Časopis Inženjerske komore Crne Gore · broja seminara, obuka, prezentacija, okruglih stolova, posjeta važnim gradilištima, sve u cilju unapređenja praktičnih obuka inženjera

Broj 32 • jun 2020.

Časopis Inženjerske komore Crne Gore

Inženjerska komora Crne Gore

Godina 20 / br. 32 • Maj 2020.

[email protected]

Izdavač: Inženjerska komora Crne Gore

Za izdavača: Srđan Laković, dipl.inž.el.

Uređivački odbor: Doc. dr Željka Radovanović, dipl.inž.građ, predsjednica Vladimir Slavić, dipl.inž.el. Bogdan Cvjetković, dipl.inž.arh. Prof. dr Milorad Burić, dipl.inž.maš. Mr Dragan Radonjić, dipl.inž.teh.

Urednica: Jelena Pavićević Tatar

Grafičko oblikovanje: Boris Jabučanin

Štampa: “Konekta MNE”, Podgorica

Tiraž: 500

Fotografija na naslovnoj strani: Pogled iz crkvišta u Skupom ka Žabljaku Crnojevića i Odrinskoj gori

Autor: Slobodan Čukić

INŽENJERSKA KOMORA CRNE GORE

IMPR

ESUM

TABLE OF CONTENTS SADRŽAJEPICENTERNEWS FROM ECM 6

CORONA DELAYS HIGHWAY DEADLINES18 OF 20 BRIDGES CONNECTEDWritten by: Ivana Gudović . . . . . . . . . . . . . . . . . 12

THE VIEWWORLD IN CONSTRUCTION . . . . . . . . . . . . . . . . 16

TEHNOPOLIS IN SERVIS OF PUBLIC HEALTHSCIENCE AND INNOVATION MAKE SAFE SHIELDWritten by: Svetlana Mandić . . . . . . . . . . . . . . . 24

CONSTRUCTION IN THE AGE OF CORONAADVANCE PAYMENT FOR CAPITAL PROJECTSWritten by: Ivana Gudović . . . . . . . . . . . . . . . . . 30

OVERVIEW: ROUND TABLE ORGANIZED BY THE PROFESSIONAL CHAMBER OF ARCHITECTS OF ECMSPATIAL PLANNING SYSTEMS IN EU COUNTRIES IIWritten by: Aleksandar Ašanin . . . . . . . . . . . . . . 34

IMPACT OF BRIDGE SITE SELECTION ON TRAFFICSUCCESSFUL CONNECTION IS IMPERATIVEWritten by: Željka Radovanović, Violeta Kaljević . . . 42

INTERVIEW: ARCHITECT NIKOLA NOVAKOVIĆ ON THE REVITALIZATION OF NIKŠIĆ FORTRESS ONOGOŠTMINDFUL AND SIMPLE MODERN INTERVENTIONSWritten: Jelena Pavićević Tatar . . . . . . . . . . . . . . 48

MONTENEGRIN EXHIBIT AT THE17TH INTERNATION-AL ARCHITECTURE EXHIBITION IN VENICE IN 2020COALITION OF ART, ARCHITECTURE, SCIENCE AND ENGINEERINGWritten by: Borislav Vukićević. . . . . . . . . . . . . . . 54

PERSPECTIVE: SUNČICA MILOŠEVIĆON MOTHERLAND ARCHITECTUREWritten by: Svetlana Mandić . . . . . . . . . . . . . . . 62

RECONSTRUCTION: ONOGOŠT HOTELTHE HEART OF THE CITY BEATS AGAIN Written by: Anđela Kecojević, Aldijana Hodžić . . . . 68

CRITICAL REGIONALISMTHE GRID AND THE PATHWAYWritten by: Aleksandar Ašanin . . . . . . . . . . . . . . 76

IN SEARCH FOR IDEAL CITYARCHITECT RANKO RADOVIĆ AND MONTENEGROWritten by: Mileta Bojović . . . . . . . . . . . . . . . . . 90

HEROIC ARCHITECTURE PERIODON MODERNISM (AND OTHER DEMONS) Written by: Borislav Vukićević. . . . . . . . . . . . . . . 96

GENESIS AND CHARACTERISTICS OF SAVA KOVAČEVIĆ’S SQUARE IN NIKŠIĆ FIRST ENCOUNTER WITH THE CITYWritten by: Vladimir Bojković . . . . . . . . . . . . . . 104

ASTONISHING AUSTRO-HUNGARIAN PROJECTKOTOR - CETINJE RAILWAY CONNECTION Written by: Siniša Luković . . . . . . . . . . . . . . . . 114

