Embed Size (px)
Citation preview
Udruženje Paštrovića i prijatelja Paštrovića u Beogradu „Drobni pijesak“ pod pokroviteljstvom Opštine Budva i Crnogorske akademije nauka i umjetnosti
Naučni skup po pozivu
PRIRODNI RESURSI PAŠTROVIĆAU KONTEKSTU CRNOGORSKOG PRIMORJA
Knjiga sažetaka
12–13. oktobar 2013. godineJU Spomen dom „Crvena komuna“, Petrovac na Moru
Udruženje Paštrovića i prijatelja Paštrovića u Beogradu „Drobni pijesak“ pod pokroviteljstvom Opštine Budva i Crnogorske akademije nauka i umjetnosti
Naučni skup po pozivu
PRIRODNI RESURSI PAŠTROVIĆAU KONTEKSTU CRNOGORSKOG PRIMORJA
Knjiga sažetaka
12–13. oktobar 2013. godineJU Spomen dom „Crvena komuna“, Petrovac na Moru
IzdavačUdruženje Paštrovića i prijatelja Paštrovićau Beogradu „Drobni pijesak“
Za izdavačaProf. dr Pavle R. Anđus
Naučni odbor skupaakad. Slobodan Milosavljević, akad. Branislav Mitrović, prof. dr Ivica Radović, prof. dr Nebojša Menković, prof. dr Danijel Vincek, prof. dr Pavle R. Anđus, dr Aleksandar Joksimović, dr Momčilo Radulović, mr Vladislav Matković, Jovan Medigović, Krsto Vuković i Niko Medigović
Organizacioni odbor skupaakad. Radomir V. Ivanović (počasni član),prof. dr Pavle R. Anđus (predsjednik), Anđa Popović,Niko Perazić, Stevo Šoljaga, Đuro Živković,Vanesa Budimić-Vuković, Stefan Anđusi Dušan Medin (sekretar)
UrednikDušan Medin
Dizajn, prelom i priprema za štampuJasmina Živković i Dušan Medin
FotografijeSvetlana Jokanović
Tehnički urednikJasmina Živković
ŠtampaKrug, Bar
Tiraž100
PODRŠKAOpština Budva
JP Vodovod i kanalizacija BudvaJU Spomen dom „Crvena komuna“
Turistička organizacija opštine Budva
MEDIJSKA POKRIVENOSTRTV Budva
POKROVITElJI
Opština Budva Crnogorska akademija nauka i umjetnosti
UVODNIK
Drage kolege, prijatelji i Paštrovići,Pre nekih par godina na predlog našeg člana akademika Radomira V. Ivanovića počeli
smo da razmišljamo o ideji naučnog skupa o prirodnim resursima Paštrovića kao o posebnoj inicijativi Udruženja Paštrovića i prijatelja Paštrovića u Beogradu „Drobni pijesak“. Radomir je jednostavno predložio da se na skupu govori o tri bitna prirodna elementa – vodi, zemlji i vazduhu. U ovoj ideji sam video i ličnu profesionalnu motivaciju s obzirom na to da se radilo, po prvi put za mog mandata (od 2006), o temi bliskoj mojoj prirodnjačkoj struci. Vremenom ova ideja je sazrevala da bi najzad, u leto 2012, tokom sastanka na Lučicama dobila podršku Opštine Budva i njenog predsednika Lazara Rađenovića koji je i ponudio da Opština aktivno učestvuje sa predavanjem – prezentacijom o tekućem kapitalnom projektu prečišćavanja otpadnih voda. Odabrana je Anđa Popopić kao predavač s kojom je odmah uspostavljena vrlo konstruktivna saradnja. Od samog početka bilo je jasno da ovaj skup mora biti baš u Paštrovićima. Odabrana je „Crvena komuna“ čiji je direktor Niko Perazić nemali broj puta već udomio manifestacije Udruženja. Najzad, posebnim zalaganjem akademika Ivanovića, dobili smo i pokroviteljstvo Crnogorske akademije nauka i umjetnosti što je našem skupu dalo krunu, ali i značajno povećalo nivo odgovornosti i obaveza.
Naši organizacioni napori su tekli u pravcu pokrivanja tri „Radomirova prirodna elementa“ što je značilo da je trebalo pripremiti pravi multidisciplinarni skup. Rezultat pregovora, dogovora i brojnih sastanaka je skup izvrsnih predavača, eksperata u svojoj oblasti udružen sa mladim pregaocima i borcima za očuvanje i održivo iskorištenje prirode i njenih resursa. Za regrutovanje ovih drugih vrlo nam je pomogao mladi sekretar Udruženja Dušan Medin. Tako su oblast „vode“, pored Anđe Popović, pokrili Niko Medigović iz Petrovca i Vaso Manojlović iz Instiuta za tehno-logiju nuklearnih i drugih mineralnih sirovina u Beogradu, a iz istog Instituta je i Milan Kragović koji pokriva oblast „zemlje“ zajedno sa stručnjacima za lekovito bilje Nebojšom Menkovićem (Institut za proučavanje lekovitog bilja „Dr Josif Pančić“, Beograd) i akademikom Slobodanom Milosavljevićem (Hemijski fakultet Univerziteta u Beogradu), kao i ekspert za „najplemenitiju paštrovsku kulturu“ – maslinu, Biljana Lazović (Biotehnički fakultet Univerziteta Crne Gore, Podgorica). Za „vazduh“ sam od početka imao ime i posebno mi je drago što se pozivu odazvao moj dugogodišnji kolega i prijatelj Željko Vučinić, biofizičar i dugogodišnji direktor Instituta za multidisciplinarna istraživanja Univerziteta u Beogradu. Takođe mi predstavlja posebno zado-voljstvo i čast što će skup otvoriti svojim predavanjem o biodiverzitetu Crnogorskog primorja još jedan moj kolega i dugogodišnji saradnik na Biološkom fakultetu Univerziteta u Beogradu, Ivica
3
I L U S T R A C I J AP A Š T R O V I Ć A
5
Radović, sada zamenik Ministra za obrazovanje, nauku i tehnološki razvoj Republike Srbije. Najzad, od plejade mladjih od kojih sam lično imao zadovoljstvo upoznati tek par verujem da možemo očekivati prijatno iznenađenje, osveženje i nadu za bolje sutra.
Pred Vama ja sada Knijga sažetaka naučnog skupa „Prirodni resursi Paštrovića u kon-tekstu Crnogorskog primorja“ – plod inicijative našeg Udruženja da se međ Paštrovićima ponovo progovori o bogatstvima prirode njihove više decenija zaklonjene „važnijim problemima“ razvoja, ekonomije i ekstenzivnog turizma. Nadamo se da će reč sa ovog skupa otići dalje od Kaštel Lastve, a mi se najsdračnije zahvaljujmo svima gore pomenutima koji su omogućili da se ona čuje.
