Ðñ³ï³ñ³ÏíáõÙ ¿ ²²ÚÈÀÜîð²Üø лﳽáï³Ï³Ý λÝïñáÝÇ ·Çï³Ï³Ý ËáñÑñ¹Ç áñáßÙ³Ùμ:

ÐÐ Î¶Ü ÐÐ ´àÐ-Ç ÏáÕÙÇó ÁݹáõÝ»ÉÇ ¿ ³ï»Ý³ËáëáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ÑÇÙÝ³Ï³Ý ³ñ¹ÛáõÝùÝ»ñÇ ¨ ¹ñáõÛÃÝ»ñÇ Ññ³ï³ñ³ÏÙ³Ý Ñ³Ù³ñ:

²ÚÈÀÜîð²Üø

»é³ÙëÛ³ ·Çï³Ï³Ý ѳݹ»ë ïÝï»ë³·ÇïáõÃÛáõÝ, ·áñͳñ³ñáõÃÛáõÝ, ϳé³í³ñáõÙ

ÐáõÉÇë – ê»åï»Ùμ»ñ, 2018Ã.

ÊÙμ³·ñ³Ï³Ý ËáñÑáõñ¹ ²ÂàôÈ Ø²Ü²êºðÚ²Ü

¹áÏïáñ, åñáý»ëáñ ÊáñÑñ¹Ç ݳ˳·³Ñ ¨

·É˳íáñ ËÙμ³·Çñ вڲêî²Ü ¶ðÆÞ² Ô²ðÆ´Ú²Ü ¹áÏïáñ, åñáý»ëáñ

ÐÐ ¶²² ÃÕóÏÇó ³Ý¹³Ù, вڲêî²Ü ì²ð¸²Ü ´àêî²ÜæÚ²Ü

¹áÏïáñ, åñáý»ëáñ,, вڲêî²Ü üð²ÜêÆê ´²ðàÜ ì²Ü ÈàôÜ ¹áÏïáñ, åñáý»ëáñ, ´ºÈ¶Æ²

غðÆÈÆÜ ÂºÚÈàð ¹áÏïáñ, åñáý»ëáñ, ²ØÜ

ä²àÈà ȺàâÆ ¹áÏïáñ, åñáý»ëáñ, Æî²ÈƲ

êºð¶ºÚ βȺÜæÚ²Ü ¹áÏïáñ, åñáý»ëáñ ÈÆÈÆ²Ü ì²Ü Ðàü

¹áÏïáñ, åñáý»ëáñ, ´ºÈ¶Æ² ޲ಠڲܶ

¹áÏïáñ, åñáý»ëáñ, ²ØÜ ²ðØºÜ ê²ü²ðÚ²Ü

ïÝï»ë³·ÇïáõÃÛ³Ý ¹áÏïáñ, вڲêî²Ü æàÜ àôàÈÞ

¹áÏïáñ, åñáý»ëáñ, ²ÆȲܸ ²ðØ²Ü Ø²ðîÆðàêÚ²Ü

ïÝï»ë³·ÇïáõÃÛ³Ý ¹áïÏïáñ, вڲêî²Ü

²ÚÈÀÜîð²Üø ¶Çï³Ï³Ý ѳݹ»ë

2

Research Center ALTERNATIVE

ALTERNATIVE Quarterly Journal

Editorial Board:

Tatoul Manasserian – Doctor of Sciences, Professor (Editor in chief), , ARMENIA Grisha Gharibyan – Doctor of Sciences, Professor, ARMENIA

Vardan Bostanjyan – Doctor of Sciences, Professor, ARMENIA Francis Baron Van Loon – Doctor of Sciences, Professor, BELGIUM

Marilyn Taylor – Doctor of Sciences, Professor, USA Paolo Leoci – Doctor of Sciences, Professor, ITALY

Sergey Kalenchyan – Doctor of Sciences, Professor, RUSSIA Liliane Van Hoof – Doctor of Sciences, Professor, BELGIUM

Xiaohua Yang – Doctor of Sciences, Professor, USA Armen Safaryan – Doctor of Sciences, ARMENIA

John Walsh – Doctor of Sciences, Professor, THAILAND Arman Martirosyan – Doctor of Sciences, ARMENIA

Исследовательский Центр АЛЬТЕРНАТИВА

АЛЬТЕРНАТИВА Квартальный Журнал

Редакционный Совет:

Татул Манасерян – доктор наук, профессор (Главный редактор, предсеталеь совета), АРМЕНИЯ

Гриша Гарибян – доктор наук, профессор, АРМЕНИЯ Вардан Бостанджян – доктор наук, профессор, АРМЕНИЯ

Франсис Барон Ван Лун – доктор наук, профессор, БЕЛЬГИЯ Мерилин Тейлор – доктор наук, профессор, США Паоло Леочи – доктор наук, профессор, ИТАЛИЯ

Сергей Каленчян – доктор наук, профессор, РОССИЯ Лилиан Ван Хоф – доктор наук, профессор, БЕЛЬГИЯ

Шаоа Янг – доктор наук, профессор, США Армен Сафарян – доктор наук, АРМЕНИЯ

Джон Уолш – доктор наук, профессор, ТАИЛАНД Арман Мартиросян – доктор наук, АРМЕНИЯ

²ÚÈÀÜîð²Üø ¶Çï³Ï³Ý ѳݹ»ë

3

Թաթուլ ՄԱՆԱՍԵՐՅԱՆ Հայաստանի աշխատանքային միգրանտները եւ տրանսֆերտները. վերջին տարիների իրողությունները եւ կանխատեսելի հեռանկարները 6

Անի ԴՈԽՈՅԱՆ Պետական մասնակցությամբ առևտրային կազմակերպությունների և ՊՈԱԿ-ների գործունեության գնահատման կատարելագործման հիմնական ուղիները 12

Ռոզա ՍՈՒՔԻԱՍՅԱՆ Ապահովագրությունը որպես բանկային ռիսկերի կառավարման մեթոդ 24

Èdzݳ ¶ðƶàðÚ²Ü, èá½³ êàôøƲêÚ²Ü ²é¨ïñ³ÛÇÝ μ³ÝÏ»ñÇ Çñ³óí»ÉÇáõÃÛ³Ý éÇëÏÇ í»ñÉáõÍáõÃÛáõÝÁ 35

Տիգրան ՀԱԿՈԲՅԱՆ Հայաստանի հարկային համակարգը. զարգացումը եւ ներկա վիճակը 45

ì³ñëÇÏ îƶð²ÜÚ²Ü, ƽáɹ³ ²ðÞ²ÎÚ²Ü îÝï»ëáõÃÛ³Ý Ñ³ïí³Í³íáñÙ³Ý Ñ³ñóÇ ßáõñç 53

Միքայել ՋԱՎԱԴՅԱՆ Ֆինանսական ռեսուրսների կառավարման արդյունավետության գնահատման շրջանակը ՀՀ առևտրային բանկերում 60

Լիլիթ ԱԹԱԲԵԿՅԱՆ Անձի պաշտպանական մեխանիզմները հոգեբանական անվտանգության կոնտեքստում 71

Լուսինե ՄԽԻԹԱՐՅԱՆ, Վազգեն ՊՈՂՈՍՅԱՆ Տնտեսության ֆինանսական և իրական հատվածների կապերի էմպիրիկ գնահատման արդյունքների մեկնաբանումը 81

Վահե ԱՎԵՏԻՍՅԱՆ Ò»éݳñÏáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ÇÝáí³óÇáÝ îî ݳ˳·Í»ñÇ Çñ³Ï³Ý³óÙ³Ý Ù³Ã»Ù³ïÇÏ³Ï³Ý Ùá¹»ÉÇ Ùß³ÏáõÙÁ 95

Վահե ԱՎԵՏԻՍՅԱՆ î»Õ»Ï³ïí³Ï³Ý »Ýóϳéáõóí³ÍùÇ ¨ ó³Ýó³ÛÇÝ Í³é³ÛáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ù³ïã»ÉÇáõÃÛ³Ý μ³ñÓñ³óáõÙ 103

²Ý¹ñ³ÝÇÏ Øàôð²¸Ú²Ü Հայաստանի տնտեսության զարգացման առանձնահատկությունները 114

Անդրանիկ ՄՈՒՐԱԴՅԱՆ ՀՀ SWOT վերլուծությունը. Արդյոք պետք է ներդրումներ անել Հայաստանում 122

Աշոտ ԱՎԵՏԻՍՅԱՆ Տեղական ինքնակառավարման դերը տարածքային կառավարման համակարգում և դրա առանձնահատկությունները 130

Նելլի Խաչատրյան Կնոջ դերը Հայաստանի ռազմա-արդյունաբերական համալիրում 139

Նելլի Խաչատրյան Ռազմաարդյունաբերական համալիրի սոցիալական պայմանների ազդեցությունը կնոջ հոգեբանության վրա 144

Անդրանիկ ԳԵՎՈՐԳՅԱՆ Ազգային անվտանգության հիմնական օբյեկտների տեսաիրավական, տնտեսական և այլ ասպեկտները 155

Անուշ ՍԱՐԳՍՅԱՆ Սպառողական վարկավորման կատարելագործման ուղղությունները ՀՀ-ում 170

²ÚÈÀÜîð²Üø ¶Çï³Ï³Ý ѳݹ»ë

4

Արամ ՎԵՐԴՅԱՆ Պարենային ցորենի արտադրության ծավալների ավելացման և որակի ապահովման հիմնախնդիրներն Արցախի Հանրապետությունում 176

Եվգենիա ԳՅԱՆՋՈՒՄՅԱՆ Վարձակալական հարաբերությունների քաղաքացիաիրավական բնույթի խնդիրներ 187

лÕÇÝ» äºîðàêÚ²Ü üǽÇÏ³Ï³Ý ³ÝÓ³Ýó ·áõÛùÇ ¨ »Ï³ÙáõïÝ»ñÇ Ñ³Ûï³ñ³ñ³·ñÙ³Ý Ñ³Ù³Ï³ñ·Ç ÙÇç³½·³ÛÇÝ ÷áñÓÁ 192

Տաթևիկ ՇԱՀԻՆՅԱՆ Լիզինգային գործառնությունների առանձնահատկություններն ու զարգացման հեռանկարները ՀՀ-ում 198

Արթուր ԱՅՐՈՒՄՅԱՆ Գնաճի նպատակադրման տեսական և գործնական հիմքերը ՀՀ-ում 205

ÈÛáõ¹ÙÇɳ ´²ðêºÔÚ²Ü, ²Ýݳ ̲îàôðÚ²Ü ²ëÏ»ñ³ÝÇ ßñç³ÝÇ ëáódzÉ-ïÝï»ë³Ï³Ý ½³ñ·³óÙ³Ý í»ñÉáõÍáõÃÛáõÝÁ 213

Հասմիկ ՍԱԼՆԱԶԱՐՅԱՆ Թողարկողներին մատուցվող դեպոզիտարային ծառայությունների առանձնահատկությունները ՀՀ-ում 219

Մխիթար ԱՍԼԱՆՅԱՆ Բանկային ավանդների խթանումը ֆինանսական ածանցյալ գործիքների միջոցով 227

Սուրեն ԱՆԱՆՅԱՆ Վերականգնվող էներգետիկայի «կանաչ» սերտիֆիկացման կիրառման միջազգային փորձը և դրա հեռանկարը ՀՀ-ում 236

Վանո ՂԱԶԱԶՅԱՆ Ներդրումային ակտիվության դրսևորումները կապիտալի միգրացիայի համատեքստում 245

Տաթևիկ ՎԱՐԴԱՆՅԱՆ ՀՀ միգրացիոն հիմնախնդիրների գործոնային հետազոտություն 256

²ñÙ»Ý ê²ð¶êÚ²Ü Ðամաշխարհային ýինանսատնտեսական ճգնաժամի ծագումն անխուսափելի դարձնող գործոնները գիտատեխնիկական առաջընթացի պայմաններում 261

Ֆյոդոր ԱԴԻՅԱՆ ՀՀ ձեռնարկությունների ինովացիոն ակտիվության խթանման հարկային մեխանիզմները 268

Ֆյոդոր ԱԴԻՅԱՆ Ինովացիոն զարգացման ֆինանսավորումը Հայաստանի Հանրապետությունում 276

Գեորգի ԱՎԱԳՅԱՆ Քաղաքացիների դատական պաշտպանության իրավունքի ապահովումը սահմանադրական դատավարության կարգով 285

Գեորգի ԱՎԱԳՅԱՆ Սոցիալական արդարությունը և քաղաքացիների իրավունքների պաշտպանության իրավական բնութագիրը 300

Արինե ՍՏԵՓԱՆՅԱՆ Զբաղվածության կարգավորման արտասահմանյան փորձը Արևելյան Եվրոպայում և Չինաստանում 310

Արտակ ՇԱԲՈՅԱՆ ՀՀ տնտեսության մեջ մենաշնորհների և գերիշխող դիրք զբաղեցնող տնտեսվարողների մասին 321

²ÚÈÀÜîð²Üø ¶Çï³Ï³Ý ѳݹ»ë

5

Արտակ ՇԱԲՈՅԱՆ Մտավոր սեփականության (ապրանքային նշանների) ոլորտում մրցակցությանը խոչընդոտող հանգամանքները 329

Մագդա ԱՐՍԵՆՅԱՆ Թավշյա հեղափոխության բացասական ազդեցությունը քաղաքական համակարգի կայունության վրա 337

Մագդա ԱՐՍԵՆՅԱՆ Հայաստանի հակախորհրդարանական քաղաքական մշակույթի մարտահրավերները 348

Սարո ՆԱՔԱՇՅԱՆ Աշխատակիցների և կազմակերպության վրա գործարարության և գործունակության ազդեցության էմպիրիկ գնահատումը 360

Սարո ՆԱՔԱՇՅԱՆ Ընկերության մարդկային ռեսուրսների դերը գործարարության և գործունակության գործընթացների հավասարակշռման մեջ 373

Աննա ՄԱՔՍՈՒԴՅԱՆ Մոտիվացիայի տեսական հիմքեր. ավանդականից մինչև ժամանակակից 380

Աննա ՄԱՔՍՈՒԴՅԱՆ Կարիերայի կառավարման հիմնական հասկացությունները 388

²Ýݳ Ô²È²Ú²Ü ´ÅßÏ³Ï³Ý ³å³Ñáí³·ñáõÃÛ³Ý ëáódzÉ-ïÝï»ë³Ï³Ý Ý߳ݳÏáõÃÛáõÝÁ 395

²Ýݳ Ô²È²Ú²Ü ÐÐ ³éáÕç³å³ÑáõÃÛ³Ý Ñ³Ù³Ï³ñ·Ç ýÇݳÝë³íáñáõÙÁ ¨ å³ñï³¹Çñ μÅßÏ³Ï³Ý ³å³Ñáí³·ñáõÃÛáõÝÁ 403

Անուշ ՄԻՔԱՅԵԼՅԱՆ Արտաքին առևտրի ներքին վերահսկողության համակարգի արդյունավետության բարելավման ուղիները 412

Անուշ ՄԻՔԱՅԵԼՅԱՆ ՀՀ կազմակերպություններում արտաքին առևտրի հաշվառման և վերահսկողության բարելավումը 422

Ռոման ՊԵՏՐՈՍՅԱՆ Պետությունների դերը ինտեգրման գործընթացում 435

Ռոման ՊԵՏՐՈՍՅԱՆ Ինտեգրացիոն գործընթացների կառավարման խնդիրները ԵԱՏՄ շրջանակներում 443

²ÚÈÀÜîð²Üø ¶Çï³Ï³Ý ѳݹ»ë

6

ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԱՇԽԱՏԱՆՔԱՅԻՆ ՄԻԳՐԱՆՏՆԵՐԸ ԵՎ ՏՐԱՆՍՖԵՐՏՆԵՐԸ. ՎԵՐՋԻՆ ՏԱՐԻՆԵՐԻ ԻՐՈՂՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ԵՎ ԿԱՆԽԱՏԵՍԵԼԻ

ՀԵՌԱՆԿԱՐՆԵՐԸ Թաթուլ ՄԱՆԱՍԵՐՅԱՆ

Տնտեսագիտության դոկտոր, պրոֆեսոր

Բանալի բառեր. աշխատանքային միգրացիա, տրանսֆերտներ, ԵԱՏՄ, տնտեսական աճ, սոցիալական խնդիրներ, աղքատություն

Հայաստանի հասարակության ներսում աշխատանքային միգրացիայի խնդրի վերաբերյալ կան հակասական տեսակետները եւ մոտեցումներ: Ա-վելին, աշխատանքային շուկան եւ միգրացիան Հայաստանի առավել հիմնա-րար հիմնախնդիրներից են:

Հասարակության մի մասը, որ, մասնավորապես, անհանգստացած է զանգվածային արտագաղթի ծավալներով, փորձում է գտնել մի ելքեր՝ առա-ջարկելով ստեղծել աշխատատեղեր, որպեսզի մարդիկ կարողանան ստանալ գոնե որոշ փոքր եկամուտ, բայց աշխատեն և ապրեն իրենց երկրում: Մաս-նավորապես, հնարավոր է նվազեցնել արտագաղթը կրթության որակի բա-րելավման, ուսումնական եւ նորարարության կենտրոնների ձեւավորման մի-ջոցով:

Ներկայումս բանակը եւ հանքարդյունաբերությունը մեծ ներուժ ունեն նորարարության եւ ինժեներական զարգացման, տեղական արտադրության զարգացման, նոր աշխատատեղերի ստեղծման առումով: Միգրացիայի կըր-ճատումը եւ աշխատատեղերի ստեղծումը, մեծապես պայմանավորված են գիտության եւ արդյունաբերության կապի սերտացմամբ, հաշվի առնելով, որ շեշտը պետք է դրվի ռազմաարդյունաբերական համալիրի զարգացման վրա, ապահովելով պաշտպանական արդյունաբերության բոլոր անհրաժեշտ բա-ղադրիչների արտադրությունը Հայաստանի տարածքում, ընդսմին, առավե-լագույնս իրացնելով մասնավոր հատվածի հետ պետության համագործակ-ցության բոլոր հնարավորությունները:: Աշխատանքային միգրացիայի մեծ ծավալները կրճատելու գործում մեծ դեր կարող է ունենալ հայկական սփյուռքը: Այս առումով ակնկալվում են նաև ոչ ստանդարտ քաղաքական որոշումներ, մասնավորապես, ձևավորելու պատգամավորների Սփյուռքի պալատ՝ Հայաստանի խորհրդարանում, որտեղ տարբեր երկրների հայ հա-մայնքներ կպատվիրակեն իրենց ներկայացուցիչներին: Սփյուռքի պատվիրա-

²ÚÈÀÜîð²Üø ¶Çï³Ï³Ý ѳݹ»ë

7

կությունները ոչ միայն ներդրումներ կարող են ներգրավել, այլեւ վերահսկել տարբեր ծրագրերի իրականացումը:

Առաջնահերթությունների թվում են նաև համալսարանների հետ արտա-դրության անմիջական կապի հաստատումն այն նպատակով, որ բոլոր ա-վարտական աշխատանքները պատրաստվեն ձեռնարկություններում, որոնք կկարողանան առաջարկել համապատասխան աշխատանք շրջանավարտնե-րին ավարտելուց հետո:

Չնայած բազմաթիվ փորձագետների եւ բնակչության որոշ հատվածնե-րի մտահոգություններին, միջպետական աշխատանքային միգրացիան ԵԱՏՄ երկրների միջևտնտեսական ինտեգրման գործընթացներում դարձել է կարեւոր գործոն: Տարածաշրջանային ինտեգրման գործընթացը հնարավո-րություն է տալիս երկրներին ամրապնդել հարաբերությունները սոցիալ-տըն-տեսական, քաղաքական, մշակութային խնդիրների լուծման ուղղություննե-րով եւ ստեղծել պայմաններ ապրանքների, կապիտալի, ծառայությունների ազատ տեղաշարժի համար, ամրապնդել ներդրումային համագործակցու-թյունը, համատեղ ձեռնարկությունների ստեղծումը եւ կառուցել ժամանակա-կից պահանջներին համահունչ աշխատաշուկա: Այս կապակցությամբ, միջ-պետական աշխատանքային միգրացիան դառնում է պետությունների տնտե-սական փոխգործակցության կարեւորագույն գործոնը: Այս իմաստով, որ ԵԱՏՄ-ն միշտ բաց է համագործակցել միգրացիայի հարցերով ինչպես մի-ջազգային կազմակերպությունների, այնպես էլ տարածաշրջանային միու-թյունների հետ:

Այս ոլորտում միջազգային լավագույն փորձի ուսումնասիրությունը եւ վերլուծությունն ի վերջո նպաստում են նրան, որ ստեղծվեն պայմաններ մի-գրացիոն գործընթացների արդյունավետ կառավարման համար, ինչը կա-րևոր նշանակություն և ազդեցություն ունի մեր երկրների զարգացումը, կեն-սամակարդակի եւ քաղաքացու բարեկեցության բարձրացման վրա:

Հետեւաբար, միգրացիան պետք է ներկայացվի որպես հասարակու-թյան հաջող զարգացման գործոն` աշխարհում սոցիալ-տնտեսական եւ ժողո-վըրդագրական իրավիճակի վրա միգրացիոն գործընթացների ազդեցության համատեքստում:

²ÚÈÀÜîð²Üø ¶Çï³Ï³Ý ѳݹ»ë

8

Մասնավորապես, միգրացիայի խնդիրները ԵԱՏՄ անդամ պետություն-ների ինտեգրացիոն գործընթացների շրջանակներում անհրաժեշտ է դիտար-կել եղբայրության եւ բարիդրացիության ոգով: Նշենք, որ Ռուսաստանը միշտ եղել է առաջատարը այն երկրների ցանկում, որտեղից ստացվում են Հայաս-տան եկող մասնավոր դրամական փոխանցումները:

Նշենք, որ ամեն տարի շուրջ 200 հազար հայ աշխատանքային միգ-րանտներ Ռուսաստան են մեկնում սեզոնային արտագնա աշխատանքի հա-մար: Նրանք, ինչպես նաեւ Ռուսաստանում բնակվող և աշխատող հայկական Սփյուռքի մոտ երկու միլիոն ներկայացուցիչներ փող են ուղարկում Հայաս-տան, ինչը շատ կարեւոր ներդրում կարելի է համարել երկրի տնտեսության մեջ՝ ապահովելով բնակչության համար մոտ 20%-ի հասնող կայուն եկամուտ-ներ:

Այս ամենին որոշակիորեն նպաստում է նաև ԵԱՏՄ իրավական եւ օ-րենսդրական դաշտի հիմքերի ստեղծումը: Այնուամենայնիվ, նույնիսկ նոր տարածաշրջանային կազմակերպության ստեղծումից առաջ, յուրաքանչյուր տարի աստիճանաբար բարելավվել է ՌԴ-ի եւ ՀՀ միգրացիոն հոսքերի կար-գավորման օրենսդրական և իրավական բազան: Մասնավորապես, « Ռու-սաստանի Դաշնության մուտքի եւ ելքի» մասին ՌԴ օրենքը, «Ռուսաստանի Դաշնությունում օտարերկրյա քաղաքացիների կարգավիճակի մասին» ՌԴ օ-րենքը եւ այլ իրավական ակտերը թույլ են տվել դեռևս 2014 թ. հունվարից արտերկրի քաղաքացիներին մուտք գործելու Ռուսաստանի Դաշնության վի-զային տարածք (այդ թվում `Հայաստանից) և մնալու Ռուսաստանի տարած-քում յուրաքանչյուր 180 օրվա ընթացքում՝ 90 օր: Եվրասիական տնտեսական միությանը Հայաստանի անդամակցությունն ավելի հեշտացրեց հայ աշխա-տանքային միգրանտների գործը` դիմելու Ռուսաստան մուտք գործելու ար-գելքի վերացման համար: Այսօր Հայաստանի քաղաքացիների համար ավելի հեշտ է դիմել Ռուսաստանին մուտքի արգելքը վերացնելու հարցով, քան ԵԱՏՄ անդամ չհանդիսացող երկրների քաղաքացիների համար: Եթե այդ երկրների քաղաքացիները անցնում են բարդ եւ երկարատեւ ընթացակար-գեր, ապա Հայաստանի դեպքում Ռուսաստանը համաձայնել է ընդունել Հա-յաստանի միգրացիոն ծառայության ներկայացրած դիմումները եւ ստուգել մարդկանց անձնական գործերը:

²ÚÈÀÜîð²Üø ¶Çï³Ï³Ý ѳݹ»ë

9

Որպես աշխատանքային միգրացիայի պարզեցմանը վերաբերող ընթա-ցակարգերի հետեւանք, Հայաստան եկող դրամական փոխանցումների ծա-վալները վերջին տարիներին աճի որոշակի միտում են արձանագրում, ինչը հիմք է տալիս եզրահանգելու, որ տեսանելի ապագայում ռուսական աշխա-տանքային շուկան կլինի առավել գրավիչ հայ միգրանտների համար:

2018 թվականի առաջին եռամսյակում մասնավոր դրամական փոխան-ցումների ոլորտում առկա էին հակասական միտումներ: Սկզբում` հունվարին մասնավոր տրանսֆերտները կազմել են 94 մլն 672 հազար դոլար: Դեկ-տեմբեր ամսվա համեմատ դա $ 100 մլն-ով ավելի քիչ է: Փոխանցումների մեծ մասը` 51.7 միլիոն դոլար, ստացվել է Ռուսաստանից, իսկ 12.3 միլիոն դո-լար` ԱՄՆ-ից:

Ինչ վերաբերում է Ռուսաստանից Հայաստան կատարված դրամական փոխանցումներին, ապա 2017թ. փետրվարին, 2016թ. փետրվարի համեմատ, աճել են 26.5% -ով `կազմելով 57.2 մլն դոլար, ըստ ՀՀ կենտրոնական բանկի տվյալների: Ըստ որում, մեկ ամսվա կտրվածքով ռուսական դրամական փո-խանցումները դեպի հանրապետության աճել են 31.4%: Միեւնույն ժամանակ, դրամական փոխանցումները Միացյալ Նահանգներից փետրվարին 2017 թ. նախորդ տարվա նույն ժամանակահատվածի համեմատ Նվազել է 11.6% -ով, կազմելով $ 12 մլն. (մեկ ամսում դրանք աճել են 12.4% -ով):

Ըստ ՀՀ Կենտրոնական բանկի տվյալների, այս տարվա փետրվարին՝ անցյալ տարվա փետրվարի համեմատ արձանագրվել է Հայաստանից դեպի Ռուսաստանի կատարվող փոխանցումների անկում՝ 35.6%, հասնելով մինչեւ $21.3 մլն, իսկ Հայաստանի Հանրապետությունից դեպի Միացյալ Նահանգ-ներ կատարվող փոխանցումները տրանսֆերտներն աճել են 3 անգամ՝ հաս-նելով $20.8 մլն: Հայաստանի բանկային համակարգով ոչ առեւտրային նպա-տակներով անհատների անունով ստացված համախառն մասնավոր փո-խանցումները կազմել են 101.1 մլն դոլար, ինչը 1.58% -ով պակաս է նախորդ տարվա նույն ժամանակահատվածի համեմատ եւ անցյալ ամսվա համեմատ բարձր է 19.9% -ով:

Վերջապես, միայն 2018թ. մարտ ամսվա ընթացքում Հայաստանի բան-կային համակարգի միջոցով Հայաստանում ոչ առեւտրային նպատակներով ֆիզիկական անձանց հասցեագրված է եղել ավելի քան $ 137,1 մլն դրա-

²ÚÈÀÜîð²Üø ¶Çï³Ï³Ý ѳݹ»ë

10

մական միջոցներ, ինչը կազմում է 7,54% -ով ավելի է, քան 2017թ. մարտ ամ-սին: Կենտրոնական բանկի տվյալներով, դրամային փոխանցումները մար-տին նախորդ ամսվա համեմատ աճել են 8.3% -ով:

Ինչ վերբերվում է Հայաստանից արտերկիր տրանսֆերտների ծավալնե-րի, ապա դրանք կազմել են մոտ 99,89 մլն դոլար`2017 թ. մարտին գը-րանցված 74,5 մլն դոլարի դիմաց (ամսական աճը` 0,71%): Արդյունքում, 2018թ. մարտին դրամական փոխանցումների զուտ ներհոսքը 2017 թվականի նույն ժամանակահատվածի հետ համեմատ նվազել է 29.7% -ով եւ կազմել 37.2 մլն դոլար (մեկ ամսվա կտրվածքով՝ 36% աճ): Ըստ որում, 2017 թվակա-նի մարտին համեմատ 2018 թ. մարտին Ռուսաստանից կատարված դրա-մական փոխանցումների ներհոսքը աճել է 25.9% -ով` կազմելով 81.1 մլն դո-լար (աճը՝ 18%): Հանրապետությունից Ռուսաստան արտարժույթի արտա-հոսքը աճել է 50,8% -ով` հասնելով մինչեւ 42,4 մլն դոլար (աճը` 39%): Կենտ-րոնական բանկի տվյալներով` 2017 թվականին Հայաստան կատարված դրամական փոխանցումների ներհոսքը կազմել է 1,756.4 մլն դոլար (14.5% աճ), իսկ արտահոսքը, 1 024.9 մլն (25.4% աճ): Արդյունքում, անցյալ տարվա ընթացքում ստացված դրամական փոխանցումների զուտ ներհոսքը կազմել է մոտ 731,5 մլն դոլար (աճը `2,2%):

²ÚÈÀÜîð²Üø ¶Çï³Ï³Ý ѳݹ»ë

11

Թաթուլ ՄԱՆԱՍԵՐՅԱՆ Հայաստանի աշխատանքային միգրանտները եւ տրանսֆերտները. վերջին տարիների իրողությունները եւ կանխատեսելի հեռանկարները Բանալի բառեր. աշխատանքային միգրացիա, տրանսֆերտներ, ԵԱՏՄ, տնտեսական աճ, սոցիալական խնդիրներ, աղքատություն

Հայաստանի հասարակության ներսում աշխատանքային միգրացիայի վերա-բերյալ կան հակասական տեսակետները եւ մոտեցումներ: Ավելին, աշխա-տանքային շուկան եւ միգրացիան Հայաստանի առավել հիմնարար հիմնա-խնդիրներից են: Հասարակության մի մասը, որ, մասնավորապես, անհան-գստացած է զանգվածային արտագաղթի ծավալներով, փորձում է գտնել մի ելքեր՝ առաջարկելով ստեղծել աշխատատեղեր, որպեսզի մարդիկ կարողա-նան ստանալ գոնե որոշ փոքր եկամուտ, բայց աշխատեն և ապրեն իրենց երկրում: Մասնավորապես, հնարավոր է նվազեցնել արտագաղթը կրթու-թյան բարելավման, նորարարության կենտրոնների ձեւավորման միջոցով:

Татул МАНАСЕРЯН Трудовые мигранты Армении и частные трансферты: тенденции и перспективы Ключевые слова: трудовая миграция, трансферты, ЕАЭС, экономический рост, социальные проблемы, бедность Несмотря на то обстоятельство, что требуются больше достверных данных для исследований воздействий частных некоммерческих трансфертов на экономику и на уровень благосостояния населения, имеющиеся результаты исследований дают основания полагать, что можно выработать определенную политику в отношении денежных переводов в Армению. Следует также учитывать, что не все денежные перводы осуществляются через банковскую систему. Потоки денежных переводов часто поступают через частные лица, в корманах и чемоданах и никогда не доходят до учета формального сектора. Tatul MANASERYAN Working migrants of Armenia and private remittances: trends and perspectives Key words: working migrants, private remmitances, economic growth, social issues, poverty We tend not to link the indicators of inflows and outflows of non-commercial transfers, taking into consideration that with a significant specific weight of the "shadow economy" and also with a high level of corruption, capital outflow from Armenia can also be associated with the transfer of funds relative to self-sufficient and socially invulnerable strata of the population with average and above average level of solvency. And this means that it is not entirely correct to estimate that in the hands of the recipients of private cash transfers there is only a difference between the amount of inflow and outflow of non-commercial cash transfers, which in this case may amount to 400 million US dollars. It is noteworthy that our point of view is also shared by experts of authoritative international organizations.

²ÚÈÀÜîð²Üø ¶Çï³Ï³Ý ѳݹ»ë

12

ՊԵՏԱԿԱՆ ՄԱՍՆԱԿՑՈՒԹՅԱՄԲ ԱՌԵՎՏՐԱՅԻՆ ԿԱԶՄԱԿԵՐՊՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԵՎ ՊԵՏԱԿԱՆ ՈՉ ԱՌԵՎՏՐԱՅԻՆ ԿԱԶՄԱԿԵՐՊՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԳՈՐԾՈՒՆԵՈՒԹՅԱՆ ԳՆԱՀԱՏՄԱՆ

ԿԱՏԱՐԵԼԱԳՈՐԾՄԱՆ ՀԻՄՆԱԿԱՆ ՈՒՂԻՆԵՐԸ

Անի ԴՈԽՈՅԱՆ ՀՀ ԳԱԱ Տնտեսագիտության ինստիտուտի հայցորդ

Բանալի բառեր. պետական մասնակցությամբ առևտրային կազմակերպություն,

պետական ոչ առևտրային կազմակերպություն, արդյունավետություն, շահութաբերություն, շահութաբերության մակարդակ, մոնիտորինգ

Հայաստանում պետական ձեռնարկատիրության ոլորտում գործունեու-

թյուն ծավալող հիմնական սուբյեկտները պետական մասնակցությամբ առև-տըրային կազմակերպություններն ու պետական ոչ առևտրային կազմակեր-պություններն են: Նշված երկու կազմակերպական-իրավական տեսակի կազմակերպությունների գործունեության բարելավման ոլորտում ներկայում, մեր կարծիքով, արդիական հիմնահարցերից են՝ պետական սեփականու-թյուն հանդիսացող բաժնետոմսերով (բաժնեմասերով) առևտրային կազմա-կերպությունների գործունեության ֆինանսատնտեսական մոնիտորինգի համակարգի կատարելագործումն ու պետական ոչ առևտրային կազմակեր-պությունների կառավարման որակի բարձրացումը8: Մեր կարծիքով, այս ուղղություններով իրականացվելիք քայլերից առաջնայիններն են, մասնա-վորապես, հետևյալները՝

յուրաքանչյուր պետական մարմին (գերատեսչություն) պետք է հսկո-ղություն սահմանի իր համակարգում գործող պետական ոչ առևտրային կազմակերպությունների, պետական գույքի ներդրմամբ ստեղծված այլ իրա-վաբանական անձանց (հասարակական միավորումների, հիմնադրամների,

8 Ուսումնասիրվող հիմնախնդրին և այդ հիմնախնդրի առանձին կողմերին ու հատվածներին իրենց աշխատություններում անդրադարձել են մի շարք հեղինակներ, մասնավորապես, հետևյալ աշխատություններում. Մարկոսյան Ա.Խ, Սահակյան Ա.Գ. «Պետական գույքի կառավարում: ՈՒսումնական ձեռնարկ», Եր., «Տիգրան Մեծ», 2015թ., Երկու մասով (Մաս I, 477 էջ, Մաս II, 453 էջ), Մարկոսյան Ա., Մաթևոսյան Է., Սարգսյան Ս. «Հայաստանի Հանրապետության էներգետիկայի զարգացման և էլեկտրաէներգիայի արտահանման հիմնախնդիրները», Եր., «ԼԻՄՈՒՇ» ՍՊԸ-ի տպարան, 2017թ., 170 էջ, Մարկոսյան Ա., Կուրղինյան Գ. «Օժանդակ կառավարչական ծառայությունների օպտիմալացումը և ձեռքբերումը մասնավոր հատվածից», «21-րդ դար», «Նորավանք» գիտակրթական հիմնադրամի տեղեկատվական-վերլուծական հանդես. N 2 (72), Եր., 2017թ., էջ 95-112:

²ÚÈÀÜîð²Üø ¶Çï³Ï³Ý ѳݹ»ë

13

իրավաբանական անձանց միությունների) համար հաստատված ծրագրերի իրականացման նկատմամբ,

անհրաժեշտ է իրականացնել պետական սեփականություն հանդի-սացող բաժնետոմսերով (բաժնեմասերով) առևտրային կազմակերպություն-ների և պետական ոչ առևտրային կազմակերպությունների ժամկետանց կրեդիտորական պարտավորությունների մոնիտորինգը և պարտավորու-թյունների պատճառների, անբարենպաստ գործոնների վերլուծությունը,

անհրաժեշտ է մշակել և իրականացնել վնասով ու ցածր շահու-թաբերությամբ աշխատող պետական բաժնետոմսերով (բաժնեմասերով) առևտրային կազմակերպությունների ֆինանսատնտեսական առողջացման ծրագրերը` դրանց սնանկացումը թույլ չտալու նպատակով,

պետք է նաև սեփականատիրոջ նախաձեռնությամբ իրականացնել պետական սեփականություն հանդիսացող բաժնետոմսերով (բաժնեմասե-րով) առևտրային կազմակերպությունների և պետական ոչ առևտրային կազմակերպությունների գործունեության ներքին աուդիտը:

Ներկայում բազմաթիվ են դեպքերը, երբ ՊՈԱԿ-ներն իրենց գործու-նեությունն իրականացնում են ինչպես պետական ու համայնքային բյուջե-ների միջոցների, այնպես էլ սեփական ուժերով իրականացվող (կանոնա-դրություններում ամրագրված) ձեռնարկատիրական գործունեության հաշ-վին: Նման իրավիճակը խախտում է ՊՈԱԿ-ների գործունեության հավասա-րակշռությունն այն իմաստով, որ որոշ ՊՈԱԿ-ներ (օրինակ, մանկատները) ֆինանսավորվում են միայն պետական և տեղական բյուջեների հաշվին, իսկ մյուսները` եկամուտներ են ստանում ձեռնարկատիրական գործունեու-թյունից, որը շատ հաճախ զգալիորեն ավելի մեծ է, քան պետական (հա-մայնքային) բյուջեներից ստացված միջոցները: Նման իրավիճակի շարու-նակումը, հատկապես երկրորդ խմբի ՊՈԱԿ-ներում, հանգեցնում է պետա-կան ու տեղական բյուջեների միջոցների անարդյունավետ օգտագործմանը, նույնիսկ՝ վատնմանը: Բացի այդ, առկա են բազմաթիվ ՊՈԱԿ-ներ, որոնց գարծառույթները պարզապես կրկնվում են, ինչը չի բխում հանրային ֆի-նանսների ծախսային արդյունավետության պահանջից:

Գործերի դրությունը շտկելու նպատակով անհրաժեշտ է՝

²ÚÈÀÜîð²Üø ¶Çï³Ï³Ý ѳݹ»ë

14

բոլոր ՊՈԱԿ-ների գործառույթների և գործունեության նպատակ-ների մոնիտորինգի իրականացում և «կրկնվող» այդպիսի կազմակերպու-թյունների միացում, միաձուլում կամ լուծարում;

բոլոր այն ՊՈԱԿ-ների, որոնք ընդհանուր հասույթի մեջ 50 տոկո-սից ավելի մուտքեր են ապահովում ձեռնարկատիրական գործունեու-թյունից, նպատակահարմար է վերակազմավորել բաժնետիրական ընկերու-թյունների՝ համապատասխանեցնելով դրանց կարգավիճակը առևտրային կազմակերպության կարգավիճակին:

Միջոցառումների մյուս խումբը վերաբերում է պետական սեփականու-թյուն հանդիսացող բաժնետոմսերի (բաժնեմասերի) կառավարման արդիա-կան (փորձարկված և լավագույն) մեթոդների ու ձևերի ներդրմանը ՀՀ-ում: Մասնավորապես, առաջարկում ենք`

սահմանել պետական գույքի կառավարման գործընթացում ընդ-գըրկվածների (գործադիր տնօրենների, կառավարիչների, պետության լիա-զոր ներկայացուցիչների) աշխատանքի խրախուսման այնպիսի ձևեր ու կա-ռուցակարգեր, որոնք կախված են գործունեության արդյունքներից,

ստեղծել մասնագիտացված կառավարիչների ռեզերվ («բանկ»), որ-տեղ պետք է ընդգրկվեն անձինք, ովքեր կանցնեն որակավորման, հմտու-թյունների ստուգման քննություն և այդ ռեզերվից կնշանակվեն պետական մասնակցությամբ ընկերություններում ազատված` թափուր պաշտոններում:

Պետական սեփականություն հանդիսացող բաժնետոմսերով (բաժնե-մասերով) առևտրային կազմակերպությունների և ՊՈԱԿ-ների գույքի օգ-տագործման արդյունավետության բարձրացման տեսանկյունից անհրա-ժեշտ է, մասնավորապես`

1) սահմանել պետական սեփականություն հանդիսացող բաժնետոմ-սերով (բաժնեմասերով) առևտրային կազմակերպությունների և ՊՈԱԿ-ների գույքի օգտագործման արդյունավետության գնահատման չափորոշիչները,

2) իրականացնել պետական սեփականություն հանդիսացող բաժնե-տոմսերով (բաժնեմասերով) առևտրային կազմակերպությունների և ՊՈԱԿ-ների կողմից գույքի (անշարժ և շարժական) օգտագործման արդյունավե-տության պարբերական ուսումնասիրություններ,

3) պետական սեփականություն հանդիսացող բաժնետոմսերով (բաժ-նեմասերով) առևտրային կազմակերպությունների հաշվեկշիռներում հաշ-

²ÚÈÀÜîð²Üø ¶Çï³Ï³Ý ѳݹ»ë

15

վառվող, կազմակերպությունների բնականոն գործունեության համար ոչ անհրաժեշտ կամ մասամբ օգտագործվող անշարժ և շարժական գույքը ՀՀ օրենսդրությամբ սահմանված կարգով առանձնացնել ընկերությունների կազմից և հանձնել լիազորված մարմնի տնօրինությանը, ինչի արդյունքում՝

ա. առևտրային կազմակերպությունների ակտիվների նվազեցումը կհանգեցնի դրանց շահութաբերության գործակցի բարձրացմանը,

բ. պետությանը հանձնված գույքը կտնօրինվի ավելի արդյունավետ և նպատակային,

4) պետական մասնակցությամբ առևտրային կազմակերպությունների ու պետական ոչ առևտրային կազմակերպությունների գործունեությունն ի-րականացնել վերադաս պետական կառավարման մարմնի կողմից հաս-տատված գործարար ծրագրի հիման վրա, մասնավորապես՝

ա. կազմակերպություններում հաստատել սահմանված ձևաչափին հա-մապատասխան գործարար ծրագրերը,

բ. 50 տոկոս և ավելի պետական սեփականությամբ բաժնետոմսերով (բաժնեմասով) ընկերություններում ներդնել տնօրենների գնահատման հա-մակարգ՝ գնահատման հիմնական չափորոշիչ նախատեսելով ընկերություն-ների շահույթի ձևավորումը և ըստ ակտիվների շահութաբերության մակար-դակի 6%-անոց նվազագույն շեմը:

Պետական մասնակցությամբ առևտրային կազմակերպությունների տնտեսական գործունեության արդյունավետության բարձրացման բնագա-վառում 2017թ. և հաջորդող տարիների ընթացքում կոնկրետ միջոցառում-ների և գործուն լծակների կիրառման նպատակով մեր կողմից, ելնելով պետական մասնակցությամբ առևտրային կազմակերպությունների (այսու-հետ՝ կազմակերպություններ) 2013-2017թթ. տնտեսական գործունեության արդյունքների վերլուծությունից, իրականացվել է ըստ գործունեության ար-դյունավետության մակարդակի նշված կազմակերպությունների դասակար-գում: Վերջինիս համաձայն կազմակերպությունները բաժանվել են վեց խըմ-բի: Ընդ որում, դասակարգումը իրականացնելիս հաշվի է առնվել նաև կազմակերպությունների համար սահմանված տնտեսական գործունեության արդյունավետության սահմանային շեմը: Նշենք, որ կազմակերպությունների արդյունավետության մակարդակի գնահատման համար օգտագործվել է ըստ ակտիվների շահութաբերության ցուցանիշը, իսկ նվազագույն սահմա-

²ÚÈÀÜîð²Üø ¶Çï³Ï³Ý ѳݹ»ë

16

նային շահութաբերության ցուցանիշի համար շեմ ընդունվել է 6%-ը, ելնելով ներկայումս գործող՝ ՀՀ գանձապետական պարտատոմսերի շահութաբերու-թյան միջին տարեկան տոկոսադրույքի մեծությունից: Այլ կերպ, կազմա-կերպությունների գործունեության արդյունավետության գնահատման հա-մար որպես ընդհանրական և միակ ֆինանսական ցուցանիշ առաջարկվում է ընդունել ըստ ակտիվների շահութաբերության ցուցանիշը (այսուհետ՝ շահութաբերություն): Մեր կողմից, ըստ նախապես սահմանված հատկա-նիշների, դասակարգվել են մոնիտորիգի համակարգում ընդգրկված 142 կազմակերպություններ (որոնք 2017թ. տարեկան արդյունքներով ընդգըրկ-ված են եղել առևտրային կազմակերպությունների ֆինանսատնտեսական վիճակի դիտարկումների և վերլուծության (մոնիտորինգի) համակարգում)9:

Առաջին խմբի մեջ խմբավորվել են թվով 10 կազմակերպություններ, որոնց տեսակարար կշիռը կազմակերպությունների ընդհանուր թվի մեջ կազմում է 7,0%: Նշված խմբի մեջ ընդգրկված կազմակերպություններն ունեն հետևյալ բնութագրիչ հատկանիշները՝ 2013-2017թթ. համար շահու-թաբերության մակարդակը հավասար է կամ գերազանցում է շահութաբե-րության նվազագույն սահմանային շեմը (6%-ը), ունեն ըստ տարիների շա-հութաբերության ցուցանիշի աճ, ունեն հստակ սահմանված թիրախներով և ցուցանիշներով զարգացման գործարար ծրագրեր, ապահովել են հիմնա-կանում ֆինանսական և ոչ ֆինանսական ցուցանիշների գծով դրական փո-փոխություններ: Առաջին խմբի մեջ ընդգրկված կազմակերպությունների շա-հութաբերության միջին ցուցանիշը 2017թ. տարեկան արդյունքներով կազ-մել է 9,95%: Առաջարկում ենք շահութաբերության սահմանային շեմը (6%-ը) սկսած 2019թ.-ից սահմանել 10%-ի չափով, որն առաջին խմբում ընդգրկված կազմակերպությունների շահութաբերության միջին ցուցանիշն է: Ընդ որում, շահույթի ծավալի աճը 2017թ.՝ 2013թ. նկատմամբ կազմել է 300%, իսկ ակտիվների աճը նույն ժամանակահատվածում կազմել է 112,7%:

9 ՀՀ պետական կառավարման մարմինների ենթակայության պետական մասնակցությամբ առևտրային կազմակերպությունների տարեկան արդյունքներով իրականացված ֆինանսատնտեսական վիճակի դիտարկումների և վերլուծության (մոնիտորինգի) ամփոփ հաշվետվություններին կարելի է ծանոթանալ ՀՀ կառավարությանն առընթեր պետական գույքի կառավարման վարչության (ներկայում` ՀՀ տնտեսական զարգացման և ներդրումների նախարարության պետական գույքի կառավարման կոմիտեի) պաշտոնական կայքում՝ http://spm.am/am/ հասցեով «Հաշվետվություններ» բաժնում:

²ÚÈÀÜîð²Üø ¶Çï³Ï³Ý ѳݹ»ë

17

Առաջին խմբում ընդգրկված կազմակերպությունների գործունեության բարելավման համար վերադաս կառավարման մարմինները մինչև 2018թ. դեկտեմբերի 31-ը պետք է իրականացնեն յուրաքանչյուր կազմակերպու-թյան գործարար ծրագրի 2019թ. առաջին և երկրորդ եռամսյակների գծով նախատեսված առաջադրանքների քննարկում և վերահաստատում (ըստ սահմանված ցուցանիշների կատարողականի), տնտեսական գործունեու-թյան վիճակը էականորեն բարելավող ներդրումային միջոցառումների ի-րականացման նախապատրաստում (ըստ ներդրումների ծավալի, ուղղու-թյունների, իրականացման ժամկետների և արդյունքների): Ընդ որում, ներ-դրումների ֆինանսավորման համար, որպես աղբյուր առանձին դեպքերում կարող է քննարկվել գույքի գրավադրմամբ ձեռք բերված փոխառություն-ների ստացումը: Տվյալ դեպքում անհրաժեշտ է մինչև 2018թ. նոյեմբերի 1-ը ՀՀ կառավարության քննարկմանը ներկայացնել համապատասխան որոշ-ման նախագիծ: Որպես ներդրումների ֆինանսավորման աղբյուր կարող է քննարկվել նաև «պետություն-մասնավոր հատված» համագործակցության տարբեր ձևերի կիրառումը: Յուրաքանչյուր կազմակերպության 2018թ. 3-րդ և 4-րդ եռամսյակների, ինչպես նաև հետագա տարիների ծրագրային գոր-ծունեության նկատմամբ վերահսկողություն իրականացնելու համար համա-պատասխան վերադաս կառավարման մարմիններում մինչև 2018թ. հոկ-տեմբերի 1-ը անհրաժեշտ է կիրառել վերահսկողական կառուցակարգ (ընտ-րել վերահսկողության ձևը, նշանակել պատասխանատու պաշտոնատար անձը, սահմանել հաշվետվության ձևը և ներկայացման ժամկետները, պա-տասխանատվության և խրախուսման միջոցները և այլն): Հաշվետու տար-վա ֆինանսական և ոչ ֆինանսական արդյունքներից ելնելով մինչև հաջորդ տարվա փետրվարի 1-ն անհրաժեշտ է գնահատել գործադիր տնօրենների գործունեությունը: Նշվածը կանոնակարգված իրականացնելու համար ան-հրաժեշտ է մշակել համապատասխան իրավական ակտեր:

Երկրորդ խմբի մեջ խմբավորվել են թվով 5 կազմակերպություններ, որոնց տեսակարար կշիռը ընդհանուր թվի մեջ կազմում է 3,5%: Նշված խմբի մեջ ընդգրկված կազմակերպություներն ունեն հետևյալ բնութագրիչ հատկանիշները՝ 2013-2017թթ. համար շահութաբերության մակարդակը հավասար է կամ գերազանցում է շահութաբերության նվազագույն սահմա-նային շեմը (6%-ը), 2017թ. տեղի է ունեցել շահութաբերության ցուցանիշի

²ÚÈÀÜîð²Üø ¶Çï³Ï³Ý ѳݹ»ë

18

անկում, ունի գործարար իրատեսական ծրագրեր, ֆինանսական և ոչ ֆի-նանսական ցուցանիշները հիմնականում աճել են: Երկրորդ խմբի կազմա-կերպությունների շահութաբերության միջին ցուցանիշը կազմում է 10,02%:

Երկրորդ խմբում ընդգրկված կազմակերպությունների համար պետք է իրականացնել ոչ միայն առաջին խմբի մեջ մտնող կազմակերպությունների համար սահմանված աշխատանքները, այլ նաև կազմակերպել գործադիր տնօրենների և առանցքային աշխատողների վերապատրաստում և ոչ ձևա-կան բնույթ կրող ատեստավորում: Վերջինիս հետ կապված առաջարկում ենք վերապատրաստման և ատեստավորման գործընթացը կազմակերպել պետական գույքի կառավարման ոլորտում լիազորված մարմնի կողմից ու այդ մարմնի ուժերով: Ընդ որում, վերապատրաստման ծրագրերը կազմելու և ատեստավորման կարգի մշակման աշխատանքներին առաջարկում ենք մասնակից դարձնել համապատասխան կառավարման մարմինների բարձ-րորակ մասնագետներին, իսկ վերապատրաստման ընթացքում մատուցվող գիտելիքները պետք է վերաբերվեն իրատեսական և արդյունավետ գոր-ծարար ծրագրերի մշակմանը, կառավարչական հմտությունների ձեռք բեր-մանը և տնտեսական ու ֆինանսական խնդիրների լուծմանը:

Երրորդ խմբի մեջ ընդգրկվել են թվով 52 կազմակերպություններ, որոնց տեսակարար կշիռը ընդհանուր թվի մեջ կազմում է 36.6%: Տվյալ խմբի կազմակերպություների շահութաբերության միջին ցուցանիշը 2017թ. կազմել է 1,416%: Երրորդ խմբի կազմակերպություններն ունեն հետևյալ բնութագրիչ հատկանիշները՝ 2013-2017թթ. աշխատել են շահույթով, շահու-թաբերության մակարդակը չի համապատասխանում սահմանային շահու-թաբերության շեմին, սակայն ունեն շահութաբերության աճ, կազմակերպու-թյունների ֆինանսական և ոչ ֆինանսական հիմնական ցուցանիշներն ու-նեն դրական դինամիկա, ունեն գործարար ծրագրեր, որոնց ծրագրային ա-ռաջադրանքները նպատակ ունեն բարելավել կազմակերպության տնտե-սական գործունեության վերջնական արդյունքները:

Երրորդ խմբում ընդգրկված կազմակերպությունների գործունեության բարելավման համար, բացի առաջին և երկրորդ խմբերի մեջ ընդգրկված կազմակերպությունների համար առաջարկվող միջոցառումներն ու աշխա-տանքները իրականացնելուց, անհրաժեշտ է սահմանել, որ առաջիկա 1-2

²ÚÈÀÜîð²Üø ¶Çï³Ï³Ý ѳݹ»ë

19

տարում պետք է նախադրյալներ ստեղծեն սահմանային շահութաբերության շեմին մոտենալու համար:

Չորրորդ խմբի մեջ ընդգրկվել են թվով 50 կազմակերպություններ, որոնց տեսակարար կշիռը ընդհանուր թվի մեջ կազմում է 35.2%: Տվյալ խմբի կազմակերպություների շահութաբերության ցուցանիշի միջին մեծու-թյունը 2017թ. կազմել է 0,89%: Ընդ որում, շահութաբերության մակարդակի միջին ցուցանիշը 2017թ.՝ 2015թ. նկատմամբ նվազել է 2,6 անգամ, այլ կերպ 2,3%-ից նվազել է 0,89%-ի: Այս խմբում ընդգրկված կազմակերպություններն ունեն հետևյալ բնութագրիչ հատկանիշները՝ 2013-2017թթ. աշխատել են շա-հույթով, սակայն շահութաբերության մակարդակը չի համապատասխանում սահմանային շահութաբերության շեմին, այն զգալիորեն ցածր է, տեղի է ու-նեցել շահութաբերության մակարդակի անկում, ունեն գործարար ծրագրեր: Կազմակերպությունները, որոնց ծրագրային առաջադրանքները նպատակ ունեն բարելավել կազմակերպությունների գործունեությունը գնահատող դրական ցուցանիշները, սակայն իրատեսական չեն, կազմակերպություննե-րի գործունեությունը գնահատող ֆինանսական և ոչ ֆինանսական ցուցա-նիշների աճն ունի նվազման միտում:

Չորրորդ խմբի մեջ ընդգրկված կազմակերպությունների գործունեու-թյան հետագա բարելավման համար բացի առաջին և երկրորդ խմբերի մեջ ընդգրկված կազմակերպությունների համար առաջարկվող միջոցառումնե-րը և աշխատանքներն իրականացնելուց, անհրաժեշտ է սահմանել, որ կազ-մակերպությունների գործադիր տնօրենները և կառավարման անձնակազմի առանցքային պաշտոններ զբաղեցնող անձինք իրենց գործունեությունը շա-րունակում են մինչև 2019թ. սկիզբը և կարող են պաշտոնավարել կախված ընթացիկ տարվա վերջին ձեռք բերված արդյունքներից: Դրանք են հիմ-նականում շահութաբերության մակարդակի աճին և սահմանային շահութա-բերության շեմին մոտենալու իրական նախադրյալները: Վերադաս կառա-վարման մարմինները պետք է իրենց ենթակայության կազմակերպություն-ների հետ համատեղ քննարկեն և վերահաստատեն հաջորդ տարվա բոլոր եռամսյակների առաջադրանքները10 (իրենց հստակ սահմանված ցուցանիշ-

10 Իսկ հաշվի առնելով, որ 50 տոկոս և ավելի պետական մասնակցությամբ առևտրային կազմակերպությունների գործարար ծրագրերը պետք է կազմվեն եռամյա կտրվածքով (տե'ս ՀՀ կառավարությանն առընթեր պետական գույքի կառավարման վարչության պետի 2017

²ÚÈÀÜîð²Üø ¶Çï³Ï³Ý ѳݹ»ë

20

ներով), նախադրյալներ ստեղծեն գործունեությունը բարելավելու, մասնա-վորապես՝ ներդրումային միջոցառումներն իրականացնելու համար:

Վերը նշված ցուցանիշների միջոցով անհրաժեշտ է ըստ եռամսյակ-ների գնահատել գործադիր տնօրենների գործունեության արդյունքները և ըստ արդյունքների որոշում ընդունել տնօրենների հետագա պաշտոնավար-ման վերաբերյալ: Եթե գործադիր տնօրենները ի վիճակի չեն իրականացնել բարեփոխումներ կազմակերպություների գործունեությունը բարելավելու ուղ-ղությամբ, ապա նրանք պետք է հնարավորին չափ արագ ազատվեն զբա-ղեցրած պաշտոններից: Նոր տնօրենների նշանակումը պետք է իրականաց-վի տնօրենների պաշտոնի համար մրցույթի անցկացման արդյունքում: Մըր-ցույթը պետք է կազմակերպվի ՀՀ կառավարության 2005թ. հունվարի 25-ի N 224-Ն որոշման11 համաձայն՝ այն փոփոխելուց հետո:

Նշված որոշման թերություններից մեկն այն է, որ այն չի նախատեսում պետական ոչ առևտրային կազմակերպությունների և հարյուր տոկոս` պետությանը սեփականության իրավունքով պատկանող բաժնեմաս ունեցող փակ բաժնետիրական ընկերությունների գործադիր մարմինների ղեկավար-ների աշխատանքից ազատում (պայմանագրի գործողության դադարեցում) կամ պատասխանատվության որևէ միջոցի կիրառում, եթե իր ղեկավարած կազմակերպությունը տարիներ շարունակ գրանցում է անբավարար ար-դյունքներ, չեն իրականացվում հիմնական գործառույթներն ու չի ապահով-վում կազմակերպության շահութաբերությունը: Կարծում ենք, որ որպես մըր-ցույթի պայման պետք է սահմանվի նաև մասնակիցների կողմից կազմա-կերպությունների գործունեության բարելավման գործարար ծրագրի ներկա-յացումը: Հետագայում մրցույթի հաղթողի հետ կնքվելիք պայմանագրում նշված պարտավորությունների շրջանակը պետք է բխի մրցույթին ներկա-

թվականի հոկտեմբերի 3-ի N 139-Ն հրամանը), ապա ճիշտ կլինի, որ քննարկվեն հաջարղոդ երեք տարիների առաջադրանքները: 11 Տե'ս ՀՀ կառավարության 2005 թվականի հունվարի 25-ի «Պետական ոչ առևտրային կազմակերպությունների և հարյուր տոկոս` պետությանը սեփականության իրավունքով պատկանող բաժնեմաս ունեցող փակ բաժնետիրական ընկերությունների գործադիր մարմինների ընտրության (նշանակման) ընդհանուր կարգը և նրանց հետ կնքվող աշխատանքային պայմանագրերի օրինակելի ձևերը հաստատելու մասին» N 224-Ն որոշումը: Որոշման փոփոխություններով և լրացումներով տարբերակը՝ Հայաստանի իրավական տեղեկատվական համակարգի պաշտոնական՝ www.arlis.am կայքում:

²ÚÈÀÜîð²Üø ¶Çï³Ï³Ý ѳݹ»ë

21

յացված ծրագրային առաջարկություններից (այսինքն՝ ընկերության գործա-րար ծրագրի առաջադրանքներից):

Հինգերորդ խմբի մեջ խմբավորվել են 14 կազմակերպություններ, որոնց տեսակարար կշիռը ընդհանուր թվի մեջ կազմում է 9,8%: Տվյալ խմբում ընդգրկված 2 կազմակերպությունների կուտակված վնասի ընդհա-նուր մեծությունը 2017թ. կազմել է 26123 հազ. դրամ, իսկ միջին վնասաբե-րությունը մեկ կազմակերպության կտրվածքով կազմում է 13061,5 հազ. դրամ: Նշենք, որ վնասի մեծությունը 2013թ. կազմել է 201535 հազ.դրամ, և 2017թ.-ին կուտակված վնասը նվազել 7,7 անգամ:

Հինգերորդ խմբում ընդգրկված 14 կազմակերպություններից 12-ում կուտակված շահույթի գումարային մեծոթյունը 2013թ. 38879484 հազ. Դրա-մից նվազել է և 2017թ. կազմել է 29371574 հազ.դրամ, այլ կերպ նվազել է գրեթե 24%-ով: Այս խմբում ընդգրկված կազմակերպություններն ունեն հե-տևյալ բնութագրիչ հատկանիշները՝ 2013-2017թթ. աշխատել են վնասով և տեղի է ունեցել կուտակված վնասի նվազում, տնտեսական գործունեության առանձին կողմերը բնութագրող ցուցանիշների դրական աճ է ձեռք բերվել, կազմակերպություններն ունեն զարգացման ծրագրեր:

Հինգերորդ խմբի մեջ ընդգրկված կազմակերպությունների գործու-նեության արմատական բարելավման համար վերադաս կառավարման մարմինները մինչև 2018թ. հոկտեմբերի 1-ը պետք է ներկայացնեն հստակ առաջարկություններ կազմակերպության հետագա գործունեության բարե-լավման, այդ թվում նաև հավատարմագրային կառավարման հանձնելու կամ մասնավորեցման և գործադիր տնօրենին զբաղեցրած պաշտոնից ազատելու վերաբերյալ: Տեղին է նշել, որ որոշ կառավարման մարմիններ նման աշխատանքներ արդեն իրականացրել են, մասնավորապես, ՀՀ բնա-պահպանության նախարարությունը: Նոր գործադիր տնօրենի նշանակումը տվյալ դեպքում իրականացվել է մրցութային եղանակով՝ մեր կողմից վերը նշված ընթացակարգը բարելավելուց հետո:

Վեցերորդ խմբի մեջ խմբավորվել են թվով 7 կազմակերպություններ, որոնց տեսակարար կշիռը ընդհանուր թվի մեջ կազմում է 4,9%: Տվյալ խմբում ընդգրկված կազմակերպություների կուտակված վնասի ընդհանուր մեծությունը 2017թ. դրությամբ կազմել է 31870665 հազ. դրամ, կամ 2013թ.

²ÚÈÀÜîð²Üø ¶Çï³Ï³Ý ѳݹ»ë

22

նկատմամբ կուտակված վնասը ավելացել է 137,9%-ով, իսկ միջին վնասա-բերությունը մեկ կազմակերպության կտրվածքով կազմել է 2124711 հազ. դրամ: Այս խմբում ընդգրկված կազմակերպություններն ունեն հետևյալ բնու-թագրիչ հատկանիշները՝ 2013-2017թթ. աշխատել են վնասով և տեղի է ու-նեցել կուտակված վնասի ավելացում, տնտեսական գործունեության առան-ձին կողմերը բնութագրող ցուցանիշների գծով դրական տեղաշարժեր ձեռք չեն բերվել, կազմակերպությունները չունեն զարգացման ծրագրեր կամ ծրագրերը իրատեսական չեն, ձևական են:

Վեցերորդ խմբում ընդգրկված կազմակերպությունների վերաբերյալ վերադաս կառավարման մարմինները հնարավոր սեղմ ժամկետում՝ մինչև այս տարվա 4-րդ եռամսյակի սկիզբը պետք է հիմնավորված առաջար-կություններ ներկայացնեն կազմակերպությունների պահպանման և գործու-նեության արմատական բարեփոխման, ինչպես նաև վերակազմակերպման, վերամասնագիտացման կամ էլ լուծարման վերաբերյալ:

Ամփոփելով՝ մեր կողմից առանձնացված վեց խմբերում ընդգրկված կազմակերպությունները, ելնելով գործունեության վերջնական արդյունքնե-րի խոշորացված գնահատականից՝ եկամտաբեր և ոչ եկամտաբեր, բաժան-վում են երկու խոշոր խմբի՝

1) շահույթով աշխատող կազմակերպություններ, 2) վնասով աշխատող կազմակերպություններ:

Շահույթով աշխատող կազմակերպությունների թիվը 2017թ. Արդյունք-ներով 117-ն է (կամ ընկերությունների ընդհանուր թվի 82.39%-ը), վնասով աշխատողներինը՝ 21 (կամ 14.79%-ը), իսկ 4 ընկերություն (կամ 2.82%-ը) աշխատանքի արդյունքում շահույթ կամ վնաս չեն ձևավորել:

Նկատի ունենալով վեցերորդ խմբի պետական մասնակցությամբ առև-տըրային կազմակերպությունների վնասների մեծությունը, ինչպես նաև վնասաբերության մակարդակի աճող միտումները, առողջացման գործըն-թացն անհրաժեշտ է սկսել հենց այդ խմբից, որից հետո, կամ դրան զու-գահեռ «առողջացնել» նաև հինգերորդ խմբի կազմակերպությունների ֆի-նանսատնտեսական վիճակը:

²ÚÈÀÜîð²Üø ¶Çï³Ï³Ý ѳݹ»ë

23

Անի ԴՈԽՈՅԱՆ Պետական մասնակցությամբ առևտրային կազմակերպությունների և ՊՈԱԿ-ների գործունեության գնահատման կատարելագործման հիմնական ուղիները Բանալի բառեր. պետական մասնակցությամբ առևտրային կազմակերպություն, ՊՈԱԿ, արդյունավետություն, շահութաբերություն, շահութաբերության մակարդակ

Հայաստանում պետական ձեռնարկատիրության հիմնական սուբյեկտներն են պետական մասնակցությամբ առևտրային կազմակերպությունները և ՊՈԱԿ-ները: Նշված սուբյեկտներն ունեն կարևոր դերակատարում և դը-րանց գործունեության գնահատումն ունի կատարելագործման անհրաժեշ-տություն: Հոդվածում հատկապես պետական մասնակցությամբ առևտրային կազմակերպությունների գործունեությունը դասակարգվել է վեց խմբերի (ել-նելով շահութաբերության մակարդակից), առաջ են քաշվել ըստ ակտիվների շեմային շահութաբերության (6%) գաղափարը և համակարգում բարեփո-խումներն առաջարկվում է իրականացնել ելնելով այդ չափանիշից:

Ани ДОХОЯН Основные пути совершенствования оценки деятельности коммерческих организаций с государственным участием и государственных некоммерческих организаций Ключевые слова: коммерческая организация с государственным участием, государственная некоммерческая организация, уровень рентабельности, мониторинг

Основными субъектами государственного предпринимательства в Армении яв-ляются коммерческие организации с государственным участием и государствен-ные некоммерческие организации. Эти экономические субъекты играют важную роль в экономике Республики Армения. Исследования показывают, что доходн-ость государственных коммерческих организаций низкая, в 2017 году средняя до-ходность активов составила 1,88%. Данные также свидетельствуют, государствен-ное предпринимателсьтво в Армении находятся в неустойчивом состоянии и имеет низкую эффективность.

Ani DOKHOYAN The main ways to improve the assessment of the activities of commercial organizations with public participation and state non-profit organizations Key words: commercial organization with state participation, state non-profit organization, efficiency, profitability, level of profitability, monitoring

The main subjects of state entrepreneurship in Armenia are commercial organizations with state participation and state non-profit organizations. These economic entities play an important role in the economy of the Republic of Armenia. Studies show that the profitability of state-owned commercial organizations is low; in 2017 the average return on assets was 1.88%. The data also shows that the state entrepreneurs in Armenia are in an unstable state and have low efficiency.

²ÚÈÀÜîð²Üø ¶Çï³Ï³Ý ѳݹ»ë

24

ԱԱՊԱՀՈՎԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ՈՐՊԵՍ ԲԱՆԿԱՅԻՆ ՌԻՍԿԵՐԻ ԿԱՌԱՎԱՐՄԱՆ ՄԵԹՈԴ

Ռոզա ՍՈՒՔԻԱՍՅԱՆ ՀՊՏՀ Կառավարչական հաշվառման և աուդիտի ամբիոնի հայցորդ

Բանալի բառեր. ապահովագրական դեպք, ապահովագրական վճար,

ապահովագրության ռեսուրսներ, ապահովագրական ֆոնդեր, գլխավոր բանկային պոլիս, բանկ – ապահովագրող

Բանկային գործունեությունն ուղեկցվում է բազմաթիվ ֆինանսական ռիսկերով, և դրանց կառավարումը բանկի բանալիային խնդիրներից մեկն է: Չնայած այն բանին, որ ՛՛ռիսկ՛՛ տերմինը շատ հաճախ է կիրառվում, ռիս-կի հասկացությունն ինքնին բազմակողմ է, և այն կարելի է տարբեր կերպ սահմանել: Բանկային գործում այն նշանակում է այնպիսի իրադարձության տեղի ունենալու հավանականությունը, որը անբարենպաստ ազդեցություն կունենա բանկի շահույթի կամ կապիտալի վրա:

Գիտական սահմանմամբ բանկային ռիսկերի տակ հասկանում ենք չարդարացված կերպով ծախսերի ավելացման, եկամուտների, շահույթի, կապիտալի նվազեցման, վնասների առաջացման, սեփական պարտավո-րությունների գծով վճարումների իրականացման անընդունակության իրա-կան հնարավորությունը ներքին և արտաքին բնույթի գործոնների արդյուն-քում, որոնք ազդում են տնտեսավարող սուբյեկտի գործունեության պայ-մանների և արդյունքների վրա [5]:

Բանկային ռիսկերի մեծ մասը կապված է ակտիվ, հատկապես վարկային և ներդրումային գործառույթների հետ: Ավանդների, արժեթըղ-թերի կազմում և ընթացիկ ու հաշվարկային հաշիվների մնացորդի տեսքով միջոցների ներգրավման հետ կապված գործունեությունը ևս ուղեկցվում է ռիսկերով: Բանկի՝ միաժամանակ ակտիվային և պասիվային գործառույթ-ների իրականացումը ռիսկի լրացուցիչ գործոնների մասին է խոսում:[1]

Բանկերի համար կարևոր ֆինանսական ռիսկերի գործոնները կարող են լինել ներքին և արտաքին: Բանկային ներքին գործոնները առաջանում են բանկերի գործունեության արդյունքում և կախված են նրանց կողմից ի-րականացվող գործառութների բնույթից, աշխատանքի կազմակերպումից,

²ÚÈÀÜîð²Üø ¶Çï³Ï³Ý ѳݹ»ë

25

բանկերի կողմից իրենց գործունեության վերահսկողությունից: Այդպիսի գործոններ են.

-բանկի պասիվների, ակտիվների ու սեփական կապիտալի անարդյու-նավետ կառուցվածքը,

-բանկի ղեկավարության մշակած անարդյունավետ ռազմավարությու-նը և քաղաքականությունը, այդ թվում՝ ռիսկերի սխալ գնահատումը, սխալ որոշումները, գործառույթների իրականացման պայմանների և ժամկետնե-րի սխալ որոշումը, բանկի ծախսերի ու կորուստների ոչ պատշաճ վերա-հսկողությունը,

-բանկի աշխատակիցների անբավարար արհեստավարժությունը, -բանկի տեղեկատվական, ֆինանսական անվտանգության անբավա-

րար ապահովումը, -բանկի համակարգչային համակարգի հնարավոր խաթարումները,

փաստաթղթերի, հաշվապահական հաշվարկների ոչ ճիշտ և ոչ ժամանա-կին իրականացնելու հնարավորությունը,

-բանկի աշխատակիցների չարաշահումների դեմ լիարժեք երաշխիք-ների բացակայությունը և այլն:

Բանկային ռիսկերի արտաքին գործոնների աղբյուրները արտաքին միջավայրի պոտենցիալ անբարենպաստ երևույթներն են, որոնք կախված չեն բանկերից, օրինակ՝ քաղաքական, սոցիալական, իրավական, ընդհա-նուր տնտեսական և ֆինանսական, մրցակցային, տեղեկատվական գոր-ծոնները, տարերային աղետները, ինչպես նաև յուրացումները, չարաշա-հումները, վթարները, հրդեհները և այլ գործոններ:[6]

Բանկային հայտնի ռիսկերը ունեն բարդ կառուցվածք և տարբերվում են միմյանցից, ինչը պայմանավորված է բանկային ծառայությունների լայն շրջանակով, ինչպես նաև հաճախորդների տարբերակվածությամբ և փո-փոխվող շուկայական պայմաններով: Ընդհանուր առմամբ, բանկային ռիս-կերի դասակարգումն իրականացվում է տարբեր մոտեցումներով: Գիտա-կան համակարգման շրջանակներում բանկային ռիսկերի ցանկը կարելի է ներկայացնել հետևյալ կերպ.

1.կոնկրետ ռիսկեր. -վարկային ռիսկ՝ փոխառուի վարկային պայմանագրով ստանձնած

պարտավորությունների խախտումն է,

²ÚÈÀÜîð²Üø ¶Çï³Ï³Ý ѳݹ»ë

26

-տոկոսադրույքի ռիսկ՝ ներգրավվող և տեղակայվող դրամական ռե-սուրսների շուկայական տոկոսադրույքների անբարենպաստ տատանում-ներն են,

-ֆոնդային ռիսկ՝ արժեթղթերի փոխարժեքների անբարենպաստ տա-տանումներն են,

-արժույթային ռիսկ՝ օտարերկրյա արժույթի կամ արժույթային միա-վորների փոխարժեքների անբարենպաստ տատանումների ռիսկն է,

2. ‘’հավաքական’’ ռիսկեր. -լիկվիդայինության կորստի ռիսկ, -վնասների առաջացման ռիսկ, -մինչև վտանգավոր ցածր մակարդակ կապիտալի նվազեցման ռիսկ, -անվճարունակության (սնանկության) ռիսկ: 1. գծանկարում ներկայացված է ՀՀ առևտրային բանկերի ռիսկերի դի-

նամիկան և կառուցվածքը

Հաշվապահական հաշվառման հաշիվներում արտացոլված ակտիվնե-րի գծով վարկային ռիսկի մեծությունը.

Վարկային բնույթի պարտավորությունների պայմանների գծով վարկային ռիսկի մեծությունը,

Շուկայական ռիսկի մեծությունը Այլ ռիսկեր:

կապիտալի բավարարության ցուցանիշը /տես աջ սանդղակ/:

Գծանկար 1. Բանկային սեկտորի ռիսկերի կառուցվածքը և դինամիկան

²ÚÈÀÜîð²Üø ¶Çï³Ï³Ý ѳݹ»ë

27

Ինչպես տեսնում ենք, վարկային ռիսկի բաժինը ռիսկերի համախառն մեծության մեջ 01.10.2009թ. կազմել է 96,5%, շուկայական ռիսկինը՝ 3,5%: Այս ցուցանիշների արժեքները 01.01.2010թ. հետևյալն են՝ բոլոր ռիսկերի համախառն զանգվածում շուկայական ռիսկի բաժինը կազմել է 7,8 %, վարկային ռիսկինը՝ 92,2%. Բանկերի շուկայական ռիսկերի կառուցված-քում առավել մեծ բաժին 1.01.2011թ. տվյալներով զբաղեցրել է տոկոսա-դրույքի ռիսկը՝ 75,6% (69,8% -1.10.2009 թ. դրությամբ), որին հաջորդում էին ֆոնդային ռիսկը՝ 17,8% (15,9% - 1.10.2009թ. դրությամբ) և արժութային ռիսկը՝ 6,6% (7% 1.10.2008թ. դրությամբ): Բանկային ռիսկերի վերլուծությու-նը ցույց է տալիս, որ յուրաքանչյուր բանկի համար հիմնական ռիսկը վար-կային ռիսկն է:

Ռիսկերի կառավարման վերջնական նպատակը առևտրային կազմա-կերպության հիմնական նպատակն է՝ առավելագույն շահույթի ստացում հը-նարավոր նվազագույն ռիսկի պայմաններում: Այդ պատճառով բանկային գործում առաջին պլան է մղվում և բանկերում ներքին կառավարման համակարգի կարևորագույն տարր է դառնում ռիսկերի կառավարումը:

Բանկային ռիսկերի կառավարման համակարգը հնարքների, եղանակ-ների և մեթոդների ամբողջություն է, որոնք թույլ են տալիս ապահովել դրա-կան, ֆինանսական արդյունք անորոշության պայմաններում, կանխատ