ARHEOTOKABOUT THE OLD VILLAGE ON THE SHORE OF GORNJE BLATOWritten by: Slobodan Čukić . . . . . . . . . . . . . . . 120

ARCHIVETHE STORY OF THE BUILDERS IN MONTENEGRO (III)Written by: Velizar Radonjić . . . . . . . . . . . . . . . 126

EPICENTARAKTUELNOSTI IZ IKCG. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6

KORONA POMJERA ROKOVE ZA AUTOPUTSPOJENO 18 OD 20 MOSTOVApiše: Ivana Gudović . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12

POGLEDSVIJET U IZGRADNJI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16

TEHNOPOLIS U SLUŽBI JAVNOG ZDRAVLJANAUKA I INOVACIJE GRADE SIGURAN ŠTIT piše: Svetlana Mandić. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24

GRADNJA U DOBA KORONEAVANSNO PLAĆANJE ZA KAPITALNE PROJEKTEpiše: Ivana Gudović . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30

OSVRT: OKRUGLI STO U ORGANIZACIJI STRUKOVNE KOMORE ARHITEKATA IKCGSISTEMI PLANIRANJA PROSTORA U ZEMLJAMA EU II piše: Aleksandar Ašanin . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34

UTICAJ IZBORA LOKACIJE MOSTA NA TOK SAOBRAĆAJAUSPJEŠANA POVEZANOST JE IMPERATIV pišu: Željka Radovanović i Violeta Kaljević . . . . . . . 42

RAZGOVOR: ARHITEKTA NIKOLA NOVAKOVIĆ O REVITALIZACIJI NIKŠIĆKE TVRĐAVE ONOGOŠTOŽIVLJENA PROMIŠLJENIM I JEDNOSTAVNIM SAVREMENIM INTERVENCIJAMApiše: Jelena Pavićević Tatar . . . . . . . . . . . . . . . . 48

CRNOGORSKI NASTUP NA XVII MEĐUNARODNOJ IZLOŽBI ARHITEKTURE U VENECIJI 2020. KOALICIJA UMJETNOSTI, ARHITEKTURE, NAUKE I INŽENJERSTVApiše: Borislav Vukićević . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54

PERSPEKTIVA: SUNČICA MILOŠEVIĆO ARHITEKTURI DOMOVINEpiše: Svetlana Mandić. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62

REKONSTRUKCIJA: HOTEL “ONOGOŠT”SRCE GRADA PONOVO KUCApišu: Anđela Kecojvić i Aldijana Hodžić. . . . . . . . . 68

KRITIČKI REGIONALIZAMMREŽA I PUTANJApiše: Aleksandar Ašanin . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76

U POTRAZI ZA IDEALNIM GRADOMARHITEKTA RANKO RADOVIĆ I CRNA GORApiše: Mileta Bojović . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90

HEROJSKI PERIOD ARHITEKTUREO MODERNIZMU (I DRUGIM DEMONIMA)piše: Borislav Vukićević . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96

GENEZA I KARAKTERISTIKE TRGA SAVE KOVAČEVIĆA U NIKŠIĆUPRVI SUSRET SA GRADOMpiše: Vladimir Bojković . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104

ZADIVLJUJUĆI AUSTROUGARSKI PROJEKAT ŽELJEZNIČKA POVEZANOST KOTORA I CETINJApiše: Siniša Luković . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114

ARHEOTOKO STAROM SELIŠTU NA OBALI GORNJEG BLATA piše: Slobodan Čukić . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120

ARHIVPRIČA O GRADITELJIMA U CRNOJ GORI (III)piše: Velizar Radonjić . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126

Jun 2020 Broj 32 7Pogled

Svjetski dan inženjera održivog razvoja obilježen je prvi put u Crnoj Gori, četvrtog marta, u organizaciji Inženjerske komore Crne Gore, a pod pokroviteljstvom Ministarstva održivog razvoja i turizma.

Generalna skupština UNESCO je, u decembru prošle godine, usvojila rezoluciju kojom je četvrti mart usta-novljen kao Svjetski dan inženjera održivog razvoja. Inicijativa je potekla od Svjetske federacije inženjer-skih organizacija, a četvrti mart je odabran jer su se na taj dan, 1968. godine u Parizu, okupili predstavni-ci naučno-tehničkih udruženja iz čitavog svijeta i pod pokroviteljstvom UNESCO osnovali Svjetsku federaciju

inženjerskih organizacija. Ova međunarodna organi-zacija danas okuplja nacionalne inženjerske institucije iz gotovo 100 zemalja, predstavljajući više od 30 mil-iona inženjera. Inženjerska komora Crne Gore takođe je članica Svjetske federacije inženjerskih organizacija. Cilj obilježavanja ovog važnog datuma je podizanje svijesti o značaju inženjerstva i održivog razvoja, jačan-ja saradnje sa Vladom, civilnim društvom, privatnim i javnim sektorom, univerzitetima, građanima.