Prof. dr Pavle R. Anđuspredsednik organizacionog odbora naučnog skupa
i Udruženja Paštrovića i prijatelja Paštrovića u Beogradu „Drobni pijesak“
4
6 7
16:00 – Kafe pauza
16:15 – Okrugli sto o energetskim i biološkim resursima
17:45 – Dušan Varda – Ekonomska vrednost podvodnih livada murave (Posidonia oceanica) kao izvor finansiranja lokalne zajednice i budućeg zaštićenog područja u moru – „Katič“
18:00 – Vesna Mačić – Zaštićene marinske vrste u oblasti Paštrovića18:15 – Rajko Martinović – Primjena novog biomonitoring sistema u kontroli kvaliteta
površinskih voda Crnogorskog primorja18:30 – Vanesa Budimić-Vuković – Buljarica kao prirodni resurs i potencijal održivog
razvoja u Paštrovićima 18:45 – Sonja Kuljača i Milena Asanović – Prirodni i kulturno-istorijski resursi Pa-
štrovića u funkciji razvoja ruralnog turizma 19:00 – Branislav Gregović – Prostorni identitet Paštrovića u eri globalizacije 19:15 – Završna diskusija
19:45 – Zatvaranje naučnog skupa
POsterI – prateći program naučnog skupa
1. Biljana Lazović, Mirjana Adakalić i Tatjana Perović – Morfološke karakteristike starih maslina (Oliva europaea L.) u Paštrovićima
2. Snježana Hrnčić i Tatjana Perović – Dinamika populacije muve masline Bactrocera oleae Gmel (Diptera, Tephritidae) na području Paštrovića
3. Vanesa Budimić-Vuković – Devastacija Buljarice4. Maša Perović – Perazića Do – važnost ekološke gradnje5. Sonja Kuljača – Ruralni turizam u Paštrovićima6. Stefan Anđus – Bioindikatorski potencijal morskih sunđera na Južnom Jadranu7. Dušan Medin – Poljepšanje i napredak Petrovca i okolice u periodu između dva
svjetska rata
PROGRAM RADA NAUČNOG SKUPA
Subota, 12. oktobar 2013.16:30 – Svečano otvaranje naučnog skupa17:00 – Ivica Radović, Vladimir Stevanović, Zlatko Bulić, Aleksandar Joksimović,
Dejan Radović, Slobodan Regner i Sreten Mandić – Biodiverzitet i moguć-nost održivog korišćenja bioloških resursa Crnogorskog primorja
17:30 – Biljana Lazović, Mirjana Adakalić i Tatjana Perović – Maslinarstvo Crno-gorskog primorja sa osvrtom na područje Paštrovića
18:00 – Kafe pauza18:30 – Frane Strikić – Hrvatsko maslinarstvo u posljednjih dvadeset godina19:00 – Nebojša Menković – Farmakognozijski interesantne lekovite sirovine Crne
Gore sa posebnim osvrtom na region Paštrovića19:30 – Slobodan Milosavljević – Fitohemijsko ispitivanje flore Crne Gore sa po-
sebnim osvrtom na neke biljke iz regiona Paštrovića21:00 – Svečana večera
Nedjelja, 13. oktobar 2013.09:00 – Anđa Popović – Javno predavanje sa diskusijom – Izgradnja sistema za
zbrinjavanje otpadnih voda u Vještici kod Budve kao preduslov održivog razvoja
10:00 – Stručna posjeta sistemu za prečišćavanje otpadnih voda u Vještici
12:00 – Vaso Manojlović, Vladislav Matković, Miroslav Sokić i Branislav Marković – Mogućnosti dobijanja magnezita iz morske vode
12:30 – Milan Kragović, Vladimir Živanović, Aleksandra Daković i Marija Marković – Bentonit u ležištima u okolini Petrovca na Moru
13:00 – Pauza za ručak15:00 – Niko Medigović – Vodni resursi u Paštrovićima15:30 – Željko Vučinić – Paštrovska gora i vetar – analogija sa Hercegovinom
PREDAVANJA(sažeci)
1110
Biodiverzitet i mogućnost održivog korišćenja bioloških resursa Crnogorskog primorja
Ivica Radović1, Vladimir Stevanović2, Zlatko Bulić3, Aleksandar Joksimović4, Dejan Radović4,
Slobodan Regner4* i Sreten Mandić4*
1Fakultet bezbednosti (Univerzitet u Beogradu), 2Biološki fakultet (Univerzitet u Beogradu), 3Agencija za zaštitu životne sredine Crne Gore (Podgorica), 4Institut za biologiju mora (Kotor) i 4*Institut za
biologiju mora (Kotor) – u penziji, Beograd–Podgorica–Kotor [email protected]
Dostupnost bioloških resursa, njihova raznovrsnost i količina, struktura i geografska distribucija, oduvek su bila pitanja od presudnog ekonomskog, socijalnog i političkog značaja, ne samo za pojedine države i regione, već i za celokupno čovečanstvo. Regioni sa visokim biodiverzitetom sa svim njegovim aplikativnim potencijalima, nalaze svoje mesto u svim ozbiljnim geostrateškim i geopolitičkim studijama kao i u razvojnim planskim dokumentima, gde se kao osnovna pitanja javljaju: „Ko šta poseduje od biološke raznovrsnosti? Odakle šta dolazi?“ Skoro da nije potrebno naglašavati da se pitanje: „Koliko se čega može eksploatisati?“ nameće samo od sebe.
Prema IUCN-WCMC kriterijumima teritorija Crne Gore, zajedno sa teritorijom ostalih država na Balkanskom poluostrvu, predstavlja jedan od 6 evropskih i jedan od 153 svetska centra biološke raznovrsnosti. Biogeografski gledano na teritoriji Crne Gore od Jadranskog mora pa planinskih masiva Prokletija, Durmitora ili Bjelasice, dakle u vazdušnoj liniji ne većoj od 100 km, a na mnogim pravcima svega između 20–30 km, srećemo se sa gotovo svim zonobiomima Evrope, od marinskog bioma, preko eumediteranskih večnozelenih tvrdolisnih šumskih i žbunastih formacija, submediteranskih listopadnih šuma, srednjoevropskih listopadnih šuma, do borealnih četinarskih šuma i zonobioma tundroidne vegetacije krajnjeg arktika i visokoplaninskih regiona Evrope. Kao ilustraciju specijskog diverziteta akvatorije Crnogorskog primorja ukazujemo na prisustvo 74% vrsta riba Mediterana, kao i 37% vrsta bodljokožaca.
Neophodno je istaći da i teritorija i akvatorija mediteranskog dela Crne Gore imaju visok potencijal za eksploataciju nekih komponenti biodiverziteta, odnosno bioloških resursa. Međutim, pri tom je, nažalost, moguće konstatovati da je najveći broj prirodnih ekosistema već čitav niz vekova eksploatisan, tako da se njihovo sadašnje – recentno stanje razlikuje od klimatogenog, odnosno ono predstavlja progradaciono-degradacione derivate originalnih ekosistema, koji su i dalje pod snažnim antropogenim uticajem i stresom. Imajući na umu ove činjenice, jasno je da danas i u budućnosti eksploatacija komponenti biodiverziteta mediteranskog dela Crne Gore mora biti zasnovana na principima održivosti. Praktično, to znači da se komponente biodiverziteta ne mogu eksploatisati bez kontrole, posebno, ne bez prethodne procene njihovog kvantiteta, načina eksploatacije, konzervacionog statusa, fragilnosti i obnovljivosti resursa.
U okviru ovog rada za svaki pojedinačni tip prirodnih ekosistema mediteranskog dela Crne Gore biće analiziran aktuelni način i nivo uticaja čoveka, kao i mogućnosti i režimi eksploatacije komponenti njihovog biodiverziteta.
12 13
Maslinarstvo Crnogorskog primorja sa osvrtom
na područje Paštrovića
Biljana Lazović1, Mirjana Adakalić1 i Tatjana Perović1
1Biotehnički fakultet (Univerzitet Crne Gore), Centar za suptropske kulture, Podgorica–Bar [email protected]
Crnogorsko primorje sa oko 300 km obale, specifičnog reljefa i pod uticajem mediteranske klime, više hiljada godina je dominantno stanište masline. Ona je glavna poljoprivredna kultura. U odnosu na površinu koju pokriva, Crna Gora ima najstarije primjerke starih stabala masline i u širem regionu. Stabla „Stare masline“ u Baru i „Velje masline“ u Ivanovićima cijene se da su starosti preko 2.000 godina, kao i brojni drugi primjerci.
Maslina se u Crnoj Gori gaji na oko 3.000 ha razuđenog prostora sa oko 450.000 rodnih stabala, što je 88% od ukupnog broja stabala (oko 500.000). Gaji se dominantno kao tradicio-nalna kultura (oko 75%) na porodičnim gazdinstvima. Na osnovu podataka Popisa poljoprivrede 2010. godine, ne postoji nijedan poslovni subjekt u Crnoj Gori koji se bavi maslinarstvom.
Na području opštine Budva broj rodnih stabala je 41.800, odnosno 9,3% od ukupno rodnih stabala. Prosječna proizvodnja ploda masline je oko 500 t, odnosno prosječno oko 12 kg po stablu ili oko 4 kg ulja po stanovniku Opštine, što je bolje od prosjeka za Crnu Goru (0,5 kg/stan.).
Proizvodnja maslinovog ulja u Crnoj Gori relativno je niska, ispod 500 t, a nedostatak od oko 300 t nadoknađuje se iz uvoza. S obzirom na to da postoje kapaciteti za višestruko veću proizvodnju (oko 2.000 t), moguće je povećanjem sopstvene proizvodnje i korišćenjem postojećih kapaciteta značajno smanjiti uvoz maslinovog ulja.
U tom pravcu permanentno se radi na revitalizaciji starih zasada, poboljšanju kvaliteta ulja, uvođenju novih prerađivačkih kapaciteta, osposobljavanju laboratorije za ispitivanje kvaliteta maslinovog ulja, podizanju novih zasada itd.
Crnogorsko primorje, naročito područje Paštrovića, atraktivna je turistička destinacija za region, a i šire. Maslinarstvo je temelj i za primorski ruralni turizam Crne Gore. Tradicionalni plasman proizvoda kao „domaće ulje“ tokom turističke sezone, te organizovani plasman kroz mediteransku ishranu, pružaju velike mogućnosti i predstavljaju izazov za maslinarski sektor.
