BIOGEOGRAFIJA Predavanja 10

Filozofski fakultet, Univerzitet Crne Gore GEOGRAFIJA – Osnovne – 2

BIOGEOGRAFIJA Semestar, 2, ECTS, 4, Status, Obavezan, Fond, 3+1+0

Biodiverzitet

Sveukupna varijabilnost života na Zemlji

Raznolikost, različitost i promenljivost živih organizmima i ekoloških

kompleksa u kojima oni postoje.

Sveukupnost gena, vrsta i ekosistema na Zemlji

Biodiverzitet se realizuje kroz 3 osnovna, međusobno uslovljena

i biološki neraskidiva nivoa:

genetički

specijski

ekosistemski

Ukupan broj i raznovrsnost gena sadržanih u svim pojedinačnim jedinkama i pojedinačnim vrstama

- gradivni bokovi života na planeti

- smanjena genetičke varijabilnosti može usloviti nedostatak sposobnosti da se vrsta prilagodi promjenama u životnoj sredini

Genetski diverzitet se nalazi svuda:

raznovrsnost pjesama i boja perja kod ptica, boje ljušture puževa...

Genetički diverzitet

Ukupan broj organskih vrsta na Zemlji, od nastanka života na planeti do danas.

- 1.750 000 – 2.000 000 vrsta opisano

- procjenjuje se da postoji između

5 i 13, a po nekima čak i 80 miliona vrsta.

Specijski diverzitet

Ekosistemski diverzitet

Ukupna raznovrsnost staništa

(biotopa) i životnih zajednica

(biocenoza), kao i ekoloških

procesa kojima se ostvaruje

funkcionalnost ekosistema.

Biološka raznovrsnost je evolutivni odgovor na neprestanu

promjenljivost uslova sredine

Ravnoteža u biosferi se održava zahvaljujući raznovrsnosti

živog svijeta

Zašto je biodiverzitet u krizi?

trenutna stopa izumiranja između 1 000 i 10 000 puta veća nego sto bi bila prirodna!

dnevno nestane oko 100 vrsta

Svake godine nestane 6 miliona ha prašuma.

35% mangrova vegetacije je uništeno u poslednjih 20 godina

70% svih koralnih grebena je ugroženo ili je već uništeno

Od 59.507 vrsta, za koliko je do sada urađena procjena, 19.265 je u opasnosti da zauvijek nestane.

Od 5.494 vrste sisara 78 vsta je zauvjek nestalo , a 191 vrsta je krajnje ugrožena

1.910 od 6.312 vrsta vodozemaca je u opasnosti od nestajanja , čineći ih najugroženijim taksonom

Ugroženo je 25-35% ukupne kičmenjačke faune i 12,5% ukupne svjetske vaskularne flore

1. Gubitak i degradacija staništa - poljoprivreda - šumsrstvo - urbanizacija i izgradnja infrastrukture - rudarsto - turizam ekspanzivnog tipa

Faktori ugrožavanja biodiverziteta

2. Nekontrolisana introdukcija alohtonih vrsta

Reynoutria japonica Ailanthus altissima - kiselo drvo

Limantria dispar (gubar)

3. Prekomerna eksploatacija prirodnih resursa

- lov i ribolov

- nedozvoljena trgovina divljim vrstama

- medicina

4. Zagađivanje vazduha, vode i zemljišta

- poljoprivreda (pesticidi)

- industrija (gasovi, čestice, otpadne vode)

- saobraćaj (izduvni gasovi)

Medicinski razlozi

tradicionalna i savremena medicina

koristi više od 70.000 biljnih vrsta

farmaceutska industrija zaradi

preko 40 biliona dolara godišnje.

Zbog čega je važno očuvati biodiverzitet?

Poljoprivredni razlozi

od oko 50.000 jestivih vrsta biljaka u

ishrani se koristi 5.000 ( 20 vrsta žitarica čini

90%)

Estetsko/rekreativni razlozi

Amerikanci potroše preko 59 biliona dolara

godišnje na putovanja, opremu i hranu pri

rekreaciji.

koale godišnje doprinose sa 750 miliona

dolara australijskom turizmu.