Svjetski dan inženjera održivog razvoja obilježen je održavanjem konferencije koju su otvorili Dragana Čenić, državna sekretarka u Ministarstvu održivog raz-voja i turizma i Srđan Laković, predsjednik IKCG, nakon čega je uslijedilo predavanje prof. dr Srđana Jankovića, dipl.inž.građ. na temu “Seizmički rizik u Crnoj Gori da-nas”. O ulozi i značaju inženjera u promociji principa

održivog razvoja i implementaciji standarda kvaliteta govorio je dr Dragan Žarković dipl.inž.građ. dok je o BIM tehnologijama (Building Information Modeling) izlaganje imao mr Novica Mitrović, dipl.inž.arh. Na pan-el diskusiji MORiT-a “Kako dostići Cilj održivog razvoja 11: Učiniti gradove i ljudska naselja inkluzivnim, bezb-jednim, prilagodljivim i održivim u Crnoj Gori?” govor-ili su Dragana Čenić, Miodrag Maraš, Aneta Kankaraš i predstavnica UNDP-a.

POTPISAN SPORAZUM O SARADNJI SA PRIVREDNOM KOMOROM

Predsjednik Inženjerske komore Crne Gore Srđan La-ković i predsjednik Privredne komore Crne Gore Vlasti-mir Golubović potpisali su, četvrtog marta 2020. go-

dine, Sporazum o saradnji ove dvije institucije.

Ocijeneno je da Sporazum doprinosi formalizaciji već uspostavljene intenzivne i veoma uspješne saradnje, sa posebnim akcentom na buduće zajedničke aktivnosti u oblasti stručnog usavršavanja i cjeloživotnog učenja.

U svom obraćanju, predsjednik Golubović je predstavio aktivnosti Privredne komore na unapređenju poslov-nog abmijenta kroz uticaj na regulatorni okvir, istakao njenu značajnu ulogu u promociji privrede, te posebno potencirao snažan doprinos reformi obrazovnog siste-ma, razvoju dualnog i neformalnog obrazovanja.

Predsjednik IKCG Srđan Laković je istakao da će novim izmjenama i dopunama Zakona o planiranju prostora i izgradnji objekata Komori biti vraćeno mjesto u društ-vu koje joj i pripada.

“Nemamo dilemu da je cjeloživotno obrazovanje, pogotovo inženjera, od velike važnosti i za njihov na-predak i za razvoj inženjerske struke u Crnoj Gori. Na tom poslu nam je prirodni saveznik Privredna komora sa kojom smo već realizovali značajne aktivnosti u ovoj oblasti. Naša je namjera da od aprila pa nadalje, barem jednom mjesečno, organizujemo događaje koji će, sig-uran sam, privući pažnju privrednika”, kazao je Laković.

Potpisivanju Sporazuma prisustvovali su potpredsjed-nik Privredne komore Danilo Gvozdenović, savjetnik predsjednika Mitar Bajčeta, potpredsjednik Inženjerske komore Miodrag Macanović, generalni sekretar Nikola Petrović i poslovni sekretar Biserka Vujović.

“GRAĐEVINARSTVO - NAUKA I PRAKSA 2020”

Internacionalna konferencija “Građevinarstvo - Nauka i Praksa 2020” (GNP 2020), u organizaciji Strukovne ko-more građevinskih inženjera - Inženjerske komore Crne Gore i Građevinskog fakulteta Univerziteta Crne Gore, održana je od 10. do 13. marta u Kolašinu, a okupila je

EPIC

ENTA

R AKTUELNOSTI IZ IKCGOBILJEŽEN SVJETSKI DAN INŽENJERA ODRŽIVOG RAZVOJA

Srđan Laković, predsjednik IKCG

Obilježavanje Svjetskog dana inženjera

Laković i Golubović potpisuju Sporazum o saradnji

EPICENTER: NEWS FROM ECMIn the new issue Epicenter brings news that has marked the work of the Engineers Chamber of Montenegro in the last three months, since our last meeting. ECM cel-ebrated World Engineering Day for Sustainable Devel-opment on March 4th.