14 15
Hrvatsko maslinarstvo u posljednjih dvadeset godina
Frane StrikićInstitut za jadranske kulture i melioraciju krša, Split
Maslina je u obalnom i otočnom prostoru Hrvatske predstavljala jednu od osnovnih priv-rednih grana. Kroz povijest ona je doživljavala svoje uspone i padove, a u skladu s društveno političkim trenutkom povijesti. Nizom mjera i aktivnosti u maslinarstvu od 1992. godine do danas napravljen je značajan pomak u razvoju ove poljoprivredne grane. Kroz ovih posljednjih dvadeset godine fond stabala je povećan za 100%, proizvodnja sadnog materijala je također povećana sa 65.000 komada godišnje na više od pola milijuna tijekom 2009. godine. Pogoni za preradu ploda su modernizirani i pravilno raspoređeni u proizvodnom prostru. Zahvaljujući velikim naporima struke i znanosti u Hrvatskoj je zaštićeno nekoliko lokaliteta s tradicionalnim maslinicima koji predstavljaju povjesnu i okolišnu vrijednost. Sve ove i niz drugih aktivnosti daju značajan doprinos kvaliteti i promociji maslinovih ulja iz Hrvatske koja osvajaju prestižne nagrade na raznim svijetskim natjecanjima.
16 17
Farmakognozijski interesantne lekovite sirovine Crne Gore sa posebnim osvrtom na region Paštrovića
Nebojša MenkovićInstitut za proučavanje lekovitog bilja „Dr Josif Pančić“, Beograd
Zahvaljujući geografskim, geološkim i geomorfološkim karakteristikama, kao i prirodnim uslovima (klima, zemljište i dr) u Crnoj Gori raste veliki broj različitih biljnih vrsta. Konstatovano je oko 2.900 taksona vaskularne flore (u rangu vrste i podvrste). Broj vrsta lekovitog i aroma-tičnog bilja je nemoguće precizirati, ali u zavisnosti od načina sagledavanja pojma „lekovitost“, taj broj se, u zavisnosti od autora, kreće od 300 do čak 700. Prema nekim pokazateljima u široj upotrebi je oko 250–300 vrsta, od kojih najveći deo raste spontano u prirodi, dok je izvestan broj uveden u kulturu i gaji se radi korišćenja.
Značaj terenskog istraživanja divljeg lekovitog bilja je višestruk. Pre svega, utvrđuju se areali bogati komercijalno interesantnim vrstama lekovitog bilja, a naročito oni koji su pogodni za racionalnu eksploataciju. Pored toga, istraživanja su bitna i radi sagledavanja drugih zna-čajnih aspekta za ovu vrstu delatnosti (demografski, geografski, ekološki...). Drugim rečima, sagledava se „resurs“, gde se pod tim pojmom podrazumeva moguća količina biljnih droga koja se može sakupiti (apsolutni potencijal), ili realna količina za eksploataciju (realni potenci-jal – iznos promilni ili procentualni u odnosu na apsolutni potencijal). Korišćenje i sakupljanje samoniklog bilja je jedan od načina jačanja privredne delatnosti i podizanja životnog standarda, naročito u pasivnim krajevima. Saznanje o potencijalu određene oblasti (u smislu prisustva komercijalno interesantnih biljnih vrsta) pruža mogućnost za organizovanje i kontrolisano delovanje na terenu.
Prirodna nalazišta koja daju kvalitetne droge mogu se koristiti za njihovo dalje razmno-žavanje, ili u izvesnim slučajevima čak i kultivisanje. Naravno da tu dolaze u obzir one vrste biljaka koje imaju stalnu potražnju na tržištu. Prilikom terenskog rada istraživači daju saku-pljačima bilja potrebna uputstva za pravilno branje, sušenje, pakovanje i čuvanje bilja, čime se doprinosi postizanju boljeg kvaliteta proizvedene droge u slučaju onih vrsta koje se već koriste i eksploatišu. Istraživanja imaju za cilj da, pored ekonomskih momenata koji mogu proisteći iz realizacije programa, pruže nova saznanja o flori ispitivanog područja. Kartiranje (u farmakognozijskom smislu) endemskih, retkih, ugroženih i drugih biljnih vrsta od posebnog interesa, bitan je segment ekološkog i naučnog pogleda na floru područja.
18 19
Fitohemijsko ispitivanje flore Crne Gore sa posebnim osvrtom na neke biljke iz regiona Paštrovića
Slobodan MilosavljevićHemijski fakultet (Univerzitet u Beogradu), Beograd
Predmet ovog predavanja je sažet prikaz dosadašnjih fitohemijskih istraživanja samo-niklih biljaka Crne Gore sa naglaskom na bioaktivnim sastojcima. Ova istraživanja, započeta sredinom 90-ih godina na Hemijskom fakultetu Univerziteta u Beogradu i Centru za hemiju Instituta za hemiju, tehnologiju i metalurgiju (IHTM) u saradnji sa Institutom za proučavanje lekovitog bilja „Dr Josif Pančić“, obuhvatila su sledeće familije (klase prirodnih proizvoda): Asteraceae (seskviterpenski laktoni, flavonoidi i lignani), Apiaceae (kumarini, seskviterpenski laktoni i lignani), Gentianaceae (ksantoni, sekoiridoidi, C-glukoflavoni), Guttiferae (prenilovani floroglucinoli), Dipsacaceae (triterpenoidni sapononi, sekoiridoidi i flavonoidi), Euphorbiaceae (diterpenoidi) i Anacardiaceae (flavonoidi). Ispitivane (uglavnom visokoplaninske) biljke su prikupljane na više lokacija u Crnoj Gori. Ukupno je izolovano i okarakterisano više stotina jedinjenja, od kojih su mnoga bila nova, a veliki broj je pokazao i različite biološke aktivnosti (antibakterijske, antifungalne, citotoksične, tubulinski test, radioprotetktivne i antioksidativne).
Mada su naša istraživanja bila uglavnom fokusirana na visokoplaninske biljke Crne Gore, prikupljene su i detaljno hemijski ispitane neke biljne vrste koje se mogu naći i u regionu Paštro-vića, kao što su, na primer, Cephalaria leucantha (glavatka), Cotinus coggygria (ruj) i Euphorbia dendroides (drvenasta mlečika). U ekstraktima ovih biljaka nađen je veliki broj sekundarnih metabolita koji su pokazali širok spektar bioloških aktivnosti: triterpenoidni saponini i iridoidi (C. leucantha), flavonoidi (C. coggygria) i diterpenoidi tipa jatrofana i tiglijana (E. dendroides).
20 21
Javno predavanje sa diskusijom Izgradnja sistema za zbrinjavanje otpadnih voda u Vještici
kod Budve kao preduslov održivog razvoja
Anđa PopovićOpština Budva – Sekretarijat za urbanizam, Budva
Za društva u procesu tranzicije i za sredine koje se suočavaju sa velikim brojem infrastrukturnih, organizacionih, finansijskih i drugih problema u svim oblastima, pa i u oblasti očuvanja životne sredine, stvaranje vizije grada „po mjeri građana“ predstavlja prvi korak ka definisanju dugoročne strategije održivosti.
Mnogi problemi vezani za životnu sredinu potiču od nas samih, našeg načina života, potrošačkih prioriteta i poremećenih vrijednosti života (izazvanih niskim životnim standardom ili pohlepom ka materijalnim vrijednostima). U tom smislu, realno sagledavajući kompleksnost pitanja, aktivnosti i problema vezanih za oblast životne sredine i njene zaštite, Opština Budva redovno i kontinuirano realizuje projekte i sprovodi akcije u cilju zaštite i unapređenja kvaliteta životne sredine, a samim tim i kvaliteta života stanovništva.
Izgradnja postrojenja za zbrinjavanje otpadnih voda i rekonstrukcija i izgradnja kompletne infrastrukturne mreže, jedan je od najznačajnijih projekata u istoriji Opštine Budva i predstavlja stvarne temelje za najstrožiju zaštitu životne sredine. Projekat upravljanja otpadnim vodama u opštini Budva biće izveden po modelu DBFO (Design, Build, Finance & Operating), što znači da je planiranje, izgradnja, finansiranje i upravljanje Ugovorom o strateškom partnerstvu, povjereno uglednoj njemačkoj kompaniji „WTE Wassertechnik GmbH“. S obzirom na to da je WTE jedna od vodećih evropskih firmi u prečišćavanju otpadnih voda, to čini pretpostavku i garanciju za postizanje visokog kvaliteta sa ciljem maksimalne zaštite morskog recipijenta.
