Ðñ³ï³ñ³ÏíáõÙ ¿ ²ÚÈÀÜîð²Üø лﳽáï³Ï³Ý λÝïñáÝÇ

·Çï³Ï³Ý ËáñÑñ¹Ç áñáßٳٵ:

ÐÐ Î¶Ü ÐÐ ´àÐ-Ç ÏáÕÙÇó ÁݹáõÝ»ÉÇ ¿ ³ï»Ý³ËáëáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ÑÇÙݳϳÝ

³ñ¹ÛáõÝùÝ»ñÇ ¨ ¹ñáõÛÃÝ»ñÇ Ññ³ï³ñ³ÏÙ³Ý Ñ³Ù³ñ:

²ÚÈÀÜîð²Üø

»é³ÙëÛ³ ·Çï³Ï³Ý ѳݹ»ë

ïÝï»ë³·ÇïáõÃÛáõÝ, ·áñͳñ³ñáõÃÛáõÝ, ϳé³í³ñáõÙ

ÐáõÝí³ñ ” سñï, 2017Ã.

ÊÙµ³·ñ³Ï³Ý ËáñÑáõñ¹

²ÂàôÈ Ø²Ü²êºðÚ²Ü

ïÝï»ë³·ÇïáõÃÛ³Ý ¹áÏïáñ, åñáý»ëáñ

ÊáñÑñ¹Ç ݳ˳·³Ñ ¨

·É˳íáñ ËÙµ³·Çñ

¶ðÆÞ² Ô²ðÆ´Ú²Ü

ïÝï»ë³·ÇïáõÃÛ³Ý ¹áÏïáñ, åñáý»ëáñ

ÐÐ ¶²² ÃÕóÏÇó ³Ý¹³Ù

ÎàðÚàôÜ ²ÂàÚ²Ü

ïÝï»ë³·ÇïáõÃÛ³Ý ¹áÏïáñ, åñáý»ëáñ

ê²ØìºÈ ²ìºîÆêÚ²Ü

ïÝï»ë³·ÇïáõÃÛ³Ý ¹áÏïáñ, åñáý»ëáñ

ì²ð¸²Ü ´àêî²ÜæÚ²Ü

ïÝï»ë³·ÇïáõÃÛ³Ý ¹áÏïáñ, åñáý»ëáñ

²ð²ð²î ¶àØòÚ²Ü

ïÝï»ë³·ÇïáõÃÛ³Ý ¹áÏïáñ, åñáý»ëáñ

êºð¶ºÚ βȺÜâÚ²Ü

ïÝï»ë³·ÇïáõÃÛ³Ý ¹áÏïáñ, åñáý»ëáñ

زØÆÎàÜ Ð²Úð²äºîÚ²Ü

ïÝï»ë³·ÇïáõÃÛ³Ý ¹áÏïáñ, åñáý»ëáñ

¾¸àô²ð¸ Ô²¼²ðÚ²Ü

ïÝï»ë³·ÇïáõÃÛ³Ý ¹áÏïáñ, åñáý»ëáñ

вÚÎ ê²ð¶êÚ²Ü

ïÝï»ë³·ÇïáõÃÛ³Ý ¹áÏïáñ, åñáý»ëáñ

²ðØºÜ ê²ü²ðÚ²Ü

ïÝï»ë³·ÇïáõÃÛ³Ý ¹áÏïáñ

²ðØ²Ü Ø²ðîÆðàêÚ²Ü

ïÝï»ë³·ÇïáõÃÛ³Ý Ã»ÏݳÍáõ

²ÚÈÀÜîð²Üø ¶Çï³Ï³Ý ѳݹ»ë

2

Research Center ALTERNATIVE

ALTERNATIVE Quarterly Journal

Editorial Board:

Tatoul Manasserian – Doctor of Sciences (Economics), Professor (Editor in chief)

Koryun Atoyan – Doctor of Sciences (Economics), Professor

Grisha Gharibyan – Doctor of Sciences (Economics), Professor

Samvel Avetisyan – Doctor of Sciences (Economics), Professor

Vardan Bostanjyan – Doctor of Sciences (Economics), Professor

Eduard Ghazaryan – Doctor of Sciences (Economics), Professor

Ararat Gomtsyan – Doctor of Sciences (Economics), Professor

Mamikon Hayrapetyan – Doctor of Sciences (Economics), Professor

Sergey Kalenchyan – Doctor of Sciences (Economics), Professor

Hayk Sargsyan – Doctor of Sciences (Economics), Professor

Armen Safaryan – Doctor of Sciences (Economics)

Arman Martirosyan – Ph.D. in Economics

Исследовательский Центр АЛЬТЕРНАТИВА

АЛЬТЕРНАТИВА Квартальный Журнал

Редакционный Совет:

Татул Манасерян – доктор экономических наук, профессор (Главный редактор

предсеталеь совета)

Гриша Гарибян – доктор экономических наук, профессор

Корюн Атоян – доктор экономических наук, профессор

Самвел Аветисян – доктор экономических наук, профессор

Мамикон Айрапетян – доктор экономических наук, профессор

Вардан Бостанджян – доктор экономических наук, профессор

Арарат Гомцян – доктор экономических наук, профессор

Эдуард Казарян – доктор экономических наук, профессор

Сергей Каленчян – доктор экономических наук, профессор

Айк Саргсян – доктор экономических наук, профессор

Армен Сафарян – доктор экономических наук

Арман Мартиросян – кандидат экономических наук

²ÚÈÀÜîð²Üø ¶Çï³Ï³Ý ѳݹ»ë

3

Թաթուլ ՄԱՆԱՍԵՐՅԱՆ Հայաստանը և Իրանը տարածքային ինտեգրացիայի նոր պայմաններում 6

Վարդան ԲՈՍՏԱՆՋՅԱՆ, Գևորգ ՄԻՆԱՍՅԱՆ

Հարկային քաղաքականության արդյունավետության բարձրացման ուղիները ՀՀ-ում 10

Արմինե ԳԱԼՍՏՅԱՆ Հիմնական եկամտի պատմությունը և դրա դերն այսօր աշխարհում 20

Արմինե ԳԱԼՍՏՅԱՆ

Հիմնական եկամուտի ֆինանսավորման հնարավորությունները 28

Արման ՆԱՎԱՍԱՐԴՅԱՆ Էլեկտրոնային կամ թվայնացված բիզնեսի զարգացման հիմնախնդիրներն ու մարտահրավերները 32

Արման ՆԱՎԱՍԱՐԴՅԱՆ Էլեկտրոնային կամ թվայնացված բիզնեսի զարգացումը. միտումները, առավելությունները և խնդիրները 43

Վահան ՊՈՂՈՍՅԱՆ Առևտրային կազմակերպությունների ֆինանսական ռիսկերի գնահատման 55

Ալվարդ ՄԻՐԶՈՅԱՆ Համաշխարհային գլոբալիզացիան և Հայաստանը 63

ܳñÇÝ» ê²ð¶êÚ²Ü ¸ñ³Ù³Ï³Ý Ñáëù»ñÇ í»ñÉáõÍáõÃÛ³Ý ·áñͳéáõÛÃÝ»ñÁ ³é¨ïñ³ÛÇÝ µ³ÝÏ»ñáõÙ 70

Ալբերտ ԽԱՉԱՏՐՅԱՆ Եվրոպական միության և հարևան երկրների հետ հայաստանի տնտեսական համագործակցության հիմնախնդիրները 77

Կարո ԱՎԵՏԻՍՅԱՆ Տնտեսական անվտանգության ինստիտուցիոնալ ապահովվածությունը 85

¾ÉµÇë äºäÈà¼Ú²Ü "γ½Ù³Ï»ñåáõÃÛ³Ý ÙñóáõݳÏáõÃÛáõÝ" ѳëϳóáõÃÛ³Ý Ù»Ïݳµ³ÝáõÃÛ³Ý Ùáï»óáõÙÝ»ñÁ 91

Էլյա ՂԻԱՍՅԱՆ Տնտեսական բարեփոխումները և կառավարման համակարգը ֆրանսիական հեղափոխությունից առաջ և հետո 98

î³ñáÝ êÆØàÜÚ²Ü

úï³ñ»ñÏñÛ³ Ý»ñ¹ñáõÙÝ»ñÇ ³ñ¹Ûáõݳí»ïáõÃÛ³Ý ·Ý³Ñ³ïáõÙ ÐÐ ³é¨ïñ³ÛÇÝ µ³ÝÏ»ñáõÙ 111

¸³íÇà ²ì²ÜºêÚ²Ü ²ÝÓÇ ¹ñ³Ù³ÛÇÝ í³ñù³·ÍÇ Ñá·»µ³Ý³Ï³Ý ¨ ïÝï»ë³·Çï³Ï³Ý ûñÇݳã³÷áõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ñ³Ù³¹ñáõÃÛáõÝ 117

Արթուր ՄԻՐԶՈՅԱՆ Հատուկ խնամք իրականացնող հաստատություներում կառավարմանը նպաստող

հոգեդիագնոստիկ մեթոդները 123

Տաթևիկ ՀՈՎՀԱՆՆԻՍՅԱՆ Տնտեսական քաղաքականության տեղայնացումը առանձին անհատի մակարդակով և հայերի հաջող փորձի դիրքավորումը որպես ՀՀ տնտեսական աճի հիմք 135

êï»Éɳ ¶²´ðƺÈÚ²Ü, ²Éí³ñ¹ زîÆÜÚ²Ü Ü»ñÙáõÍÙ³Ý ÷á˳ñÇÝáõÙÁ áñå»ë ÙëÇ ¨ Ùë³ÙûñùÇ »Ýó×ÛáõÕÇ ³ñ¹Ûáõݳí»ï ½³ñ·³óÙ³Ý å³ÛÙ³Ý 140

Èáõǽ³ ÐàôܲÜÚ²Ü ¶ÛáõÕ³ïÝï»ëáõÃÛ³Ý ³é³ÝÓݳѳïÏáõÃÛáõÝÝ»ñáí å³Ûٳݳíáñí³Í ·ÝáõÙÝ»ñÇ

·áñÍÁÝóóáõÙ ³ÛÉÁÝïñ³Ýù³ÛÇÝ Ùáï»óáõÙÝ»ñÇ ÏÇñ³éÙ³Ý ³ÝÑñ³Å»ßïáõÃÛáõÝÁ 148

²ÚÈÀÜîð²Üø ¶Çï³Ï³Ý ѳݹ»ë

4

гñáõÃÛáõÝ ²ð¼àôزÜÚ²Ü ´³ñÓñ³·áõÛÝ ÏñÃáõÃÛ³Ùµ ³ß˳ïáõÅÇ ¹»ñÁ ÐÐ ïÝï»ë³Ï³Ý ½³ñ·³óÙ³Ý ·áñÍáõÙª øáµ-¸áõ·É³ëÇ ³ñï³¹ñ³Ï³Ý ýáõÝÏódzÛÇ ÑÇÙ³Ý íñ³ 154

гñáõÃÛáõÝ ²ð¼àôزÜÚ²Ü ÐÐ ïÝï»ë³Ï³Ý ½³ñ·³óÙ³Ý íñ³ µ³ñÓñ³·áõÛÝ ÏñÃáõÃÛ³Ý ³½¹»óáõÃÛ³Ý ·Ý³Ñ³ïáõÙÁ ¿ÏáÝáÙ»ïñÇÏ Ùá¹»ÉÇ ÏÇñ³éٳٵ 162

Հարություն ԱՎԱԳՅԱՆ ՀՀ միջազգային պահուստների համարժեքության գնահատման նոր չափորոշիչ 173

Հարություն ԱՎԱԳՅԱՆ ԱՄՆ ֆինանսական շուկաների նոր մարտահրավերը և միջազգային պահուստների կառավարման արդյունավետությունը 180

ÈáõëÇÝ» âÆÈÆܶ²ðÚ²Ü Ô»Ï³í³ñÇ ëáódzÉ-Ñá·»µ³Ý³Ï³Ý ³é³ÝÓݳѳïÏáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ¨ ¹ñ³Ýó ³½¹»óáõÃÛáõÝÁ ¹»ñ³ÛÇÝ ·áñͳéáõÛÃÝ»ñÇ Çñ³Ï³Ý³óÙ³Ý íñ³ 187

ÈáõëÇÝ» âÆÈÆܶ²ðÚ²Ü Ô»Ï³í³ñÇ Ù³ëݳ·Çï³Ï³Ý ·áñͳéáõÛÃÝ»ñÇ ³ñ¹Ûáõݳí»ïáõÃÛ³Ý áñ³ÏÝ»ñÁ 194

ÐáíѳÝÝ»ë ²Úì²¼Ú²Ü ä»ï³Ï³Ý ·ÝáõÙÝ»ñÇ Ñ³Ù³Ï³ñ·Ç ¹»ñÁ ïÝï»ëáõÃÛ³Ý Ï³ñ·³íáñÙ³Ý ·áñÍáõÙ 202

ÈÇÉÇà äàÔàêÚ²Ü è³½Ù³í³ñ³Ï³Ý ϳé³í³ñÙ³Ý ·ñ³ë»ÝÛ³ÏÁ áñå»ë ³é¨ïñ³ÛÇÝ µ³ÝÏÇ é³½Ù³í³ñáõÃÛ³Ý Çñ³·áñÍÙ³Ý ³ñ¹Ûáõݳí»ïáõÃÛ³Ý µ³ñÓñ³óÙ³Ý ÙÇçáó 210

Ալեքսանդր ՇԻՐԽԱՆՅԱՆ Դրամական փոխանցումների վրա արտագաղթի ազդեցության մոդելավորումը Հայաստանի Հանրապետությունում 224

Պետրոս ՄԱՐՏԻՐՈՍՅԱՆ Կապակցված կողմերին առնչվող հիմնադրույթների մեկնաբանման տեսամեթոդական խնդիրները 230

ì³ñ¹áõÑÇ ¸²ÜƺÈÚ²Ü ¾É»ÏïñáݳÛÇÝ ÏáÝáë³Ù»ÝïÁ áñå»ë Ýáñ ë»ñÝ¹Ç ïñ³Ýëåáñï³ÛÇÝ ÷³ëï³ÃáõÕà 237

Թորոս ԹՈՐՈՍՅԱՆ, Մեհդի Հոսեյնին ՆԱՎԵՀ Իրանի իսլամական հանրապետության արտաքին առևտրային ներուժը 248

Միրա ԱՆՏՈՆՅԱՆ Խոցելի խմբերի հիմնախնդիրների պոզիտիվիստական ըմբռնումը որպես հայկական սոցիալական աշխատանքի նախահիմք. բուդուղյանական դասեր 252

Ռոման ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆ Սոցիալ-հոգեբանական ապահովման նշանակությունը մարդկային ռեսուրսների կառավարման համակարգի տեղայնացման գործընթացում (Միջազգային կազմակերպությունների օրինակով) 263

Ðñ³Ýï ¸²ìÂÚ²Ü îí۳ɳ·»ïÝ»ñÇ »Ï³Ùï³ÛÇÝ ËÙµÇÝ ³½¹áÕ ÷á÷á˳ϳÝÝ»ñÇ é»·ñ»ëÇáÝ í»ñÉáõÍáõÃÛáõÝ 269

гÛÏ ´ºæ²ÜÚ²Ü îÝï»ë³Ï³Ý ³×Ç ¨ ïáÏáë³¹ñáõÛùÇ ÙÇç¨ Ï³åÇ ï»ë³Ï³Ý Ùá¹»ÉÝ»ñÁ 276

лÕÇÝ» ²ÈȲÐìºð¸Ú²Ü ²ñÅ»ÃÕûñÇ ßáõϳÛáõÙ µñáù»ñ³ÛÇÝ ·áñÍáõÝ»áõÃÛáõÝ Ñ³ëϳóáõÃÛ³Ý Í³·áõÙÝ áõ µÝáõó·ñáõÙÁ 284

سñdzÝݳ ²ð¼²Ü¶àôÈÚ²Ü ÐÐ-Çó ¹»åÇ è¸ ³ñï³Ñ³ÝÙ³Ý ÁݹѳÝáõñ ÙÇïáõÙÝ»ñÁ 289

²ÚÈÀÜîð²Üø ¶Çï³Ï³Ý ѳݹ»ë

5

Գրիգոր ԿՈՒՐՂԻՆՅԱՆ Անցումային տնտեսությամբ երկրների բարեփոխումները պետական մասնավոր հատվածների ձևավորման համատեքստում 294

¶»áñ·Ç ÐàìвÜÜÆêÚ²Ü öáùñ ¨ ÙÇçÇÝ Ó»éݳñÏáõÃÛáõÝÝ»ñÇ í³ñÏáõݳÏáõÃÛ³Ý ·Ý³Ñ³ïÙ³Ý ³ñ¹Ûáõݳí»ïáõÃÛ³Ý µ³ñÓñ³óÙ³Ý ÑÇÙÝ³Ï³Ý Ùáï»óáõÙÝ»ñÁ 308

²ñÃáõñ زºìàêÚ²Ü Ð³ñϳÛÇÝ Ñ³Ù³Ï³ñ·Ç Ó¨³íáñÙ³Ý Çñ³í³Ï³Ý ÑÇÙù»ñÁ 316

гëÙÇÏ ¶ºìàð¶Ú²Ü öØÒ ½³ñ·³óÙ³Ý ÑÇÙݳѳñó»ñÁ ÐÐ ·ÇÝ»·áñÍáõÃÛ³Ý áÉáñïáõÙ 323

Աշխեն ՀՈՎՍԵՓՅԱՆ Հայ-սիրիական հարաբերությունները 2010-2015թթ. 333

Աշխեն ՀՈՎՍԵՓՅԱՆ ՉԺՀ-ի կառավարական խնդիրները Կենտրոնական Ասիայի երկրների միջև հետխորհրդային շրջանում 340

Համիդեհ ՄՈՀԵԲԲԻ Կրթական համակարգում կառավարման ոճերի և ղեկավարի անձի ընկալման առանձնահատկությունները 347

Ալիռեզա Ղոլինեժադ ՓԻՐԲԱԶԱՐԻ Իրանի Շիրազի քաղաքային տնտեսության կառուցապատման և կառավարման պատմա-մշակութային խնդիրները` մզկիթների, շուկաների, քարավանատների օրինակով 351

Խադիջեհ ՄԻՐԻ Ղեկավարի հուզական այրման յուրահատկությունների ուսումնասիրումը 355

Ալի Հոսեյն ՄՈԵԻՆԵՄԱԹԻ Տեղեկատվական տեխնոլոգիաների արդյունավետ օգտագործման խնդիրները Իրանի Գոլեստան նահանգում 359

Մոջթաբա ՀԱՂԻՂԱԹՋՈՒ Բաժնետիրական ընկերությունների ղեկավար անձնակազմի արդյունավետության կառավարման արդյունքում կատարված ծախսերի և ակնկալվող նպատակային շահույթի փոխկապվածությունների բացահայտումը Թեհրանի ֆոնդային բորսային օրինակով 364

Սյուզետա ՄԱՐՏԻՐՈՍՅԱՆ, Արևիկ ՍԱՐԳՍՅԱՆ

Լուկասի պարադոքսը: Դեպի Հայաստան կապիտալի թույլ ներհոսքի պատճառները 373

Մարինե ՔՈՉԱՐՅԱՆ Այլընտրանքային էներգիայի օգտագործումը, էներգոխնայողության ցուցանիշները և ստանդարտները շինարարությունում 376

Լուսինե ՍԱՐԻԲԵԳՅԱՆ Բուհի շրջանավարտի բազմաչափ կոմպետենտության մոդելի հիման վրա կրթական ծրագիրի մշակման համակարգի անդյունավետության բարձրացման հիմնանխնդիրները 382

Արզիկ ՍՈՒՎԱՐՅԱՆ, Լուսինե ՍԱՐԻԲԵԳՅԱՆ Սոցիալական գործընկերությունը որպես բուհերի ու փոքր և միջին բիզնեսի գործատուների միջև համագործակցության հիմք 386

²ÚÈÀÜîð²Üø ¶Çï³Ï³Ý ѳݹ»ë

6

ՀԱՅԱՍՏԱՆԸ և ԻՐԱՆԸ ՏԱՐԱԾՔԱՅԻՆ ԻՆՏԵԳՐԱՑԻԱՅԻ ՆՈՐ ՊԱՅՄԱՆՆԵՐՈՒՄ

Թաթուլ ՄԱՆԱՍԵՐՅԱՆ

ԱՅԼԸՆՏՐԱՆՔ Հետազոտական կենտրոնի ղեկավար Տնտեսագիտության դոկտոր, պրոֆեսոր

Բանալի բառեր. տարածաշրջանային ինտեգրացիա, ԵԱՏՄ, Իրան, տնտեսություն

Իրանը ոչ բարեկամ երկրներով շրջապատված Հայաստանի համար

ներկայացնում է ռազմավարական առումով կարևոր միջանցք՝ միջոցով

նավահանգիստների միջոցով արտասահմանյան շուկաներ մուտք գործե-

լու համար: Իրանի ներառումը ԵԱՏՄ-ում, Հայաստանին թույլ է տալիս

զգալիորեն կրճատելու հարկային ծախսերը և ազատվելու լրացուցիչ բյու-

րոկրատական դժվարություններից:

Մեր կարծիքով, Հայաստանի և Իրանի փոխհարաբերությունները

անհրաժեշտ է ուսումնասիրել ինչպես երկկողմ փոխհարաբերությունների

տեսանկյունից, այնպես էլ Հայաստանի դերի տեսանկյունից Իրանի և

ԵԱՏՄ այլ երկրների փոխհարաբերությունների տեսանկյունից: Այդպիսի

գործընթացմներին նպաստում են մի շարք աշխարհատնտեսական եւ

ռազմավարական գործոններ.

Հայաստանը ԵԱՏՄ միակ երկիրն է, որը անմիջականորեն սահմա-

նակից է Իրանին և նրա հետ ունի շատ սերտ տնտեսական կապեր,

Որպես ԵԱՏՄ անդամ, Հայաստանը նախաձեռնել է ազատ գոտու

ստեղծման վերաբերյալ պայամնագիր Իրանի և ԵԱՏՄ երկրների հետ:

Հայաստանն ու Իրանը պարբերաբար կազմակերպում են միջազ-

գային առևտուր արդյունաբերական ցուցահանդեսներ, որը համարվում է

կարևոր գործիք երկու կողմերի արտադրանքի տեղական շուկա մուտք

գործելու համար:

«Հյուսիս - Հարավ» միջանցքի ակնկալվող գործողությունը հնարա-

վորություն կտա Մեղրիի միավորմանը Վրաստանի Բավրա սահմանի

հետ, ապահովելով լրացուցիչ լոգիստիկ ալիքը Իրանից ապրանքների ա-

ռաքման համար Սևծովյան նավահանգիստներով դեպի տարբեր երկըր-

ներ,

Իրանական ընկերությունների օգտագործման հնարավորությունը,

որը ներկայացվում է որպես «Արազ» ազատ տնտեսական գոտի, այնպես

էլ որպես Հայաստանի ազատ տնետսական գոտի, որի արդյունքում

հնարավոր է արտահանել արտադրանքը, ապահովելով խոշոր ռուսական

շուկայի կարիքները:

²ÚÈÀÜîð²Üø ¶Çï³Ï³Ý ѳݹ»ë

7

Օգտագործելով սեփական ռազմավարական դիրքը, Հայաստանը

ոչ միայն կապահովի հարմար տարանցիկ փոխադրումներ ապրաքնների

մատակարարաման համար, Իրանից և ԵԱՏՄ երկրներից և Վրաստանից,

բայց և կարող է իրացնել տեղական արտադրանքը այդ շուկաներում:

Հատկապես գրավիչ է ներկայանում իրանական շուկան հայաստան-

յան ձեռնարկությունների համար, որոնք փորձում են գտնել իրենց տեղը և

ընդլայնել այն: Միևնույն ժամանակ, ինչպես և նախկինում, Իրանը կիրա-

ռում է խիստ միջոցներ ներքին շուկայի պաշտպանության համար: Հե-

տևաբար, անհրաժեշտ է բանակցել իրանական գործընկերների հետ

մաքսային խոչընդոտների կրճատման համար ապրաքնների և ծառայու-

թյունների նկատմամբ, որոնք մրցունակ են և պահանջարկված են Իրա-

նում: Հայաստանյան կողմը մշակել է մոտավորապես քառասուն խումբ

ապրանքների անվանացանկ, որոնց մի մասի նկատամմբ սպասվում են

մաքսատուրքերի կրճատումների Իրան արտահանման դեպքում:

Համատեղ ջանքերով կազմվել է գործողությունների պլանը, ըստ որի

մոտ ապագայում պետք է կնքվեն համաձայնագրեր մի շարք ձեռնար-

կությունների միջև, ինչպես նաև պետք է շարունակվի հայկական ապ-

րանքների ցուցահանդես-վաճառքը Իրանում, իսկ իրանականը՝ Հայաս-

տանում: Միայն 2016թ. ակտիվ հայ-իրանական առևտրատնտեսական

շփումները արագացրեցին վերջին տարիների համագործակցության տեմ-

պերը: Մասնավորապես, միայն անցյալ տարվա հոկտեմբերին Թեհրանում

կայացավ ցուցահանդես “ARMENIA EXPO - 2016 թ”, որին մասնակցող 80

ընկերություններ ներկայացրեցին արդյունաբերական արտադրանքն ու

ծառայությունները, իսկ Երևանում՝ արդյունաբերական ցուցահանդես

«EXPO–RUSSIA ARMENIA plus IRAN-2016» ավելի քան 40 իրանական

ընկերությունների և ֆիրմաների ներկայացուցիչներով, որոնք աշխատում

էին իրանական շուկայի և բիզնեսի տարբեր ոլորտներում:

Համագործակցության ամրապնդմանը նպաստեցին նաև երկու եր-

կըրների և ԵԱՏՄ կոնկրետ գործողությունները 2015-2016թթ.: Մասնավո-

րապես, Եվրասիական տնտեսական հանձնաժողովի անդամները որոշում

կայացրեցին սարքավորումների և բաղադրիչների ներմուծման տուրքերի

ազատման մասին որոնք ներմուծվում են Հայաստան էլեկտրահաղորդ-

ման երրորդ գծի կառուցման համար, որն էլ իր հերթին կմիացնի Կովկասը

հարավային հարևանի հետ: «Energoimpeks» բաժնետիրական ընկերու-

թյան անդամ Հայաստանի կառավարության որոշմամբ նախատեսված է

բարձրացնել բնական գազի ներկրումը Իրանից և բարձրացնել Իրան -

Հայաստան գազատարի արդյունավետությունը:

Կողմերի միջև համաձայնությամբ, ընթանում է երրորդ բարձրավոլտ

էլեկտրահաղորդման գծի շինարարություն Իրանի և Հայաստանի միջև,

²ÚÈÀÜîð²Üø ¶Çï³Ï³Ý ѳݹ»ë

8

որն իրականացվում է Իրանական կողմի վարկով: Աշխատանքների ա-

վարտը նախատեսվում է 2018թ.: Երրորդ բարձրավոլտ էլեկտրահաղորդ-

ման գծի շինարարաությունը հանրավորություն կտա 2018 թ. բարձրաց-

նել գազի և էլեկտրաէներգիայի փոխանակումը Հայաստանի և Իրանի մի-

ջև: Նախաձեռնված է նաև Արաքս գետի վրա Մեղրիի հիդրոէլեկտրակա-

յանի շինարարությունը: Ակնհայտ է, որ նոր քաղաքական տնտեսական

պայմաններում Իրանը կձգտի իրացնել իր ապրանքներն ու ծառայու-

թյունները ոչ միայն Հայաստանում: Հայկական սպառողական շուկան չի

կարող գոհացուցիչ լինել իրանական ապրանքների համար: Հաշվի առ-

նելով հին և կանխատեսելի փոխհարաբերությունները Թուքիայի, Ադրբե-

ջանի, Իրաքի, Աղվանստանի, Թուքմենստանի և Պակիստանի միջև, Իրա-

նը կարող է ապավինել Հայաստանի աջակցությանը ԵԱՏՄ շուկա արտա-

հանման դեպքում հարմար աշխարհագրական դիրքերով: Մյուս կողմից,

Հայաստանն ունի ելք տարածաշրջանից միայն Իրանից տարածքով: Հենց

երկկողմ և բազմակողմ հարաբերությունների ամրապնդման համատեքս-

տում անհրաժեշտ է դիտարկել Իրանի նախագահ Հասան Ռոհանիի պաշ-

տոնական այցը Հայաստան: Զուգահեռաբար, Հայաստանի նախաձեռնու-

թյամբ ԵԱՏՄ երկրները սկսեցին համատեղ ուսումնասիրությունը Իրանի

հետ ազատ առևտրի գոտու համաձայնագիր կնքելու համար: Հայաստա-

նը ակտիվորեն նպաստում է ԵԱՏՄ հանձնաժողովի և Իրանի միջև բա-

նակցային գործընթացի զարգացմանը, նպատակ ունենալով արագ հաս-

նելու այս համաձայնագրի ստորագրմանը: Այս ամենի հետ կապված, ան-

հրաժեշտ է հաշվի առնել Պարսից ծոցում Սևծովյան տրանսպորտային

տարանցիկ միջանցքի կառուցման կարևորությունը: Հայաստանը ԵԱՏՄ

միակ անդամն է, ով ունի ցամաքային սահման Իրանի հետ, իսկ վերո-

նշյալ միջանցքի կառուցումը հարթակ կստեղծի հեշտ և անվտանգ մուտք

գործել դեպի Պարսից ծոց և նրա սահմաններից դուրս և հետագայում նաև

Հնդկական օվկիանոս1:

1 http://www.panorama.am/ru/news/2016/12/26/

²ÚÈÀÜîð²Üø ¶Çï³Ï³Ý ѳݹ»ë

9

Թաթուլ ՄԱՆԱՍԵՐՅԱՆ Հայաստանը և Իրանը տարածքային ինտեգրացիայի նոր պայմաններում Բանալի բառեր. տարածաշրջանային ինտեգրացիա, ԵԱՏՄ, Իրան, տնտեսություն Անկախացումից ի վեր Հայաստանը գտնվում է լրջագույն փորձությունների շրջանում: Իրանի հետ տնտեսական համագործակցությունը նոր հեռա-նկարներ է բացում ոչ միայն երկկողմ, այլև բազմակողմ ծաշրջանային կա-

պերի զարգացման համար: Մեր համոզմամբ, անհրաժեշտ է հաշվի առնել

Պարսից ծոցում Սևծովյան տրանսպորտային տարանցիկ միջանցքի կա-ռուցման կարևորությունը: Հայաստանը ԵԱՏՄ միակ անդամն է, ով ունի ցամաքային սահման Իրանի հետ, իսկ վերոնշյալ միջանցքի կառուցումը հարթակ կստեղծի հեշտ և անվտանգ մուտք գործել դեպի Պարսից ծոց: Татул МАНАСЕРЯН Необходимость формирования системы закупок в Республике Армения

Ключевые слова: сельское хозяйство, аграрная политика, закупки, экономика,

экономическое развитие

С момента обретения независимости, Армения находится на стадии серьезных

испытаний. Экономическое сотрудничество с Ираном открывает новые перспективы не

только для двустороннего, но и для многостороннего сотрудничества.. Мы считаем, что

необходимо принимать во внимание важность построения Черноморского транспортного

коридора на Персидском заливе. Армения является единственным членом Евразийского

экономического союза, который имеет сухопутную границу с Ираном, а строительство

указанного коридора обеспечит легкий и безопасный доступ к Персидскому заливу.

Tatul MANASERYAN

Armenia and Iran in a new format of regional integration Key words: regional integration, EEU, Iran, economy

Since gaining independence, Armenia is at the stage of serious challenges. Economic

cooperation with Iran opens new prospects not only for bilateral but also for multi-

lateral cooperation. We believe that it is necessary to take into account the importance

of building the Black Sea transport corridor on the Persian Gulf. Armenia is the only

member of the Eurasian Economic Union, which has a land border with Iran, and the

construction of this corridor will provide easy and safe access to the Persian Gulf.

²ÚÈÀÜîð²Üø ¶Çï³Ï³Ý ѳݹ»ë

10

ՀԱՐԿԱՅԻՆ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ԱՐԴՅՈՒՆԱՎԵՏՈՒԹՅԱՆ ԲԱՐՁՐԱՑՄԱՆ ՈՒՂԻՆԵՐԸ ՀՀ-ՈՒՄ

Վարդան ԲՈՍՏԱՆՋՅԱՆ Տնտեսագիտության դոկտոր, պրոֆեսոր

Գևորգ ՄԻՆԱՍՅԱՆ ԵՊՀ ՏԿ ֆակուլտետի ասպիրանտ

Բանալի բառեր. պետական բյուջե, բյուջետային եկամուտներ, հարկային

քաղաքականություն, հարկային բեռ, հարկային արդյունավետության գործակիցներ

Ժամանակակից աշխարհում կայուն և մրցունակ տնտեսության կառուց-

ման հիմնական նախադրյալներից մեկը բյուջետային միջոցների կառավար-

ման այնպիսի համակարգի ներդրումն է, որը ոչ միայն ապահովում է պե-

տության գործառույթների պատշաճ իրականացումը և հասարակության սո-

ցիալ-տնտեսական պահանջմունքների բավարարումը, այլև բյուջետային

հնարավորությունների շարունակական ընդլայնումը և այդ հնարավորու-

թյունների ռացիոնալ օգտագործումը: Իհարկե, բյուջետային ռեսուրսների

ընդլայնման և գործարար ակտիվության ապահովման նպատակներն ունեն

անխուսափելի հակադրություններ, քանի որ հարկային եկամուտների ավե-

լացմանն ուղղված քաղաքականությունը շատ հաճախ ձևախեղում է տնտես-

վարող սուբյեկտների գործունեությունը պայմանավորող շարժառիթների հա-

մակարգը և բացասական ներգործություն ունենում դրա ընդլայնման վրա:

Սակայն, ինչպես ցույց է տալիս փորձը պետության եկամտային ներուժի

կայուն աճի ապահովումը հնարավոր է միայն այն դեպքում, երբ հարկաբյու-

ջետային քաղաքականությունը դադարում է զուտ ֆիսկալ գործառույթ լինե-

լուց և ուղղվում այնպիսի կարևորագույն խնդիրների լուծմանը, ինչպիսիք են

ազգային տնտեսության գերակա ճյուղերի զարգացման համար բարե-

նպաստ պայմանների ստեղծումն, օտարերկրյա ներդրումների խրախուսու-

մը, տնտեսության արտադրատեխնիկական հիմքերի կատարելագործումը,

արտահանելի հատվածի ընդլայնմանն ուղղված քայլերի ձեռնարկումը, հա-

վասար մրցակցային պայմանների ապահովումը և այլն: Դա նշանակում է,

որ հարկաբյուջետային քաղաքականության առաջնային նպատակը պետք է

դառնա ոչ թե ամեն գնով բյուջետային մուտքերի ապահովումը և կար-

ճաժամկետ խնդիրների լուծումը, այլ երկրում կայուն տնտեսական բազիսի

ձևավորումը և երկարաժամկետ տնտեսական աճի համար համապատաս-

խան նախադրյալների ստեղծումը, որոնք, ըստ էության, կհանգեցնեն հար-

կային բազայի ընդլայնմանը, հարկաբյուջետային դիրքի բարելավմանը,

վարչարարական միջոցառումների կատարելագործմանը և կառավարման

համակարգի արդյունավետության բարձրացմանը: ՀՀ բյուջետային եկա-

մուտների կառուցվածքային վերլուծության արդյունքները վկյաում են, որ

²ÚÈÀÜîð²Üø ¶Çï³Ï³Ý ѳݹ»ë

11

պետական բյուջեի եկամտային մասի ձևավորման գլխավոր աղբյուրը միշտ

եղել են հարկային մուտքերը, իսկ տուրքի, պաշտոնական դրամաշնորհների

և այլ եկամուտների տեսակարար կշիռը ժամանակի ընթացքում նվազել է՝

պայմանավորված նշված հոդվածների նկատմամբ ընդհանուր բյուջետային

եկամուտների աճի առաջանցիկ տեմպերով (տես գծապատկեր 1):

Գծապատկեր 1. Բյուջետային եկամուտների կառուցվածքի դինամիկան 2000-2015 թվականների ընթացում

2

Հարկային մուտքերից բյուջետային եկամուտների ձևավորման գործում

առանցքային նշանակություն ունեն հատկապես ավելացված արժեքի հարկը

(ԱԱՀ), որը տարբեր տարիների ընթացքում ապահովել է ընդհանուր բյու-

ջետային եկամուտների 32-40 տոկոսը, ապա եկամտահարկը (եկամտային

հարկը)` 20-27, շահութահարկը` 7-12, ակցիզային հարկը` 4-6 և այլ հար-

կային եկամուտները՝ 20-23 տոկոսը: Միևնույն ժամանակ, դիտարկվող ժա-

մանակաշրջանում հարկային եկամուտների կառուցվածքն էական տեղա-

շարժերի չի ենթարկվել, ինչը խիստ մտահոգիչ է հատկապես ուղղակի և ան-

ուղղակի հարկերի ներկա համամասնությունների պահպանման տեսանկյու-

նից, որը ոչ միայն զսպում է ամբողջական պահանջարկը, այլև բացասաբար

ազդում հասարակության բարեկեցության վրա, հանգեցնելով ապրանքների

և ծառայությունների անհամեմատ բարձր գների սահմանման3: Ընդ որում,

եթե շուկայական հարաբերությունների ձևավորման սկզբնական փուլում

ինչ-որ առումով տրամաբանական է հարկային բեռի ծանրությունն անուղ-

ղակի հարկերի վրա դնելը, քանի որ դրանք հանդիսանում են բյուջետային

մուտքերի համալրման առավել հուսալի աղբյուրներ, ապա տնտեսական

զարգացման ներկա փուլում նման մոտեցումը կարող է երկարաժամկետ

2 Գծապատկերը կաուցվել է ՀՀ Ազգային վիճակագրական ծառայության 2000-2015

թվականների տարեգրքերի հիման վրա 3 Մանասերյան Թ., Տնտեսական անվտանգություն, Եր. ՀՀ ԳԱԱ հրատ., 2014, էջ 276:

²ÚÈÀÜîð²Üø ¶Çï³Ï³Ý ѳݹ»ë

12

հատվածում ծնել լրջագույն սոցիալ-տնտեսական խնդիրներ:4 Հարկային

բեռը բնութագրող երկու կարևորագույն ցուցանիշների՝ հարկային եկամուտ-

ներ/ՀՆԱ և կազմակերպությունների կողմից վճարվող հարկեր/շահույթ հա-

րաբերակցությունների ուսումնասիրությունն (տես աղյուսակ 1) իր հերթին

ցույց է տալիս, որ դրանք բավական ցածր են այլ երկրների հետ համեմատ,

ինչը, բնականաբար, սահմանափակում է հարկաբյուջետային քաղաքակա-

նության հնարավորություններն ինչպես երկրի առջև ծառացած սոցիալ-տըն-

տեսական խնդիրների հաղթահարման, այնպես էլ տնտեսության պետական

կարգավորման և տնտեսական աճի ապահովման գործում: Անհրաժեշտ է

նշել, որ եթե հարկեր/ՀՆԱ ցուցանիշը 2015 թ. ԵՄ անդամ երկրներում միջի-

նում կազմել է 40.0, իսկ կազմակերպությունների հարկեր/ շահույթ ցուցա-

նիշը՝ 41.2 տոկոս, ՏԶՀԿ անդամ երկրներում՝ համապատասխանաբար 34.3

և 41.0, մեր երկրի հետ տնտեսական զարգացման միևնույն օրինաչափու-

թյուններն ունեցող երկրներում՝ 25-30 և 35-40 տոկոս, ապա Հայաստանում

այդ ցուցանիշները կազմել են ընդամենը 23.2 և 18.5 տոկոս: Այս հանգա-

մանքով է պայմանավորված այն, որ Համաշխարհային բանկի «Գործարա-

րությամբ զբաղվելը» 2016 թվականի տարեկան զեկույցում հարկերի վճար-

ման ցուցանիշով Հայաստանը զբաղեցրել է 88-րդ տեղը, որը ոչ միայն

ամենացածրն է տնտեսական գործունեության դյուրինության բոլոր ցուցա-

նիշների մեջ, այլև վատագույններից մեկն ամբողջ աշխարհում: Հարկ է սա-

կայն նշել, որ դիտարկված ցուցանիշների ցածր մակարդակը միշտ չէ, որ

խոսում է հարկային քաղաքականության անարդյունավետության մասին,

քանի որ այն կարող է պայմանավորված լինել նաև պետության կողմից

տնտեսության կարգավորման ուղղությամբ որդեգրված ազատական մոտե-

ցումներով և թույլ վերաբաշխման գործառույթներով: Նման մոտեցումը հա-

ճախ կիրառվում է ազատական մոդելի երկրներում է, սակայն համադրելով

ՀՀ-ում գործող երեք խոշոր հարկատեսակների` ԱԱՀ-ի, շահութահարկի և

եկամտային հարկի դրույքաչափերն այլ երկրներում կիրառվող դրույքա-

չափերի հետ՝ կարելի է նկատել, որ դրանք հիմնականում համահունչ են

տնտեսապես զարգացած և եկամտի անհամեմատ բարձր մակարդակ ու-

նեցող ՏԶՀԿ և Եվրամիության անդամ երկրների միջին ցուցանիշների հետ,

մինչդեռ ԵԱՏՄ անդամ պետությունների և մեր երկրի հետ եկամտի հա-

մադրելի մակարդակ ունեցող այլ երկրների համեմատ դրանք բավական

բարձր են, ինչը նշանակում է, որ այդ ցուցանիշների ներկա մակարդակը

հետևանք է ոչ այնքան ցածր հարկային դրույքաչափի, որքան տնտեսության

ստվերային հատվածի և եկամուտների հավաքագրման ցածր մակարդակի:

Այդ մասին են վկայում նաև նշված հարկատեսակների արդյունավետության

4 Սաֆարյան Գ., «Արդյունավետ հարկային քաղաքականության մշակման և իրակա-

նացման խնդիրները», ԳՊՄԻ գիտական տեղեկագիր, թիվ 2, 2013, էջ 122

²ÚÈÀÜîð²Üø ¶Çï³Ï³Ý ѳݹ»ë

13

գործակիցները5, որոնք նույնպես զգալիորեն զիջում են ինչպես զարգացած,

այնպես էլ զարգացող տնտեսությունների միջին ցուցանիշներին: Ընդ որում,

եթե եկամտային հարկի դեպքում դա կարելի է բացատրել ՀՀ-ում այդ

հարկատեսակի՝ հաշվարկների հիմքում դրվող առավելագույն դրույքաչափի

բավականաչափ բարձր մակարդակի, ապա շահութահարկի և ԱԱՀ-ի դեպ-

քում միանգամայն ակնհայտ է դառնում, որ խնդիրն առավելապես հարկային

եկամուտների արտահոսքի աղբյուրների մեծ ծավալների մեջ է:

Աղյուսակ 1. Հարկային քաղաքականության արդյունավետությունը

բնութագրող հիմնական ցուցանիշները տարբեր երկրներում

Այս համատեքստում ուսումնասիրելով վերջին երկու տասնամյակ-ների

ընթացքում հանրապետությունում իրականացված հարկային համա-կարգի

բարեփոխումների առանձնահատկությունները՝ կարելի է եզրակաց-նել, որ

դրանք առավելապես ուղղված են եղել հարկային բեռի ավելացման

ճանապարհով տնտեսական համակարգի խնդիրների լուծմանը, իսկ հարկե-

րի կարգավորիչ գործառույթը, որպես այդպիսին, մղվել է երկրորդական

5Հարկային արդյունավետության գործակիցները հաշվարկվել են որպես ՀՆԱ-ում

համապատասխան հարկատեսակների մասնաբաժնի և դրանց առավելագույն դրույքաչափերի հարաբերություն: 6 Տվյալների աղբյուրը՝ http://www.heritage.org/index/explore?view=by-variables

7 Տվյալների աղբյուրը՝ http://www.doingbusiness.org/data/exploretopics/paying-taxes

8Հարկային դրույքաչափերի տվյալները վերցվել են KPMG աուդիտորական ընկերու-

թյան պաշտոնական կայքէջից (https://home.kpmg.com/), իսկ արդյունավետության գործակիցների հաշվարկման համար անհրաժեշտ համապատասխան հարկատե-սակների բեռի ցուցանիշները՝ ՏԶՀԿ-ի և ԱՄՀ-ի տվյալների շտեմարաններից:

Հա

րկա

յին

եկա

մուտ

ներ

6,

ՀՆ

Ա-ի

նկա

տմա

մբ, %

Կա

զմա

կերպ

ութ

յուն

-ներ

ի

հա

րկեր

7

շահույ

թի

նկա

տմա

մբ,

%

Դրույքաչափ/Արդյունավետության գործակից

8

ԱԱՀ Շահութահարկ Եկամտահարկ

Հայաստան 23.2 18.5 20.0 0.42 20.0 0.10 36.0 0.17

Էստոնիա 31.8 48.7 20.0 0.46 20.0 0.11 20.0 0.29

Վրաստան 24.8 16.4 18.0 0.62 15.0 0.18 20.0 0.19

Հունգարիա 38.9 46.5 27.0 0.45 19.0 0.10 15.0 0.33

Լատվիա 27.7 35.9 21.0 0.50 15.0 0.15 23.0 0.26

Մոլդովա 31.5 40.4 20.0 0.56 12.0 0.18 18.0 0.13

Ռումինիա 27.2 38.4 20.0 0.41 16.0 0.14 16.0 0.23

Ուկրաինա 37.6 51.9 20.0 0.45 18.0 0.14 18.0 0.18

ԵՄ (միջին) 40.0 41.2 21.4 0.58 22.5 0.12 39.0 0.24

ՏԶՀԿ (միջին) 34.3 41.0 19.2 0.57 24.8 0.11 42.2 0.20

http://www.heritage.org/index/explore?view=by-variableshttp://www.doingbusiness.org/data/exploretopics/paying-taxeshttps://home.kpmg.com/

²ÚÈÀÜîð²Üø ¶Çï³Ï³Ý ѳݹ»ë

14

պլան9: Արդյունքում այդ ամենը բերել է տնտեսության ստվերային հատվածի

աննախադեպ մեծ չափերի առաջացմանն, իսկ պետական ծախսերի ֆինան-

սավորման հիմնական ծանրությունը դրվել է օրինապահ հարկատուների

վրա, որոնք ցանկություն կամ հնարավորություն չեն ունեցել գործելու ստվե-

րային դաշտում: Ավելին, վերջին համաշխարհային ֆինանսատնտեսական

ճգնաժամի հետևանքները ցույց տվեցին, որ հանրապետությունում ձևավոր-

ված հարկային լծակները ոչ միայն չեն բխում շուկայական տնտեսության

ժամանակակից պահանջներից և մարտահրավերներից, այլև ներկա մի-

տումների պահպանման դեպքում կարող են կասկածի տակ դնել պետու-

թյան գործառույթների պատշաճ և լիարժեք իրականացումն, ինչը, բնակա-

նաբար, պահանջում է հարկային համակարգի արդիականացման և այդ ուղ-

ղությամբ համալիր վերափոխումների իրականացման անհրաժեշտություն:

Դրանք կհետապնդեն ֆինանսական միջոցների հավաքագրման և տնտեսա-

կան գործընթացների վրա ցանկալի ներգործություն թողնելու նպատակ:10

Մեր կարծիքով, հարկային քաղաքականության արդյունավետության

բարձրացման հիմնական ուղղություններից մեկը, պետք է դառնա գործող

հարկային դրույքաչափերի օպտիմալացումը և դրանց կայունության ապա-

հովումը, որոնք մի կողմից կպահպանեն առավելագույն չեզոքություն գոր-

ծարար միջավայրի և տնտեսավարող սուբյեկտների վարքագծի փոփոխու-

թյունների նկատմամբ, մյուս կողմից թույլ կտան սահմանել հավասարա-

կշըռված, տնտեսապես հիմնավորված և տնտեսական գործունեության շա-

հութաբերության համատեքստում ընդունելի հարկային բեռ: Այս տեսան-

կյունից քննարկման առարկա կարող է դառնալ, օրինակ, եկամտային հարկի

դրույքաչափերի նվազեցման և շահութահարկի դրույքաչափի հետ դրանց

ներդաշնակեցման հարցը, ինչը մի կողմից կնպաստի ֆիզիկական անձանց

կողմից տնօրինվող եկամուտների և սպառման ծավալների ավելացմանը,

աղքատության մակարդակի կրճատմանը և զբաղվածության ընդլայնմանը,

մյուս կողմից՝ իրական աշխատավարձերի հայտարարագրմանը և հարկային

եկամուտների արտահոսքի աղբյուրների կրճատմանը: Ներկայումս գործող

դրույքաչափերի պայմաններում հարկ վճարողները շատ հաճախ թերհայ-

տարարագրում են իրենց կողմից վճարվող աշխատավարձի մեծությունները

և հայտարարագրում հարկվող շահույթի առավել բարձր մակարդակ՝ այդ-

պիսով խուսափելով հարկային պարտավորություններն ամբողջությամբ կա-

տարելու պատասխանատվությունից: Նման մոտեցման անհրաժեշտությու-

նը պայմանավորված է նաև նրանով, որ թեև ներկայումս ֆիզիկական ան-

9Գևորգյան Ն. Լ., «ՀՀ-ում հարկային վերափոխումների ներկա փուլի արդի հիմնա-

խնդիրները», Լրաբեր Հասարակական Գիտությունների, թիվ 3, 2010, էջ 143 10

Բոստանջյան Վ. և Հարությունյան Տ., «Հարկային քաղաքականության արդյունավե-տության բարձրացման ուղիները ՀՀ-ում», Այլընտրանք հանդես, թիվ 1, 2016, էջ 323

²ÚÈÀÜîð²Üø ¶Çï³Ï³Ý ѳݹ»ë

15

ձանց եկամուտների հարկման համար օրենսդրորեն սահմանված է եռաս-

տիճան պրոգրեսիվ սանդղակ, այդուհանդերձ գործնականում հարկման հա-

մակարգն այնքան էլ պրոգրեսիվ բնույթ չի կրում, քանի որ հիմնականում

գործում են սանդղակի առաջին երկու մակարդակներով սահմանված դրույ-

քաչափերը, իսկ երրորդ մակարդակի դրույքաչափի գործունեության շրջա-

նակը բավական նեղ է և ընդգրկում է սահմանափակ թվով անձանց:

Շահութահարկի մասով քննարկման առարկա կարող է դառնալ առան-

ձին աշխարհագրական գոտիների, տնտեսական գործունեության տեսակնե-

րի և արտահանման ուղղվածություն ունեցող ճյուղերի նկատմամբ տարբե-

րակված դրույքաչափերի կիրառումն, ինչը մեծապես կնպաստի հանրապե-

տության տարածքային համաչափ զարգացմանը, տնտեսության գերակա

ճյուղերի արդիականացմանը և արտահանելի հատվածի ընդլայնմանը: Ընդ

որում, բոլոր դեպքերում անհրաժեշտ է հաշվի առնել այն հանգամանքը, որ

նման տարբերակված մոտեցման ցուցաբերումը հաճախ խախտում է հարկ-

ման արդարության և հավասարության սկզբունքները, բարդացնում հարկա-

հավաքման գործընթացը և ստեղծում անհավասար մրցակցային պայման-

ներ, ուստի շատ կարևոր է, որ տարբերակված դրույքաչափերի կիրառման

քաղաքականությունն անպայմանորեն ուղեկցվի դրա հետևանքով առաջա-

ցող ռիսկերի կառավարման արդյունավետ մեխանիզմների ներդրմամբ և

համապատասխան օրենսդրական կարգավորումների իրականացմամբ:

Նման մոտեցումը, մեր կարծիքով, թույլ կտա նվազագույնի հասցնել հար-

կումից խուսափելու հնարավորությունները և ծածկելու հնարավոր հարկա-

յին սողանցքները: Մասնավորապես, եթե տնտեսական գործունեության որևէ

տեսակի գծով սահմանվում է շահութահարկի ցածր դրույքաչափ, ապա

կարևոր է, որ տվյալ ոլորտի ընկերությունները տնտեսական գործունեու-

թյան այլ տեսակներով զբաղվելու իրավունք չունենան կամ եթե ցածր հար-

կային դրույքաչափը սահմանվում է արտահանման ուղղվածություն ունեցող

ճյուղերի համար, ապա կարևոր է, որ այդ ոլորտի ընկերությունները ներքին

շուկայում գործունեություն չծավալեն տեղական արտադրողների հետ ոչ

մրցակային պայմաններում հայտնվելու խնդրից խուսափելու համար:

Հարկային քաղաքականության արդյունավետության բարձրացման հա-

ջորդ կարևորագույն ուղղությունը, մեր համոզմամբ, կարող է դառնալ հան-

րապետությունում կիրառվող հարկային արտոնությունների համակարգի վե-

րանայումը և հարկման ընդհանուր ռեժիմից այն բոլոր բացառությունների

վերացումը, որոնք աչքի են ընկնում արդյունավետության ցածր աստի-

ճանով: Դա մի կողմից կնպաստի հարկման բազայի ընդլայնմանը և հար-

կեր/ՀՆԱ հարաբերակցության մակարդակի բարձրացմանը, մյուս կողմից

հարկման հորիզոնական արդյունավետության սկզբունքի ապահովմանը և

²ÚÈÀÜîð²Üø ¶Çï³Ï³Ý ѳݹ»ë

16

համանման պայմաններում գործող տնտեսավարող սուբյեկտների համար

միասնական կարգավորումների կիրառմանը: Իհարկե, հարկային արտոնու-

թյունների սահմանափակումն այնքան էլ հեշտ գործընթաց չէ, քանի որ

դրանցից օգտվող տնտեսավարող սուբյեկտների գործունեությունը և երկրի

ներդրումային գրավչությունը կարող են վտանգվել: Ուստի շատ կարևոր է,

որ այդ ամենը տեղի ունենա սահուն և հիմնավորված կերպով, ինչի համար

անհրաժեշտ է նախքան որոշակի փոփոխությունների կատարումը վերլուծել

գործող արտոնությունների դրական և բացասական կողմերը պետության և

դրանցից օգտվող հարկատուների համար, համադրել արտոնությունների

կիրառման արդյունքում առաջացած օգուտները հնարավոր վնասների հետ,

գնահատել արտոնությունների կրճատման ազդեցությունը պետական բյու-

ջեի եկամտային մասի, ներդրումային միջավայրի գրավչության, երկրի սո-

ցիալ-տնտեսական վիճակի, տնտեսության մրցունակության, գնաճային ճըն-

շումների և այլ կարևորագույն ցուցանիշների վրա:

Որպես հարկային արտոնությունների վերացման լավագույն օրինակ

կարող է ծառայել ֆինանսական ոլորտի` ԱԱՀ-ով չհարկվող ծառայություն-

ների մի մասը հարկման դաշտ մտցնելն, ինչը մի կողմից կնպաստի հար-

կային մուտքերի ավելացմանը, մյուս կողմից` ֆինանսական համակարգի

կայունությունն ապահովող հակաճգնաժամային բուֆերների ստեղծմանը:

Այդպիսի մոտեցման հիմնավորում կարելի է համարել նաև այն, որ ճգնա-

ժամային պայմաններում պետական աջակցության մեծ մասը հատկացվում է

հենց այս ոլորտին, ինչն էլ օբյեկտիվորեն պահանջում է ֆինանսական գոր-

ծառնությունների ամբողջական հարկում: Այս ուղղությամբ որոշակի փորձ

արդեն իսկ ներդրված է Եվրամիության անդամ երկրներում, որտեղ ֆինան-

սական գործարքները հարկելու համար մտցվել է հատուկ հարկատեսակ

(ֆինանսական գործարքների հարկ)` 0.1 տոկոս նվազագույն դրույքաչափով

շահաբաժինների ու պարտատոմսերի համար և 0.01 տոկոս նվազագույն

դրույքաչափով այլ գործարքների համար11: Ընդ որում, նշված հարկատե-

սակը կիրառվում է միայն ֆինանսական կազմակերպությունների միջև իրա-

կանացվող գործարքների համար, իսկ ֆիզիկական անձանց, փոքր ու միջին

ձեռնարկությունների հետ կատարվող գործարքներն ազատված են նշված

հարկատեսակով հարկումից, ինչը թույլ է տալիս խուսափել վերջինների հա-

մար վարկերի տոկոսադրույքների անհարկի բարձրացումից: Հարկային

քաղաքականության արդյունավետության բարձրացման առանցքային ուղ-

ղություններից մեկը պետք է լինի ստվերային շրջանառության դեմ պայքարի

մեխանիզմների կատարելագործումն, ինչը կարևոր է ոչ միայն լրացուցիչ

11

Hemmelgarn T., Nicodème G., Tasnadi B. and Vermote P., ―Financial Transaction Taxes in the

European Union‖, European Union, Working Paper No. 62, 2016, January, p. 11.

²ÚÈÀÜîð²Üø ¶Çï³Ï³Ý ѳݹ»ë

17

բյուջետային եկամուտների հավաքագրման, այլև շուկայում հավասար

մրցակցային պայմանների տեսանկյունից: Ստվերային շրջանառության ծա-

վալների կրճատման հիմնական միջոցառումները, մեր կարծիքով, պետք է

ընդգրկեն հետևյալ կարևորագույն ոլորտները.

տնտեսվարող սուբյեկտների գործունեության փաստաթղթավորման

նկատմամբ հստակ պահանջների սահմանում՝ առավել մեծ ուշադրություն

դարձնելով խոշոր հարկատուներին և նրանց կողմից իրականացվող գոր-

ծարքներին, ինչն իր հերթին կնպաստի ավելի փոքր հարկատուների կողմից

իրականացվող գործարքների փաստաթղթավորմանը,

պարտադիր դրոշմավորման ենթակա ապրանքների շրջանակի ընդ-

լայնում՝ միևնույն ժամանակ հաշվի առնելով նման քաղաքականության հե-

տևանքով առաջացող հնարավոր գնաճային ճնշումները և զուգահեռաբար

իրականացնելով խիստ վերահսկողական միջոցառումներ գների նշանակա-

լի աճ թույլ չտալու համար, քանի որ փորձը ցույց է տալիս, որ տնտեսվարող

սուբյեկտները գները բարձրացնում են ոչ այնքան դրոշմավորման հետ կապ-

ված ծախսերից ելնելով, որքան իրական շրջանառության ծավալների բա-

ցահայտման հետևանքով առաջացող կորուստները վերականգնելու համար,

հարկման արտոնյալ պայմաններ ունեցող երկրներում գրանցված ըն-

կերությունների հետ կատարվող գործարքների նկատմամբ տրանսֆերային

գնագոյացման կարգավորումների կիրառում՝ կանխելով հարկվող եկամուտ-

ների արհեստական ուղղորդումը հարկման ավելի բարենպաստ դաշտ,

հարկային օրենսդրության պահանջների խախտման համար խիստ

պատժամիջոցների կիրառում և դրանց հրապարակայնության ապահովում՝

հիմնական շեշտադրումը կատարելով պետական բյուջե նախատեսվածից

պակաս հարկեր վճարած տնտեսվարող սուբյեկտների վրա և կիրառելով

պատասխանատվության ավելի մեղմ միջոցներ այն դեպքերում, երբ տեղի է

ունենում ոչ միտումնավոր խախտում կամ այն կրում է տեխնիկական բնույթ:

Հարկային միջավայրի բարելավման միջոցառումների շարքում առանց-

քային նշանակություն պետք է ունենա նաև հարկային վարչարարության շա-

րունակական կատարելագործումը և հարկային կարգապահության ամրա-

պընդմանն ուղղված այնպիսի գործիքակազմերի ներդրումը, որոնք թույլ

կտան նվազագույն նյութական և ժամանակային ծախսումներով ապահովել

առավելագույն հարկային մուտքեր: Հարկային մարմինների լիազորություն-

ների ծավալի և դրանց շրջանակի սահմանման ժամանակ անհրաժեշտ է

ամրագրել այնպիսի մոտեցում, որի դեպքում հարկային մարմինների լիազո-

րությունները բավարար կլինեն անհրաժեշտ վերահսկողական աշխատանք-

ներ իրականացնելու համար, սակայն միևնույն ժամանակ չեն հանգեցնի

տնտեսավարող սուբյեկտների գործունեության անհարկի միջամտության և

²ÚÈÀÜîð²Üø ¶Çï³Ï³Ý ѳݹ»ë

18

բյուրոկրատական բարդությունների առաջացման։ Այս տեսանկյունից, նախ

և առաջ, անհրաժեշտ է, որ հարկային վարչարարության գլխավոր առա-

քելությունը դառնա հարկերի վճարման կամավորության սկզբունքի արմա-

տավորումը, ինչին կարելի է հասնել տնտեսավարող սուբյեկտներին մա-

տուցվող ծառայությունների որակի բարելավման, նրանց նկատմամբ հավա-

սար սկզբունքների որդեգրման և հարկային մարմնի գործունեության թա-

փանցիկության ապահովման դեպքում: Միևնույն ժամանակ խիստ կարևոր

է, որ դա ուղեկցվի հարկային մարմինների կողմից իրականացվող ստու-

գումների համակարգի շարունակական կատարելագործմամբ` վերահսկո-

ղական աշխատանքներն աստիճանաբար տեղափոխելով կամերալ ուսում-

նասիրությունների դաշտ և կրճատելով անմիջապես հարկ վճարողների

(հատկապես փոքր, միջին և նոր ստեղծվող ձեռնարկությունների) մոտ իրա-

կանացվող ստուգումների թիվը: Բացի այդ, չափազանց կարևոր է գործող օ-

րենսդրության պարզեցումը և միմյանց հակասող կամ երկիմաստ մեկնաբա-

նությունների տեղիք տվող դրույթների վերացումը, որոնք ոչ միայն բարդաց-

նում են հարկատուների կողմից վարվող հարկային հաշվառման գործըն-

թացը, այլև զգալիորեն սահմանափակում հարկային մարմինների կողմից

իրականացվող վերահսկողության հնարավորությունները:

Վերջապես, հարկային քաղաքականության արդյունավետության բար-

ձըրացման հիմնական ուղղություններից մեկը, մեր կարծիքով, պետք է

դառնա հարկային համակարգի կայունության ապահովումն, ինչը նշանա-

կում է, որ դրանում կատարվող փոփոխությունները չպետք է կրեն հա-

ճախակի բնույթ, և ունենան խելամիտ հիմնավորում՝ չստեղծելով լրացուցիչ

անհարմարություններ ինչպես հարկային մարմինների, այնպես էլ տնտես-

վարող սուբյեկտների համար: Իհարկե, հարկային համակարգի կայունու-

թյունը չի ենթադրում բոլոր տեսակի փոփոխություններից հրաժարում, քանի

որ այդ դեպքում այն հակադրության մեջ կմտներ տնտեսական զարգացման

մարտահրավերների հետ, պարզապես այդ փոփոխությունները պետք է

շրջանցեն այն բոլոր ուղղությունները, որոնք վերաբերում են հարկահավաք-

ման գործընթացի գլխավոր սկզբունքներին: Միևնույն ժամանակ շատ

կարևոր է, որ նախքան հարկային համակարգում որոշակի փոփոխություն-

ների կատարումը նախապես գնահատվեն այդ փոփոխությունների սոցիալ-

տնտեսական հետևանքները պետության և հասարակության մյուս օղակների

համար, քանի որ միայն նման մոտեցման պարագայում հնարավոր կլինի

բարելավել գործարար միջավայրը և խուսափել լրացուցիչ հարկային բեռ

առաջացնող կարգավորումներից: Բացի այդ, կարևոր է, որ պետությունը

հետադարձ վերլուծությամբ անդրադառնա հարկային համակարգում

կատարված փոփոխություններին և դրանց արդյունավետության ցուցանիշ-

²ÚÈÀÜîð²Üø ¶Çï³Ï³Ý ѳݹ»ë

19

ները հիմք դարձնի հետագայում որոշելու նմանատիպ փոփոխությունների

իրականացման նպատակահարմարությունը:

Վարդան ԲՈՍՏԱՆՋՅԱՆ, Գևորգ ՄԻՆԱՍՅԱՆ Հարկային քաղաքականության արդյունավետության բարձրացման ուղիները ՀՀ-ում Բանալի բառեր. պետական բյուջե, բյուջետային եկամուտներ, հարկային քաղաքականություն, հարկային բեռ, հարկային արդյունավետության գործակիցներ

Հոդվածը նվիրված է հարկային քաղաքականության հիմնախնդիրների ու-սումնասիրությանը և դրանց լուծման ուղղությամբ նոր մոտեցումների առա-ջարկմանը: Աշխատանքում կատարվել է հարկային բեռը բնութագրող հիմ-նական ցուցանիշների և հանրապետությունում գործող խոշոր հարկատե-սակների (ԱԱՀ, շահութահարկ և եկամտային հարկ) արդյունավետության վերլուծություն՝ համադրելով ստացված գնահատականներն այլ երկրների համանուն ցուցանիշների հետ: Կատարված վերլուծությունների արդյունքում մշակվել են համապատասխան միջոցառումներ հարկային միջավայրի բարե-լավման և պետական բյուջեի եկամտային ներուժի ընդլայնման ուղղությամբ: Вардан БОСТАНДЖЯН, Геворг МИНАСЯН

Пути повышения эффективности налоговой политики в Республики

Армения Ключевые слова: государственный бюджет, бюджетные доходы, налоговая политика,

налоговое бремя, коэффициенты налоговой эффективности

Статья посвящена изучению проблем налоговой политики в Республики Армения

и предложению новых подходов к направлении их решений. В статье проведен

анализ основных показателей налогового бремени и эффективности ключевых

налогов (НДС, налог на прибыль и налог на доходы) действующие в республике,

сравнивая полученные оценки с аналогичными показателями других стран. В ре-зультате анализа разработаны соответствующие меры для улучшения налоговой

среды и для расширения доходного потенциала государственного бюджета.

Vardan BOSTANJYAN, Gevorg MINASYAN

Тhe Ways of Increasing the Efficiency of Tax Policy in the Republic of Armenia Key words: state budget, budget revenue, tax policy, tax burden, tax efficiency coefficients,

VAT, profit tax, income tax

The article is devoted to the study of problems of tax policy in the Republic of Armenia

and to the suggestion of new approaches in the direction of their solution. The article

analyzes the main indicators of the tax burden and the effectiveness of key taxes (VAT,

profit tax and income tax) that exist in the republic, comparing the estimates obtained

with those of other countries. A result of the analysis there developed appropriate mea-sures to improve tax environment and to expand the revenue potential of state budget.

Հետազոտությունն իրականացվել է ՀՀ ԿԳՆ գիտության պետական կոմիտեի տրամադրված ֆինանսավորմամբ՝ 15T-5B103 ծածկագրով գիտական թեմայի

շրջանակներում:

²ÚÈÀÜîð²Üø ¶Çï³Ï³Ý ѳݹ»ë

20

ՀԻՄՆԱԿԱՆ ԵԿԱՄՈՒՏԻ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆԸ ԵՎ ԴՐԱ ԴԵՐՆ ԱՅՍՕՐ ԱՇԽԱՐՀՈՒՄ

Արմինե ԳԱԼՍՏՅԱՆ Եվրասիա Միջազգային Համալսարանի ասպիրանտ

Բանալի բառեր. հիմնական Եկամուտ, նվազագույն կարիքները, սոցիալական անվտանգության համակարգ, քաղաքացիներ, աղքատություն

Պարտադիր Հիմնական Եկամուտը (ինչպես նաև Հիմնական Եկամուտ,

Երաշխավորված Հիմնական Եկամուտ, Քաղաքացու Եկամուտ, և Համաշ-

խարհային Հիմնական Եկամուտ) սոցիալական անվտանգության համա-

կարգ է, երբ պետության բոլոր քաղաքացիները պարբերաբար ստանում են

պարտադիր գումար։ Քաղաքացիները կարող են ստանալ Պարտադիր Հիմ-

նական եկամուտը ի հավելում իրենց այլ եկամուտների: Այն պետք ե լինի

պետության պարտքը իր քաղաքացիների նկատմամբ։ ՊՀԵ-ը բարեկեցու-

թյուն ապահովող ծրագիր չի համարվում։ Նրա հիմնական նպատակն է՝ հա-

սարակության յուրաքանչյուր անդամին հնարավորություն տալ հոգալ իրենց

նվազագույն կարիքները. ապրելավայր, սնունդ և բժշկական օգնություն։

Հիմնական Եկամուտի նպատակն է՝ երաշխավորել քաղաքացիների

արժանապատվությունը։ Երբ քաղաքացին ձերբազատվի տանիքի, սննդի

ամենօրյա խնդիրներից, նա այլևս չի վախենա գոյատևման խնդրի առջև

կանգնելուց։12 Բրիտանացի տնտեսագետ Գեյ Ստենդինգը, այն տնտեսա-

գետներից է, ով առաջադրում է հիմնական եկամուտ գաղափարը, և դրա վե-

րաբերյալ առանձնացրել է երեք հիմնական տեսակետ.

1. Փիլիսոփայական տեսանկյունից հիմնական եկամուտը դիտարկել,

որպես մարդու իրավունքներից մեկը:

2. Հիմնական եկամուտը կարող է դիտարկվել, որպես քաղաքական և

տնտեսական ռազմավարության բաղկացուցիչ մասերից մեկը:

3. Ավելի ու ավելի է կարևորվում այն հանգամանքը, որ հիմնական

եկամուտի ներուժը ընդլայնվելով՝ ապահովում է գենդերային և էկոլոգիա-

պես ավելի կենսունակ ապագա13:

Ընդհակառակը, Ալբերտ Հիշերմենը իր „Երկու հարյուր տարվա հետա-

դիմական հռետորություն. անհաջող ազդեցության դեպքը‟ գրքում քննարկել

է այս առաջադիմական գաղափարի երեք ազդեցությունները: Նա անվանել է

այն կամակորության, ապարդյունության և վտանգավորության դրույթներ:

12

G.Standing, Basic Income: A 21st Century Economic Right, -Institut de Drets Humans de

Catalunya, http://www.guystanding.com/files/documents/CDHE_Standing.pdf 13

G.Standing, An Anniversary Note – BIEN‘s 25th, - ‗BIEN‘

http://basicincome.org/news/2011/09/anniversary-note-biens-25th/

²ÚÈÀÜîð²Üø ¶Çï³Ï³Ý ѳݹ»ë

21

Առաջին դրույթը Հիշերմանը համարում է առավել պրիմիտիվը մնացած երե-

քի: Թվացյալ հաջողությունը, փաստորեն կունենա անկում, ինչն էլ իր հետ

կբերի անկանխատեսելի հետևանքներ: Ցանկացած դիտավորյալ գործողու-

թյուն, որն ուղղված է քաղաքական, սոցիալական և տնտեսական կարգերը

բարելավելուն էլ ավելի կբարդացնի իրավիճակը: Երկրորդ՝ ապարդյունու-

թյան դրույթն այն է, որ նման փորձարկումը դեռ վաղ է իրականացնել և այն

չի ունենա ցանկալի արդյունք: Նման սոցիալական բարեփոխման փորձերը

ապարդյուն կլինեն և կձախողվեն: Իսկ գաղափարի վտանգավորությունն

այն է, որ առաջարկվող փոփոխությունների կամ բարեփոխոիմների արժեքը

շատ ավելի մեծ կլինի և այն վտանգի տակ կդնի առկա նպատակները:14

„Նվազագույն աշխատավարձ‟ գաղափարը պատմության ընթացքում,

որպես առանձին հասկացություն, գործածվել է 16-րդ դարում։ 18-րդ դարում

առաջ է եկել „պարտադիր միանվագ շնորհ‟ գաղափարը։ 19-րդ դարի կեսե-

րին այս երկու գաղափարները համակցվել են և առաջացել է „պարտադիր

հիմնական եկամուտ‟ գաղափարը։ Առաջին անգամ այս գաղափարը ներկա-

յացվել է պորտուգալացի ճանապարհորդ Ռաֆայել Նոնսենսոյի կողմից՝ 16-

րդ դարում։ Թոմաս Մորը, 1516 թվականին, այն նկարագրել է որպես „Ուտո-

պիա‟։ Նոնսենսոյի կարծիքով ավելի խելամիտ է պայքարել գողության դեմ,

քան գողերին դատապարտել մահվան, որը համարվում է մարդասպա-

նություն։ Նա ասել է. „նման սարսափելի պատժի փոխարեն, կարելի է մար-

դուն ապահովել իր կյանքի համար անհրաժեշտ որոշակի միջոցներով։ Այդ

ժամանակ, մարդը կարիքից դրդված չի դառնա գող, իսկ հետո՝ դիակ‟։ 15

Ավելի ուշ՝ 1526 թվականին, Ջոնս Լյուդովիկոս Վիվեսը Բրուգսի քաղա-

քագլխին հասցեագրված հուշերում „De subventione peuperum‟ (ի օգուտ աղ-

քատության) ասել է, որ քաղաքային իշխանությունը պետք է իր վրա պար-

տականություն վերցնի՝ հոգալ բոլոր քաղաքացիների նվազագույն հոգսերը՝

ոչ թե արդարության միջոցով, այլ հանուն բարեգործության ավելի արդյունա-

վետ իրականացման։ Աղքատությունը չպետք է անարժան լինի։ Օգնությու-

նը, որ մարդը կստանա, հնարավորություն կտա նրան աշխատելու ցանկու-

թյուն ունենալ։ „Աստված ստեղծել է ամեն ինչ։ Նա դրանք դրել է մեր տան

մեջ, աշխարհում՝ թողնելով առանց պատերի և դարպասների։ Ուրեմն դրա-

նից պետք է օգտվեն Իր բոլոր զավակները‟16։ 1776 թվականին, Թոմաս

Ջեֆերսոնը առաջ քաշեց այն գաղափարը, որ յուրաքանչյուր մարդու պետք

14

A.O.HIRSCHMAN, Two Hundred Years of Reactionary Rhetoric: The Case of the Perverse

Effect, 1991. -The University of Michigan, -31 (page 9),

http://tannerlectures.utah.edu/_documents/a-to-z/h/hirschman89.pdf 15

BIEN website, History of Basic Income, http://basicincome.org/basic-income/history/ 16

BIEN website, History of Basic Income, http://basicincome.org/basic-income/history/

²ÚÈÀÜîð²Üø ¶Çï³Ï³Ý ѳݹ»ë

22

է տրվի հանրային հողերից 50 ակր, և որևէ մեկը իրավասու չի լինելու դա

նրանից ետ վերցնել: Այստեղ, Ջեֆերսոնը ի նկատի է ունեցել ոչ թե սեփա-

կանաշնորհված հողերի վերաբաշխումը, այլ այն հողատարածքները, որոնք

սեփականաշնորհված չեն և դեռևս չեն օգտագործվել: 1795 թվականին,

Թոմաս Փեյնը հրատարակեց „Ագրարային արդարություն‟ բրոշյուրը, որտեղ

առաջարկվում էր ստեղծել այնպիսի ազգային ֆինանսավորման ձև, որ յու-

րաքանչյուր 21 տարին լրացած կամ ավելի մեծ անձիք ստանան ֆիքսված

տարեկան եկամուտ: Նա պնդում էր, որ բոլոր մարդիկ արժանի են այդ օգ-

նությանը: Սա նախատեսված էր այն մարդկանց համար, ովքեր հող չեն

փոխառել: 1848 թվականին, Ջոզեֆ Շառլը հրատարակեց „Սոցիալական

խնդիրների լուծում‟ -ը, որտեղ նա պնդում էր, որ հողերը պետք է բաշխվեն

հավասարաչափ17։ 1862 թվականին, նմանատիպ առաջարկ էր արել Աբրա-

համ Լինկոլնը. հանրային հողերից՝ յուրաքանչյուր ընտանիքի ղեկավարի

հատկացնել 160 ակր հողատարած, ով պետք է հինգ տարվա ընթացքում

այն մշակի: Մինչ 1900-ական թվականները օրենքը գործում էր, և այդ ըն-

թացքում 720,000 ագարակներ էին ստեղծվել:

1933 թ. Մեծ Ճգնաժամի ընթացքում Ֆրանցիս Թոունսենդը առաջար-

կեց. յուրաքանչյուր մարդ, ով 60 տարեկան է և ավելի, պետք է ստանա 200

դոլար: Իսկ կառավարության բյուջեն այդ գումարով համալրելու համար 2%-

ով պետք է բարձրացվի բոլոր գործարքների եկամտահարկը: Նրա այս

առաջարկի շնորհիվ՝ հիմնվեց Ռուզվելտյան վարչակազմի սոցիալ ապահո-

վագրական համակարգը: 1944 թ. Ֆրանկլին Ռուզվելտը, Կոնգրեսին հղած

իր տարեկան զեկույցում նշել է. „իսկական անձնական ազատությունը չի կա-

րող գոյություն ունենալ առնաց տնտեսական պաշտպանության և աջակցու-

թյան: Կարիքի մեջ գտնվող մարդը՝ ազատ մարդ չէ: Իսկ բռնապետությունը

իրականացվում է հենց սոված և անգործ մարդկանց նկատմամբ‟:18 Ավելի

ուշ՝ 20-րդ դարում, հիմնական եկամուտը տարբեր պետություններում սկսեց

գործածվել տարբեր անուններով. „սոցիալական շահութաբաժին‟, „ազգային

շահութաբաժին‟, „հիմնական եկամուտ‟, „համընդհանուր դրամաշնորհ‟ և

այլն։ Ժամանակակից աշխարհը էլ ավելի բարեկեցիկ դարձնելու նպատա-

կով՝ տարբեր երկրներ, պլանավորեցին ներկայացնել Հիմնական եկամուտի

փորձնական ծրագիրը: Մինչ 1986 թ. „Հիմնական եկամուտը‟ ուներ „Սոցիա-

լական շահութաբաժին‟ անվանումը: Կատարելով հետազոտական աշխա-

տանք՝ մենք ամփոփեցինք այն պետությունների ցանկը, որտեղ հիմնական

եկամուտը ունեցել է փորձնական կիրառություն, կիրառվել է որպես համա-

17

BIEN website, History of Basic Income, http://basicincome.org/basic-income/history/ 18

F. D. Roosevelt, 4 - State of the Union Message to Congress, -1944,

http://www.presidency.ucsb.edu/ws/?pid=16518

²ÚÈÀÜîð²Üø ¶Çï³Ï³Ý ѳݹ»ë

23

կարգ կամ էլ քննարկել են �