In December last year, the General Assembly of UNE-SCO adopted a resolution establishing the fourth day of March as World Engineering Day for Sustainable Development, and the initiative came from the World Federation of Engineering Organizations. In the past, the Chamber has strengthened its relations with the Chamber of Commerce of Montenegro and the Facul-ty of Civil Engineering of the University of Montenegro by signing Agreements on Cooperation, and it also co-organized the international conference “Construc-tion - Science and Practice 2020” in Kolašin (GNP 2020) that gathered over 250 participants from the country, region and Europe.

6 Pogled

8 9PogledJun 2020 Broj 32Pogled

oko 250 učesnika iz zemlje, regiona i Evrope.

Strukovna komora građevinskih inženjera, kao suor-ganizator događaja, organizovala je panel diskusiju na temu “Strukovna komora građevinskih inženjera Crne Gore i inženjerska struka - uloga i značaj”. Cilj di-skusije je bio da se ukaže na postignute rezultate, tre-nutno stanje, perspektive razvoja Strukovne komore građevinskih inženjera i Inženjerske komore Crne Gore. Predstavljeni su primjeri značajnih projekata koji se tre-nutno realizuju i prikazana je uloga stručnog nadzora na njihovoj realizaciji.

Panel diskusiji su prisustvovali predsjednik IKCG Srđan

Laković, dipl.ing.el, članovi Upravnog odbora IKCG, čla-novi Izvršnog odbora SKGI, prof. dr Marina Rakočević, dipl.inž.građ, dekanica Građevinskog fakulteta iz Pod-gorice, predstavnice Ministarstva održivog razvoja i turizma (mr Tatjana Vujošević, dipl.inž.građ. i Svetlana Vuksanović, dipl.inž.građ.), kao i brojna zainteresova-na stručna javnost. Sve prisutne u ime IKCG pozdravio je predsjednik Srđan Laković, u ime suorganizatora, predsjednica SKGI Slavka Žižak i u ime organizatora GNP-a 2020. i dekanica Građevinskog fakulteta iz Pod-gorice Marina Rakočević.

Pomenuta panel diskusija bavila se temama kao što su: Uloga i značaj SKGI i graditeljsko-inženjerske struke u Crnoj Gori (izlagač dr Dragan Žarković, dipl.inž.građ, član UO IKCG i član IO SKGI); Aktivnosti SKGI u periodu od 2016-2020. godine (izlagač Slavka Žižak, dipl.inž.građ, član UO IKCG i predsjednica SKGI). O ulozi i znača-ju Nadzornog organa u realizaciji značajnih investi-cionih projekata, koji se izvode u skladu sa FIDIC-ovim uslovima ugovaranja, govorili su građevinski inženjeri Jovica Radovanović i Ivan Mrdak, koji su imenovani nadzorni organi na dijelu gradilišta dionice Smoko-vac-Uvač, autoputa Bar-Boljare, u ime komapanije Ingerop&Geodata, koja vrši nadzor na izgradnji prve faze autoputa. Izlagač Jovica Radovanović, dipl.inž.građ, potpredsjednik IO SKGI i član tima za mostove i konstrukcije, je na primjeru izgradnje mosta Ratkov Laz, sveobuhvatno pretstavio način vršenja kontrole izvedenih radova. Prikazao je tok vršenja kontrole, kao i različite vrste dokumentacije koje zahtijeva Na-dzor od Izvođača u cilju obezbjeđenja zahtijevanog kvaliteta materijala i izvedenih radova. O izvođačkim izazovima i postupcima kontrole koji Nadzorni organ sprovodi pri izgradnji tunela govorio je mr Ivan Mr-dak, dipl.inž.građ, zamjenik rezidentnog inženjera za tunele.

Ivan Mrdak je predstavio i prezentaciju o postupci-ma i metodama zaštite kosina na otvorenoj trasi prve dionice autoputa Bar-Boljare, koju je pripremio Vaso

Mrvaljević, dipl.inž.hidrogeol, član tima za geotehniku i geologiju.

Sumirajući zaključke koje su predložili izlagači po temama i utiske sa vrlo dinamične diskusije koja je uslijedila nakon izlaganja, usvojeni su i zaključci. Sa as-pekta položaja, značaja i buduće perspektive, očuvanje jedinstva IKCG je neupitno. IKCG se mora modernizo-vati i restruktuirati, a sve u cilju dugoročne održivosti.

SKGI kao najbrojnija strukovna komora u okviru IKCG treba da bude inicijator i nosilac budućih promjena u ovoj instituciji. Novim konceptom organizacije IKCG u fokus rada i ukupnih aktivnosti mora staviti domaćeg inženjera. Unapeđenje njegovog statusa u društvu i us-avršavanje njegovih znanja su prioritetni ciljevi.