Kanalizaciona mreža u Budvi, u poređenju sa drugim primorskim gradovima, već je prilično razvijena, ali, ipak, na teritoriji opštine Budva otpadne vode se samo djelimično sakupljaju i odvode u kanalizacionu mrežu, a njihovo prečišćavanje ne postoji. Shodno tome, cilj ovog projekta je da se na cjelokupnoj teritoriji opštine Budva izgradi kanalizaciona mreža, kako za postojeća, tako i za buduća naselja. Ukupne otpadne vode će se na odgovarajući način sakupljati i odvoditi do jednog ili više postrojenja za prečišćavanje koja će, realizacijom ovog projekta, prečišćavanje ovih voda obavljati u skladu sa nacionalnom legislativom i propisima Evropske unije.
Sprovođenje ovog projekta podrazumijeva izgradnju postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda, pumpnih stanica, transportnih cjevovoda i rekonstrukciju i izgradnju kanalizacione mreže. Projekat će biti izveden u dvije faze; u prvoj fazi će biti izgrađena četiri postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda i to za Budvu i Bečiće sa kapacitetom 90.000 ekvivalent stanovnika, Sveti Stefan 10.000 ES, Reževići 3.000 ES, a Petrovac i Buljarica 27.000 ES, što ukupno čini 130.000 ES. U drugoj fazi kapaciteti postrojenja će biti povećani za još 83.000 kubika dnevno, odnosno za ukupno 215.000 stanovnika. Ovaj proračun se odnosi na daleku turističku perspektivu koja predstavlja zdrave temelje razvoja hotelske i turističke privrede, odnosno primarne djelatnosti na teritoriji naše opštine.
22 23
Mogućnosti dobijanja magnezita iz morske vode
Vaso Manojlović1, Vladislav Matković1, Miroslav Sokić1 i Branislav Marković1
1Institut za tehnologiju nuklearnih i drugih mineralnih sirovina, [email protected]
Magnezit je veoma važan materijal u industriji vatrostalnih materijala, što proističe iz njegovih dobrih fizičkih i hemijskih osobina na povišenim temperaturama (oko 1800ºC). Oko 56% od ukupno proizvedenog magnezita koristi se u vatrostalnoj industriji, dok ostalih 44% se koristi u građevinarstvu, poljoprivredi, hemijskoj industriji, farmaciji, proizvodnji metalnog magnezijuma i dr. [T]. Trenutno magnezit se proizvodi kalcinacijom iz prirodnog magnezita [B1-3] i iz morske vode [B4-10] ili soli bogatih magnezitom [B11-13] pomoću kalcinisanog dolomita. Proizvodnja magnezita iz morske vode je dobro poznat industrijski proces [B5-8]. Ovaj proces uključuje ekstrakciju rastvorenog magnezijuma iz morske vode, čije su koncentracije oko 1430 mg/l u Sredozemnom moru (oko 1280 mg/l u okeanima), kao i reakciju magnezijumovih soli (hlorida i sulfata) sa krečom ili kalcinisanim dolomitom radi dobijanja taloga magnezijum-hidroksida (Mg(OH)2). Talog magnezijum-hidroksida se ispira i kalciniše do formiranja baznog magnezita.
Pored navedene metode, postoje druge metode za iskorišćenje magnezijuma iz morske vode uz proizvodnju vode. Efikasan i jeftin proces razdvajanja Mg2+ jona iz rastvora morske vode, koja sadrži visoke koncentracije Cl- jona (oko 20.000 mg/l) i Na+ jona (oko 11.000 mg/l) i relativno visok sadržaj Ca2+ jona (oko 500 mg/l), predstavlja izazov [e]. Proizvodnja vode naročito je aktuelna u zemljama Bliskog istoka, koje oskudevaju pijaćom vodom, a cena energenata je niska. Svetska zdravstvena orgnizacija (World Health Organization (WHO)), preporučuje prisustvo Mg+ (preko 10 mg/l) i Ca2+ (preko 20–30 mg/l) jona u pijaćoj vodi (ili vodi za navodnjavanje) zbog njihovog pozitivnog efekta na javno zdravlje. Takođe, izraelsko Ministarstvo zdravlja donelo je regulativu po kojoj je obavezan sadržaj od minimum 10 mg/l Mg2+ jona u desalinizovanoj vodi namenjenoj za piće [e1,2].
Pored konvencionalnih izvora energije, za proces dobijanja pijaće vode i soli iz morske vode, moguće je koristiti solarnu, geotermalnu i energiju generisanu paljenjem otpada. Korišćenjem komunalnog i industrijskog otpada kao izvora energije, moguće je dobiti pijaću vodu iz morske vode po ceni od 0,64 $/m3 pijaće vode. Korišćenjem solarne energije kao energenta rastu kapitalne investicije za izradu postrojenja, a time i cena dobijenih proizvoda. [C20,21,22,23,30]
Proizvodnja magnezijum-hlorida moguća je destilacijom morske vode, koja je zatim podvrgnuta katjonskom razmenom radi povećanja koncentracije magnezijumovih jona [A]. Ovim procesom dobija se voda i magnezijum-hlorid iz koga je moguće dobiti metalni magnezijum ili magnezijum-oksid.
24 25
Bentonit u ležištima u okolini Petrovca na Moru
Milan Kragović1, Vladimir Živanović1, Aleksandra Daković1 i Marija Marković1
1Institut za tehnologiju nuklearnih i drugih mineralnih sirovina, [email protected]
Bentonit je glina vulkanskog porekla, koja kao glavnu komponentu sadrži mineral montmorilonit, dok su mu prateće komponente najčešće kvarc, liskun i drugi minerali. Pripada grupi minerala koje karakteriše 2:1 tip sloja, podgrupi dioktaedarskih smektita, čija se osnovna strukturna jedinica sastoji od dva tetraedarski koordinisana sloja silicijumovih jona, između kojih je jedan oktaedarski sloj izgrađen od aluminijumovih jona. Ovaj mineral je izrazito koloidan i disperzioni. U prostoru između slojeva prodire voda i drugi polarni molekuli što uzrokuje bubrenje kristala i ima za posledicu promenu međuslojnog rastojanja. Prodiranje vode između slojeva daje specifične osobine sistemu montmorilonit-voda i odražava se na osobine suspenzija montmorilonita u vodi, na stabilnost suspenzije, viskozitet, pojavu tiksotropije i plastičnosti. Svojsta prirodnih bentonita mogu se kompletno izmeniti uvođenjem u strukturu različitih katjona uključujući i organske (organobentoniti). Na ovaj način primena bentonita se može znatno proširiti posebno u oblasti zaštite životne sredine gde se mogu koristiti u prečišćavanju otpadnih voda kao absorbenti katjona toksičnih metala, ulja, nafte itd.
Prvi podaci o ležištu bentonita kog Petrovca na Moru datiraju od 1927. godine, ali su tek posle II Svetskog rata izvršena detaljnija istraživanja lokaliteta koja su potvrdila velike rudne rezerve ove kvalitetne sirovine. Izgrađeno je postrojenje za preradu, a ruda se i izvozila u nekoliko evropskih zemalja, Irak, Egipat i bivši SSSR. Iako se radi o kvalitetnoj sirovini sa potencijalno širokom primenom u različitim granama industrije do danas nije došlo do adekvatne komercijalizacije ovog dragocenog resursa.
Ležište bentonita kod Petrovca na Moru je srednjetrijarske starosti, a prema vrsti dominantnih izmenljivih katjona koji sadrže u strukturi ovi bentoniti pripadaju Ca/Mg tipu. Javljaju se u slojevima (beli, svetlo plavi, žutozeleni), a procenjene geološke rezerve su oko 20.000.000 t, od čega je samo mali deo istražen.
Shvatajući značaj ove dragocene sirovine, a posebno ekonomskih efekata koji bi se mogli ostvariti kroz komercijalizaciju velikog broja proizvoda dobijenih tehnološkom preradom bentonita u Institutu za tehnologiju nuklearnih i drugih mineralnih sirovina (ITNMS Beograd) kontinuirano su rađena detaljna laboratorijsko-tehnološka i poluindustrijska ispitivanja ležišta bentonita kod Petrovca na Moru. Na bazi dobijenih rezultata definisana su tehnološka rešenja za dobijanje različitih proizvoda/materijala na bazi prirodnog i modifikovanog bentonita, a koji bi se mogli komercijalizovati u različitim granama industrije. Verifikacija kvaliteta ovih proizvoda ostvarena je u industrijama – korisnicima ovih proizvoda: a) prehrambena industrija – aditiv za hranu i sredstvo za bistrenje vina i sokova; b) kozmetička industrija – punioc/plastifikator; c) livarska industrija – organobentonit za alkoholne premaze kalupa i jezgra; d) farmaceutska industrija – tabletiranje lekova; e) ekologija – ekomaterijali na bazi prirodnog i organski modifikovanog bentonita za prečišćavanje voda (absorbent jona teških metala, ulja, nafte).
Velike geološke rezerve ove sirovine, kao i kvalitet koji je verifikovan kroz tehnološka ispitivanja nesumnjivo ukazuju na to da bi se daljim ulaganjima u istražne radove, korišćenjem već osvojenih tehnoloških rešenja, kao i razvojem novih tehnologija mogli ostvariti značajni ekonomski efekti.
26 27
Vodni resursi u Paštrovićima
Niko Medigović„Lončar“ doo, Petrovac
U Paštroviće je vazda bilo vode sa svake strane, blagodeti od vode ali i problema sa vodom. Vjekovima je bila prepoznatljiva briga i gazdovanje sa tim, možda najznačajnijim prirodnim resursom. Vodilo se računa da ni jedna kap „ne pođe po šteti“, ali i da ne napravi štetu. Kao značajan činilac u životu često je bila povod raznim događanjima, više puta i tragič-nim. Pominje i Ljubiša sporove sa Spičanima, Vukac ubija Šćepca, a Marko Krstov Andrović komšiju iz Grabovice.
Za svaki izvor se znalo ko ga koristi i kada. Naravno, riječ je o navodnjavanju – danas vodu koristi jedna porodica, a sjutra druga. Svi korisnici bi, ako je to potrebno, imali dva puta godišnje „mobe“ na održavanju jaža, zimska i ljetna varijanta. Ozbiljno se sa tim problemom bavila i Austrougarska za vrijema svoje stogodišnje vladavine. Žitelji su bili obavezni da rade po nekoliko dana godišnje na održavanju infrastrukture (putevi i vodosnabdijevanje), mada je to bilo poznato kao „kuluk“.
Ovo je karstno područje sa dosta padavina, oko 1.600–1.800 mm/god. i karakterističnim bujičnim vodotocima. Potoci su služili da odvedu veliku vodu, da se pregrade i naprave jaže za navodnjavanje ljeti, da hrane plaže dragocjenim pjeskom, da čiste. Pored tih nadzemnih, prisutni su i podzemni vodotoci, tu i tamo oni bi se izlili na površinu i to su bili izvori. Neka naselja i sela su građena u blizini izvora, a neka su koristila podzemnu vodu preko bunara. Na onim bezvodnijim djelovima dobrim dijelom se oslanjalo i na kišnicu – svi su je koristili.
Može se samo zamisliti koliko smo bogati vodom kada smo samo u distributivnoj mreži, do skoro (a možda još uvjek) imali gubitke od oko 60%!? Osim toga, izuzev izvora „Rijeka Reževića“ i bunara „Dobra voda“ od lokalnih izvorišta praktično ništa se ne koristi. Voda je pri tome jako skupa. Bogati smo, pa šta? Ne treba valjda da smo ponosni zbog toga.
28 29
Paštrovska gora i vetar – analogija sa Hercegovinom
Željko VučinićInstitut za multidisciplinarna istraživanja, Beograd
Saradnici Instituta za multidisciplinarna istraživanja od 2003. godine se aktivno bave istraživanjima potencijala energije vetra i sunca na južno-slovenskim prostorima za proizvodnju električne energije. U okviru tih istraživanja urađen je „Atlas energetskog potencijala sunca i vetra u Srbiji“, kao i niz mikrometeoroloških merenja na više lokacija u Srbiji i Istočnoj Her-cegovini. Merenja na 5 lokacija na teritoriji opština Nevesinje i Berkovići pokazuju da samo u ove dve opštine postoje veoma dobri prirodni potencijali za podizanje vetroparkova sa više od 500 MW instalisane snage, i ove studije su rezultirale u dobijanju prve koncesije za izgradnju vetroparka u Republici Srpskoj.
Slični prirodni, fizički i geografski uslovi postoje u Hercegovini i Crnoj Gori, kao i domi-nantni vetrovi (bura, odn. sjever i jugo) sa kopna ka moru i obratno. Ove analogije opravda-vaju započinjanje mikrometeoroloških merenja na pojedinim lokacijama planinskih visova u Primorju, kao prvog koraka u proceni potencijala vetra u proizvodnji električne energije i razvoju vetroparkova.
30 31
Ekonomska vrednost podvodnih livada murave (Posidonia oceanica) kao izvor finansiranja lokalne zajednice
i budućeg zaštićenog područja u moru – „Katič“
Dušan VardaNVO „MedCEM (Mediterranean Center for Environmental Monitoring)“, Sutomore
Pored preporučene zaštite podvodnih livada murave (Posidonia oceanica) kao prioritetnog staništa od strane brojnih međunarodnih organizacija i konvencija, očuvanje ove vrste predmet je buduće trgovine kvotama emisije CO2, kao i proširenje liste staništa koja nisu bila obuhvaćena Kjoto protokolom. U cilju smanjivanja efekta staklene bašte, podvodne livade Posidonia oceanica-e su prepoznate kao ekosistem sa značajnim potencijalom sekvestracije ugljenika prema UN Konvenciji o klimatskim promenama (UNFCCC), i preporučene za sistem „Nacionalno prikladnih akcija za smanjenje efekta staklene bašte“ (NAMA – Nationally Appropriate Mitigate Actions).
Preliminarni rezultati projekta „Ekonomska dobit u održivom razvoju putem vrednovanja ‘plavog ugljenikа’ u budućem zaštićenom području u moru – „Katič“ (koji se proteže u vodama Paštrovića i Spiča), finansiranog od strane MedPAN asocijacije (Mediterranean Protected Areas Network), Francuskog fonda za zaštitu planete, švajcarske MAVA Fondacije i Fonda princa Alberta II od Monaka, a kog sprovodi lokalna NVO „MedCEM“ iz Sutomora („Mediterranean Center for Environmental Monitoring“), ukazuju da bi godišnji prihodi na ovom planu mogli biti i do 15 miliona evra.
32 33
Zaštićene marinske vrste u oblasti Paštrovića
Vesna MačićInstitut za biologiju mora, Kotor
Iako je razvoj Paštrovića oduvijek na neki način bio povezan sa morem, živi svijet u moru nije dovoljno istraživan. Čak i sada podaci za ovaj dio naše obale su oskudni i najviše su dopunjeni tokom proteklih par godina u okviru istraživanja koja su urađena u cilju definisanja zaštićenog područja u moru (koje se planira za okolinu Petrovca). Za oblast Paštrovića konstatovano je prisustvo 19 zaštićenih vrsta, ali uglavnom nema detaljnijih informacija o njihovim populacijama, niti o mjerama neophodnim za njihovu zaštitu. Osim toga, šira javnost većinom nije upoznata sa činjenicom da su ove vrste zaštićene i da ih treba čuvati, a brojni su negativni uticaji čovjeka pogotovo u priobalnoj zoni. Iz tih razloga je paralelno sa novim istraživanjima važno raditi i na informisanju javnosti i njihovom uključivanju u zaštitu prirodnih vrijednosti.
Najrasprostranjenija zaštićena vrsta na ovom području je morska trava Posidonia oceanica koja je važan graditelj podvodnih livada koje su kao stanište zaštićene i prema Bernskoj i Barselonskoj konvenciji, kao i prema EU Direktivi o habitatima. Ove podvodne livade su posebno ugrožene na mjestima izlivanja otpadnih voda i deponovanja zemlje i drugog materijala u more, kao i kočarenjem u blizini obale. Druga zaštićena vrsta koja je veoma ugrožena su prstaci (Lithophaga lithophaga) koji se ilegalno vade i prodaju, a pri tome se uništava stjenovita obala koja se nakon toga veoma sporo obnavlja.
Ilegalne aktivnosti u smislu deponovanja otpadnog materijala i zemlje u more, kao i ilegalni ribolov i vađenje prstaca nisu rijetkost i trebalo bi više poraditi na intenzivnijem inspekcijskom nadzoru i, prije svega, na kažnjavanju prekršioca.
34 35
Primjena novog biomonitoring sistema u kontroli kvaliteta površinskih voda Crnogorskog primorja
Rajko MartinovićInstitut za biologiju mora, Kotor
Oktobra 2012. ostvarena je saradnja između Instituta za biologiju mora iz Kotora i Laboratorije bioelektričnih metoda za geoekološki monitoring Ruske akademije nauka iz Sankt Peterburga, pod pokroviteljstvom Agencije za zaštitu životne sredine Crne Gore. Cilj ovog sporazuma je bio da se upotpuni i unaprijedi metodologija monitoringa stanja priobalnog morskog ekosistema Bokokotorskog zaliva. Ruska strana je donirala opremu za testiranje zdravstvenog stanja vodenih beskičmenjaka kako bi se na osnovu fizioloških indikatora promjene stanja u organizmu mogla izvršiti procjena opšteg nivoa zagađenja ovog područja.
Otkriveno je da je srčani ritam precizan pokazatelj adaptivne reakcije organizma već u ranoj fazi uticaja različitih faktora. Po pravilu, stres utiče na povećanu potrošnju energije organizma i bitno mijenja srčani ritam u poređenju sa normalnim stanjem. Zbog toga, vrijeme oporavka srčanog ritma nakon stresa (npr. ergometar za ljude) je glavni parametar koji omogućava da se procijeni adaptivni kapacitet (sposobnost organizma da prevaziđe nepovoljne uslove u kojima se našao) ili druge fizičke mogućnosti neke osobe.
U poslednjoj deceniji, naučnici Istraživačkog centra za ekološku bezbijednost Ruske akademije nauka su razvili metodu za bioindikaciju životne sredine uz upotrebu školjki i rakova kao test organizama sa namjerom da predlože rešenje problema bioindikacije vodenih ekosistema. Ova metoda se bazira na neinvazivnom mjerenju srčane aktivnosti beskičmenjaka na osnovu infracrvenih senzora. Sama procedura ni na koji način ne djeluje štetno na vitalne funkcije izabrane eksperimentalne životinje.
Postoje dva sistema biomonitoringa odnosno dva različita tipa eksperimenata u kojima se pomenuta metoda primjenjuje: aktivni i pasivni biomonitoring. Početna faza saradnje uključuje aktivni biomonitoring. Procedura zahtijeva uzorkovanje dagnji sa njihovih staništa, postavljanje u akvarijum u laboratorijskim uslovima zatim i registrovanje njihove srčane aktivnosti prije, u toku i nakon izlaganja stresu. Bitna karakteristika pasivnog biomonitoringa je da se informacija o pogoršanju kvaliteta vode dobija u vrlo kratkom vremenskom periodu i može biti dostupna on-line tako da ovaj tip biomonitoringa predstavlja jedan savremeni vid zaštite priobalnih ekosistema od incidenata izazvanih kako prirodnim tako i tehnološkim katastrofama uključujući terorizam.
Smatra se da životinje koje su duži period boravile u zagađenoj sredini imaju znatno duže vrijeme oporavka nakon izlaganja stresu u odnosu na one koje su boravile u, uslovno rečeno, čistoj vodi. Na osnovu poređenja vrijednosti vremena oporavka od stresa dagnji sa različitih lokaliteta moguće je izvršiti procjenu kvaliteta vode u priobalnom dijelu područja sa kojih su uzorkovane.
36 37
Buljarica kao prirodni resurs i potencijal održivog razvoja u Paštrovićima
Vanesa Budimić-VukovićNVO „Društvo za razvoj ekologije“, Buljarica
Buljarica predstavlja morsku uvalu smještenu između Petrovca na sjeverozapadu i Suto-mora na jugoistoku; ruralno je područje sa još uvijek nerazvijenom infrastrukturnom mrežom i netaknutim prirodnim okruženjem. Buljarica je, ujedno, i najduža plaža na Budvanskoj rivijeri (2500 m), a u neposrednom zaleđu plaže uzdignut je prirodni nasip nastao aktivnim radom talasa iza koga se nalazi poplavna uvala – močvara. Buljaričku močvaru presjecaju stari drenažni kanali u kojima se zadržava voda, a takođe i prirodne depresije koje formiraju splet plitkih jezera. Uz zaleđe plaže i nasip nalazi se gust tršćak koji se nastavlja na poplavne livade i šumu. Ova šuma predstavlja jednu od posljednjih očuvanih i stoljetnih mediteranskih šuma hrasta (Quercus pubescens) i jasena (Fraxinus oxicarpa). Brda koja okružuju buljaričku dolinu su prekrivena mediteranskom makijom i kultivisanim maslinjacima. Ovoliki broj staništa na malom prostoru ukazuje na kompleksnost ekosistema Buljarice, ali, u isto vrijeme, upozorava na njegovu ranjivost.
Važno je podsjetiti na to da je buljarička plaža od 1968. godine zaštićena kao predio po-sebnih prirodnih odlika, a ovaj status dobija svega 4 ha plaže (stanište kseromorfne i vegetacije zaslanjenih staništa). Tokom dobijanja ovoga statusa, nažalost, nije postojalo dovoljno poda-taka o drugim segmentima flore i faune koji, takođe, zaslužuju zaštitni tretman. Godine 2006. Buljarica dobija status „Emerald staništa“ Bernske konvencije kao „jedinstvena, djevičanska i biodiverzitetom bogata uvala na obali Jadrana“, a sljedeće godine proglašena je (300 ha plaže) za „područje od međunarodnog značaja za boravak ptica“ IBA (Important Bird Area), prvenstveno kao gnjezdilište, zimovalište i odmaralište na proljećnoj seobi ptica koje preko Jadrana dolaze iz Afrike. Buljarica zadovoljava 3 od 9 kriterijuma Ramsarske konvencije kao „jedinstvena, rijetka i reprezentativna močvara na istočnoj obali Jadrana, stanište brojnih ugroženih vrsta vodoze-maca, gmizavaca i ptica“. Zanimljivo je da, uz ulcinjsku solanu, Buljarica predstavlja jedan od najprovjetrenijih lokaliteta u Crnoj Gori.
U cilju smanjivanja efekta staklene bašte, šuma po obodu močvare (kao i sama močvara) nijesu još uvijek prepoznate kao ekosistemi sa značajnim potencijalom. Ovaj rad ima za cilj da doprinese podizanju nivoa svijesti relevantnih institucija i pojedinaca o važnosti očuvanja Buljarice kao prirodnog resursa i da ukaže na važnost postojanja i pravilne „upotrebe“ takvog prirodnog potencijala koji se nalazi u našem neposrednom okruženju.
38
Prirodni i kulturno-istorijski resursi Paštrovića u funkciji razvoja ruralnog turizma
Sonja Kuljača1 i Milena Asanović2
1NVU „Centar za ruralni turizam“ i 2Turistička organizacija opštine Budva, [email protected], [email protected]
Oblast Paštrovića obuhvata širok pojas predivnih planinskih i seoskih predjela bogatih raznolikom vegetacijom i kulturno-istorijskim nasleđem, sa kojih se pruža atraktivan pogled na budvansku rivijeru.
U skladu sa savremenim tendencijama razvoja turizma, kako u Evropi tako i u regionu, Turistička organizacija opštine Budva, prepoznala je značaj oživljavanja ruralnog podneblja u cilju pospješivanja ukupne turističke ponude i diversifikacije turističkog proizvoda. U radu će se govoriti o planovima za izradu Strategije razvoja ruralnog turizma, kao i aktivnostima koje se žele sprovesti u periodu od 2013–2015. godine, kako bi se stvorila kvalitetna platforma za popularisanje ove grane turizma.
Pod ruralnim turizmom podrazumijeva se turizam koji se odvija na ruralnom području, do onog koji uključuje širok spektar aktivnosti i elemenata kompleksnog turističkog proizvoda kao što je rekreacija u prirodi, uživanje u seoskom ambijentu i prirodi, učestvovanje u svakodnev-nom životu na selu, razgledanje pejzaža, arhitekture, kulturnih i vjerskih objekata i nasljeđa.
NVU „Centar za ruralni turizam“ ima za cilj iskorišćavanje bogatog prirodnog potencijala paštrovskog područja na održiv način, koji će doprinjeti dobrobiti svih stejkholdera. Akcenat je stavljen na očuvanje životne sredine, konzerviranje ambijentalne arhitekture, doprinošenje zajedničkom zalaganju lokalnog stanovništva, državnih institucija i investitora u kreiranju jednog komplementarnog cilja, a to je korišćenje prirodnih resursa i kulturno istorijskog naslijeđa u funkciji razvoja ruralnog turizma.
Jasnim definisanjem ruralnih turističkih proizvoda na području Paštrovića ukazaće se na mogućnosti i potencijale koji stoje na raspolaganju i kojima se pažljivo i strateški treba pristupiti u cilju ostvarenja benefita i izlaženja u susret potrebama i najzahtjevnijih posjetioca. Detaljno sprovedenom situacionom analizom i kvantitativnim pokazateljima biće demonstrirani potenci-jali po pojedinim teritorijalnim oblastima Paštrovića. U istraživačkom radu će biti prezentirana SWOT analiza kroz koju će se uvidjeti sve prednosti i mogućnosti ovog područja, kao i slabosti i ograničenja sa kojima se treba suočiti.
Suština rada je ukazivanje na brojne mogućnosti i potencijale kako prirodne, tako i ma-terijalne koji „leže zaboravljeni“ u paštrovskim brdima, a predstavljaju neiscrpne resurse za razvoj ruralnog turizma koji je, svakako, neizbježan segment kompleksne turističke ponude kojoj Budva kao destinacija teži.
39
40
Prostorni identitet Paštrovića u eri globalizacije
Branislav GregovićStudio „Grad“ doo, Podgorica
Aktuelni period u razvoju naše ali i globalne zajednice obilježavaju, između ostalog, saznanja da je budućnost teško zamisliva bez permanentnog investiranja u unaprijeđenje naših znanja, vještina, mogućnosti. Na osobit način, u pitanju su toliko pominjane investicije u infrastrukturu koja bi obezbijedila dugoročnu funkcionalnost našeg sistema. Više, ili prije, od bilo koje druge, u pitanju je infrastruktura koja naš sistem uređenja ili brige o prostoru čini pouzdanim i održivim. Svaki euro investicija u taj sistem višestruko će biti vraćen Paštrovićima, primorju, Crnoj Gori.
Imajući u vidu gore navedeno, temom će biti tretirana djelatnost prostornog i urbanog planiranja, šta ona predstavlja i zbog čega je značajna za jedno društvo. Kako planiranje može obezbijediti pouzdan okvir donosiocima odluka, te kako planiranje shvatiti i uspostaviti kao instrument razvoja a ne kao formu ili njegovu opstrukciju. Na konkretnim primjerima trenutnih domaćih ali i globalnih izazova u ovoj oblasti pokušaće se afirmisati princip definisan u naslovu teme.
U periodu od 2000–2050. godine urbani prostor će biti udvostručen u razvijenim zemljama, dok će, po nekim procjenama, urbani prostor zemalja u razvoju rasti i preko 300%. Ovi procenti su ekvivalentni nastanku po jednog novog Londona svakog mjeseca, narednih 40 godina. Ovi trendovi moraju biti ozbiljno uzeti u obzir i oni zahtjevaju pripremu i planiran pristup. Činjenica da će rast populacije biti izraženiji u gradovima srednje veličine, sa skromnim ljudskim resursima, limitiranim budžetima, čini problem još izraženijim. Ovi globalni pokazatelji imaju svoje implikacije i na mikro nivou, a izazovi rasta i urbanizacije aktuelniji su danas u prostoru Paštrovića nego bilo kada prije.
41
42
POSTERI
44 45
Morfološke karakteristike starih maslina (Olea europaea L.) iz Paštrovića
Biljana Lazović1, Mirjana Adakalić1 i Tatjana Perović1
1Biotehnički fakultet (Univerzitet Crne Gore) i Centar za suptropske kulture, Podgorica–Bar [email protected]
Za šesnaest stabala starih maslina iz Budve (jedanaest iz Paštrovića) i Bara ispitivane su osobine lista (oblik, dužina, širina), internodija (dužina), cvasti (dužina, broj cvjetova i procenat imperfektnih cvjetova), ploda (dužina, širina, oblik, težina, procenat mesa) i endokarpa (dužina, širina, oblik, težina). Posmatrane osobine pokazale su značajan polimorfizam među analiziranim stablima.
Statistička obrada podataka ispitivanih parametara analizom glavnih komponenti (PCA) pokazala je da tri komponente učestvuju sa 73,20% u ukupnoj varijansi. Devet ispitivanih oso-bina ploda i endokarpa pripadaju prvoj i drugoj komponenti i imaju najveći značaj u grupisanju stabala u klastere. Značaj ovih osobina potvrdila je metoda Unwieghted pair-group average (UPGMA) prema kojoj su ispitivana stabla svrstana u dva klastera. Dva stabla (BAR13 i BUD5) izdvojena su u posebne klastere prema značajno različitim morfološkim osobinama.
4746
Dinamika populacije muve masline Bactrocera oleae Gmel (Diptera, Tephritidae) na području Paštrovića
Snježana Hrnčić1 i Tatjana Perović1
1Biotehnički fakultet (Univerzitet Crne Gore), Podgorica, [email protected]
Muva masline Bactrocera oleae je najznačajnija štetočina masline na crnogorskom pri-morju. Štete pričinjava svake godine, a najizraženije su u godinama povoljnim za razviće ove štetočine. Utvrđivanje optimalnih rokova za suzbijanje vrši se na osnovu podataka o brojnosti populacije, odnosno leat imaga i infestacije ploda masline.
U radu su prikazani rezultati dvogodišnjeg praćenja dinamike leta muve masline i nivoa in-festacije ploda na području Paštrovića, na tri lokaliteta (Izvor, Reževići i Praskvica). Za praćenje dinamike leta B. oleae korištene su hromotropske i hranidbene klopke. Pregled klopki vršen je jednom nedjeljno u period od početka jula do kraja oktobra. U cilju utvrđivanja nivoa infestacije ploda jednom nedjeljno, metodom slučajnog izbora uzimani su uzorci od 100 plodova sa sva tri lokaliteta i pregledani u laboratoriji pod stereomikroskopom. Utvrđena je aktivna infestacija na osnovu broja jaja, larvi (L1, L2 i L3), lutki, lutkinih košuljica i napuštenih galerija u plodu.
Prisustvo muva masline u zasadima u obje godine istraživanja registrovano je tokom jula, kao i prvi infestirani plodovi. Najveća brojnost imaga na klopkama utvrđena je tokom septembra i oktobra. Nivo infestacije plodova je varirao i sa maksimumom preko 80% tokom oktobra.
Devastacija Buljarice
Vanesa Budimić-VukovićNVO „Društvo za razvoj ekologije“, Buljarica
Donošenjem Deklaracije o ekološkoj državi Crnoj Gori 1991. godine, „Crna Gora prema prirodi uspostavlja državni odnos i poziva na mudrost sve ljude da spriječe ekološku katastrofu koja nam prijeti“. Godine 1968, Zavod za zaštitu prirode donosi akt o proglašenju ornitoloških rezervata na Skadarskom jezeru, te brojnih plaža na Crnogorskom primorju, između ostalog, i buljaričke plaže, kao predjela posebnih prirodnih odlika. Početkom 2006. godine Buljarica dobija status emerald staništa Bernske konvencije kao jedinstvena, djevičanska i biodiverzitetom bo-gata uvala na obali Jadrana. Već 2007. Buljarica je proglašena za područje od međunarodnog značaja za boravak ptica, kao gnjezdilište, zimovalište i odmaralište, na proljećnoj seobi ptica koje preko Jadrana dolaze iz Afrike. Buljarica zadovoljava i tri od devet kriterijuma Ramsarske konvencije kao jedinstvena, rijetka i reprezentativna močvara na istočnoj obali Jadrana, stanište brojnih ugroženih vrsta vodozemaca, gmizavaca i ptica, te ključno mjesto u migraciji ptica.
Nažalost, ova prelijepa uvala je na ivici da postane najružnije mjesto na crnogorskoj obali i to zahvaljujući samo antropogenom faktoru. Naime, u jeku „otvaranja“ brojnih gradilišta u obližnjem mjestu Petrovcu, sav otpad sa istih deponovan je na buljarickoj plaži, tačnije, na njenom istočnom, zakonom zaštićenom dijelu. U toku protekle dvije godine kamioni su, bez dozvola i papira za taj postupak, nesmetano i kontinuirano, otpadom sa gradilišta zatrpavali buljaričku plažu. U prvom talasu deponovanja otpada stradalo je 70% ekosistema sa ksero-morfnom vegetacijom i vegetacijom zaslanjenih staništa. Između ostalog, zatrpan je lokalitet sa vrstom Eryngium maritimum. Otpad koji je deponovan bio je šut, zemljište sa primjesama asfalta, željezne i drvene konstrukcije, kao i druge vrste neorganskog otpada. Jednim dijelom se otpad našao i u dijelu buljaričke močvare koja je proglašena za emerald stanište Bernske konvencije. Trenutno je šteta na močvarnom ekosistemu minimalna, ali će zasigurno imati prolongirano dejstvo kada otpad, radom talasa ili dejstvom kiše završi u močvari ili u moru. Ovdje je bitno naglasiti da je ovaj dio akvatorijuma Buljarice 100% očuvan i do sad nije bilo ometajućih faktora koji bi uticali na promjenu produkcije biomase.
Nedavno je otvorena još jedna deponija, u buljaričkom polju, u dijelu gdje prestaje mo-čvara, a počinje predio sa posljednjom stoljetnom šumom hrasta i jasena. Riječ je, opet, bila o deponovanju šuta sa novih gradilišta. Šteta po šumski ekosistem još uvijek nije procijenjena.
Pored navedenog, veliki problem predstavljaju i nekontrolisana, „divlja“ gradnja i krivolov.Kroz ovih nekoliko problema koji ozbiljno ugrožavaju jedan obnovljivi, prirodni resurs kao
što je Buljarica, jasno se iskristalisao i istakao kao jedini i glavni problem – odnos nadležnih institucija i pojedinaca, kao i „državni odnos Crne Gore“ prema zaštiti prirodnih resursa na svojoj teritoriji.
48
5150
Perazića Do – važnost ekološke gradnje
Maša PerovićKotor
Uvala Perazića Do sa 50 kamenih vikendica ušuškanih u gustu hrastovu šumu i hotel „AS“, prvi luksuzni hotel na Jadranu, doživeli su krah radi neodrživog i megalomanskog plana investitora. NVO „Montenegro Green Building Council“ („Savjet za ekološku gradnju Crne Gore“) iz Kotora podstiče kompanije, organizacije i pojedince da poštuju društvenu i prirodnu sredinu kako bi imali ekonomski profit. Prirodna i kulturna baština su najveće blago i najveći potencijal za ekološku Crnu Goru. Primjer uvale Perazića Do je opomena i podsetnik da treba da čuvamo ono što imamo i da se razvijamo u skladu sa našim okruženjem, da poštujemo prirodni biodiverzitet, geografsko područje i istoriju koje ono nosi.
53
Ruralni turizam u Paštrovićima
Sonja KuljačaNVU „Centar za razvoj turizma“, Budva
Posterom će biti vizuelno predstavljeni prirodni i kulturno-istorijski resursi Paštrovića koji još uvijek nisu iskorišćeni u turističke svrhe, a predstavljanju ogroman potencijal razvoja ove privredne grane.
Taksativno će biti navedene sve aktivnosti i mjere koje je neophodno sprovesti u cilju „oživljavanja“ resursa i njihovog stavljanja u funkciju razvoja ruralnog turizma. NVU „Centar za ruralni turizam“ iz Budve prikazaće svoje namjere u podsticanju uvođenja i razvoja novog vida turističke ponude u skladu sa principima održivog razvoja i očuvanja životne sredine.
Grafički će biti predstavljeni potencijalni ruralni turistički proizvodi koji se mogu kreirati na bazi raspoloživih potencijala i biti dovoljno atraktivni i sadržajni da zadovolje potrebe i najzahtjevnijih gostiju.
52
54 55
Bioindikatorski potencijal morskih sunđera na Južnom Jadranu
Stefan AnđusGradski zavod za javno zdravlje, Beograd
U doba kada su morski ekosistemi pod ogromnim antropogenim pritiskom, od suštinske je važnosti pronalaženje i definisanje pokazatelja njihove degradacije, kako bi se preduzele mere za očuvanje životne sredine.
Bioindikatori predstavljaju vrste ili zajednice koje svojim prisustvom, učestalošću i aktiv-nošću daju uvid u stanje i integritet nekog ekosistema ili sredine. Zahvaljujući njima možemo odrediti koji faktori utiču na određenu zonu, u kojoj meri i koliko dugo, što se ne može utvrditi ni jednom drugom metodom.
Sunđeri su u tom pogledu potencijalno veoma pogodni organizmi. Sesilni su i pod direktnim uticajem faktora sredine bez mogućnosti migracije, a njihova raznovrsnost po tipovima staništa (pećine, litoral, abisal) podrazumeva prisutnost u značajanom delu životnog prostora mora.
Na posteru su prikazane neke od učestalih vrsta sunđera Crnogorskog primorja, snimci mikroskopskih preparata skeleta sunđera (spikula) i mikrotomskih poprečnih preseka, značajnih za identifikaciju vrsta.
Poster je nastao radom na doktorskim studijama pri Institutu za biologiju mora u Kotoru, pod mentorstvom dr Zorana Kljajića.
56 57
Poljepšanje i napredak Petrovca i okolice u periodu između dva svjetska rata
Dušan MedinUdruženje Paštrovića i prijatelja Paštrovića u Beogradu „Drobni pijesak“, Beograd
Petrovac na Moru u periodu između dva svjetska rata bio je malo naselje sa nevelikim brojem stanovnika koje se, uglavnom, bavilo poljoprivredom, ribolovom i sitnom trgovinom, dok su rijetke bile one porodice i pojedinci koji su mogli uživati blagodeti raskošnijeg života. Septembra mjeseca 1920. godine na lokalnim izborima pobijedila je komunistička partija, na čelu sa istaknutim i omiljenim mještanima i Petrovac je tada postao „prva komunistička opština na Jadranu“, a na ovaj istorijski trenutak je ostalo živo sjećanje sve do danas. U vremenu koje slijedi počinju i prvi turisti organizovano da posjećuju Petrovac i paštrovsku rivijeru, a neki od njih će, pored prirodnih ljepota i ljubaznih domaćina, biti privučeni upravo pomenutim društveno-političkim ambijentom.
Iako život u naselju „sa svojih desetak kuća“ gdje je „mesar u nedelji dana klao jednu ovcu, a pekar ložio furunu jednom u deset dana“ nije bio lak i bezbrižan, tadašnja Općina Paštrovska – Petrovac na Moru i grupa mještana okupljenih oko društva „Primorje“ za poljepšanje i napre-dak Petrovca i okolice davali su sve od sebe da svoj kraj uljepšaju i unaprijede. Ove institucije su, uz Čitaonicu i sokolsko društvo, mjesni odbor lista „Jadranska straža“, društvo trezvenosti u Reževićima, mjesni odbor Crvenog krsta, kulturna i muzička društva, razne zadruge i druge organizacije, uz podršku predanih mještana posvećeno radile na tome da Petrovac i njegovo stanovništvo razvijaju i njeguju građanske manire. Uvidjevši značaj uljepšanja prostora, kako za mještane, tako i za prve turiste koji su postajali sve brojniji, međuratna Općina petrovačka i društvo „Primorje“ preduzimaju značajne korake u smjeru kultivacije prostora i pejzaža. Dva-desetih i tridesetih godina prošloga vijeka realizovana su prva nama poznata pošumljavanja petrovačkog prostora (Malo brdo i Vučja špilja – Zakolač), uređen i ograđen gradski park sa šetalištem, a po nekim izvorima i pošumljeno ostrvce Katič nadomak Petrovca. Dirljiva je i poučna povišena briga za zavičajem i opštim interesima mjesta iskazivana od strane opštinskih vlasti, mještana i turista.
Korišćeni izvori i građa za apstrakt i poster „Poljepšanje i napredak Petrovca i okolice u periodu između dva svjetska rata“, u prvom redu, su monografija i katalog izložbe „Ura-mljena ljetovanja“ dr Mile Medigović-Stefanović (2013), naučni radovi dr Miroslava Luketića, monografija „Paštrovska hronika: Paštrovići i burna zbivanja minulih epoha: do 1945. sa au-tentičnim prilozima i posebnim dodacima. Knj. 1“ Krsta Vukotića (2007), knjižica „Studentski ferijalni savez 1926–1940“ Mihaila Nikolića i Riste Jankovića i fond br. 2 (Mjesna zajednica Petrovac) Državnog arhiva Crne Gore – Odsjek Budva u kome su pohranjeni dokumenti iz stare petrovačke Općine.
58 59
BILješKe
60
IzdavačUdruženje Paštrovića i prijatelja Paštrovićau Beogradu „Drobni pijesak“
Za izdavačaProf. dr Pavle R. Anđus
Naučni odbor skupaakad. Slobodan Milosavljević, akad. Branislav Mitrović, prof. dr Ivica Radović, prof. dr Nebojša Menković, prof. dr Danijel Vincek, prof. dr Pavle R. Anđus, dr Aleksandar Joksimović, dr Momčilo Radulović, mr Vladislav Matković, Jovan Medigović, Krsto Vuković i Niko Medigović
Organizacioni odbor skupaakad. Radomir V. Ivanović (počasni član),prof. dr Pavle R. Anđus (predsjednik), Anđa Popović,Niko Perazić, Stevo Šoljaga, Đuro Živković,Vanesa Budimić-Vuković, Stefan Anđusi Dušan Medin (sekretar)
UrednikDušan Medin
Dizajn, prelom i priprema za štampuJasmina Živković i Dušan Medin
FotografijeSvetlana Jokanović
Tehnički urednikJasmina Živković
ŠtampaKrug, Bar
Tiraž100
PODRŠKAOpština Budva
JP Vodovod i kanalizacija BudvaJU Spomen dom „Crvena komuna“
Turistička organizacija opštine Budva
MEDIJSKA POKRIVENOSTRTV Budva
POKROVITElJI
Opština Budva Crnogorska akademija nauka i umjetnosti