Ekološki razlozi Gubitak samo 1 biljne vrste možeda bude okidač za gubitak do 30 drugih

biljnih i životinjskih vrsta.

Zbog čega je važno očuvati biodiverzitet?

Klimatske promejne

Šume, vlažna staništa, kao i marinski ekosistemi značajno doprinose

ublažavanju klimatskih promjena zahvaljujući sposobnosti apsorpcije i

skladištenja ugljenika.

Administrativno-pravna (normativna) zaštita

Konvencija o biološkoj raznovrsnosti – Rio Dekleracija (Rio de Ženerio, 1992.);

Međunarodna konvencija o zaštiti ptica (Pariz, 1950.);

Konvencija o ribolovu i očuvanju živih (bioloških) resursa otvorenih mora (Ženeva, 1958.);

Konvencija o močvarnim područjima od međunarodnog značaja, naročito kao staništa ptica močvarica - Ramsarska konvencija (Ramsar, 1971.);

Konvencija o zaštiti svetske kulturne i prirodne baštine (Pariz, 1972.);

Konvencija o međunarodnoj trgovini ugroženim vrstama divlje faune i flore – CITES konvencija (Vašington, 1973.);

Konvencija o zaštiti marinske životne sredine i obalnog regiona Mediterana (Barselona, 1976.);

Konvencija o očuvanlu migratornih vrsta divljih životinja – Bonska konvencija (Bon, 1979.);

Konvencija o očuvanju evropske divljači i prirodnih staništa – Bernska konvencija (Bern, 1979.);

Svetska povelja o prirodi (Njujork, 1982.);

Panevropska strateija zaštite predeone i biološke raznovrsnosti (Sofija, 1995.);

Zaštita biodiverziteta

Praktične mere zaštite

In-situ zaštita - održavanje i oporavak populacija i vrsta na njihovim

prirodnim staništima

reintrodukcije i translokacije

Reintrodukcija dabra u Srbiji

“Povećanje vijabilnosti i oporavak populacije mrkog medveda Ursus arctos

Ex-situ zaštita - čuvanje, gajenje i razmnožavanje vsta izvan njihovih

prirodnih staništa.

banke gena

4,6 miliona uzoraka biljne

germplazme

botaničke bašte

80000 biljnih vrsta

in vitro konzervacija

krioprezervacija

zoološki vrtovi

10000 vrsta

“Reprodukcija bijele kanje Neophron percnopterus exsitus“

„Reintrodukcija i plantažno gajenje

ugrožene, endemske i potencijalno

ljekovite biljne vrste Nepeta rtanjensis“

„Reintrodukcija i plantažno gajenje

lincure Gentiana lutea“

Crvenа listа Međunаrodne unije zа zаštitu prirode (IUCN) je nаjpoznаtiji svjetski spisаk ugroženih vrstа i podvrsta.

Prema IUCN kriterijumima za procjenu ugroženosti svi procijenjeni tаksoni svrstаvаju se u jednu od 9 kаtegorijа:

- EXTINCT (EX) – Isčezla - EXTINCT IN THE WILD (EW) - Isčezla u prirodi - CRITICALLY ENDANGERED (CR) - Krajnje ugrožena - ENDANGERED (EN) – Ugrožena - VULNERABLE (VU) – Ranjiva - NEAR THREATENED (NT) – Skoro ugrožena - LEAST CONCERN (LC) – Poslednja briga - DATA DEFICIENT (DD) – Nedovoljno podataka - NOT EVALUATED (NE) – Neocijenjena

Edukacije i prezentacije

Crvene knjige i crvene liste flore i faune

Biodiversity Hotspots

“Vruće tačke” biodiverziteta

Myers prvi uvodi pojam vrućih tačaka 1988. godine

- Biološki najbogatija područja na Zemlji

Conservation International kriterijumi za dobijanje

statusa ‚‚vruća tačka biodiverziteta”:

Stepen endemičnosti flore (najmanje 1500 vrsta)

Stepen degradacije staništa (najmanje 70%)

34 vruće tačke – 2.3% planete

preko 50% endemičnih biljnih (150 000 vrsta) i 42%

endemičnih terestričnih vrsta kičmenjaka

Endemični kičmenjaci

ukupno 22022 vrste kičmenjaka (77% od ukupnog svjetskog broja vrsta).

11980 endemičnih vrsta terestričnih kičmenjaka

preko 3400 endemičnih slatkovodnih vrsta ribe

Endemizam je naročito izražen na ostrvima

Madagaskar i ostrva u

Indijskom okeanu 81%

endemičnih vrsta.

Novi Zeland (72%), Karibi

(61%), Polinezija i

Mikronezija (60%).

Veličina preostalog staništa

34 vruće tačke biodiverziteta nekada su zauzimale ukupnu površinu od 23.490 101 km², odnosno 15.7% ukupne površine kopna planete. Ova površina odgovara veličini Rusije i Australije zajedno.

Veličina staništa je danas smanjena za 86% zauzimajući površinu od 3.379 246 km² ili 2.3% od ukupne površine kopna planete.

Mediteranska vruća tačka

Prostire se od Portugala na zapadu do Jordana na istoku, i od Severne Italije do Maroka na jugu.

Obuhvata i zapadnoevropska ostrva: Azorska, Kanarska, Madeiru,...

Okružuje Sredozemno more i obuhvata površinu od 2,085,292 km²

Obuhvata i djelove Balkanskog poluostrva (jedan od 6 centara biljnog diverziteta u Evropi i 156 takvih centara u svijetu)

Značajne karakteristike Mediteranske vruće tačke

Orginalna površina vruće tačke (km2 ) 2,085,292

Preostala površina pod vegetacijom 98,009

Endemične biljne vrste 11,700

Endemične ugrožene ptice 9

Endemični ugroženi sisari 11

Endemični ugroženi vodozemci 14

Izumrle vrste 5

Gustina naseljenosti (br. ljudi/km2 ) 111

Zaštićena oblast (km2 ) 90,242

Zaštićena oblast (km2 ) obuhvaćena IV stepenom zaštite

28,751

Staništa

Diverzitet i endemizam

Mediteranske vruće tačke

Taksonomska drupa

Broj vrsta Broj endemičnih vrsta

Procenat endemizma

Biljke 22,500 11,700 52.0

Sisari 226 25 11.1

Ptice 489 25 5.1

Gmizavci 230 77 33.5

Vodozemci 79 27 34.2

Slatkovodne ribe 216 63 29.2

Mediteranska vruća tačka biodiverziteta je

podijeljena na 10 manjih regionalnih vrućih

tačaka, na osnovu biljnog bogatstva i

endemizma

Drosophyllum lusitanicum

Cedrus libani

Phoenix theophrasti

Argania spinosa

Aphyllanthes monspeliensis

Scilla morrisii

U poređenju sa ostalim vrućim

tačkama fauna sisara i ptica je

relativno siromašna, i sa slabim

stepenom endemizma

Alauda razae

Pterodroma madeira

Macaca sylvanus

Lynx pardinus

Monachus monachus

Fauna gmizavaca i

vodozemaca posjeduje

veći stepen endemizma

Gallotia gallota

Testudo kleinmanni

Discoglossus nigriventer

Rana holtzi

Macroscincus coctei

Danas su dominantni degradacioni tipovi vegetacije

poput makije i gariga – samo 5% ukupne površine je

sačuvano u prirodnom stanju!

Uništavanje i fragmentacija staništa su

posledica duge ljudske istorije na

ovom području

Brz populacioni rast, gradnja,

turizam, poljoprivreda, ispaša,

antropogeno izazvani požari...

Faktori

ugrožavanja

Nameće se pitanje kako uspostaviti ravnotežu

između očuvanja biodiverziteta i ljudskog razvoja?

Životna sredina

(biodiverzitet)

Ekonomija Društvo

ODRŽIVI RAZVOJ

I

ODRŽIVO KORIŠĆENJE

omogućava korišćenje resursa od strane

budućih generacija.

Pod zaštitom svega 4,3% ukupne površine planete

Politika zaštite životne sredine i investicije u

sektor zaštite životne sredine

Proces EU integracija – 3 ključna elementa

Harmonizacija propisa (Evropsko zakonodavstvo iz oblasti

zaštite životne sredine “Environmental acquis” sačinjava

oko 300 Direktiva i propisa , uključujući i “cerke direktiva”

i amandmane )

Izgradnja administrativnih kapaciteta i kapaciteta institucija

u oblasti zaštite životne sredine

Finansijski resursi / ekonomski instrumenti

Poglavlje Životna sredina

Zaštita prirode - Zakon o zaštiti prirode

- Zakon o nacionalnim parkovima

- Podzakonska akta

- Uspostaviti potencijalnu mrežu NATURA 2000

- Nacionalna strategija očuvanja biodiverziteta i Akcioni plan

- Akcioni planovi za zaštitu ekosistema, za zaštitu zaštićenih prirodnih dobara i za zaštitu zemljišta

- Baze podataka

- Jačanje kapaciteta

Poglavlje Životna sredina

Zaštita prirode Sprečavanje gubitka prirodne raznolikosti i usluga

ekosistema kroz uspostavljanje Evropske ekološke mreže Natura 2000.

Uključeno svih 27 država članica – a teritorije koje

obuhvata ova mreža čine oblast dva puta veću od Njemačke. Evropska ekološka mreža NATURA 2000 zasad uključuje oko 30 000 područja, što je čini najvećom ekološkom mrežom na svijetu.

NATURA 2000

ŠTA JE TO NATURA 2000?

Natura 2000 je kamen temeljac politike Evropske unije prema

prirodi. Cilj je „doprinijeti očuvanju biodiverziteta putem zaštite

prirodnih staništa i flore i faune na teritoriji država članica“ (...)

(Čl.2.1 EU direktive o staništima).

Natura 2000 je evropska ekološka mreža zaštićenih područja koju

su uspostavile zemlje članice EU na osnovu pravno obavezujućeg

zakonodavstva – Direktive o staništima i pticama.

Mreža se sastoji od dve vrste područja: Posebne oblasti zaštite

(SAC) koje su uspostavljene po Direktivi o staništima i Zaštićene

oblasti za ptice (SPA) koje su uspostavljene po Direktivi za ptice.

Države članice su odgovorne za preduzimanje svih neophodnih

mera da bi se obezbedila zaštita ovih područja i sprečila njihova

degradacija.

NATURA 2000

Primjer 1 – proizvodnja hrane

Jorkšajr Dejls je oblast na sjeveru Engleske bio poznat je po divnim

predjelima i dugoj tradiciji pastirskog stočarstva

desila se promjena od tradicionalnog uzgoja stoke ka intenzivnom

ovčarstvu.

Projekat podržan od strane Evropske unije, započet je 2002. godine sa

primarnim ciljem da se sačuva lokalna flora i fauna. To je postignuto

putem ponovnog uvođenja gajenja tradicionalnih vrsta domaćih

životinja na 1800ha

DODATNE KORISTI I USLUGE EKOSISTEMA

» Čista voda i zemljište

» Društveno-ekonomske koristi

» Genetski resursi

NATURA 2000

Primjer 2 – zaštita od poplava

Izberbreken je ime prirodnog poplavnog područja reke Izer koje se

nalazi u zapadnom delu Belgije. Područje je zaštićena oblast Natura

2000 po EU direktivi o pticama, ali i zaštićeno močvarno područje po

Ramsarskoj konvenciji

intenzivna poljoprivreda. Napravljeni su nasipi da bi zaštitili zemljište

od poplava, a oblast je isušena

negativan efekat na prirodu u celini, a naročito na populaciju ptica uz

povećan rizik od poplava u ostalim selima, duž obale rijeke Izer

DODATNE KORISTI I USLUGE EKOSISTEMA

» Rekreacija i turizam

» Svježa voda

» Genetski resursi

NATURA 2000

Primjer 3 – Rekreacija

Jezero Fure je najveće jezero u Danskoj

nekontrolisano ispuštanje otpadnih voda iz gusto naseljenog okolnog

područja poremetilo je prirodne cikluse i dovelo do prekida funkcija

ekosistema u jezeru

Projekat zaštite jezera izvršen je između 2002. i 2007.

DODATNE KORISTI I USLUGE EKOSISTEMA

» Regulisanje nutrijenata

» Proizvodnja hrane

» Obnova vrsta

EMERALD

Povezanost EMERALD mreže i Natura 2000 mreže područja koja su

značajna za zaštitu –politički kontekst

Isti ciljevi BernskeKonvencije (1979) i Habitat Direktive (1992)

Područja primjene skoro ista -BernskaKonvencija se primjenjuje na

cijelu Evropu i dijelom naAfriku. Habitat Direktive se primjenjuje na

zemlje članice Evropske Unije koje kroz njeno sprovođenje ispunjavaju

zahtjeve Bernske konvencije (Special Areas of Conservation Interest

(SACI) u Mreži Naturi2000 predstavljajuASCIs EMERALD Mreže).

Zemlje koje pristupaju EU u toku pripreme za pristup moraju da

identifikuju područja za EMERALD mrežu i tako pokažu da rade na

ispunjavanju evropskih standarda

Crna Gora - EMERALD MREŽA

Identifikacija prisustva EMERALD vrsta u Crnoj Gori, tj vrsta koje

zahtijevaju posebne mjere zaštite njihovih staništa (Rezolucija br. 6. Stalnog Komiteta Bernske konvencije iz 1998)

•Identifikacija EMERALD tipova staništa u Crnoj Gori, tj

ugroženih staništa koja zahtijavaju posebne mjere zaštite

(Rezolucija br. 4. Stalnog Komiteta Bernske konvencije iz 1996) –125 tipova staništa

•Identifikacija EMERALD područja (Mreža EMERALD područja)

zahtijavaju posebne mjere zaštite njihovih staništa (Rezolucija br.

5. Stalnog Komiteta Bernske konvencije iz 1998) –30 područja

•Popunjena Baza podataka za identifikovana područja

EMERALD Mreže, revidovana (summary quality checkBaze u oktobru 2008, dopunjena baza dostavljena Savjtu Evrope u decembru 2008)

Balkan - EMERALD MREŽA

Bioidiverzitet Crne Gore

Sa 3250 biljnih vrsta predstavlja značajan centar florističkog diverziteta Evrope

Po broju vrsta po kvadratnom kilometru površine prva u Evropi sa 0,837vrsta/km2

U flori Crne Gore zabilježeno 223 vrste balkanskih endemita

Poslednjih 50 godina izumrlo 10 biljnih vrsta

Broj vrsta koje su ugrožene (po raznim kategorijama IUCN) je 880

Indeks gustine gnijezdećih ptica za Crnu Goru iznosi 0,557, i veći je nego za Balkan kao cjelinu (0,435).

IBA Područja – Crna Gora

1.Delta Bojane 2. Rumija 3. Buljarica 4. Skadarsko jezero 5. Tivatska solila 6. Ćemovsko polje 7. Prokletije 8. Plavsko jezero 9. Nikšićke akumulacije 10. Hajla

11. Biogradska gora / Bjelasica 12. Durmitor 13. Kanjon rijeke Cijevne 14.* Dolina rijeke Zete 15.* Kučke planine 16.* Visitor 17.* Komovi 18.* Golija 19.* Pivska visorovan 20.* Ljubišnja

* - potencijalna IBA

Projektovana mreža

zaštićenih područja

prirode

Prema Nacionalnoj

strategiji

biodiverziteta

ZAŠTITA PRIRODNIH DOBARA

NACIONALNI PARK - veće područje sa prirodnim ekosistemima visoke vrijednosti u pogledu očuvanosti, složenosti građe i biogeografskih obilježja, sa raznovrsnim oblicima izvorne flore i faune, reprezentativnim fizičko-geografskim objektima i pojavama i kulturno-istorijskim vrijednostima i predstavlja izuzetnu prirodnu celinu od nacionalnog značaja.

Prvi nacionalni park na svijetu, Jelouston, osnovan je 1. marta 1872. godine

Nacionalni parkovi Crne Gore

Na teritoriji Crne Gore

do sada je proglašeno

5 Nacionalnih parkova:

Durmitor

Biogradska gora

Lovćen

Skadarsko jezero

Prokletije

PARK PRIRODE - područje dobro očuvanih prirodnih

svojstava voda, vazduha i zemljišta, preovlađujućih

prirodnih ekosistema i bez većih degradacionih promjena

predjela i u cjelini predstavlja značajan deo očuvane prirode

i zdrave životne sredine.

PREDIO IZUZETNIH ODLIKA - relativno manje područje,

živopisnih pejzažnih obilježja, nenarušenih primarnih vrijdnosti

predionih cjelina sa prisustvom oblika tradicionalnog načina života i

kulturnih dobara, a takođe i zaštićena okolina nepokretnih kulturnih

dobara.

REZERVAT PRIRODE - izvorni ili neznatno izmijenjeni dio

prirode, osobitog sastava i odlika biljnih i životinjskih zajednica, kao

djelova ekosistema, namijenjenih prvenstveno održavanju genetskog

fonda.

SPOMENIK PRIRODE je prirodni objekat

ili pojava, fizički jasno izražen i prepoznatljiv,

reprezentativnih geomorfoloških, geoloških,

hidrografskih, botaničkih i drugih obilježja, po

pravilu atraktivnog i markantnog izgleda ili

neobičnog načina pojavljivanja kao i ljudskim

radom formirana botanička vrijednost

(pojedinačna stabla, drvoredi, parkovi,

arboretumi, botanička bašta i dr.), ukoliko

ona ima poseban značaj.

PROGRAM: ČOVEK I BIOSFERA (UNESCO's Man and

Biosphere Programme), skr. MAB, UNESCO, (Pariz, 1970.),

razvija prirodnjačku i sociološku osnovu za racionalno korišćenje

i očuvanje resursa biosfere, kroz posebne mere, kao što je

stvaranje svetske mreže rezervata biosfere.

U ovaj program za sada je sa teritorije Crne Gore uvršten

“DURMITOR SA KANJONOM REKE TARE”.

Prema podacima Ujedinjenih Nacija:

- preko 70% svetskih rezervi ribe je potpuno iskorišćeno

ili pod prekomernim izlovom.

- oko 20 miliona tona ribe se baci svake godine kao usput

ulovljeni neželjeni plijen, a uz to stotine hiljada morskih

ptica, sisara, kornjača i drugog morskog sveta strada

korišćenjem destruktivnih oblika ribolova.

Primjer dobre prakse Održivo ribarenje

WWF( World Wild Fond) je objavio vodič namenjen potrošačima ribljih

proizvoda u kome se pored vrste ribe pojavljuje njeno geografsko poreklo,

način proizvodnje– izlov ili akvakultura i najvažnije- održivost korišćenja tih

resursa.

WWF preporučuje da:

Koristimo ribu koja je ulovljena ili proizvedena lokalno

Biramo riblje proizvode sa MSC sertifikatom

Konzumiramo ribu iz akvakulture ako je sa oznakom ''Bio''

Bio

Oznaka za organski proizvedene produkte u akvakulturi uz poštovanje potreba životinja i životne sredine.

MSC

Oznaka za proizvode od ribe koji potiču sa ribljih područja kojima se dobro gazduje i održivo upravlja. Oznaka je sertifikovana od strane Marine Stewardship Council (MSC)