Buduće funkcionisanje IKCG se mora zasnivati na odnosu raspodjele sredstava svake Strukovne ko-more prema njenim realnim mogućnostima, pri čemu zbirni troškovi svih Strukovnih komora u odnosu na troškove Sekretarijata sa uključenim zajedničkim troškovima, ne smiju da budu ispod procentualnog odnosa 55:45 , u korist Strukovnih komora. IKCG i SKGI u budućem periodu moraju intenzivirati svoj rad na

stabilizaciji finansijskog stanja i organizaciji većeg broja seminara, obuka, prezentacija, okruglih stolova, posjeta važnim gradilištima, sve u cilju unapređenja praktičnih obuka inženjera. Jedan od zaključaka, na koji navode dosadašnja iskustva u realizaciji brojnih inženjerskih projekata, jeste da je neophodno hitno sprovesti pripremanje i usvajanje državnih Smjernica za projektovanje inženjerskih objekata; pripreman-je i usvajanje Opštih i posebnih tehničkih uslova za izvođenje radova na inženjerskim objekatima - Teh-ničkih specifikacija; organizacija obuka inženjera za realizaciju investicionih projekata u skladu sa FIDIC uslovima ugovaranja. Takođe, Država Crna Gora mora učiniti napor na razvoju domaćih tehnologija i poseb-no aktiviranje proizvodnje građevinskih materijala, za koje postoje i sirovine i tržište, a to su betonsko gvožđe, cement, leteći pepeo - izdvojen i prerađen iz TE “Pljevlja” itd. Za realizaciju značajnih investicionih projekata Crnoj Gori nedostaju domaće konsultantske i projektno-upravljačke firme, na čemu se mora pora-diti u narednom periodu. Kroz novi i intenzivniji, in-teraktivni odnos IKCG, Ministarstva održivog razvoja i turizma, Privredne komore Crne Gore, privrednih asocijacija i naučnih institucija, potrebno je donijeti set sistemskih mjera, kako bi se spriječili mnogobrojni problemi i evidentni propusti u procesima realizacije investicionih projekata.

SPORAZUM O SARADNJI SA GRAĐEVINSKIM FAKULTETOM UCG

Prof. dr Marina Rakočević, dekanica Građevinskog faku-lteta Univerziteta Crne Gore i Srđan Laković, dipl.inž.el, predsjednik Inženjerske komore Crne Gore, potpisali su sredinom februara Sporazum o poslovnoj saradnji na ostvarivanju zajedničkih interesa, sa ciljem promo-visanja građevinske struke u Crnoj Gori. Potpisivanju sporazuma prisustvovali su i Slavka Žižak, predsjednica Izvršnog odbora Strukovne komore građevinskih in-ženjera i mr Mladen Gogić, član Izvršnog odbora Stru-kovne komore građevinskih inženjera.

Atmosfera sa konferencije GNP 2020.

Sa internacionalne konferencije u Kolašinu

Konferencija GNP 2020. održana je od 10. do 13. marta

10 11PogledJun 2020.Broj 32Pogled

U prethodnom periodu Građevinski fakultet je imao veoma intenzivnu i uspješnu saradnju sa Inženjer-skom komorom koja se ovim Sporazumom bliže uređuje. Sporazumom je predviđeno da se saradnja odvija kroz međusobnu razmjenu znanja i iskustava u oblasti građevinarstva, zajedničko organizovanje raz-nih vidova stručnih skupova, konferencija, seminara, radionica, okruglih stolova, izdavanja stručnih pub-likacija, časopisa u vezi građevinarstva i drugih aktiv-nosti u oblasti saradnje pri sprovođenju edukacije i stručnog usavršavanja građevinskih inženjera u Crnoj Gori.

Strukovna komora građevinskih inženjera Crne Gore je u prethodnoj godini, uz podršku Građevinskog fakulteta, uspješno organizovala obuku članstva za primjenu Eurokodova u tri grupe po 25 polaznika. Pot-pisivanjem sporazuma Inženjerska komora, odnosno Strukovna komora građevinskih inženjera Crne Gore,

je zvanično postala i suorganizator sedmog Interna-cionalnog naučno-stručnog skupa “Građevinarstvo - Nauka i Praksa”, GNP 2020, koji je Građevinski fakultet organizovao od 10. do 13. marta 2020. godine u Ko-lašinu.

PRIMJENA EUROKODOVAU cilju inoviranja i usaglašavanja nacionalnog zakono-davstva sa zakonodavstvom Evropske unije, Ministarst-vo održivog razvoja i turizma donijelo je više podza-konskih akata - pravilnika kojima se propisuju tehnička svojstva za različite vrste konstrukcija u objektima (bet-onske, zidane, drvene, čelične, spregnute i alumini-jumske), zahtjevi za izradu tehničke dokumentacije, građenje, upotrebu, održavanje i drugi zahtjevi za konstrukcije, kao i tehnička svojstva i drugi zahtjevi za građevinske proizvode koji su namijenjeni za ugradnju u predmetnu konstrukciju.

Propisima je uređen i način projekovanja gra đevinskih konstrukcija. Projektovanje konstrukcije vrši se u sk-ladu sa standardima za projektovanje određene vrste konstrukcija koji su dati u prilozima pravilnika.

Pravilnicima je propisano da se za projektovanje građevinskih konstrukcija do prvog avgusta 2020. go-dine mogu koristiti i propisi naslijeđeni iz bivših zajed-ničkih jugoslovenskih država, a nakon prvog avgus-ta projektovanje građevinskih konstrukcija može se vršiti samo u skladu sa eurokodovima tj. crnogorskim standardima (MEST EN 1990, MEST EN 1991, MEST EN 1992, MEST EN 1993, MEST EN 1994, MEST EN 1995, MEST EN 1996, MEST EN 1997, MEST EN 1998 i MEST EN 1999).

Institut za standardizaciju Crne Gore je usvojio svih 58 djelova eurokodova na crnogorskom jeziku, sa nacio-nalnim aneksima.

IN MEMORIAM: PROF. DR JELISAVA KALEZIĆ

Prof. dr Jelisava Kalezić, arhitekta, urbanista, predavač na više fakulteta Univerziteta Crne Gore, narodna poslanica i aktivistkinja, preminula je devetog aprila u Podgorici.

Rođena je u Beogradu 1946. godine u porodici Dobra-šinović. Diplomirala je na Arhitektonskom fakultetu Univerziteta u Beogradu 1969. u ateljeu prof. Uroša Mar-tinovića. Specijalizirala je 1978. godine na temu “Stano-vanje - planiranje pratećih sadržaja” pod mentorstvom prof. Mate Bajlona. Magistrirala je 1985. godine iz oblasti urbanizma sa temom “Kritički osvrt na korišćenje urbanog prostora na primjeru Titograda” kod mentorke prof. Lju-binke Pjanić i komentora prof. Ranka Radovića. Doktorski rad iz multidisciplinarnih oblasti odbranila 1997. godine na temu “Nacrtna geometrija i razvoj vizualnog opažanja i vizualizacije primjenom izmijenjenih stanja svijesti” uz mentore prof. Ljubicu Gagić i prof. Žarka Koraća, u Centru za multidisciplinarne studije Univerziteta u Beogradu.

Na Univerzitetu Crne Gore radila je od 1984. godine, a bila je i vanredna profesorica u penziji na Građevinskom fakultetu u oblasti teorijskog i praktičnog rada: prostor-no i urbanističko planiranje; urbana ekologija; razvoj sposobnosti vizualizacije oblika i prostora. Oblasti teori-jskog rada i interesovanja bile su joj urbanologija; rod-no osjetljivo planiranje; urbana antropologija; urbana toponimija i memorija. Iz navedenih oblasti ima brojne naučne i stručne radove, istraživanja i projekte.

Od sredine sedamdesetih godina, do početka devedese-tih, objavljivala je eseje iz oblasti urbanizma i urbanoligi-je u časopisu za kulturu “Ovdje”. Od 2009. objavljivala je dnevniku “Vijesti” tekstove o prostoru i aktuelnim društ-venim temama. Uz prof. Petra Perovića i prof. Gvozdeni-ju Bogetić, inicijator je i osnivač NVO AFINA - asocijacije za razvoj kreativnosti, koja je djelovala u Podgorici od decembra 1998. do 2006. godine. Od novembra 2012. do novembra 2016. godine bila je poslanica u Skupštini Crne Gore kao i član Inženjerske komore Crne Gore od

samog osnivanja.

“Kao i biljka i životinja, i ljudska jedinka može da izgleda savrše-no zdravo, a da nema sposobnost ili mogućnost da stvori novi život, a nekada ni da razvije potencija-le date joj od prirode. Analogno tome, naselja na planeti Zemlji s kraja XX vijeka ostaju bez urbanih nukleusa, bilo da su iscrplje-ni neki potencijali ili je suviše ugrožena prirodna ravnoteža. Otuđenost je riječ koja se u savremenom svijetu odavno pominje. Otuđenost koga od koga ili čega? Čovjeka od prirode, pa samim tim i od sopstvene suštine. Naravno, zavodljivost potrošačkog života, vrednovanje kvalite-ta života po kupovnoj moći, vrednovanje zdravlja po broju ležajeva u bolnicama, razvijenosti farmaceutske industrije i dostignuća u transplantaciji organa, vredno-vanje ljudske sreće kroz iznos na bankovnom računu ili prisustvu na javnoj sceni, sve je to još dio preovlađu-jućeg sistema vrijednosti. Istovremeno, mnogi znaci pokazuju, na najrazličitije načine, narastanje sveopšte ljudske potrebe za ucjelovljenjem. Na planu urbaniz-ma, traganje za cjelovitošću je nastojanje da se razvijaju humani potencijali gradskih naselja. Na planu arhitek-ture (i urbanizma) razvoj bioklimatske paradigme i afir-macija tradicionalnih graditeljskih obrazaca koji sadrže poruke za usklađivanje građene i prirodne sredine. Na planu ljudske jedinke u urbanizovanim i tehnološki vi-soko razvijenim djelovima Planete brojni su pokreti za zaštitu prirode, zdrav način ishrane, zdrav način života, kultivaciju odnosa među ljudima na raznim nivoima. Moguće je opisane tendencije nazvati širenjem svijesti o sveopštem jedinstvu ljudi i Planete”, odlomak iz eseja Jelisave Kalezić “Urbani nukleusi u graditeljskom nasl-jeđu Crne Gore” objavljenom u knjizi “Tradicionalna ar-hitektura Crne Gore” (Univerzitet Crne Gore, Građevins-ki fakultet, 2005).

Potpisivanje Sporazuma o saradnji:

Rakočević i Laković

Prof. dr Jelisava Kalezić foto: vijesti.me


Na prioritetnoj dionici autoputa Smokovac-Mateše-vo krajem marta ove godine završeno je preko 85 odsto građevinskih radova, a u inženjerskom pogledu najzahtjevniji radovi su u potpunosti završeni, tvrde iz kineske kompanije CRBC koja je izvođač radova.

“Na otvorenoj trasi završeno je oko 90 odsto zemljanih radova. Svih 16 dvocjevih tunela je probijeno i u njima je završen veliki dio radova, čak 99,6 odsto sekundarne

obloge, 97 odsto tunelskih ivičnjaka, kao i 97 odsto centralne drenaže. Od ukupno 20 mostova, sada ima-mo 18 mostova potpuno spojenih”, precizirao je glavni inženjer Vlatko Ćipranić za časopis Pogled.

Posljedice pandemije koronavirusa uticaće i na to da radovi na prvoj dionici autoputa u Crnoj Gori ne budu završeni u produženom roku izgradnje - do kraja sep-tembra ove godine. Problemi u snabdijevanju materi-jalom i opremom i nedostatak dovoljnog broja radnika usporiće dinamiku radova, a još se ne zna precizan novi rok za otvaranje prioritetne dionice autoputa Bar-Bol-

jare.

“Za očekivati je da je dinamika izvođenja radova u ovoj godini znatno slabija od planirane što može imati i svoj odraz u krajnjem roku realizacije, a što će biti tretirano u skladu sa relevantnim ugovornim procedurama”, rekli su nedavno iz Ministarstva saobraćaja.

Suočavamo se sa otežanim izvođenjem radova, usljed otežanog snabdijevanja materijalom i opremom, ali i nedostatkom optimalnog broja radnika… U inženjerskom pogledu

najzahtjevniji radovi su u potpunosti završeni, kazali su iz CRBC-a

Iz Vlade su potom objelodanili da je izvođač radova na prvoj dionici autoputa pokrenuo postupak za odo-brenje produžetka roka izgradnje, usljed više sile izaz-vane pandemijom koronavirusa, i naveli da bi projekat mogao da bude završen u prvoj polovini naredne go-dine.

Iz kineskog CRBC-a su ukazali da epidemija novog vi-rusa korona utiče na sve sfere ekonomije, pa je uticaj vidljiv i kad je u pitanju građevinski projekat kao što je autoput.

“Suočavamo se sa otežanim izvođenjem radova, usljed otežanog snabdijevanja materijalom i opremom, ali i nedostatkom optimalnog broja radnika”, odgovorili su iz CRBC-a.

Precizirali su da je ukupno angažovano 888 radnika, od čega je 473 kineskih državljana, dok su ostali radnici kompanija koje su podizvođači.

Na pitanje šta sada konkretno rade, kao i šta je sve os-talo do kraja izgradnje autoputa, iz CRBC-a odgovaraju:

“Na mostovima čije su rasponske konstrukcije spo-jene u toku je montaža zaštitne ograde i postavljanje hidroizolacije. Na dva mosta preostalo je da se spoji rasponska konstrukcija - u pitanju su most Morača na

petlji Smokovac i most Uvač 4, nakon čega će i na ovim objektima uslijediti završni radovi.

Počeli smo sa izgradnjom elektro-mašinskih instalacija i protivpožarne zaštite u tunelima. Radnici postavljaju kablovsku kanalizaciju na mostovima i otvorenoj trasi, i do sada je izvedeno oko 20 odsto ovih radova”.

Na pitanje da li ima kašnjenja u poslu za koji su anga žo-vani crnogorski podizvođači, u kineskoj kompaniji od-govaraju da su se podizvođači “zaista maksimalno an-gažovali da se radovi ne prekidaju i u doba epidemije”.

“Dio podizvođača koji radi na petlji Smokovac i na mostovima, radi u skladu sa planovima. Svakako, spro-vođenje novih mjera koje se tiču fizičke distance na gradilištu, kao i otežano dopremanje građevinskog materijala, utiče i na planirani obim njihovih radova”, istakli su iz kineske kompanije.

U skladu sa propisima države Crne Gore, korišćenje složenog inženjerskog objekta, gdje spada i dionica Smokovac-Mateševo autoputa Bar-Boljare, nije dozvol-jeno prije dobijanja upotrebne dozvole.

Jedan od uslova za dobijanje upotrebne dozvole jeste i izjava vršioca tehničkog pregleda da su radovi izve-

KORONA POMJERA ROKOVE ZA AUTOPUTSPOJENO 18 OD 20 MOSTOVA

Instalacija vodovoda - autoput, foto: CRBC

Aktuelni radovi u tunelu Kosman foto: CRBC

CORONA DELAYS HIGHWAY DEADLINES

18 of 20 BRIDGES CONNECTEDOn the priority section of the Smokovac - Mateševo highway, more than 85 percent of construction works were completed at the end of March this year, and in engineering terms, the most demanding works are ful-ly completed, according to Chinese contractor CRBC.

“About 90 percent of earthworks have been completed on the open track. All 16 double-tunnels were drilled with a large part of the work completed, as much as 99.6 percent of secondary lining, 97 percent of tunnel curbs, and 97 percent of central drainage. Out of a total of 20 bridges, we now have 18 bridges fully connected, ”said the Chief Engineer Vlatko Ćipranić for the journal Pogled.

The consequences of the coronavirus pandemic will cause delays in the works on the first section of the highway in Montenegro, which will not be completed within a planned period- that is by the end of Septem-ber this year. Problems with the supply of materials and equipment and the lack of sufficient staff will slow down the pace of work, and it is not yet known when the new deadline for opening the priority section of the Bar-Boljare highway could be.

Piše: Ivana GUDOVIĆ


deni u skladu sa revidovanim glavnim projektom, kao i propisima, standardima, tehničkim normativima i normama kvaliteta koje važe za pojedine vrste radova, odnosno materijala, opreme i instalacija.

S obzirom na kompleksnost objekta, prema Zakonu o autoputu Bar-Boljare, obavlja se uporedni tehnički pre-gled za sve one radove koji se pokrivaju, ili se iz drugih projektnih ili teholoških razloga ne mogu kontrolisati po završetku izgradnje.

Prvobitni rok završetka prve dionice od 42 kilometra trebalo je da bude 11. maj 2019. godine, ali je pro-dužen za 17 mjeseci. Razlozi kašnjenja bili su nedovol-jna tehnička pripremljenost projekta kao i veliki broj neugovorenih radova poput petlje “Smokovac”, elektro i vodovodne mreže i nekoliko pristupnih puteva.

I generalni direktor Direktorata za državni budžet u Ministarstvu finansija Bojan Paunović nedavno je javno procijenio da prioritetna dionica autoputa neće biti za-vršena ni u produženom roku.

“Ono što je jasno je da se očekuje određeno odlagan-je zbog postojećih okolnosti, tako da će završetak au-toputa biti negdje tokom sljedeće godine, vjerovatno u prvoj polovini”, izjavio je Paunović. On je potvrdio i da prva rata za otplatu ove dionice pristiže na naplatu u julu naredne godine. Prvobitno je planirano da dionica autoputa bude završena dvije godine prije početka ot-plate, kako bi se u tom periodu završio tehnički prijem, ali i ostvario dio prihoda kroz naplatu putarine. Sada će prva rata za naplatu od 33,7 miliona dolara, uvećana za kamatu, u najboljem slučaju, doći na naplatu istovre-meno kada se radovi budu završavali. