno okretati povrijeđenog da bi mu se došlo sa odgovarajuće strane, prije nego se pruže osnovni elementi pomoći, odnosno otklone životne opasnosti. Treba izbjegavati svlačenje povrijeđenog bez potrebe, ali mu treba olabaviti dijelove odjeće koji ga stežu. Ukoliko se ukaže potreba za svlačenje, to se vrši po određenom redoslijedu, tako što se započinje sa svlačenjem zdrave strane. Pri izvlačenju povrijeđenog treba voditi računa o načinu koji najviše odgovara u odnosu na njegovu povredu. Nikada ne treba vući povrijeđenog za noge ili glavu. Položaj unesrećenog mora odgovarati njegovoj povredi. Gotovo adekvatan je pristup i akutno oboljelom bolesniku u njegovom stanu, javnoj ustanovi ili na ulici. Situacija je nešto lakša kod akutno oboljelih nego kod povreda, jer su uslovi rada redovno bolji, ljekar u službi hitne pomoći ima na raspolaganju više osoba (ukućana, kolega sa radnog mjesta) koji mogu biti korisni pomoćnici ako su pravilno usmjereni.

Bezbjedno pomjeranje povrijeđene osobePrije nego što pročitate kako da pomjerite povređenu osobu, upamtite da postoje samo dvije situacije u kojima treba da pomjerite povređenu osobu:

- kada ste sigurni da postoji neposredna opasnost po njen život, kao što je požar ili eksplozija;- kada nemate pristup telefonu ili ne možete pozvati hitnu pomoć iz nekog drugog razloga.

U svim ostalim prilikama, čekajte da stignu drugi obučem spasioci. Ako morate da pomjerite povređenu osobu na sigurno mjesto, uvjerite se da to možete uraditi bez izazivanja daljeg povređivanja. Produžite da čitate smjernice:

Kako prenijeti osobu ?Ako žrtva nije pretrpjela povredu kičme ili vrata, možete koristiti prenošenje sa dvije osobe da se žrtva brzo pomjeri izvan opasnosti. Ovom metodom imobiliŠe se gornji dio osobe dok se omogućava

da se osoba nosi više ili manje uspravno. Da bi se izvelo ovo prenošenje spasioci treba da stoje licem okrenuti jedan prema drugom, da Čvrsto međusobno isprepletu jedan par ruku i šaka u nivou ručnih zglobova i da čvrsto obuhvate jedan prugom ramena svojim slobodnim rukama, da se oblikuje neka vrsta sjedišta. U skladu sa vašim pomagačem, savijte vaša koljena i malo spustite vaše tijelo. Žrtva treba da postavi svoje ruke oko vaših ramena i ramena vašeg pomagača. Polako se podižite u stojeći položaj zajedno sa vašim partnerom.

Koristite pravilnu mehaniku tijelaKada se podižete, održavajte siguran stisak, koristeći što možete vise vaše dlanove. Držite vaša leđa pravo, te napregnite mišiće vaše stražnjice i stomaka. Držite vaše ruke blizu vašeg tijela i držite vaša koljena savijena. Raširite, vaša stopala u širini vaših ramena radi postizanja ravnoteže, sa jednim stopalom malo ispred drugog. Držite žrtvu sasvim uz vaše tijelo. Nemojte upredati vašu kičmu, već je okrečite zajedno sa vašim stopalima. Podignite i nosite žrtvu polako i bez zapinjanja i skladno sa ostalim pomagačima.

Imobilišite vratNe dopustite osobi da savija glavu naprijed ili nazad. Nikad nemojte pretpostaviti da svjesna osoba, bez pomoći, može da drži svoju glavu u nivou sa tijelom. Ako je moguće, poduprite glavu i vrat osobe obručem izrađenim od takvih materijala kao što je tkanina, presavijene novine, peškiri ili ćebe presavijeno na širinu oko 10 cm. Pažljivo i postepeno uvuci te razvijen obruč ispod vrata osobe, vodeći računa da ne savijate glavu i vrat. Bez opstrukcije disanja žrtve, učvrstite okvir i vežite ga labavo drugim trakama tkanine ili drugog materijala.

Valjajte osobu na nosilaPošto ste irnobilisali vrat žrtve, držite vrat i neka vam dobrovoljci pomognu da valjate osobu na njenu stranu dok neko drugi podvuče nosila ili dasku uz bočnu stranu osobe onoliko koliko je to moguće. Zatim pažljivo valjajte tijelo osobe nazad na dasku, pomjerajući ga kao jednu cjelinu.

VAŽNO: Kada stavite osobu na nosila, vodite računa da njena glava, vrat l tijelo za sve vrijeme budu poravnati u pravoj liniji.

Kako vući osobu na sigurno mjesto ?Ako morate da vučete osobu na sigurno mjesto, koristite košulju žrtve ili neki drugi dio odjeće kao vučni uređaj. Nemojte dopustiti da se vrat osobe savije. Držite njenu glavu toliko uz tlo, koliko je to moguće i držite njeno tijelo u pravoj liniji. Izbjegavajte da vučete odjeću toliko da se ona pritegne uz tijelo da vrši opstrukciju disanja.

Izbjegavanje vlastitih povreda dok pomažete žrtviAko pružate asistenciju na samom mjestu saobraćajne nezgode, ne zaboravite da zaštitite sebe od povrede ili infekcije izazvane zaraznom bolešću.

Ispitajte samo mjesto nezgode

Prije nego što se približite, brzo pregledajte samo mjesto nezgode da biste se uvjerili da je bezbijedno. Parkirajte vaša kote na bezbijednom rastojanju

Čuvajte se od eksplozijaDa smanjite rizik od eksplozije, brzo osmotrite da li je vozilo u požaru. Ali imajte na umu da čak i onda kad vozilo nije u plamenu, ono to može uskoro da bude. Potražite curenje benzina i ako možete vidjeti akumulator motora, provjerite brzo da li su varnice prisutne na nezaštićenim provodnicima i

klemama. Ako vidite ili osjetite miris benzina, nemojte paliti ili postavljati sigurnosne svjetlosne baklje (safety flares). Iskljucite paljenje svih vozila obuhvaćenih nezgodom, ako to možete uraditi a da se ne izložite opasnosti. Ako je na raspolaganju aparat za gašenje požara, ugasite svaki plamen.

Spriječite rizike od električnog udaraDa li su pali vodovi pod naponom na ili u blizini žrtve ? Ako je tako, ne dodirujte osobu. Umjesto toga, nađite izvor napajanja i isključite ga prije nego pokušate spašavanje,

Sprečavanje daljih sudaraUočite gdje se nalazi auto na magistralnom puru. Da li je on na sredini saobraćajne trake? Da li učesnici u saobraćaju koji nailaze iz istog ih' suprotnog smjera treba da ga zaobilaze? Ako je moguće, zamolite prisutne da pomognu usmjeravanjem saobraćaja oko mjesta nezgode. Koristite crveni reflektujući znak (trougao) , treptuće svjetlo ili drugi aparat da upozorite učesnike u saobraćaju koji se približavaju.

Izbjegnite moguće infekcijeSlično mnogim drugim ljudima, možete željeti da pomognete osobi u nevolji ali ^e plašite da će te se zaraziti ako se izložite dodiru krvi unesrećene osobe ili tečnostima njenog tijela. Prenošenje bolesti je opravdana briga, ali to ne treba da vas spriječi da pružite pomoć. Kada je to moguće, navucite raspoložive gumene rukavice ili drugi zaštitni pribor. Ako gumene rukavice nisu na raspolaganju, koristite neki raspoloživi materijal koji je najviše nepromočiv ili deblje zavoje od gaze da biste obrazovali zaštitnu barijeru.

REANIMACIJA CIRKULACIJE IRESPIRACIJE ( CPR )

Pod pojmom reanimacije cirkulacije i respiracije podrazumijevaju se terapijske mjere oživljavanja, postupci kojima se umjetno podržavaju disanje i cirkulacija krvi kod osoba sa kliničkom smrću. Radi se o posljednjem pokušaju da se spase unesrećeni ili naglo klonuli tj. osoba s teško oštećenom ili izostalom funkcijom disanja i kolapsom cirkulacije krvi. Ovaj pojam, prema ovom širem značenju, uključuje problem šoka, transfuzije krvi i smetnji u ravnoteži vode i elektrolita. Disanje i cirkulacija su međusobno u neraskidivoj funkcionalnoj cjelini. Prestankom srčane akcije skoro istovremeno prestaje i disanje. Cirkulacija može preživjeti paralizu disanja i srce kod mladih i inače zdravih unesrećenih može nastaviti da kuca izvjesno vrijeme poslije prestanka disanja.

Akutni zastoj srca - cardiac arrestAkutni srčani zastoj, odnosno odomaćeni engleski termin cardiac arrest (kardijak arest), je sigurno najdramatičnija situacija u praksi urgentne medicine. Iako funkcija srca prestaje, tkivo srca je živo i još dosta dugo odolijeva hipoksiji. Organ koji najviše strada prestankom cirkulacije je mozak. Na njemu se ireverzibilne promjene počinju ooražavati već nakon 4 minuta odprestanka cirkulacije.

Razlikuju se dva oblika prestanka srčane aktivnosti. Prvi je asistolija, pod kojim se pojmom podrazumijeva potpuni prestanak srčanih kontrakcija, kada srce zastaje Češće u dijastoli nego u sistoli. Drugi oblik srčanog zastoja je fibrilacija (treperenje) komora, čime se podrazumijevaju nekoordinisane kontrakcije pojedinih mišićnih vlakana srca. Asistolija je odsustvo kontrakcija predkomora i komora, u čijoj genezi leži prestanak prenošenja nadražaja od sinusnog čvora. Kod fibrilacije nastupa poremećaj provođenja nadražaja unutar sprovodnog sistema srca, usljed čega pojedini dijelovi pokazuju samostalan i nekoordinisan rad.

Uzroci srčanog zastoja Osnovni uzroci akutnog srčanog zastoja su hipoksije različitog tipa, hiperkapnija, acidoza krvi tkiva i refleksni utjecaji na srce putem vagusa. Stimulacija vagusa dovodi do kardijak aresta (vješanje, davljenje). I pored toga čitav niz autora smatra aneksiju i hipoksiju presudnom u nastanku akutnog srčanog zastoja. Stanja koja najčešće dovode do prestanka srčanog rada su infarkt miokarda, akutna plućna embolija, aortalna stenoza, kongenitalne anomalije srca, cerebrovaskularne bolesti (apopleksija, ruptura aneurizme mozga). Srčani arest može nastati kao komplikacija dijagnostičkih procedura (kateterizacija srca). Toksične doze lijekova kao što su: digitalis, kinidin, soli kalijuma, epinefrin i druge dovode do fibrilacije ventrikula. Srčani arest nastaje i kod akutnih anoksija (zagušenje stranim tijelom, vješanje, aspiracija stranog sadržaja, kompresija grudnog koša, utapljanje), te kod cerebralne kome zbog povreda ili tumora, zatim zbog loše provedene anestezije, udara električne struje, iskrvarenja, šoka, direktne traume srca (udarac u boksu) itd.

Dijagnoza zastoja srcaRazlika između asistolije i fibrilacije srca se može konstatovati samo elektrokardiografski ili direktnom palpacijom srca. Dijagnoza srčanog zastoja se klinički postavlja na osnovu prestanka pulsa i nestanka srčanih tonova, te prema naglo nastaloj sivo-bijeloj boji kože i blijedim sluzokožama, prema maksimalnom širenju zjenica, prestanku disanja i nesvijesti.

Profilaksa srčanog zastojaKod zastoja srca, poduzimaju se glavne profilaktične mjere, a to su održavanje plućne ventilacije tj. vještačko disanje te održavanje cirkulacije (davanje krvi, kardijaka i si.).

Značaj faktora vrijemePošto mozak odraslog čovjeka troši 20 % ukupne potrošnje kiseonika, ovakva glad za kiseonikom i energijom, dovodi do oštećenja u slučaju prestanka cirkulacije. Bioelektrični potencijali mozga prestaju već nakon 15 sekundi pri srčanom arestu, stoga raspon od 3 do 4 minute koje se u urgentnoj medicini uzima za kritično s nije uvijek bezbijedan period za početak reanimacije, jer oštećenje moždanog tkiva može nastupiti i ranije, naročito kod starijih usljed moždane artioskleroze. Tim prije, ljekar ili zdravstveni radnik mora početi reanimaciju bez ikakvog odlaganja i na samom mjestu događaja.

Najhitniji postupakKada nastupi srčani arest, spasioc hitno stavlja pacijenta u položaj nauznak, uklanja jastuke i meke podmetače, podiže vrat jednom rukom, a glavu zabacuje da bi spriječio zapadanje jezika. Započinje se s vještačkirn disanjem. Spasilac, ritmički udara stisnutom pesnicom po donjem dijelu sternuma. U slučaju fibrilacije ovi ritmički udarci mogu zaustaviti treperenje a kod asistolije mogu podražiti srce na akciju. Ovaj postupak ne smije biti dugotrajan. Ako pacijentovo srce ne odgovara na prve udarce, pristupa se vanjskoj masaži srca.

Indirektna masaža srcaVanjska ili indirektna masaža srca se vrši uporedo sa umjetnim disanjem. Zasniva se na činjenici da je srce postavljeno u, sredogruđu, između kičme i prsne kosti. Pritiskom na donji dio prsne kosti se pumpa krv iz srca u velike krvne žile. Cilj ove masaže srca je da se mehaničkim podražajem srce podstakne na akciju i velike krvne žile popune krvlju dok je srce u zastoju. Time se hrani mozak, koji je najosjetljiviji na hipoksiju. Ovim je rečeno da se vanjska masaža srca mora poduzeti u roku od 3 do 6 minuta nakon zastoja srca, i ne smije se gubiti dragocjeno vrijeme na metode kod kojih je uspijeh sumnjiv. S tom masažom treba nastaviti sve dok se ne pojave jasni znaci ili uspostavljanja srčane akcije ili suprotno, jasne smrti. Kod utopljenika treba biti uporniji, dok ne prođe pola sata od utopljenja dok kod novorođenčadi u asifiksiji još uporniji jer trud može biti nagrađen uspjehom.

Tehnika indirektne masaže srcaNajbolje je sprovoditi vanjsku masažu na ranjeniku ili bolesniku koji je postavljen na tvrdu podlogu, i oslobođenog od dijelova odjeće koji ga stežu. Dlan jedne ruke se stavlja na donju trećinu grudne kosti. Pritisak se izvodi samo gornjim dijelom dlana, dok se druga ruka stavlja na nadlanicu prve, radi pojačanja pritiska. Kod odraslih je najbolje to raditi naslanjanjem težine čitavog tijela. Dok pritisak imitira sistolu, opuštanje dijastolu, grudni koš dobija normalan oblik, srce se širi i puni krvlju. Ritam masaže mora biti 60-70 pritisaka u minuti. Pošto se indirektna masaža vrši uporedo sa vještačkim disanjem, upuhivanje vazduha u pluća se vrši samo onda kada se prestane sa pritiskanjem na grudnu kost. Jedan udah se vrši poslije 5-6 pritisaka. Dok je u slučaju hitne medicinske pomoći srčana masaža, sračunata i koordinisana akcija Ijekara i medicinske sestre. Odnos ritmova disanja i vanjske srčane masaže ostaje nepromjenjen(1: 5). Kod novorođenčadi, zbog malog grudnog koša, srčana masaža se izvodi sa dva prsta ili samo s pritiskom palca tako da šaka obuhvata čitav grudni koš.

INFARKT SRCA

Kod srčane kapi ili infarkta miokarda (IM) , smanjen protok krvi kroz jednu ili više koronarnih arterija dovodi do smanjenog priliva krvi u srčani mišić. Neadekvatni priliv krvi lišava srce životno važnog kiseonika i hranjivih materija i uzrokuje destrukciju lokalizovanih područja u tkivu srca. Stopa smrtnosti je visoka ako se zakasni s liječenjem, i skoro polovina iznenadnih smrti usljed IM dešava se prije hospitalizacije, u roku od l sata od početnih simptoma. Prognoza;se poboljšava ako se bez odlaganja počne energično liječenje.

UzrociIM je obično posljedica aterioskleroze koronarnih arterija — stanja u kome se masnoće i dijelovi ćelija nagrađuju duž unutrašnjih zidova ovih arterija, dovodeći do suženja arterija i smanjenja protoka krvi kroz njih. Bolest koronarnih arterija (BKA) je osnovni uzrok nastanka aterioskleroze. U ostale uzroke IM spadaju tromboza ili embolija koronarnih arterija, spazam koronarne arterije, hipertenzija i masivna hemoragija. Faktori koji doprinose pojavi IM su:

- anamneza postojanja IM u porodici, - visok krvni pritisak, - pušenje, - visok nivo kolesterola u krvi, - diabetes mellitus, - gojaznost ili unošenje prevelike količine zasićenih masti, ugljenohidrata ili soli, - način života sa mnogo sjedenja, - starenje, - stres, - ličnost tipa A, - korišćenje droga, posebno kokaina.

Muškarci i žene u menopauzi su u većem riziku za nastanak IM od žena koje nisu u menopauzi, mada incidenca IM kod žena je u porastu.

KomplikacijeIM može da dovede do aritmija, insufjcjjencije srca, šoka, rupture papilarnih mišića lijeve komore, perikarditisa, embolije komora ili tromboembolizma. Ove komplikacije mogu biti fatalne za pacijenta.

ProcjenaGlavni simptom IM je uporan, razdirući bol u grudima koji može da se širi u lijevu ruku, vilicu, vrat ili plećku. Bol se često opisuje kao jak, stiskajući ili razdirući i može da traje do 12 sati Ili duže. Ponekad, neki pacijenti — pogotovo stariji i dijabetičari, mogu da ne osjećaju nikakav bol. Drugi mogu da osjećaju samo umoren bol ili probleme sa varenjem. Kod pacijenta sa BKA, angina koja se češće javlja ili se pojačava ili duže traje može da bude znak nastupajućeg IM — pogotovo ako bol u grudima nije provociran fizičkim naporom, obilnim obrokom ili hladnim i vjetrovitim vremenom. Ostali simptomi IM uključuju osjećaj nadolazeće zle kobi, iscrpljenost, mučninu, povraćanje i osjećaj nedostatka vazduha. Neki pacijenti, međutim, nemaju nikakve simptome ( "nijemi" IM).

IntervencijeZa pacijenta se mogu zahtjevati sljedeće mjere: Hitna, neodložna intervencija: Ako pacijent ne reaguje u trenutku kada se sretnete s njim, provjerite njegov vazdušni put, disanje i cirkulaciju. Ako pacijent ne diše, počnite vjestačko disanje. Ako su odsutni i puls i disanje, počnite kardiopulmonalnu reanimaciju. Zadužite nekoga da zove pomoć. Ako pacijent diše i ima puls, ali se žali na bol u grudima ili ima neki drugi siptom IM, bez odlaganja pozovite hitnu pomoć. Po mogućnosti, izmjerite krvni pritisak pacijenta i postavite, pacijenta u udoban položaj (obično polu-uspravan). Ako pacijent ima propisanu terapiju sublingvalnim nitroglicerinom zbog poznatog srčanog

oboljenja, pomozite pacijentu da uzme dozu lijeka. Ako je nitroglicerin efikasan, pacijent treba da osjeti paljenje pod jezikom. Ako lijek ne umanji bol u grudima, Čekajte 5 minuta i neka pacijent ponovi dozu, od ukupno tri tablete. Kada stigne pomoć, ekipa za hitnu pomoć uspostavlja LV liniju, postavlja pacijenta na monitor srca, i daje kiseonik i trombolitičke lijekove da se smanji oštećenje srca.

PREKID DISANJA I PRVA POMOĆ

Uzroci poremećaja disanjaUzroci poremećaja disanja se dijele na primarne i sekundarne, Primarni poremećaji respiracije, gdje štetni agens napada funkciju disanja, nastaju kod;

a) oštećenja centra za disanje u moždanom stablu, b) poremećaja funkcije mišića za disanje usljed oštećenja prednjih rogova vratnog i grudnog

dijela kičmene, c) smanjenja disajne površine pluća, d) poremećaja prolaznosti disajnih puteva (strano tijelo i larinksu, traheji i bronhu,

zapadanje jezika li ždrijelo, utapljanje, i si)Ukoliko do poremećaja disanja dolazi u terminalnim stanjima, iz bilo kojeg uzroka koji posredno napada funkciju disanja 3 kao Što su jaka krvarenja, šok, kolaps, jaka slabost, radi se o sekundarnim poremećajima respiracije.

Uslovi za izvođenje vještačkog disanjaRespiratorni putevi moraju biti prohodni. Preduslov svakog umjetnog disanja jeste inspekcija i Čišćenje respiratornih puteva od raznih uzroka kao Što su povraćeni sadržaj iz želuca, sluz, krv, vođa i mulj kod utopljenika, te strana tijela dospijela kroz usta ili nos. Kod vještačkog disanja, prije svega se treba pobrinuti za odgovarajući položaj glave i donje vilice, čime se oslobađa gornji respiratorni put.

Tehnika disanja usta na nosVještačko disanje usta na nos upuhivanjem vazduha u pluća, je najbolja metoda za unesrećenog i najlakša za spasioca. Pošto je prekontrolisao stanje prohodnosti disajnih puteva, spasilac klekne pored unesrećenog koji leži nauznak i lijevom rukom na čelu, podržava zabačenu glavu prema nazad. Desnom rukom drži donju vilicu u podignutom položaju, tako da su obje vilice stisnute da ne bi upuhani vazduh kroz nos izlazio na usta. Spasilac duboko udahne i izdahne vazduh na obje nozdrve povrijeđenog, a zatim se odmakne i pusti da elastičnost grudnog koša izbaci vazduh napolje. Ako se vještačko disanje sprovodi ispravno, vidi se pravilno širenje grudnog koša. Ritam upuhavanja vazduha treba da bude 10-16 puta u minuti, ispočetka brži zbog većeg dotoka kiseonika. Nekada se zna desiti da se upuhivanjem vazduha puni želudac, što se primjećuje stalnim podizanjem trbušnog zida.

Vještačko disanje usta na ustaU slučaju zapusenja nosa spasioc pribjegava ovoj metodi koja se bazira na istim principima kao i upuhavanje u nos. Položaj unesrećenog i spasioca su isti, s tim da je desna spasiočeva ruka stavljena ispod vrata a lijeva na čelo gdje se palcem i kažiprstom lijeve ruke začepe nozdrve unesrećenog, da upuhivani vazduh u usta ne bi izlazio na nos.

Zamor i gadljivost spasiocaAko se desi da vještačko disanje treba dugo sprovoditi, a s obzirom da se spasilac brzo umori zbog fizičkog naprezanja, potrebno je naći pogodnu osobu koja bi ga zamjenila. Kada spasilac osjeti vrtoglavicu, omaglicu, mravinjanje po tijelu to je znak da se kod njega razvila alkaloza zbog hiperventilacije.

Vještačko disanje po Holger - NielsenuAko upuhivanje vazduha u pluća povrijeđenog nije moguće, spasilac treba da poduzme vještačko disanje manuelnom metodom. Od svih manuelnih metoda, najboljom se smatra vještačko disanje po Holger - Nielsenu, Kod ove metode ne dolazi u obzir zapadanje jezika, zbog položaja povrijeđenog. Unesrećenog treba položiti na tvrdu podlogu, potrbuške, sa licem okrenutim u stranu. Glava mu se položi na njegove ruke koje su savijene u laktovima, a laktovi rašireni, U slučajevima kada ima dosta sadržaja u respiratornom putu (davljenik, krv i si.) najbolje je postaviti nešto pod trbuh i donji dio grudnog koša, tako da sadržaj iz disajnih puteva, pasivno curi napolje. Spasilac klekne iznad glave povrijeđenog te dlanove postavi na donji dio grudnog koša i snažno potisne nadolje čime istjeruje vazduh iz pluća povrijeđenog i čini izdisaj. Pritisak treba da traje 3-5 sekundi. Potom se spasilac ispravlja, uzima nadlaktice povrijeđenog iznad laktova, vuče ih prema sebi i diže prema gore, čime se povrijeđeni odiže iznad tla. Ovaj akt predstavlja udisaj i također treba da traje od 3-5 sekundi. Podlaktice se ponovo spuštaju na tlo, a ruke spasioca na leđa unesrećenog čime se ponavlja predhodna radnja s frekvencijom od 10-12 puta u minuti. Kod povrede grudnog koša, zbog daljeg povređivanja pluća ili velikih krvnih sudova, treba izbjegavati ovu metodu. Ova metoda vjestačkog disanja se također sprovodi sve dok se ne pojave disajni pokreti ili znaci prave smrti.

CPR SHEMA

CPR (odrasli)Zabacivanjem glave kod otvaranja disajnog puta, dva inicijalna upuhivanja. Kontrola pulsa se vrši nakon 1-1. 2 mon, frekvenca disanja 12-20. Sa 1 SPASIOCEM2 ventilacije, 15 kompresija — nakon 4 ciklusa vrsi se provjera pulsa. Sa 2 SPASIOCAl ventilacija, 5 kompresija - nakon 10 ciklusa vrši se provjera pulsa.

CPR (djeca)Kod djece se vrše dva inicijalna upuhavanja, umjereno zabacivanje glave, nježnije ventilacije nego kod odraslih. Kompresije se rade jednom rukom, dubina 2. 5- 3. 7 cm, frekvencija preko 100/min(100-200). Sa l SPASIOCEM s maskom1 ventilacija, 5 kompresija — nakon 20 ciklusa vrši se provjera pulsaSa 2 SPASIOCA s maskom2 ventilacije, 15 kompresija -nakon 7 ciklusa vrši se provjera pulsa. Sa 2 SPASIOCA, bez maske, sa maskom, sa ambu balonoml ventilacija, 5 kompresija - nakon 20 ciklusa vrši se provjera pulsa,

CPR (bebe)Kod bebe uvijek radimo 5 inicijalnih upuhavanja, frekvencija kompresija oko 120 u minuti, dubina 1. 2-2. 5 cm, položaj glave kao kod mirisanja (nezabacivati glavu) , ventilacije idu svake3 sekunde. Kompresije se izvode samo sa 1-2 prsta. Mjerenje pulsa na arteriji brachialis, frekvenca 25-50 /min. Sa l SPASIOCEM, Usta na nos i ustal ventilacija, 5 kompresija - nakon 20 ciklusa provjera pulsaSa 2 SPASIOCA - ambu balon, džepna maska, usta na nos i usta l ventilacija, 5 kompresija — nakon 20 ciklusa vrši se provjera pulsa.

Opstrukcija disajnog puta kod odraslih i prva pomoć

Heimlichov manevar ( stojeći)

Stanemo iza pacijenta u "borbeni položaj“ i namjestimo stisnutu šaku u predjelu umbilikusa i ksifoidnog procesusa. Drugu ruku naslonimo na stisnutu šaku i snažno stisnemo prema unutra i gore (u pravcu diafragme). Ovaj postupak ponavljamo sve dok strani predmet ne oslobodi disajni put. Povremeno možemo udariti pacijenta sa donjim rubom dlana u predjelu između lopatica s tim da pacijenta prije toga malo nagnemo prema naprijed.

KRVARENJE I HEMOSTAZA U USLOVIMA PRVE POMOĆI

Definicija i opšta razmatranjaKrvarenje je isticanje krvi iz povrijeđenih ili patološkim prosecom oštećenih krvnih sudova. Jako krvarenje ugrožava život povrijeđenog ili oboljelog, te pacijenti s krvarenjem spadaju u prvi red hitnosti. Zdrava osoba može izgubiti pola litre krvi za kratko vrijeme bez štetnih posljedica. Nejčešće mala djeca, novorođenčad i odojčad, teško podnose gubitak krvi, jer njihova težina je mala i svaki gubitak je za njih stvaran deficit krvi. Mehanizam spontane hemostaze može se uspostaviti ako je sastav krvi normalan. Kod povrede velikih krvnih sudova, naročito arterijskih, ne dolazi do spontane hemostaze, pa gubici mogu biti veliki i nastali u veoma kratkom vremenu.

Vrste krvarenjaPodjela krvarenja na vensko, arterijsko i kapilarno nema posebnog značaja u uslovima prve pomoći, jer zadatak onoga koji pruža pomoć je'da zaustavi krvarenje a ne da ustanovi vrstu krvarenja. Ipak, prema uzroku, krvarenja se dijele na patološka i traumatska. Traumatska krvarenja nastaju povredom krvnih sudova u sklopu jedne ozljede (rana, ruptura. fraktura i si) dok su patološka krvarenja posljedica razvoja patološkog procesa na organu kojim biva zahvaćen i krvni sud (tuberkulozna pluća, ulkus duodeni). Zatim krvarenja rnogu nastati i usljed oboljenja krvi (hemofilija, leukemija, hemoragična dijateza) ili bolesti krvnih sudova. Po lokalizaciji, krvarenja mogu biti unutrašnja ili vanjska. Vanjska obuhvataju krvarenje kože ili sluzokože, pa krv ističe direktno ili posredno, kroz prirodan izvor. Ona su vidljiva i lako prepoznatljiva, te se lako procjeni gubitak krvi. Unutrašnja su mnogo opasnija, jer se ne primjećuju. Nastaju povredom unutrašnjeg organa i izlivom krvi u velike tjelesne šupljine (peritonealnu, pleuralnu, unutar glave. u zglob). Ona mogu nastati usljed traumatskog i patološkoguzroka.

Znaci iskrvarenostiBolesnik koji je iskrvario osjeća slabost, zamor, pospanost, žeđ. Često zijeva. Prilikom podizanja glave. naglog ustajanja ili i bez toga vidi mrak pred očima i čuje šum u ušima. Bljedilo im je vidljivo na čitavom licu i tijelu, i osjećaju jak strah. Kod velikih iskrvarenja, boja lica postaje blijedo-siva do pepeljastosiva. Lice i tijelo postaje hladno, orošeno hladnim i ljepljivim znojem. Disanje postaje ubrzano, puls raste postaje tanak, ubrzan, uskoro končast, jedva opipljiv. Na samom početku krvarenja, krvni pritisak nešto raste potom naglo opada. U početku pacijent je obično nemiran, kasnije postaje mirniji, nezainteresovan i konačno gubi svijest.

Procjena gubitka krviKod vanjskih krvarenja procjena je proizvoljna, međutim mnogo opasnija je procjena gubitka krvi kod unutrašnjeg krvarenja. Najsigurniju orijentaciju o količini izgubljenje krvi, daju sljedeći simptomi; pad krvnog pritiska, brzina i kvalitet pulsa i izgled kože. Ako je arterijski pritisak 100 mm Hg, a puls između 80 i 100 /min, ekstremiteti topli, boja kože normalna, smatra se da se ukupni volumen krvi nije smanjio za 15 %. Kod pritiska preko 100 mm Hg uz hladne ektremitete i izraženo bljedilo, gubitak je 20 i 30 % ukupnog volumena krvi. A ako je pritisak ispod 90 mm Hg, a koža blijeda i hladna, onda se gubitak krvi procjenjuje preko 30 %.

Normalno je da karakter i lokalizacija povrede daju podatke o gubitku krvi.

Zaustavljanje krvarenja iz ranaZaustavljanje krvarenja, hemostaza, dijeli se na privremenu i stalnu. Privremena se izvodi na mjestu povređivanja sa priručnim sredstvima i zadatak joj je da spriječi gubitak krvi, te da povrijeđenog zaštiti od iskrvarenja i šoka.

Privremena hemostazaAko krvarenje nije suviše obilno i nalazi se na ekstremitetu, najjednostavnija mjera zaustavljanja krvarenja je podizanje ekstremiteta visoko iznad linije srca, čime se za kratko vrijeme zaustavlja kapilarno krvarenje. Međutim, ako je krvarenje veće, pogotovo arterijsko, spasilac će najbrže i najuspješnije zaustaviti krvarenje ukoliko na ranu naglo pritisne debeo komad sterilne složene gaze. U nedostatku gaze može poslužiti i čista maramica ili sl. Na tako formirani jastučić, koji se stavi na ranu, stavlja se kompresivni zavoj. U slučajevima jakog krvarenja, ako nemamo priručnih sredstava za njegovo zaustavljanje, preporučuje se digitalna kompresija. Suština digitalne kompresije je u tome što spasilac snažnim pritiskom svojih prstiju pritisne uz kost krvni sud iz čijeg sliva krvari. Pritisak se vrši na tipičnim mjestima izvan rane, između rane i srca. Svi ovi slučajevi privremene hemostaze se upotrebljavaju sve dok spasilac ili njegov pomoćnik ne pripreme kompresivni zavoj, koji je pravi vid privremene hemostaze u uslovima prve pomoći. Iskustva u praksi su pokazala, da je gotovo svako krvarenje moguće zaustaviti upotrebom kompresivnog zavoja, bar dotle, dok povrijeđeni ne stigne u ruke hirurga. Već je spomenuto da se kompresivni zavoj stavlja preko već formiranog jastučića od sterilne gaze ili Čiste maramice, koja ide samo preko rane. Sto je veća rana to bi i gaza trebala da bude veća. Potom se turama zavoja ili trouglorn maramom, jastučić čvrsto fiksira, čime se zaustavlja krvarenje. Treba obratiti pažnju, da ako ektremitet ispod rane postane hladan, blijed ili modar, onda zavoj treba popustiti. Esmarchova poveska nekada je bio veoma popularan način zaustavljanja krvarenja, ali ga danas treba izbjegavati gdje god je to moguće. Esmarchova poveska se može upotrijebiti samo u dva strogo indicirana slučaja: kada se radi o traumatskoj amputaciji ekstremiteta i kada se radi o tako oštećenom, prosto samljevenom ektremitetu, da će se svakako morati amputirati. Kod ovog načina zaustavljanja krvarenja, bitno je da se koža ispod Esmarchove poveske zaštiti slojem gaze ili vate. Kao Esmarchova poveska može se upotrijebiti gumeno crijevo, trougla marama, jaka traka platna ili nešto slično. Esmarchova poveska ne smije stajati više od dva sata.

KRVARENJA IZ PRIRODNIH OTVORA

U ovu grupu se svrstavaju vanjska krvarenja iz prirodnih otvora (usta, nos, uho, čmar i sl.) Uzroci mogu biti patološkog ili traumatskog porijekla. Ovakva krvarenja su obično simptomi nekog oboljenja (tumor, tuberkuloza, ulkus) ili povrede (ruptura pluća. fraktura baze lobanje). Zadatak spasioca je, ne da gubi vrijeme u pronalaženje tačnog uzroka krvarenja, nego je isključivo pružanje pomoći i briga za adekvatan transport u stacionarnu zdravstvenu ustanovu.

Krvarenja iz uha ( otorrhagia )Krvarenje iz uha obično nije obilno. Njegov značaj nije u količini izgubljene krvi, jer je ta količina veoma mala. Ispiranje ili pranje uha iz koga krvari, prilično je kontraindicirano, jer postoji mogućnost unošenja infekcije. Kod pružanja pomoći, jedino se stavlja sterilna gaza ili slično. Preko gaze se stavlja zavoj, dok se povrijeđeni ne transportuje u zdravstvenu ustanovu. Krvarenje iz nosa (epistaxis) Najčešći uzrok krvarenja iz nosa su proširenja krvnih sudova na sluzokoži nosa ili povrede. Oboljenja nosa (polip) ili sistemna oboljenja organizma (leukemija, hemofilija) mogu također izazvati ovo krvarenje, ali iako su česta i uporna, nikada nisu toliko velika da vode iskrvarenju. Takav bolesnik treba da sjedi sa glavom nagnutom prema naprijed, bradom spuštenom na prsa, da mu se palcem i kažiprstom začepe nosnice i u tom položaju da se transportuje u medicinsku ustanovu. Ispiranje vodom je zabranjeno, kao i naginjanje glave unazad jer dolazi do slivanja krvi niz ždrijelo u želudac, što može nadražiti želudac. Kod velikih udaljenosti prilikom transporta ili u uslovima izolovanosti, pristupa se nosnoj tamponadi. Najbolje se koristiti jodoform-gazom, ili u nedostatku takve, može i obična sterilna gaza, ali se mora voditi računa da se nikada ne stavlja više od jednog tampona.

Iskašljavanje krviHemoptizija predstavlja iskašljavanje male količine krvi pomiješane sa ispljuvkom, ili se samo vide konci lovi u sputumu. Masivno iskašljavanje velikih količina krvi je hemoptoa. Uzroci u oba slučaja se raznoliki. Iskašljana krv je uvijek svježe crvena, pomiješana ili ne sa ispljuvkom, nekada pjenušava. Bolesnik zahtjeva hitan transport u bolnicu u slučaju iskašljavanja velike količine krvi. Dok se takav transporruje, potrebno je da leži mimo sa podignutim uzglavljem. Ne smije uzimati hranu i piti tekućinu. Preporučuje se hladan oblog na grudni koš premda je to sumnjive vrijednosti.

Povraćanje krvi ( hemathemesis )Za razliku od svježe, crvene krvi koja dolazi iz bronhija, krv u povraćenim masama je crna i liči na talog od kafe. Najčešći uzrok hematemeze je krvareći ulkus želuca ili duodenuma. Međutim, može biti i od niza drugih oboljenja (ciroza jetre, dijafragmatična kila, karcinom i drugo). Ova krvarenja su posebno teška i opasna. Bolesnik ima znake iskrvarenja i obično je u hemoragičnom šoku, osjeća mu se zadah raspadnute krvi. Osjeća vrtoglavicu i ne može da sjedi ili stoji. Hematemeza je često praćena pojavom krvi u stolici. Kod ovakvih krvarenja iz probavnog trakta, koja su često i opasna, bolesnik treba da leži s niskim uzglavljem, zabranjeni su mu jelo i piće, a ako se već javi intenzivna žeđ, onda je moguće dati mu male komadiće leda da ih sisa. Na gornji dio trbuha mu se stavlja hladna obloga, te zbog prirode hitnosti, treba ga odmah transportovati u hiruršku ustanovu.

Krv u stoliciOvaj simptom se javlja kod velikog broja bolesti, počevši od akutnih infektivnih bolesti \ (dizenterija) pa sve do malignih oboljenja (rak debelog crijeva). Dok je u slučaju krvarenja u gornjim partijama probavnog trakta stolica cma, katranasta i karakterističnog zadaha, kod krvarenja iz hemoroida stolica je formirana, obične boje ali izgleda kao poprskana svježom crvenom krvlju. Međutim, zna se desiti da krvarenja budu neprimjetna i da bolesnik gubi manje količine krvi pomiješane sa stolicom, što se ne može primjetiti bez laboratorijskog pregleda (karcinom debelog crijeva). Veliki značaj ima katranasta crna stolica - mealaena. Ona je znak krvarenja iz početnih dijelova digestivnog trakta i gotovo je uvijek povezana sa hematemezom. Znasi iskrvarenja su uvijek prisutni i bolesnik je u hemoragičnom šoku.

Krvava mokraća ( hematurija )Krvava mokraća na samom početku mokrenja uz pojavu pečenja, dok je ostali dio bistar, znači da krv potiče iz mokraćne bešike (upala). Krv koja je mrkocrvena do crna, znači da dugo je pomiješana s mokraćom i da dolazi iz gornjih dijelova (bubrega). Prilikom povrede ili oboljenja bubrega Čitava količina mokraće je tamna. Bolesnika treba hitno transportovati u bolnicu.

Krvarenje iz genitalnih organa ženeSve vrste ovog krvarenja pripadaju specijalisti ginekologu. Među najopasnijima se smatra ginekološko krvarenje u drugoj polovici trudnoće ili pri početku poroda, pošto se sumnja na naleglu posteljicu, dok je krvarenje u prvoj polovici trudnoće najvjerovatnije simptom pobačaja. Izvan trudnoće, krvarenja mogu biti u vezi sa menstruacijom (menorrhagia) ili nezavisna od nje (metrorrhagia). I jedna i druga krvarenja su simptomi čitavog niza ginekoloških oboljenja. Javljaju se kod povreda ženskih genitalija. Ginekološka krvarenja, naročito kod nalegle posteljice, mogu biti neobično jaka i smrtonosna. Pri transportu do bolnice, bolesnica se leži na leđima sa niskim uzglavljem, sa hladnim oblogom na donjem dijelu trbuha, osim u poodmakloj trudnoći, treba uključiti infuziju neke infuzione tečnosti.

Krvarenje poslije ekstrakcije zubaOvo krvarenje je prilično alarmantno, mada je izuzetno rijetko jako. Iako krvarenje dugo traje, gubici krvi nisu veliki. Krvarenje se zaustavlja štavljenjem tampona gaze, a od pacijenta se zahtjeva da čvrsto stisne vilicu. Ukoliko ovo ne pomogne, onda se u alveolu ekstrahiranog zuba stavlja komadić fibrinske pjene ili oksidirane regenerisane celuloze. To spada u domen doktora stomatologa.

Opšte mjereManja krvarenja se uspješno mogu tretirati apsolutnim mirovanjem, uz primjenu hemostiptika. Kod Često uznemirenih pacijenata, potrebno je uključiti i sedative. Svi su osjetljivi na infekciju, te je davanje antibiotika širokog spektra conditio sine qua non uspješne terapije. Kod osoba koje stalno uzimaju antikoagulantnu terapiju dikumarolskim preparatima zbog prevencije ponovnog infarkta miokarda, okluzije krvnih sudova mozga i slično, krvarenje i iz neznatnih rana može biti obilnoIskrvareni bolesnik se obično žali da mu je hladno. Utopljavanje je strogo kontraindicirano. Iskrvarenog treba pokriti, ali nipošto utopljavati termoforima.

Nadoknada krvi i zamjenika za krv

AutotransfuzijaPacijentima koji su jako iskrvarili sa šokom ili prijetećim znacima šoka, ako dugo čekaju na transport, ili ako je transport dug, može se autotransfuzijom pomoći organizmu da obezbijedi centralnu cirkulaciju kroz mozak u unutrašnje organe. Povrijeđeni se stavlja da leži sa niskim uzglavljem, glavom nadolje, sa sva četiri ektremiteta uvis. Kod jakih iskrvarenja može se pristupiti omotavanju ektremiteta zavojem ili napravljenom bandažom ali s mjerom, da prsti ne pomodre.

Obezbjeđenje volumena cirkulacijeNajbolje sredstvo protiv iskrvarenja je nadoknada krvi. Međutim u uslovima urgentne medicine, transfizula ne dolazi u obzir, ali se umjesto krvi može dati plazma. Ovde nije potrebno određivanje krvnih grupa. Suhu ljudsku plazmu je potrebno što ranije dati kod svih krvarenja, posebno onim bolesnicima koji su u šoku. Ali sa davanjem plazme ne treba pretjerivati, niti podizati krvni pritisak, što može dovesti do još profuznijeg krvarenja. Kada davanje plazme izazove neku reakciju kod bolesnika (hiperpireksiju, osip) treba prestati odmah s davanjem plazme. Kod nedostataka plazme, korisno je davanje zamjenika za plazmu, koji se brzo izlučuju iz organizma, te nisu tako korisni kao plazma, ali pomognu o održavanju volumena cirkulacije. Kod svakog vanjskog krvarenja iz rana, koje se privremenom hemostazom može zaustaviti prije nego što se pristupi davanjem zamjenika za krv, spasioc mora biti siguran daje krvarenje zaustavljeno, inače davanje plazme ili drugog zamjenika znači preljevanje šupljeg u prazno i predstavlja mogućnost jačeg krvarenja ili iskrvarenja. Također, davanje ovih sredstava je samo u indiciranim slučajevima tj. kada se pregledom ustanovi da je pacijent izgubio veću količinu krvi, kada pacijentu prijeti šok i si. Poželjno je uključiti infuziju infuzione tečnosti.

ŠOK Kod nastanka šoka, zahtjeva se pažljiva i intenzivna pomoć bolesniku i hitno transportovanje u stacionarnu zdravstvenu ustanovu. Sok je iznenadno teško stanje organizma gdje su vitalne funkcije svedene na minimum, a razvija se kao akutni odgovor organizma na tešku povredu ili neku drugu štetnu noksu. To je bolest cijelog organizma, progredijetna i dinamična i obično je uvod u smrtni ishod.

Patofiziologija šokaSok predstavlja prije svega krizu periferne cirkulacije (kapilara). Zbog gubitka krvi, kapacitet vaskularnog korita, koje čine krvni sudovi, postaje viši od volumena cirkuliraj uće krvi. Posljedica je stezanje mišićnih omotača arteriola i povlačenje krvi iz rezervoara. Time se organizam brani da bi sačuvao centralnu cirkulaciju kroz srce i mozak. Smanjenja cirkulacija kroz pojedine dijelove tijela, nastala kao rezultat stezanja krvnih sudova, da bi se što više krvi potislo u centralnu cirkulaciju, dovodi do oštećenja tkivne perfuzije. Smanjenje perfuzije tkiva usljed nedovoljnog izgaranja dovodi do aneksije i oslobađanja metabolita. Nagomilavanje metabolita oko kapilara dovodi do daljnih smetnji tkivne perfuzije, na što kapilari odgovaraju dilatacijom. Jaka dilatacija dovodi do dalje diskrepance između njihovog volumena i količine cirkulirajuće krvi, što uslovljava dalju smetnju tkivne perfuzije.

Etiološke kategorijeŠok se prema faktoru nastanka može podijeliti u više, etioloških kategorija.

Kardiogeni Šok nastaje usljed slabosti srca, tj. kada srce nije u stanju da puni krvne sudove pod dovoljnim pritiskom, da bi obezbijedilo cirkulaciju. Ova vrsta šoka nastaje kod tamponade srca, začepljenja krvnih sudova srca, masivne plućne embolije, i operacija na srcu. U 10-20 % slučajeva nastaje kod pacijenata sa infarktom miokarda. U ovim slučajevima smrtnost je velika.

Hipovolemijski šok nastaje kod velikih gubitaka tečnosti, pretežno plazme, npr. kod opekotina gdje se na opečenu površinu gubi mnogo plazme i elektrolita. Zatim mogući uzroci mogu još biti preveliko znojenje, proljev, razaranje kore nadbubrežne žlijezde, prestanak lučenja antidiuretičkog hormona.

Anafilaktički šok je alergično stanje u kome se minutni volumen srca i arterijski krvni pritisak mogu drastično smanjiti. Sudarom antigena i antitijela oslobađa se histamin i njemu slične supstance koje povećavaju kapacitet krvnih sudova i obaraju pritisak.

Septični šok znači veoma opsežnu infekciju u mnogim područjima organizma (peritonitis, kao posljedica rupture šupljeg organa u trbuhu ili povrede, generalizirana sepsa, gangrene i si.)

Trauma je jedan od najčešćih, uzroka Soka koji se obično naziva traumatskim. Jedan od faktora nastanka ovog šoka je krvarenje koje ne mora biti obilno, nekada je čak i minimalno, Također infekcija prilikom povrede može doprinjeti pojavi traumatskog šoka.

Opsruktivni šok je stanje koje nastaje zbog opstrukcije lumena velikih vena, šupljine srca, plućnih vena. aorte, u tolikom obimu daje nemoguće strujanje krvi. Ove situacije nastaju kompresijom velikih venajSrČanom tamponadom, masivnom embolijom i disekantnom aneurizmom aorte.

Neurogeni Šok je kod primarnih zatajivanja centara u mozgu (trovanje barbituratima, predoziranje narkotika, trovanje nervnim bojnim otrovima) ili kod transekcije kičmene moždine (transverzalni mijelitis, povrede kičmene moždine).Izraz endokrini šok nema opravdanja, ali se termin dosta sreće i označava endokrini krah u organizmu kodakutne hipofunkcije štitne ili zatajivanja nadbubrežne žljezde (miksedem, feohromocitom, adrenokortikalna insuficijencija).

Faktori koji potpomažu nastanak šokaPostoji čitav niz stanja i životnih situacija koje ne izazivaju šok, ali u slučaju da čovjek u takvim stanjima iskrvari, bude ranjen ili dobije sepsu, šok nastupa prije, teži je dublji a izvlačenje iz šoka je otežano i produženo. Gladovanje, žeđanje, fizički napori, strah, tjeskoba, hladnoća, obilno znojenje, pregrijavanje su situacije koje u slučaju nastanka šoka pogoršavaju stanje.

Klinička slika šokaKlinička slika šoka se; može podijeliti na dvije faze. Prvu u kojoj se organizam zaštitio vlastitim mehanizmima, vazokonstrikcijom i gdje je nastupila centralizacija krvotoka, i u drugu, u kojoj nastupa kompletno zatajivanje cirkulacije. U početku je pacijent obično nemiran, agitiran, svjestan i orijentisan. Puls mu je jedva pipljiv, blijed je. Pritisak može biti normalan ili nešto povišen. Obično je hladan, orošen hladnim znojem i tuži se na hladnoću. Disanje mu je plitko, ubrzano, a ponekad i povraća. Količina mokraće je mala. Ukoliko se ništa ne poduzima. , šok prelazi u drugu torpidnu ili ireverzibilnu fazu. Pacijent je miran, tup, apatičan, nezainteresovan, premda potpuno svjestan, blijedo-sive ili blijedo-zelenkaste kože (zemljane boje) na krajevima cijanotične, obliven hladnim znojem. Puls mu je veoma ubrzan, mekan, končast, pritisak mu je snižena mokrenje prestalo. Disanje je mirno, plitko, površno. Ali sve etiološke kategorije šoka ne moraju imati istu kliničku sliku. Kod pojedinih oblika Šok može

započeti torpidnom fazom (kardiogeni šok, jako velika iskrvarenja). Anafilaktički šok nastaje neposredno nakon davanja seruma, a očituje se bljedoćom nernirom, padom krvnog pritiska, povraćanjem, dispneom, cijanozom, znojenjem, končastim ubrzanim pulsom i na kraju komom.

Prva pomoć kod šokaOsnovne mjere, posebno kod traumatskog i hemoragičnog šoka, je zaustavljanje krvarenja nekom od metoda privremene hemostaze i sprečavanje bolova pogodnom imobilizacijom U uslovima prve pomoći kod velikih gubitaka tečnosti pribjegava se autotransfuziji, da pacijent leži na leđima sa nisko postavljenim uzglavljem. Agitiranog pacijenta treba smiriti. Pacijenti sa opekotinama, ukoliko ne povrećaju mogu popiti čiste vode sa jadnom kašikom kuhinjske soli. U uslovima hitne medicinske pomoći kod svakog oblika Šoka, započinje se infuzijom kristaloidnih rastvora. Kod iskrvarenja treba dati plazmu ili nadomjestke za plazmu zajedno sa otopinom kristaloida. Ukoliko pacijent postaje besvjestan treba izvesti endotrahealnu intubaciju. Normalno je da u slučaju prestanka respiracije ili cirkulacije treba pristupiti oživljavanju. U traumatskom Šoku i kod opekotina, pacijentima se daje jak analgetik intravenski, kortikosteroidi, antibiotici širokog spektra te velika količina infuzije. Kod kardiogenog šoka pacijenta ne treba opterećavati velikim količinama infuzionih rastvora. Količina od 200-300 ml je sasvim dovoljna. Kod jakih bolova koriste se analgetici. Ako prijeti fibrilacija, daje se lidokain. Obavezno treba dati oksigen uz forsirano disanje. Kod anafilaktičnog Šoka uz infuziju bolesniku je potrebno dati antihistaminike, kalcijum, kortikosteroide, te eventualno adrenalin intravenski. Pri svakom obliku šoka udruženog sa povredom ili velikim bolovima, treba uključiti bolesniku sredstva za umirenje bolova, ali nikada morfinske preparate.

POVREDEPod pojmom povrede podrazumijeva se niz poremećaja koje mogu izazvati i prouzrokovati razni hemijski i fizikalni agensi, Čije je ranjavajuće djelovanje jače od otpora pojedinih izloženih tkiva.

Podjela

Mehaničke povrede. koje nastaju dejstvom mehaničke sile, pritiskom ili udarom na tkivo, odnosno povlačenjem-trakcijom tkiva

Toplotne povrede, nastaju usljed dejstva povišene ili snižene temperature, gdje se ošteti tkivo, i one se nazivaju jednim imenom termičke povrede;

Električne ozljede, znače oštečenja tkiva električnom strujom visokog i niskog napona

ili dejstvom prirodnog elektriciteta;Hemijske povrede, nastaju dejstvom hemijskih kaustičnih sredstava, pretežno

kiselina i baza, ili njihovih jetkih soli;Radijacione povrede, nastaju usljed rendgenskog ili izotopskog zračenja (ozračenje

rendgenom, dejstvom atomske bombe i si.) ; Povrede nastale promjenom pritiska okoline, nastaju kod iznenadnog vazdušnog udara usljed eksplozije, ali i zbog nagle dekompresije (kesonska bolest i si.) ,

Mehaničke povrede

Najveći broj povreda nastaje dejstvom mehaničke sile. Gotovo sve povrede u saobraćaju i veliki broj industrijskih povreda spadaju u ovu grupu. Zbog svoje brojnosti imaju izuzetan značaj. Kada se tkiva usljed djelovanja nekog mehaničkog agensa oštećena, a koža ili sluzokoža očuvana, riječ je o zatvorenim ili tupim povredama, O otvorenoj povredi ili rani govori se onda kada su koža ili sluzokoža oštećene djelovanjem mehaničkog uzročnika.

Rane

Osobine i vrste ranaKao najmnogobrojmje medu mehaničkim povredama, rane se dijele prema načinu i njihovom obliku.

- Oguljotina (excoratio) nastaje površnim skidanjem epiderma. Ako su male onda ne predstavljaju posebne teškoće, međutim kod velikih (kada automobil vuče povrijeđenog po zemlji) su teške, bolne i podložne infekciji.

- Posjekotine (vulnus scissum) nastaju dejstvom oštrog oruđa, pravilnih i ravnih su ivica. najlakše su za hiruršku obradu. Mogu prodirati do mišića, nerava i tetiva.

- Razderotine (vulnus lacerum) su česte rane i nastaju djelovanjem tupih predmeta. Nepravilnih su oblika, ostavljaju ožiljke i podložne su infekciji.

- Nagnječine (vulnus contusum) također nastaju djelovanjem tupih predmeta, bolne su }

podložne infekciji, sa krvnim podlivima. - Ubodne rane (vulnus punctum } nastaju dejstvom oštrih, uskih predmeta, sa šiljatim vrhom.

Često prodiru u tjelesne duplje i mogu zahvatiti velike krvne sudove. - Ujedne rane ( vulnus morsum) nastaju ujedom životinja. Praćene su defektima tkiva,

nepravilne su, većinom teške, jako sklone infekciji, uz mogućnost nastanka bjesnila. - Strijelne rane ( vulnus sclopetarium) nastaju djelovanjem vatrenog oružja, zrnom ili u

savremenim ratovima, češće parčetom eksplozivnog oružja. One su veoma teške, sklone infekciji, prodiru u tjelesne šupljine i mogu biti ustrelne, prostrelne i tangencijalne.

- Ratna rana predstavlja poseban entitet bez obzira na patološko-anatomsku sličnost sa pobrojanim vrstama rana, a nastaje u posebnim, ratnim uglovima. Često predstavljaju konbinaciju mehaničkog, toplotnog i radijacionog oštećenja. Sve ove okolnosti svrstavaju ratnu ranu u poseban vid medicinske aktivnosti — ratnu hirurgiju.

Zavisi od toga da li prodiru u neku od tjelesnih šupljina (pleuralnu, peritonealnu, duralnu) ili ne rane se dijele na penetratne i nepenetratne. Nepenetratne su u suštini lakše i bolje su prognoze, jer nije oštećena neka od tjelesnih šupljina, manja je mogućnost infekcije. Kod penetratnih rana, koje znače prodor u tjelesnu šupljinu, uvijek postoji mogućnost povrede unutrašnjih organa, izazivaju unutrašnje krvarenje, teške infekcije, iskrvarenje i nastanak šoka.

Kompikacije ranaKrvarenje i i infekcija su komplikacije svake rane. Krvarenje nastaje neposredno poslije povrede i ono se naziva primarno, dok je sekundarno, kada se krvarenje javlja iz već obrađene i zbrinute rane. Zaustavljanje krvarenja, zbrinjavanje rane te brz transport do hirurga, daje mogućnost službi prve pomoći da otkloni dobar dio usiova za infekciju rane. Treba napomenuti da se svaki oblik infekcije, može pojaviti kod bilo koje rane. Duboke rane, praćene nagnječenjima tkiva, sa mnogo džepova. zaprljane zemljom i drugim stranim tijelima, sa krvnim podlivima, sklone su razvoju anaerobnih infekcija (tetanusa ili gasne gangrene), što ne znači da se tetanus ne može pojaviti i kod minimalnih rana (ubod trnom ili ekserom).

Ujed životinje uvijek treba da pobudi sumnju na mogućnost nastanka bjesnila, bez obzira daji su simptomi bjesnila izraženi kod životinje ili ne. Zbog sprečavanja infekcije svakom unesrećenom sa otvorenim povredama u uslovima hitne medicinske pomoći, treba dati antibiotike širokog spektra zbog postojanja miješane infekcije.

Opšta pravila zbrinjavanja ranaDa bi se pristupilo rani i njenom zbrinjavanju, treba prvo osloboditi unesrećenog odjeće, svlačenjem ili rezanjem šavova na tom mjestu gdje se rana nalazi. Ranu nije dozvoljeno ispirati vodom, zbog mogućnosti unošenja infekcije. Također dezinfekciona sredstva, kao i alkohol, nemaju nekog efekta kod ispiranja rana. Na ranu se stavlja samo sterilan zavoj, ili u nedostatku zavoja, čist, opeglan materijal. Na ranu se nikada ne smije stavljati vata. Prije svega, potrebno je zaustaviti krvarenje jednom od spomenutih mjera, najbolje kompresivnim zavojem. Strana tijela iz rane se ne smiju vaditi m pod kojim uslovima, jer je to dio hirurške obrade. Jedino male rane, posjekotine, sitne oguljotine predstavljaju izuzetak što se tiče zbrinjavanja. Za ove rane se preporučuje pranje sapunom i po mogućnosti toplom vodom. Ranica se zatim namaze 2% rastvorom Asepsola i prekrije se sterilnom gazom. Za vrijeme transporta bolesnika, potrebno je kontrolisati mu ranu. To znači, ako je zavoj prokrvario, treba staviti preko njega drugi, kontrolisati mu puls, svijest, poduzimati mjere protiv šoka itd

Previjanje ranaKod pružanja pomoći u uslovima urgentne medicine, previjanje rana se najbolje vrši prvim zavojem. On je upakovan u nepropustljivi omot, sterilan je a sastoji se od jastučića i dvije glave, od kojih je jedna duža a druga kraća. Kraća glava služi za bolju fiksaciju. Jastučić se stavlja na ranu, pri tome se mora paziti da ostane sterilan, zatim se trakom zavoja fiksira na povrijeđeni dio tijela. U nedostatku prvog zavoja, može se upotrijebiti i sterilna upakovana hidrofilna tkanina, najčešće veličine 1x1, koja se nalazi također u kutijama i ormarima za prvu pomoć. Rane se jednostavnije mogu previjati turbanskim zavojem, ako nije potrebno apliciranje kompresivnog zavoja. Turbanski zavoj je elastična mrežica koja čvrsto drži apliciranu hidrofilnu gazu na rani, bez potrebne fiksacije turama zavoja. Za previjanje malih rana, koriste se komadići gaze naljepljeni na ljepljive trake i posebno upakovani u papirne omote. Gaza se također fiksira na ranu tipičnim zavojima. Ordiniranje antitetaničkog i antigangreoznog seruma ili potreba revakcinacije anatoksinom tetanusa, je dio hirurške obrade i Ijekar urgentne medicine ne bi trebao davati serume bez konsultacije hirurga. Ali zato može pristupiti terapiji antibiotika širokog spektra.

Greške kod previjanja ranaVeoma česta greška prilikom previjanja rana je njihovo posipanje dezinfekcionim sredstvima Hi prascima i stavljanje masti. To samo može doprinjeti većem razvoju infekcije.

Posebne vrste povreda

Povrede glavePovrede glave se razlikuju po izvjesnim specifičnostima od ostalih povreda. Često su udružene s povredama mozga. Postoje glava veoma vaskularizirana, dešava se da jako krvari i' kod manjih povreda. Ako ne s kompresivnim zavojem, onda od trougle marame savijene u uzvojnicu, napravi se kolut koji se stavlja oko rane i Čvrsto pritegne zavojem.

Pojava krvi na nos, usta, uši, razvitak krvnog podliva oko očiju i iza uha, znači da se radi o prelomu poda lobanje. Također, dominantan simptom povrede glave je gubitak svijesti. Dosta povrijeđenih strada od komplikacija povrede glave kao što su ugušenje, aspiracija i si. Razvoj kliničkih simptoma povrede glave je brz i nepredvidljiv. Posebnu pažnju treba obratiti na

svijest, pojavu epileptičnih napada tijela, usporenju pulsaj pojavi jakog širenja zjenice s jedne strane. U svim ovim slučajevima, bolesnika hitno treba transportovati u medicinsku ustanovu. Povrijeđenog tokom transporta treba održavati budnog.

Povrede kičmePovrede kičme mogu biti praćene istovremenom lezijom kičmene moždine ili bez nje. Lezija kičmene moždine znači oduzetost donjih dijelova tijela, distalno od mjesta povrede kičme. Lezije kičmene moždine bez povrede kičme idu sa oduzetostima ispod mjesta lezije, a mogu biti prouzrokovane epiduralnim hematomom ili promjenom na krvnim sudovima (spazmom). Ukoliko se radi o povredama vratne kičme ispoljavaju se respiratorne smetnje, pa je potrebno davanje kiseonika, a nekada i arteficijalna respiracija. (intubacija, ventilacija). Kod povrede kičme sa oduzetošću donjih udova istovremeno nastaje i retencija mokraće. Bešika je prepunjena, bolesnik nema osjećaj za mokrenje i ne može spontano da mokri. Iz tog razloga može doći do rupture bešike, zato ovakvog bolesnika treba kateterizirati. Kod podizanja povrijeđenog u kičmu moraju učestvovati četvorica, i svi zajedno u isto vrijeme spustiti ga na tvrdu i pripremljenu podlogu. Ispod lumbalne i vratne kičme stavlja se jastuk, koji smije biti toliko velik da popuni krivinu lumbalne ili vratne kičme.

Povrede licaPovrede lica rijetko predstavljaju opasnost po život pacijenta, ali zbog velike vaskularnosti, krvarenje je obilno, a brzo krvarenje iz usta, slomljena proteza, prelomljeni zubi itd, mogu dovesti do opstruiranja respiratornog puta j naročito ako pacijent leži nauznak. Stoga je najbolje za pacijenta da sjedi.

Povrede grudnog košaPovrede grudnog kosa ugrožavaju jednu od osnovnih funkcija organizma - disanje, Također može biti poremećena srčana akcija, uz praćenje obilnog krvarenja, posebno u pleuralnu duplju. Ovde je šok veoma čest i težak. Penetratne povrede grudnog koša omogućavaju ulazak vazduha u pleuralnu duplju i razvoj pneumotoraksa, hematotoraksa ili kombinacije obje teške povrede. Prelomi rebara su česte povrede, posebno u saobraćaju, a manifestiraju se bolovima na mjestu preloma, koji se pojačavaju respiracijama. Prelom više od dva rebra, i to na više mjesta dovodi do paradoksalnog disanja prelomljenog dijela. Najbolje sredstvo na nivou prve pomoći je endotraehealna intubacija i ventilacija. Izljev krvi u grudnu duplju, hematotoraks, znači kompresiju pluća, pomjeranja unutrašnjih organa u grudnom košu, što ostavlja posljedice na mogućnost disanja i opskrbu kisikom. Pneumotoraks može biti vanjski i unutrašnji. Kod vanjskog, vazduh ulazi u pleuralnu duplju kroz ranu na grudnom košu, a kod unutrašnjeg obično se radi o rupturi bronha ili pluća, bilo direktnom traumom, ili indirektnim dejstvom sile. Stoga, najvažniji zadatak spasioca je zatvaranje otvorenog pneumotoraksa. Na ranu se stavlja nekoliko slojeva gaze a potom voštano platno, zatim se zamotava s flasterima ili zavojem, da bi se onemogućio ulazak vazduha kroz ranu. Poseban oblik pneumotoraksa je hipertenzivni pneumotoraks koji se očitava prisustvom vazduha pod pritiskom, koji za posljedicu ima pomjeranje medijastinuma na suprotnu stranu i kompresiju velikih vena te smetnju utoka venske krvi u srce. Osnovni simptomi su teška i pogoršavajuća dispnea, cijanoza, zatajivanje srca i brz završetak ako se ne raguje na adekvatan način. U uslovima službe urgentne medicine, najbolje je probosti grudni koš jednom iglom, između drugog i trećeg rebra, s prednje strane po gornjem rubu donjeg rebra. Na iglu se stavlja probušeni prst od rukavice, koji prilikom insipracije kolabira, a prilikom ekspiracije omogućuje izlazak vazduha iz grudne duplje.

Povrede srcaOvo su najteže povrede i više od 50 % povrijeđenih u srce podliježe traumi neposredno poslije povrede. Idu zajedno sa teškim šokom, srčanom tamponadom, hladnom i vlažnom kožom, nemirom,

dispneom, cijanozom. Puls i pritisak se ne mogu mjeriti, a srčani tonovi su tihi, tmuli, daleki i jedva Čujni. Povreda srca može biti penetrirajuća, kad oštro hladno ili vatreno oruđe prodre kroz jednu od pleuralnih duplji, kroz abdominalnu duplju ili sa prednje strane grudnog koša u predjelu srca.

Povrede trbuhaBilo da su tupe ili penetralne povrede trbuha, obje dovode do brzog razvoja šoka. Kod perforacije šupljeg organa (želudac, tanko i debelo crijevo) još se pojavljuju i znaci difuznog peritonitisa. Pacijent ima upale obraze, jezik mu je suv, a trbuh uvučen, tvrd, bolno osjetljiv sa difuznim otporom musklulature. Pacijenti također mogu i povraćati. Kod prskanja perenhimatoznog organa (ruptura jetre, slezene) pojavljuje se hemoragični šok sa niskom tenzijom, visokim pulsom, intenzivnim bljedilom i hladnim znojem. Trbuh kod ovih pacijenata je osjetljiv, naduven, napet, i često se osjećaju maci slobodne tečnosti. Povrijeđeni ne smiju ni jesti ni piti a transportuju se na leđima sa savijenim nogama u koljenima.

Povrede genitourinarnog traktaKod svih pacijenata s povredama abdomena i donjeg dijela rebara, mogu se javiti i povrede bubrega. One su praćene brzim razvojem hemoragičnog šoka. Hematurija je siguran znak lezije urinarnog aparata. Bolovi su nekada slični bolovima bubrežnih kolika. Kod intraperitonalne rupture mokraćne bešike razvijaju se svi znaci perforacije šupljeg organa u trbuhu. Uporedo s ovim povredama idu i prelomi karličnih kostiju. Kod svih urogenitalnih povreda opšte mjere su borba protiv šoka, nadoknada tečnosti, davanje antibiotika širokog spektra. Kod nemogućnosti mokrenja i kod sumnje na ruptura bešike, potrebno je izvršiti kateterizaciju mokraćne bešike. Kateter treba ostaviti kao trajni sa derivacijom urina u plastičnu kesu. Ukoliko nije moguće proći s kateterom, Što je često kod rupture uretre, ne smije se forsirati prolazak kateterom, nego je potrebno napraviti suprapubičnu punkciju. Povrede muškog genitala iz koga jako krvari zahtjevaju kompresivni zavoj.

Prignječenje trupa i udova ( crush sindrom )Ove povrede nastaju često zatrpavanjem zemljom u rudnicima, prignječenjem u saobraćaju ili industriji a očitavaju se tako što su često bez rana ili preloma, nagnječeni su često donji dijelovi trupa i mogu dovesti do akutne bubrežne insuficijencije, prestanka mokrenja i razvoja tzv. Crush sindroma. Prignječeni ekstremitet je hladan, blijed, otečen i bolan. Ako nema rana, ekstremitet se ne zamotava i ne utopIjava. Ukoliko nema unutrašnjih povreda, pacijentu treba dati tečnosti da pije. U službi prve pomoći, treba mu intrevenski dati kristaloidne otopine, antibiotike širokog spektra te staviti trajni kateter. Količinom mokraće mjerimo težinu Crush sindroma.

Povrede okaU slučaju povrede oka, najbolje je ništa ne dirati, nego staviti sterilan iZavoj, osim u dva izuzetna slučaja. Kada postoji neko strano tijelo koje slobodno pliva u kesi vežnjače ili kod hemijske povrede oka. Ukoliko strano tijelo slobodno pliva u oku, laganom masažom oka se nastoji da ono ispliva pomoću suza ili ako ne, onda se direktno izvadi iz oka komadićem sterilne gaze natopljene fiziološkom otopinom. Sve druge povrede oka, zahtjevaju hitan transport okulisti.

Snježno sljepiloOno nastaje usljed jakog obljeska sunčevih zraka od bjeline snježnih površina ako su oči nezaštićene. Bolesnik ima osječaj jakog pečenja u očima, konjuktive kapaka i jabučica su crvene i otečene. Oči jako suze. Kod pružanja pomoći, najbolje je bolesnika smjestiti u tamnu prostoriju ili mu odrediti nošenje tamnih naočara. Na oči treba stavljati obloge od prokuvane vode ili kamilice ili u slučaju urgentne medicine obloge od fiziološke otopine.

POLITRAUMAPolitrauma predstavlja više udruženih povreda organizma, a odnose se najčešće na povrede mozga, kičme, koštano-zglobnih struktura, krvnih sudova, perifernih živaca, mekih tkiva ali i vitalnih organa. To su povrede koje najčešće brzo dovode do šoka kao prijetnje prestanku životnih funkcija. Puno je spoljašnjih uzroka koji mogu dovesti do politraume, a najčešći su saobraćajni udesi, prirodne katastrofe, eksplozivno oružje u ratnim situacijama i diverzijama. Kod politraume, vrlo je važno, pridržavati se redoslijeda postupaka.

1. Izbaviti unesrećenog sa mjesta nesreće uz mjere sopstvene sigurnosti. 2. Postaviti unesrećenog u odgovarajući položaj. Ako je pri svijesti postaviti ga leđima na ravnu

podlogu - najbolje na dasku, nosila ili drugi priručni improvizovani predmet. Ako je bez svijesti, postaviti ga na trbuh ili na stranu sa glavom zabačenom unazad i u stranu.

3. Provjeriti disanje i puls. 4. Obezbijediti prohodnost dišnih puteva. 5. Odrediti prioritete u pružanju prve pomoći, a to su:

- zaustavljanje većih krvarenja, - uspostavljanje disanja i rada srca, - održavanje disanja i rada srca vještačkim načinom, - ostali postupci: zbrinjavanje rana, imobilizacija, borba protiv šoka, priprema, transporta i

transport uz kontinuirano pružanje zdravstvene pomoći.

Akutne komplikacije povreda

Masna embolijaMasna embolija se rijetko vidi u slučajevima urgentne medicine. Veoma je značajna i opasna komplikacija povrede skeleta, jer je čest uzrok smrti kod preloma ektremiteta, a naročito karlice. Javlja se Često kod pacijenata koji su bili dugo hipovolemični i imaju više fraktura, 24-48 sati nakon primarne povrede. Znaci moždane embolije su poremećaj svijesti, konfuzija, dezorjentacija koma, neurološki ispadi. a znaci plućne masne embolije su tahipneja. dispneja, prekardijalni bol, cijanoza, pad pritiska, prestanak pulsa te iznenadna smrt. Kod nastale masne embolije potrebna je hitna stručna intervencija, što znaci da se u prvoj pomoći preporučuje hitan transport.

Vazdušna embolijaNastaje kod povreda vrata i velikih vena na vratu. Smrt je gotovo momentalna, simptomi su gotovo identični kao kod masne plućne embolije. Preporučuje se položaj sa nogama jako podignutim, najbolje uza zid. Intervencija je istovjetna kao i kod masne embolije.

PRELOMI KOSTIJU (FRACTURAE)

Vrste preloma i simptomatologijaPrelomom se naziva prekid kontinuiteta kosti usljed djelovanja mehaničke sile. Prelomi se dijele na otvorene i zatvorene, zavisno od kontinuiteta kože i sluzokože iznad mjesta preloma. Ukoliko koža nije oštećena, radi se o zatvorenom prelomu, a ako je intergritet kože ili sluzokože narušen, onda je prelom otvoren ili komplikovan. Kod ove vrste preloma, postoji najveća opasnost od infekcije prelomljene kosti. Patološkim prelomom se naziva situacija kada je kost već oštećena patološkim procesom (tumor, osteomijelitis) i pružanje pomoći u ovom slučaju je adekvatna svim ostalim oštećenjima kosti. Kod otvorenih preloma dolazi do krvarenja, koje u odnosu na prelom, može biti dosta obilno, dok kod zatvorenih preloma krv se nakuplja oko prelomljene kosti u okolna tkiva. Svaki prelom je praćen jakim bolom i često krvavim podljevima.

Komplikacije prelomaPrelomi, naročito dugih kostiju, kao stoje femur, ili prelomi više kostiju, mogu dovesti do razvoja šoka sa svim njegovim karakteristikama. Ukoliko kod zatvorenog preloma, prilikom transporta, nastane otvoreni prelom, time što oštar iver kosti proreze kožu, to je isključiva greška službe prve pomoći. Takav prelom, daje mogućnost nastanka osteomijelitisa, te pogodovanju infekcije. Također, takav oštar iver, kod lošeg manipulisanja, može oštetiti nerv ili krvni sud.

Opšta pravila zbrinjavanja prelomaKod otvorenog preloma, potrebno je skinuti odjeću, osim ako je to bolno za pacijenta, tada se cijepa ili reže po šavu. Kod zatvorenih to nije potrebno, imobiliše se ektremitet s onim što se našlo na njemu. Kod otvorenog preloma se pristupa previjanju rane i zaustavljanju krvarenja. Znači, prvo kompresivnim zavojem zaustavimo krvarenje, onda vrsimo imobilizaciju ekstremiteta. Nipošto, ni pod kojim uslovima u prvoj pomoći ne treba pokušavati namjestiti prelom. To je bez rendgenskog aparata i definitivne imobilizacije stručnog ljekarskog kadra nemoguće.

Principi imobilizacijeOsnovni zadatak imobiližacije je učiniti nepokretnim prelomljeni ektremitet, smanjiti bolove povrijeđenom, smanjiti mogućnost krvarenja i iskrvarenja, te onemogućiti daljne komplikacije, kao što je mogućnost oštećenja krvnog suda ili nerva. Postoji nekoliko pravila kako imobilisati prelomljeni ektremitet. Prije svega potrebno je pripremiti sredstva za imobilizaciju. Poslije toga ektremitet se podiže, najbolje je da to rade dvojica, spasilac i njegov pomoćnik, tako što svaki od njih uhvati ispod onog zgloba koji je u susjedstvu mjesta preloma. Laganim zatezanjem ektremitet se podiže, stavlja na već pripremljeno imobilizaciono sredstvo. Imobilišu se uvijek dva susjedna zgloba oštećenog ekstremiteta u fiziološkom položaju. Od ovog pravila se odstupa samo ako se radi o lomu u skočnom ili ručnom zglobu. Svako sredstvo za imobilizaciju, standardni ili improvizovano, mora biti obloženo vatom ili nekom tkaninom, da ne bi nažuljalo povrijeđenog. Imobilizaciono sredstvo se fiksira zavojima, ili trouglim maramama ovisno o kakvim je uslovima riječ.

Sredstva za imobilizacijuSredstva za imobilizaciju se dijele na priručna i standardna i trajna. Kao priručno sredstvo se mogu upotrijebiti svi materijali, obrađeni i prilagođeni u tu svrhu, daščice, motke, grana drveta, puška, peš od kaputa, složene novine i u najgorem slučaju zdrava noga uz bolesnu. Standardna sredstva za imobilizaciju su Cramerove, Thomasove, Diterichsove i pneumatske udlage. Najrasprostranjenije sredstvo je Cramerova šina. Laka je, Iako se savija i prilagođava različitoj veličini i obliku ekstremiteta, nepogodna je i nepovoljna za imobilizaciju natkoljenice. Cramerovu šinu je potrebno zamotati vatom i zavojima prije upotrebe. Thomasova šina se upotrebljava za imobilizaciju preloma natkoljenice. One su različite dužine i mogu biti za lijevu ili desnu stranu. Sastoji se iz obruča obloženog mekim materijalom i dvije šipke koje se produžuju do dužine noge i međusobno sastaju. Veoma je pogodna za imobilizaciju natkoljenice ali je nepogodna za nošenje, jer zauzima mnogo prostora. Diterichsova šina je dobro sredstvo za imobilizaciju natkoljenice. Sastoji se od dvije daščice, jedne duže i jedne kraće. Svaka od njih se može produžavati i skraćivati. zavisno od dužine ektremiteta. Svaka daščica na gornjem kraju ima vatirani naslonjač, koji se kod duže daščice stavlja pod pazuh, a kod kraće u preponu povrijeđenog. Obje se stavljaju ispod stopala. Može imati i vlastite kajševe za fiksiranje, potrebno ju je obložiti materijalom prije aplikacije. Pneumatska udlaga je moderno, praktično i dobro sredstvo za imobilizaciju skočnbg zgloba i potkoljenice. Sastoji se iz najlonske vreće, sa dva zida. Udlaga se napuše pošto se stavi na potkoljenicu. Zauzima malo prostora, laka je za nošenje, dobro imobiliše skocni zglob ili potkoljenicu, zaštićuje od dodatnih povreda, lako se i brzo stavlja i nije potrebno oblaganje mekanim materijalom.

Posebne vrste imobilizacija

Lom ključne kosti se imobiliše zavojem nazvanim zvijezda leđa ili postavljenjem uprtaca po Madzenu. Uprtači se prave od gaze koja se savija u usku, oko tri prsta široku traku, u čiju se sredinu stavi vata, tako daje uprtač mekan i ne žulja bolesnika.

Nadlaktica se imobiliše velikom Cramerovom šinom, tako što se udlaga stavlja od prstiju povrijeđene ruke do ramena zdrave ruke, preko čitavih leđa. Ruka treba biti savijena pod uglom od 90 stepeni, stavljena preko donjih dijelova prsa bolesnika. Prelom nadlaktice se može imobilisati uz tijelo Desaultovim ili Velpeauovim zavojem.

Podlaktica se imobiliše Cramerovom šinom koja ide od vrhova prstiju do iznad lakta, sa flektiranom rukom u laktu, sa šakom polusavijenom i napola savijenim 'prstima, s tim što se u šaku stavi jedan zavoj ili tako savije Cramerova Šina da ispunjava polusavijenu Šaku i polusavijene prste. Također, podlaktica se može imobilisati u pneumatskoj udlagi.

Lom u ručnom zglobu i šaci se imobiliše tako što se Cramerova šina stavlja do lakta, šaka je ispunjena i polusavijem prsti. Također je ovde korisna pneumatska udlaga. Lom u ručnom zglobu se može imobilisati daščicom koja se stavi na volarnu stranu ruke, zatim podlaktica se može imobilisati svežnjem novina, te samom trouglom maramom, zatim dvijema daščicama koje su spojene pod pravim uglom.

Prelom natkoljenice se imobiliše Thomasovim i Diterichsovim šinama. U nedostatku njih, može se upotrijebiti i tri Cramerove šine Jedna ide sa stražnje strane od lopatice na povrijeđenoj strani, savija oko pete i dolazi do vrha prstiju. Druga ide od pazuha sa bolesne strane pacijenta, preko vanjske strane trupa preko vanjske strane noge do stopala, preko ovog zavija na unutrašnju stranu. Treća ide od prepone sa unutrašnje strane povrijeđene noge do skočnog zgloba. Sve tri šine se posebno i zajednički fiksiraju za nogu. Koljeno mora biti lako savijeno.

Potkoljenica se najpogodnije i najlakše imobilizira u pneumatskoj udlagi. U njenom nedostatku, potkoljenica se imobiliše sa dvije Cramerove šine od kojih jedna ide od sredine natkoljenice prema dolje sa stražnje strane noge, savija preko pete na isti način kao i kod natkoljenice i ide sve do vrha prstiju. Druga ide od sredine natkoljenice sa vanjske strane povrijeđene noge, zavija oko skočnog zgloba i ide unutrašnjom stranom noge sve do sredine natkoljenice tj. do istog mjesta gdje i počinje, ali sa unutrašnje strane.

Skočni zglob ili povreda stopala najbolje se imobiliše pneumatskom udlagom, ali u njenom nedostatku, može poslužiti i Cramerova šina. Ona ide malo ispod koljena, sa stražnje strane potkoljenice, zavija oko pete, na isti način prema gore i ide do vrha prstiju. U uslovima prve pomoći može se napraviti i ekstenziona imobilizacija kod frakture femura. Bolesniku se navuče čvrsta cipela, po mogućnosti za broj veća. Bolesnik treba da navuče dvoje-troje čarape, da ne bi cipela žuljala. Cipela se uredno zakopča a zatim se kroz petu cipele provuče uzica ili se oko cipele omota traka napravljena od zavoja. Na ovu uzicu se objesi teg ili cigla ili bilo kakav teret čija težina ne prelazi 1/7 bolesnikove težine.

Prelom nosnih kostiju ili prelom vilice se imobiliše praćkom za nos, odnosno bradu. Ona se veoma lako napravi od trake zavoja ili improvizira od komada platna, tako što se oba kraja zavoja urezu i na svakom kraju načine dvije trake koje služe za fiksaciju praćke oko glave. U svim slučajevima preloma, bolesnicima se daju sredstva protiv bolova.

Iščašenja i uganuća (luxatio et dystorsio )Iščašen zglob promijeni svoj oblik, njegovi pokreti su onemogućeni, a pokušaji pokretanja izazivaju velike bolove. Zglob je otečen i bolan na dodir, a na koži se vide krvni podlivi. Imobilizacija se izvodi na isti način kao i kod frakture, također se ne smije pokušati namještati.

TERMIČKE POVREDE

Ovde se ubrajaju oštećenja tkiva nastala promjenom temperature okoline, usljed sniženje ili povećanja. Najveći dio povreda se mogu spriječiti adekvatnom zaštitom na radu te zdravstvenim prosvjećivanjem.

OpekotineOpekotine nastaju dejstvom povišene temperature na površinu tijela. Oko 80 % slučajeva su u pitanju djeca. Opekotine su povrede koje vrlo brzo i lako dovode do stvaranja šoka, usljed velikih bolova i nedostatka teČnosti i elektrolita, te do stvaranja infekcije. ! Kod opekotina dva su momenta od bitne važnosti, to su dubina opekotine i veličina opečene površine. Ako opekotina zauzima 1/3 površine tijela, obično se završava smrću ako se ispravno ne liječi. Za orijentaciju o veličini zahvaćene površine služi Wallaceova šema ili „pravilo devetke". Po ovome pravilu sve tjelesne regije iznose ili 9% tjelesne površine ili neki broj koji je djeljiv sa 9. Tako je glava 9%jedna ruka 9%, dvije ruke 2x9 %, prednji ili stražnji dio trupa 2x9%, trup 4x9%. To ukupno iznosi. 99 % a 1% otpada na genitalnu regiju. Dubina opekotine pogoršava prognozu. Određuje se prema stepenu nekroze kojim je zahvaćena koža. Opekotine prvog stepena su kod kože koja je crvena, bolna i osjetljiva na dodir, Drugi stepen znači dublju nekrozu kože, ali još nije zahvaćen sloj kože koji se onbavlja. Koža ima po sebi mjehuriće ispunjene bistrom, seroznom tekućinom. Ove opekotine, I i II stepena, se ubrajaju u površne opekotine i zarastaju ako su uredno liječenje 7-14 dana ne ostavljajući ožiljak, dok opekotine III i IV stepena se ne mogu izlječiti bez hirurške intervencije, te uvijek, ostavljaju ožiljak.

Prva pomoć kod opekotinaPrva stvar je spašavanje opečenog od vatre ili dejstva toplog materijala. To je najbolje učiniti zamotavanjem unesrećenog Čaršafom ili ćebetom, po mogućnosti mokrim, i ako je riječ o manjoj opekotini, onda je staviti pod hladnu vodu. Na opekotinu se stavlja samo sterilan zavoj, i nikakve masti ili sredstva dok se ne dođe do zdravstvene ustanove. Male opekotine se operu hladnom vodom, premazu sa rastvorom dezinfekcionog sredstva i preko njih se stavi sterilan prvi zavoj ili drugi pogodan materijal. U prvoj pomoći se kontroliše već stavljen zavoj na opekotinu, i ne treba ga dirati ako je ispravno stavljen, ili u slučaju da je procurio, treba preko staviti novi. Ukoliko opekotina nije ranije previjena, onda se preko nje stavlja sterilna vazelinska gaza, preko koje idu slojevi gaze, zatim vate pa konačno zavoj koji sve to fiksira. Prije svega treba se pobrinuti za normalan respiratorni put kod udisanja pretoplog vazduha i edema u larinksu. Zatim se bolesniku daju velike količine tečnosti, koloida i kristaloida u odnosu 1: 1. Preporučuju se antibiotici širokog spektra radi infekcije, analgetici kod bolova i imobilizacijom opečenog dijela tijela.

Sunčane opekotineOvim opekotinama su najčešće skloni ljudi svijetle puti, plavokosi ili crvenokosi, nenaviknuti na jako sunce. Najvažnije je spriječiti ovakve vrste opekotina, a to se radi postepenim izlaganjem suncu, upotrebom krema ili losiona za sunčanje. Ako su male mogu se tretirati vitaminskim mastima koje pospješuju epitalizaciju.

SunčanicaSunčanica najčešće nastaje ljeti, usljed djelovanja sunčanih zraka na nezaštićenu glavu. Ovo je opasno oboljenje, ponekad i smrtno kod osjetljivih ljudi, naročito kod djece, ljudi svijetlih vlasi ili potpuno ćelavih. Kod sunčanice temperatura raste, nekad i do 41 i 42 °C, povrijđeni se ne znoji. Koža ostaje suha i topla, a pojava centralnih simptoma je posljedica narastanja moždanog edema. Zajedno s mozgom stradaju i drugi parenhimatozni organi (bubreg, jetra). Početak može biti nagao, najčešće s padom i gubitkom svijesti, ali češće s vrtoglavicom, smetenošću, nemirom. Ljudi koji prebole sunčanicu, mogu

imati trajne posljedice. Bolesnik se prenosi u hladovito mjesto, u sjenku da leži sa nešto podignutim uzglavljem. Na glavu se stavljaju hladni oblozi ili kesice s ledom i daje mu se velika količina tečnosti da pije ako je pri svijesti. Poljevanje hladnom vodom je također korisno. Hlađenje mora biti permanentno uz stalnu kontrolu tjelesne temperature. Sa hlađenjem se prestaje kada tjelesna temperatura počinje da pada ispod 38°C.

Toplotni udarToplotni udar nastaje kod povišene temperature okoline i prezasićenosti vazduha vodenom parom. Glavni uzroci su prekomjerno znojenje, gubitak soli iz organizma, nemogućnost hlađenja tijela zbog pretople odjeće ili prezasićenost vazduha vodenom parom. Kod prekomjernog znojenja tečnost se nadoknađuje pijenjem vode. Toplotni udar može početi naglo, unesrećeni se sruči kao gromom pogođen. Prije toga se obično žali na zamor, slabost, žeđ, lice mu je crveno do tamnocrveno, disanje je površno, ubrzano, puls ubrzan i slabo punjen. Bolesnik je oznojen, topao temperatura mu je visoka, osjeća veliku slabost, treperenje i mrak pred očima. Na kraju nastupa nesvjestica.

Kod pružanja pomoći, najbolje gaje odnjeti u rashlađenu prostoriju, skinuti mu odjeću i omogućiti hlađenje tijela. Ukoliko je disanje prestalo, pristupa se vještačkom disanju. Ako je pri svijesti", daju mu se hladni napici s jednom do dvije kašike soli. Bolesnik treba strogo da miruje.

Povrede hladnoćomOvo su rijeđe povrede i često nastaju usljed dejstva niskih temperatura ali i od vlage, vjetra, umora, neishranjenosti, manjka odjeće, pijanstva, gladi, iscrpljenosti itd. One se dijele na lokalne smrzotine pojedinih dijelova tijela i opšte smrzavanje čitavog organizma.

SmrzotineI ovde su bitna dva elementa: veličina smrznute površine i dubina koagulacione nekroze. Smrzotine su rijetko velike po površini, zahvataju samo pojedine isturene dijelove. Po dubini se također mogu podijeliti na četiri stepena. Razlikovanje stepena je moguće samo poslije zagrijavanja. Kod prvog stepena nastaje proširenje krvnih sudova poslije zagrijavanja. Mjesto je crveno, bolno u obliku žarenja i ima osjećaj hladnoće. Koža izgleda otečena, te se kasnije javlja bljedilo. Kod drugog stepena mjesto smrzavanja boli, ponekad je neosjetljivo, jako je izražena napetost potkožnog tkiva, vidi se otok. Mjehurići sa različitim sadržajem javljaju se poslije nekoliko sati. prvi i drugi stepen zarasta bez posljedica za 10-14 dana. Kod trećeg stepena su mjehurići krvavog sadržaja, smrznuta površina je nekada blijedo-sive boje, okolo se javlja crvenilo i cijanoza a kasnije na tom mjestu se formira eshara koja za 10-14 dana otpada, ostavljajući ranjavu granulacionu površinu. Kod četvrtog stepena promjene zahvataju cijelu dubinu kože kao i duboke strukture, mišiće, živce, kosti, pacijent ne osjeća smrznuti dio, javljaju se mjehuri, zatim znaci gangrene, dio postaje cm i osjeća se zadah. Kod pružanja pomoći smrznuti dijelovi se moraju zagrijavati postepeno i polako. Najbolje, je smrznute dijelove staviti u hladnu vodu koja ima sobnu ili nešto nižu temperaturu (10-18°C), zavisno od temperature na kojoj je nastalo smrzavanje. U takvu vodu je najbolje staviti antiseptične rastvore. Tu vodu treba postepeno zagrijavati, da se u roku od 1-2 sata postigne temperatura 37 do 38 °C. Kada se smrzotina osuši, previje se čistom gazom. Pošto smrzotine veoma bole, preporučuje se davanje analgetika te antibiotika i hitan transport u bolnicu.

OzeblineOzebline su posljedica dužeg izlaganja vlažnoj hladnoći. Nedovoljno odijevanje i tijesna odjeća i obuća doprinose ovim povredama, a sklonije su im žene, pogotovo djevojke u pubertetu, nego muškarci. Istureni dijelovi tijela postaju crveni, povremeno šareni sa bijelom i crvenom komponentom.

Karakterističan je popratni svrbež, a na stopalima često znojenje. Njih liječi zagrijavanje i utopljavanje.

Opšte hlađenje ( akcidentalna hipotermija)Kod dejstva niskih temperatura na ljudski organizam može nastupiti opšte hlađenje bez smrzotina. Prije nastupa opšteg hlađenja, javlja se drhtavica, premorenost i san koji često svladava pacijenta. Disanje je površno, sporo, puls mekan, slabo pipljiv, tijelo se postepeno hladi, i unesrećeni polagano umire u snu. Unesrećenog je potrebno zagrijati Što prije to bolje, najbolje toplom kupkom. Ako je potrebno, primjeniti vještačko disanje. U nemogućnosti tople kupke, zagrijati prostoriju ili obložiti ga flašama tople vode, ili u najgorem slučaju, ugrijati ga vlastitim tijelom. U uslovima hitne medicinske pomoći, nastavlja se sa zagrijavanjem uz primjenu infuzije slanog rastvora i nadoknade tečnosti.

POVREDE ELEKTRIČNOM STRUJOM I HEMIJSKIM SREDSTVIMA

Električna energija može izazvati povredu, pa čak i smrt, na dva načina: tehničkom električnom strujom i prirodnim elektricitetom. Povreda električnom strujom zavisi od količine i napona električne energije, dužine dejstva, načina dodira, vlažnosti tijela, odjeće i obuće kao i kvaliteta podloge na kojoj se povrijeđeni nalazi. Električna struja putuje linijama najmanjeg otpora tj. nervima i krvnom strujom, stoga je dejstvo električne struje, najčešće usmjereno na srce i mozak. Može se desiti da na mjesta dejstva električne struje nema nikakvog znaka, a ako je otpor veći a kontakt manji, zna se desiti da nastane opekotina. Karakteristično mjesto je električni biljeg, bjelicastosivkasta promjena na koži, zapravo predstavlja opekotinu III stepena. Kod visokih napona električne struje može doći do karbonizacije i otpadanja dijelova ili ekstremiteta. Povrede gromom su također povrede električnom strujom i ostavljaju karakterističnu šaru u obliku grančice paprati, crvenoljubičaste boje. Dejstvom električne struje na srce, nastaje treperenje predkomora srca, što veoma brzo iscrpi i zaustavi srce. Takav unesrećeni je u plavoj asifiksiji, prestaje disati i prestaje mu rad srca, ekstremiteti su plavičasti. Kod dejstva električne struje na živčani sistem, nastaje bijela asifiksija. Koža unesrećenog je blijeda, prestaje disati i srce mu prestane kucati. Usljed podražaja živčanog sistema, javlja se i karakteristična drhtavica prije zatajivanja cirkulacije i respiracije.

Spašavanje iz kola električne strujeUkoliko nije moguće isključiti struju, prilikom izvlačenja povrijeđenog, spasilac mora da stoji na jakom izolatoru, nipošto ne smije vlastitim rukama da otklanja izvor struje. Također ne smije ugroziti svoj život spašavajući povrijeđenog. Kod spašavanja od struje, treba otkloniti sve mokre predmete odjeće ili obuće, pošto su to najbolji provodnici struje. Pomoć povrijeđenomUkoliko povrijeđeni ne diše ili mu je srce prestalo kucati, treba početi odmah sa reanimacijom, tj. vještačkim disanjem. Ukoliko unesrećeni padne u besvjesno stanje, pa poslije dođe sebi, ne treba ga ostavljati samog, nego odmah ga transportovati do bolnice. U uslovima hitne medicinske pomoći započinje se sa infuzijom šećerne otopine. Ukoliko ima opekotine, previjaju se na tipičan način.

Povrede hemijskim sredstvimaOve povrede nastaju u industrijama koje proizvode ili manipulišu sa jetkim kiselinama i lužinama, ili njihovim kaustičnim solima. Nastaju također i u domaćinstvu. Jetka hemijska sredstva djeluju dvojako. U kontaktu sa kožom izazivaju nekrozu i promjene slične opekotinama, a unesene u organizam slučajno ili u cilju samoubistva, teška trovanja i oštećenja unutrašnjih organa.

Hemijske opekotine kožeU zavisnosti od vrste kiseline, one na koži prouzrokuju suvu nekrozu, koja je različite boje. Kod sumporne kiseline to je mrkosmeđa nekroza, azotna kiselina daje žutu, a sona kiselina bijelu nekrozu. Nekrotično mjesto nakon nekoliko nedjelja otpadne i ostanu duboke rane.

Kod djelovanja baza, koža je razmekšana, sluzavo mekana, nabubrila i na tom se mjestu uskoro otvaraju velike rane, duboke, sa nepravilnim rubovima prljavo sivkaste boje. Kod pružanja pomoći, najbrže se otklone kasutične tvari s kože, upijajući ih vatom ili drugim materijalom. Zatim se baza ili kiselina spira mlazom vode. Ako se ima pri ruci, onda je najbolje upotrijebiti antidot. Antidoti za kiseline su blagi bazni rastvori (soda bikarbona, alkalne mineralne vode, mlijeko) a za baze najbolji je iscjeđeni limun ili blagi rastvor sirćetne kiseline. Njega je potrebno poslije isprati vodom i nikada ne smije biti toliko jak da on sam izazove opekotine. Poslije toga rana se previja kao i svaka druga opekotina. U uslovima hitne medicinske pomoći prekontrolišu se postupci poduzeti u prvoj pomoći, i bolesnome se daju antibiotici, analgetici te eventualno infuzije slanih rastvora.

Trovanje kaustičnim tvarimaUnošenjem kaustičnih tvari na usta, nastaju oštećenja digestivnog trakta. Povrijeđeni ima jake bolove u grudima i u trbuhu. ponekad proliv a zatim nastaju znaci šoka. Na usnama, jeziku i ždrijelu vide se tragovi dejstva kaustičnog sredstva. Kod prve pomoći nastoji se ublažiti dejstvo tih sredstava, npr. kod trovanja kiselim materijama, daje se mlijeko jer djeluje blago alkalno, a kod baznih kaustičnih materija daju se blagi rastvori kiseline kao što je limunska ili sirćetna. U nedostatku antidota, povrijeđeni treba da uzme što više vode. U uslovima prve pomoći, bolesniku se daju sredstva protiv bolova, antibiotici, infuzije slanih rastvora te sprovodi se hitan transport u bolnicu.

Šta uraditi ako se neko otruje ?Preporučena terapija

1. Male količine ovih supstancija nisu otrovne, tako da liječenje nije potrebno. 2. Izazovite povraćanje kod pacijenta. dajte sirup ipekakuane u sljedećim dozama:

- Ako je pacijent ispod l godine: 2 kafene kašičice a odmah zatim dati najmanje 2 do 3 čaše vode

- Ako je pacijent star 1 godinu ili stariji: l ili 2 kafene kašičice a odmah zatim dati najmanje dvije do tri čaše vode.

Nemojte izazivati povraćanje kod pacijenta ako je on bez svijesti ili ima konvulzije. 3. Razblažite otrov vodom ili mlijekom. Nemojte izazivati, povraćanje kod pacijenta. Supstancija

može opeći usta ili grlo. 4. Bez odlaganja potpuno isperite kožu tekućom vodom. Nastavite tako najmanje 15 minuta. 5. Bez odlaganja isperite oči tekućom vodom. Nastavite tako 15 do 20 minuta. 6. Bez odlaganja izvuci pacijenta na svijež vazduh. Ako ste u ustanovi za zdravstvenu njegu,

pridržavajte se utvrđenog postupka za hitne intervencije; pripremite se da asistirate pri davanju kiseonika i veštačke reanimacije, ako je potrebno.

TrovanjeTrovanje može da uključi čitav niz supstancija. U većini slučajeva, otrovna supstancijase proguta. Kod progutanog otrova, glavna briga je mogućnost sistemskih efekata. Progutaniotrovi svrstavaju se u tri glavne kategorije:

- korozivne (kaustične) supstancije, kao Što su sredstva za Čišćenje u domaćinstvu, sredstva za poliranje metala, antikorozivni rastvori, sredstva za uklanjanje lakova i boja, sredstva za suvo čišćenje, sredstva za hlađenje, đubriva, razvijači za fotografije;

- supstancije slične nafti; npr: sredstva za poliranje i mazanje parketa, sredstva za poliranje i

mazanje namještaja, benzin, kerozin i petrolej;- supstancije koje nisu ni korozivne ni slične nafti. Većina zadesno progutanih supstancija

spada u ovu kategoriju. Broj posebnih vrsta ovih supstancija je ogroman i isključivo su tečnosti;

UzrociTrovanja mogu da budu slučajna ili namjerna (kao kod pokušaja samoubistva). Djeca su tipične žrtve slučajnih trovanja zbog njihove prirodne radoznalosti.

KomplikacijeTrovanje može da dovede do insuficijencije organa ili smrti, u zavisnosti od vrste supstancije i obima izloženosti.

ProcjenaZnaci i simptomi trovanja variraju sa tipom i količinom progutane supstancije. U njih najčešće spadaju:

- mučnina i povraćanje, - promjene u načinu disanja ili otežano disanje, - dijareja, eventualno praćena grčevima u želudcu, - jako proširene ili sužene (kao glava čiode) zjenice, - tup, kao maska izraz lica, - grčenje mišića lica, - balavljenje ili pojačana salivacioja, - pojačano znojenje, - promjenjeno stanje svijesti, delirijum ili mentalni poremećaji, promjene u boji kože,

pogotovo oko usana i noktiju, - osjećaj žarenja u ustima, grlu ili želucu, - nenormalno brz ili usporen puls, - kašljanje, - gasovi u trbuhu, - glavobolja, - mišićni spazmi, -konvulzije, - kompletna ili parcijalna paraliza, - gubitak voljne kontrole mišića, - nespretnost, - opečena ih oštećena koža, - neobičan zadah, - promjena u boji urina ili stolice, - slabost ili iscrpljenost, - problemi sa sluhom ili vidom.

Ako su prisutni takvi znaci ili simptomi ali nema svjedoka da posvjedoče trovanje, tražite posredne dokaze da se dogodilo trovanje - otvorenu posudu sa lijekovima ili hemikalijom koja se drži u kući; prosutu fečnost, prah ili pilule; tečnost, prah ili pilule u ustima ili na zubima pacijenta; opekotine ili otok na šakama, ili oko usta; poseban zadah iz usta, tijela ili odjeće.

Trovanja kod djece

Okolnosti i uzroci koji dovode do trovanja djeceDa bi se trovanja djece spriječila, neophodno je prije svega, poznavati okolnosti u kojima se ona dešavaju. Naša istraživanja ukazuju na to da se u 90 % slučajeva djeca truju različitim otrovnim materijama u vlastitom domaćinstvu, što navodi na zaključak da se otrovne materije nalaze u kući i na dohvat ruku djeteta. Razmatrajući zastupljenost pojedinih, otrovnih materija u akutnim trovanjima djece utvrdili smo da se lijekovi nalaze na prvom mjestu, a slijede ih alkohol, pesticidi i različite kućne hemikalije. Trovanja djece najbrojnija su u dobu od 2. do 5. godine života. U ovom životnom dobu djeca se interesuju za svoju okolinu i u tim htijenjima obično dolaze u kontakt sa različitim otrovnim materijama koje su nepažnjom roditelja ili ukućana ostavljene na dohvat pogleda i ruku djeteta. Djeca u tom uzrastu su veoma radoznala i sve što nađu trpaju u usta. Ona se Često truju otrovnim materijama koje pronađu preturajući po stanu. Obično su to lijekovi u obliku tableta, različitih boja u nezaštićenim pakovanjima, ostavljeni na stolu, podu, ormaru, polici, ili čak, u neposrednoj blizini djetetovog kreveta. U dojenačkoj dobi slučajna trovanja su rjeđa. Do njih dolazi zabunom majke ili nekog od ukućana. Trovanja su nešto češća i u pretpubertetskom i pubertetskom periodu. Razlog tome je što se u tom dobu dječaci truju raznim alkoholnim pićem sa željom da imitiraju odrasle, a djevojčice uzimaju lijekove radi suicida.

Šta uraditi u slučaju trovanja vašeg djetetaNakon saznanja o trovanju vašeg djeteta, treba započeti pružanje prve pomoći. Otrovanog sa poremećenom sviješću treba staviti u bočni položaj, očistiti usnu i nosnu šupljinu od sluzi ili povraćenog sadržaja, zatim povući jezik prema naprijed i što prije transportovati do odgovarajuće zdravstvene ustanove. Ne zaboravite da je otrovanom bez svijesti zabranjeno izazivati povraćanje i davati bilo šta na usta. Pružanje prve pomoći svjesnom bolesniku zavisiće od načina unošenja otrova u organizam. U slučaju unošenja otrova u organizam putem usta, radi razrjeđenja otrovne materije može se dati da popije jednu ili dvije čaše čiste vode. Kod starije djece najbolje je izazvati povraćanje mehaničkim podražajem mekog nepca prstom ili kašikom, i na taj način odstraniti otrovne materije. Povraćanje ne treba izazivati u slučaju trovanja derivatima nafte (benzin, petrolej, lož ulje) i korozivnim sredstvima (kiseline i baze). Davanje mlijeka, u narodu poznatog kao univerzalnog sredstva za neutralizaciju otrova, nije dozvoljeno, jer se neke materije u njemu. lakše otapaju i na taj način brže i lakše prelaze u krv. Otrovanom putem kože, neophodno je osloboditi tijelo od kontanimirane odjeće i izvršiti obilno pranje čistom ustajalom vodom, a zatim posušiti upijajućom tkaninom. Prva pomoć kod trovanja udisanjem plinovitih otrovnih materija sastoji se u evakuaciji otrovanog iz kontaminirane sredine na čist vazduh, održavanju slobodnih disajnih puteva, utopljavanju, i ako je potrebno, primjeni vještačkog disanja. U slučaju da je otrov ubrizgan u neki dio ruku ili nogu, na mjestu ubrizgavanja treba staviti led, a iznad uboda, 5 do 10 cm široku povesku, vodeći računa da dio tijela ispod poveske održi normalnu boju. Poredeći taj dio tijela sa istim dijelom suprotne strane lako se uočava promjena boje. U tom slučaju povesku treba lagano popustiti. Nakon pružanja prve pomoći otrovanog treba odvesti u zdravstvenu ustanovu. Nekada su izvanredno dijagnostičko pomagalo ostaci raznih lijekova i hemikalija, prazne kutije i druga ambalaža, koja se nalazila pored djeteta koje je iznenada oboljelo. Zato je neophodno, kada se bolesnik upućuje u bolnicu, uputiti i osobu koja zna osnovne informacije o trovanju, kao i ostatke lijekova, flašice, kutije i si. materijal koji je nađen u neposrednoj blizini djeteta.

UJEDI OTROVNIH ZMIJA I INSEKATA

Ujedi otrovnih zmijaU otrovne zmije naše uže domovine spadaju: poskok, riđovka ili šarka, bosanski šargan i planinski šargan. Sve pripadaju familiji viperida. Protiv svih ovih otrovnica djeluje serum antiviperinum. Što je ugriz zmije bliži srcu, to je opasniji, naročito je opasan ako je ugriz za vrat ih' glavu, Nekada se desi da zmija ujedom ubrizga otrov direktno u krvu žilu, što predstavlja najopasniju situaciju. Jačina otrova zavisi od starosti i vrsti zmija. Naročito su osjetljiva djeca i starci. Količina otrova je manja u zimskom periodu. Sam ujed izaziva bol. Na mjestu ujeda se vide dvije tačkice razmaknute od 6 do 10 mm, koje obično malo krvare. Uskoro se javlja otok, crvenilo, osjećaj utmulosti. Kasnije na mjestu crvenila nastaje lividna boja. Ako je ujed na ekstremitetu, on može toliko oteći da bude dvostruko veći. Pojavljuju se mjehurići na kozi, potkožna krvarenja, regionalni limfni čvorovi oteknu. Bolesnik ubrzano diše, puls mu je ubrzan, žeđa mu se, blijed je, koža mu je hladna i orošena hladnim znojem, ponekad povraća i krvav sadržaj. U težim slučajevima javljaju se grčevi mišića i konačno smrt. Stradali mora mirovati. Iznad mjesta ujeda stavlja se povez kojeg treba stegnuti, ali i svakih 15 minuta popuštati. Na rani napraviti rez nožem ili žiletom, spaljenim na plameniku. rez treba da spoji dvije tačkice ujeda, zatim prstima istiskivati otrov iz rane. Otrov se može i isisati iz rane zatim ispljunuti. Aplikacija leda na mjesto ujeda je jedna od preventivnih mjera. Dok u uslovima prve pomoći, stavlja se oblog od kuhinjske soli, te se rana previje. A u uslovima hitne medicinske pomoći, najbolje je davanje seruma. Serum se kod zapuštenih slučajeva daje intravenski, što bliže mjestu ujeda. Količina pri tome, zavisi od karaktera ujeda, znači od jedne do četiri ampule. Reakcije na ovaj serum su Česte i treba izbjegavati njegovo davanje u sumnjivim slučajevima. Kod prijetnje ili sumnje na serumsku bolest uputno je davati kortikosteroide u / samorn početku, iako nemaju dejstva na otrov. Antihistaminike ne treba davati kod alergičnih komplikacija, jer mogu biti sinergistični sa zmijskim otrovom. Velike količine intravenoznih rastvora treba davati naročito hipotoničnim pacijentima.

Ujed otrovnog paukaKod nas obitava samo jedna vrsta otrovnog pauka, tzv. Crna udovica i od njenog ugriza stradaju većinom poljoprivredni radnici. Ujed je površan i često ostaje neprimjećen. Na mjestu ujeda nastaje crvenilo, otok, a predio postaje neosjetljiv na dodir. Nakon 10-20 minuta pojavljuju se bolovi u regionalnim limfnim žljezdama, koji se zatim siri na čitavo tijelo, naročito u predio krsta i trbuha. Pacijenti se teško kreću, jako se znoje, dišu ubrzano i povišeno, osjećaju stezanje u grudima, oči im suze, nemirni su grče se od bolova u mišićima, a katkad se javlja psihptični nemir. U početku je srčana reakcija ubrzana, zatim jenjava, a krvni pritisak je povišen. Bolesnik slabo ili nikako ne mokri, Simptomi obično prolaze za nekoliko dana, ali su opisani i smrtni slučajevi. U prvoj pomoći se preporučuje čišćenje mjesta ujeda, aplikacija leda, previjanje i transport u medicinsku ustanovu. Zatim, u hitnoj medicinskoj pomoći potrebna je sedacija pacijenta i davanje analgetika. Kod mišićnih grčeva preporučuje se kalcijum, kortikosteroidi također daju dobar efekat.

Ubod škorpionaUbod škorpiona nije toliko opasan, djeluje nešto jače od uboda pčele. Mjesto ujeda je bolno, otečeno i crveno. Kasnije se javljaju grčevi maseterne muskulature, hipersalivacija, glavobolje. U prvoj pomoći isti je postupak kao kod ujeda pauka. Znači aplikacija leda i simptomatska terapija. Kod hipersalivacije se daje atropin, a kod grčeva kalcij. Bolove suzbij ati analgeticima.

Ubodi otrovnih kukaca (himenoptera)Otrovni kukci su pčela, osa i stršljen. U principu ovi ujedi su bezopasni. Mjesto ujeda je bolno, oteknuto i crveno, a pčela na mjestu uboda ostavi žaoku, koju je potrebno izvaditi, zatim staviti hladnu oblogu na mjesto ujeda. Međutim, veća opasnost prijeti kod uboda roja pčela i to pogotovo kod ljudi osjetljivih na otrov

insekata. U tom slučaju javljaju se svi znaci anafilaktične reakcije i šoka, a povrijeđeni može ubrzo umrijeti. Tada, pacijentu treba, hitno intravenski uključiti kortikosteroide, antihistaminike i jednu ampulu kalcijuma.

Otrovi morskih životinjaU našem moru živi više vrsta korala i morskih šaša, i ukoliko kupač dođe s njima u kontakt, nastaje crvenilo kože, jak svrbež, lokalno zapaljenje a nekada i urtikarijalni egzantem čitave kože. Međutim, postoje i otrovne meduze koje imaju duge izdanke u kojima je sadržan otrvov. Mjesto kontakta je bolno, javlja se otok i crvenilo, a u težim slučajevima javljaju se i opšti znaci (glavobolja, nauzea, suzenje, vertigo, muskularni spazmi). Postupak na samom mjestu sastoji se od uklanjanja teitakule, koja se najprije fiksira alkoholom ili formalinom. Zatim se to mjesto ispire vodom ili rastvorom sode bikarbone. U uslovima hitne medicinske pomoći, stavlja se amonijum hidroksid. Kod otrovnih riba, najpoznatije su žutulje i pauci. Žurnije su pljosnate ribe koje na repu imaju jednu ili dvije bodlje, koje im služe za napadanje i ubijanje plijena. Pauci mogu živjeti u plićacima i na pjeskovitom dnu. Ove ribe imaju otrovnu bodlju i Škrge, pa kupač obično nagazi na nju jer se ova riba sakrije pod pijesak. U oba slučaja, mjesto uboda je bolno, a okolina rane jako otekne, poplavi, kasnije na tom mjestu se mogu vidjeti lokalizovane gangrene. Javljaju se i opšti simptomi (znojenje, bradikardija, grčevi, dispnea, kolaps). Ujed murine je jako bolan, mnogo krvari i opšti simptomi su identični kao kod ujeda žutulje. U prvoj pomoći praktikuje se stavljanje poveske iznad ujeda te ispiranje ekstremiteta u jako toploj vodi. U hitnoj medicinskoj pomoći se daju analgetici, a lokalno se može ubrizgati Xylocain, antihistaminik, kalcij, kortikosteroidi i antibiotici.

AKUTNI DUŠEVNI POREMEĆAJIHitnost intervencija kod akutnih duševnih poremećaja, treba procjenjivati prema naravi pacijentovog poremećenog ponašanja. U okviru urgentne medicine kod ovakvog oblika poremećaja, pored medicinske ili psihoterapijske intervencije, bitna je i zaštita i čuvanje pacijenta od samopovređivanja. U red psihičkih inzulta koji dovode do potrebe intervencije u službi urgentne medicine spadaju najprije različita patološka emocionalna stanja, U nekim slučajevima indicira hitnost sadržaj bolesnikovih misli (sumanute ideje progonjenja) ili čulnih obmana (halucinacije). U principu svaki ovakav bolesnik se smješta u duševnu bolnicu, a zadatak urgentne medicine je njegov transport. Većina ovakvih bolesnika se protivi hospitalizaciji, pa su potrebna umirujuća sredstva koja može dati samo Ijekar u uslovima hitne medicinske pomoći. U svakom sluČaju, nikakvom silom ne treba vući ovakvog bolesnika u stacionarnu ustanovu, već prigodnim pristupom i razgovorom privoljeti ga na saradnju. Izgubljeno vrijeme može dovesti do dalekosežnih negativnih posljedica po duševno zdravlje bolesnika. Prilikom transporta, bolesnika treba nadgledati i oduzeti mu sve predmete kojima bi mogao sebi nauditi. Neke je potrebno i vezati, najbolje čarsafima ili odijelom za krevete bez mogućnosti povređivanja pacijenta. Vezivanje je krajnja mjera pomoći ovakvoj vrsti bolesnika. Davanje trankvilizatora u uslovima hitne medicinske pomoći gotovo potpuno isključuje druge mjere.

EPILEPTIČNI NAPADGeneralizovani toniČno-klonični napadUpravo pred početak ovog napada, pacijent može doživjeti promjene u raspoloženju zajedno sa aurom (mirisanje, kušanje, osjećanje, slušanje ili viđenje čudnih stvari). Kada se aktivnost napada širi kroz cio mozak, onda pacijent gubi svijet, tijelo mu se ukruti, zatim pretrpi brze, sinhronizovane iznenadne trzaje mišića i hiperventilaciju. Napad se obično zaustavlja poslije 2 do 5 minuta, kada se nenormalno provođenje neurona zaustavi. Mioklonični napadZa vrijeme ovog napada, pacijent doživljava iznenadne trzaje jedne ili više grupa mišića, koji traju

nekoliko sekundi. Atonični napadTakođe poznat kao drop-atak, uzrokuje iznenadne mišićne trzaje iza kojih slijedi mišićno olabljivanje. Akinetički napadPacijent koji doživljava akinetički napad, ima brz, kompletan gubitak mišićnog tonusa i svijesti te zatim pada na tlo, uz mogućnost povređivanja glave. Absans napadTakođer poznat kao petit mal napad, absans napad uzrokuje da pacijent prekine sve aktivnosti i zagleda se u okolinu, obično manje nego 15 sekundi. Za to vrijeme, on nije svjestan svog okruženja. Drugi mogu da ne zapaze ništa neobično vezano za njegovo ponašanje, iako u toku nekog vremena posmatrač može zapaziti epizode zagledavanja. Absans napadi su najčešći kod djece. Prosti parcijalni napadOvde pacijent može pokazati čudna kretanja jednog dijela tijela ili neuobičajeno kretanje koje se na stereotipan način širi na susjedne dijelove tijela. Neki pacijenti također imaju osjećaj rnravinjanja ili neosjetljivosti tijela; međutim, mentalni status ostaje relativno normalan. Kompleksni parcijalni napadPri kompleksnom parcijalnom napadu, pacijent obično ima auru a zatim gubitak svijesti. On može također doživjeti sumračno stanje, u vremenu u kom ostaje prividno miran ili može doživjeti deja vu. Neki pacijenti se smiju u neprikladnim situacijama. Ako je temporalni režanj, mjesto nenormalne aktivnosti mozga, pacijent će pokazivati automatizam - necjelishodno ponavljajuće kretanje - kao što je žvakanje, mljackanje usnama, pravljenje grimasa na licu, trljanje svoje odjeće. EpileptiČni statusMože nastati kao jedan produženi napad iii kao mnogo napada u nizu, bez pacijentovog potpunog oporavka između napada.

Hitne intervencije:Najviši prioritet je sprečavanje pacijenta da se povrijedi i njegovo opserviranje za vrijeme napada. Ako ste sa pacijentom koji se doživjeo auru, pomozite mu sa se smijesti u krevet ili na pod, a zatim stavite ćebe, jastuk ili drugi meki materijal ispod njegove glave. Olabavite mu odjeću i uklonite oštre predmete s puta. Za vrijeme napada budite blizu pacijenta i budite spremni da intervenišete u slučaju opstrukcije vazdušnog puta ili ako se dese druge komplikacije. Ako je moguće neka neko drugi obavjesti doktora, a vi zabilježite vrijeme napada.

Pažnja : Nemojte pokušavati da izvršite fizičko-mehaničku imobilizaeiju ili ograničavanje njegovog kretanja' u toku napada. Snaga pacijentovih kretanja može uzrokovati prelome. Ako pacijent izgleda da je u fazitonično-kloničnog napada (koja se zapaža po mišićnim kontrakcijama i ukrućivanju tijela), uvucite oralni vještački vazdušni put u njegova usta, ako je moguće, tako da njegov jezik ne blokira njegov vazdušni put. Ako oralni vazdušni put nije na raspolaganju, nemojte držati usta pacijenta otvorema ili stavljati ruke preko njegovih usta, zbog mogućnosti povređivanja. Ništa nemojte na silu, da bi izbjegli dalje povređivanje. Da biste omogućili drenažu sekrecija, okrenite pacijenta na stranu za vrijeme napada (ili pri kraju klonicne faze generelizovanog tonično-kloniČnog napada, kada se ponovo uspostavi respiracija). Ako se respiracija ne povrati, prekontrolišite pacijentov vazdušni putu pogledu opstrukcije.

Njega pacijenta poslije napada :Sklonite pacijenta na sigurno mjesto. Kada dođe svijesti, ohrabrite ga i ponovo ga orijentišite. Procijenite njegove vitalne znake i neurološki status, zatim zabilježite sljedeće podatke:

- vrijeme početka i završetka napada;- šta se desilo upravo pred napad (kao npr. aura ili čudno ponašanje);- šta se desilo u toku napada (npr. koji tip mišićnih kretanja je činio pacijent i da li je on izgubio

svijest ili pao, stvarao galamu, balavio, izgubio kontrolu nad pražnjenjem crijeva ili

mokrenjem, zaustavljao disanje, imao pjenu na ustima ili Činio ponavljajuća kretanja);- šta se desilo poslije napada (npr. da li je pacijent bio konfuzan ili se teturao, zaspao, žalio se

na glavobolju ili se sjetio daje imao napad);Kada stigne pomoć, uspostavlja se intravenska linija, te može se održavati pacijentov vazdušni put. Zatim, pacijent se može staviti na monitorning srca i može primiti antikonvulzivne lijekove.

Neodložna intervencijaAko je napad produžen i pacijent pokazuje znake nedostatka kiseonika, mora se hitno početi sa reanimacionim mjerama. Rijetko, za pacijenta se može zahtjevati endotrahealna intubacija.

Druga razmatranjaVećina pacijenata doživi period snižene mentalne aktivnosti kada se okonča napada. Ohrabrite ga smirenim, povjerljivim tonom glasa u smislu da je sve ovo normalno i da će se uskoro riješiti. Ako njegujete pacijenta kod koga postoji rizik od napada, preduzmite sljedeće mjere opreznosti da biste pomogli u sprečavanju povređivanja tokom napada: :

- držite mekejastuke i ćebad pri ruci, - pribavite oralni vještački vazdušni put i drugi pogodan pribor za hitni reanimaciju, - obložite oštre ivice i tvrde površine kreveta peškirima i ćebadima, - uvijek držite krevet u najnižem položaju sa podignutim bočnim ogradama, - nemojte mjeriti oralnu temperaturu staklenim termometrom zbog toga što se može

razmrskati u pacijentovim ustima za vrijeme napada. Umjesto toga mjerite rektalno ili ispod pazuha,

- vodite računa daje pacijent upoznat sa zahtjevom da hitno treba otići u krevet i pozove pomoć ako doživi auru, koja nagovještava početak napada.

OPREMA U USLOVIMA PRVE POMOĆI

Kutija za prvu pomoćPrema zakonu o saobraćaju svako motorno vozilo mora imati kutiju za prvu pomoć. Uglavnom su jednoobrazne, standardne veličine od metala ili plastike, sa ručicom za nošenje, obilježene crvenim krstom i sa natpisom „prva pomoć ". Kutija treba da sadrži dvije vrećice pojedinačnih ljepljivih traka, četiri zavoja različitih veličina, četiri karakteristična prva zavoja u dvije veličine, jedan omot sterilne gaze, zatim dva omota vate, dva rastegljiva zavoja za pričvršćivanje f udlaga, četiri trougle marame, nekoliko igala sigurnica, jedne makaze, žilet za rezanje šavova, olovku, bilježnicu i konačno jednu plastičnu čašu,

Kutija za prvu pomoć u sredstvima javnog transportaOva kutija je bijele boje sa znakom crvenog krsta, dimenzijama prilagođena za autobuse i željezničke vagone, zatvorena plombom. Po osnovnom sastavu sadrži sve što i ostale kutije samo je količinski prilagođena broju putnika i sredstvima javnog transporta. Znatno više ima prvih zavoja i oslikanih trouglih marama, na kojima su prikazane sve situacije u kojima se ona može upptrebiti. Također, po prvi put su u ovom kompletu zastupljena i standardna sredstva za imobilizaciju i to pneumatske udlage sa tačnom naznakom njihove upotrebe. U kompletu se nalaze i male komprese 2x2 cm, sterilne, zapakovane u plastificirani papir, zavoj za opekotine, turbanski zavoji, igle sigurnice, žilet sa jahačem, plastična folija, trake leukoplasta sa sterilnom gazom 5 te upustvo za rukovanje sa slikama.

Oprema u velikim radnim jedinicamaU velikim radnim jedinicama, industrijskim postrojenjima, rudnicima itd. , gdje postoji velika mogućnost povređivanja i gdje povrede mogu biti jako teške, treba da osim ormara za prvu pomoć, postoji i ambu-respirator i oksator sa kiseoničkom bocom za mogućnost vještačkog disanja, sredstva za dekontaminaciju bojnih i drugih otrova. Također, ako industrijsko postrojenje radi sa zagušljivim gasovima, te u rudnicima, treba da postoje Dragerovi aparati. Ujedno se u takvim radnim jedinicama formiraju čete za rukovanje takvom vrstom aparata,

Kovčežić za reanimacijuKovČežić je prije svega namjenjen za respiratornu reanimaciju pa stoga sadrži ambu-respirator sa balonom i maskom, te pribor za endotrahealnu intubaciju uz manje ili vise pomoćnih sredstava (kliješta za otvaranje usta, šprice maske, medikamente) . Ovaj ambu-respirator u smanjenom oblikuje predviđen za laika. Kovčežić je veoma pogodan jer ne zauzima mnogo mjesta, a može biti dodatna oprema svim sanitetskim kolima, ambulanti opšte prakse, ormara za prvu pomoć te dio opreme stanicama za prvu pomoć.

Ormarić za prvu pomoćOrmarić može biti različitog oblika ali treba da sadrži isti materijal kao i kutija za prvu pomoć. Oprema ormara mora biti provedena po jedinstvenim načelima. Ormar mora biti dostupan svima, zaštićen od zloupotrebe, i prepoznatljive bijele boje sa crvenim krstom. Količinu opreme u ormaru određuje nadležni ljekar, zavisno od potrebe ustanove gdje se ormar nalazi. U količini sadržaja ormara, su dopuštene varijacije, ali ne i razlike u vrsti predmeta. Prosječan ormar treba da sadrži deset zavoja različite veličine, od malih za prste, do Širokih za velike tjelesne regije, zatim, 25 prvih zavoja, različite veličine, flastera, 4 omota sterilne gaze, 6 omota ili rolna vate za vatiranje udlaga, 12 trouglih marama, 20 elastičnih zavoja za fiksaciju šina, 2 flašice 2% rastvora dezinfekcionog sredstva, 250 gr. sode bikarbone, 100 gr. soli. So služi za pripravljanje napitka kod Šokiranih. U ormaru dalje treba da se nalaze makaze, termometar, čaša od plastične mase, po mogućnosti jedan sterilizator za kuvanje instrumenata na petrolej ili na struju, jedan veliki komad

nepromočivog platna, bubrežnjak, 6 Cramerovih šina, jedna kompletna Thomasova ili Dieterchsova udlaga, igle sigurnice, bilježnica, baterijska lampa i olovka. Ormar ovakvog sastava se nije pokazao najprikladnijim, ali je prilagođen za pružanje prve pomoći, kako kod laika, tako kod medicinskog osoblja. Ipak, njegov sastav treba modernizovati, obogatiti novim sadržajem, posebno pneumatskim udlagama koje su aplikabilnije i zauzimaju manje prostora. Ovaj ormar treba da ima i kovČežić za reanimaciju.

ORGANIZACIJA PRVE I OPŠTEMEDICINSKE POMOĆI U RATU

Specifični uslovi rada u ratuSpecifični uslovi u kojima se pruža prva i opštemedicinska pomoć u ratnim uslovima su: masovnost ratnih povreda čiji broj raste do neviđenih razmjera, iznenadna i trenutna pojava masovnih povreda na više mjesta, i u više jedinica istovremeno, naročito osobine ratnih povreda. , neravnomjeran priliv ranjenika, ugroženost svih sanitetskih ustanova i uništavanje medicinskog potencijala, promjene borbene situacije i oskudica snaga i sredstava za obradu velikog broja povrijeđenih. Kod ovakvih uslova pružanja prve i hitne medicinske pomoći, osnovna karika u lancu povrijeđivanja je trijaža ranjenika i bolesnika.

TrijaŽa povrijeđenihU ratu se posebna pažnja posvećuje trijaži, odnosno, raspoređivanju povrijeđenih i oboljelih u određene grupe, prema vrsti povrede ili oboljenja, prema vrsti i hitnosti medicinske pomoći, načinu transporta i evakuacije iz bojišnog prostora. Njom se obezbjeđuje redoslijed pružanja pomoći, tj. prvo se pruža pomoć onome ko je najugroženiji; Trijažu treba da vrši lice koje posjeduje stručnost koja odgovara obimu pružanja pomoći u datoj sanitetskoj etapi. Na osnovu težine povreda, razlikuju se sljedeće vrste ranjenika:

1. ranjenici prvog reda hitnosti, tj. oni kojima je neodložna hirurška pomoć, te ako se pruži na vrijeme spašava im se život (sva krvarenja, vanjska i unutrašnja, asfikcije i slično) ,

2. ranjenici drugog reda hitnosti su oni kojima je potrebna hirurška pomoć, ali se ona može odgoditi ako se. pravovremeno pruži opšta medicinska pomoć (otvoreni prelomi kostiju, povrede zglobova, opekotine, smrzotine, povrede oka, kičme, šake i si.) ,

3. ranjenici trećeg reda hitnosti su tzv. lako povrijeđeni, pa poslije pružanja prve pomoći mogu ostati u jedinici ili se poslije pružanja opšte medicinske pomoći vraćaju u svoju jedinicu (male opekotine, male smrzotine, kontuzije, komocije i sl.),

4. posebnu grupu povrijeđenih čine oni kod kojih zbog teškog stanja nema izgleda da ostanu u životi (agonalna stanja). Njima se pruža opštemedicinska pomoć.

Prva pomoć u ratuU ratnim uslovima, prva pomoć se pruža svim povrijeđenima, ako je to moguće, na licu mjesta. Najčešće je to u vidu samopomoći, uzajamne pomoći ili pomoći četnog bolničara. Ona obuhvata: stavljanje prvog zavoja, zaustavljanje krvarenja, stavljanje privremene imobilizacije i oživljavanje u slučajevima zagušenja, odnosno dejstva bojnih otrova. Sva vojna lica treba da su osposobljena za pružanje prve pomoći, pravovremeno i efikasno.

Opštemedicinska pomoćOpštemedicinska pomoć je u vojsci sinonim za hitnu medicinsku pomoć, jer je uglavnom obavljaju ljekari koji nisu hirurzi i drugo za to osposobljeno sanitetsko osoblje pod rukovodstvom ljekara, a u svim sanitetskim etapama. Ona se pruža svima, osim ranjenicima prvog reda hitnosti. Nekima je opštemedicinska pomoć dovoljna za izlječenje, drugima je neophodna radi održavanja ili poboljšavanja opšteg stanja, dok ne dođu u ruke hirurga (ranjenici drugog reda hitnosti). Ranjenici trećeg reda hitnosti, isključivo pripadaju ovoj vrsti pomoći. Ovako zamišljena opštemedicinska pomoć uključuje kontrolu i dopunu prve pomoći, oživljavanje kod

ugušenja, reanimaciju srca i disanja u uslovima medicinske pomoći, zasutavljanje krvarenja, suzbijanje šoka, davanje intravenskih rastvora i plazme, davanje sredstava protiv bolova, antibiotika, suzbijanje anaerobnih infekcija pasivnom imunizacijom i uspostavljanje transportne i mobilizacije standardnim sredstvima. Također u opŠtemedicinsku pomoć spadaju i kateterizacija i punkcija bešike, previjanje, obrada malih opekotina i smrzotina, punkcija kod pneumo i hematotoraksa.

---

Literatura: Springhouse Corporation, Springhouse Pennsvlvania (1998) Hitna medicinska stanja, Vodič za zdravstvene radnike;Konjhodžić, F. (2000) Principi i praksa urgentne medicine ;Drugo dopunjeno izdanje, Sarajevo;Zavod za zdravstvenu zaštitu BiH (2000), Zdravlje 21; Sarajevo;Tahirović H. F. i saradnici (2002) ; Klinička toksikologija u pedijatriji;Univerzitet u Tuzli; Medicinski fakultet; Tuzla;Bešlagić Z. i saradnici (1997); Publikacija Zavoda br. 11; Priručnik za sticanjeznanja o ličnoj higijeni , higijeni životnih namirnica , sirovina namjenjenih zaproizvodnju životnih namirnica i predmeta opšte upotrebe; Tuzla;

Sadržaj: 1. Uvod i opšti pojmovi o prvoj pomoći2. Reanimacija cirkulacije i respiracije (CPR) 3. Infarkt srca4. Prekid disanja i prva pomoć5. CPR Shema6. Krvarenje i hemostaza u uslovima prve pomoći7. Krvarenje iz prirodnih otvora8. Šok9. Povrede10. Politrauma11. Prelomi kostiju12. Termičke povrede13. Povrede električnom strujom i hemijskim sredstvima14. Ujedi otrovnih zmija i insekata15. Akutni duševni poremećaji !6. Epileptični napad16. Oprema u uslovima prve pomoći17. Organizacija prve i opštemedicinske pomoći u ratu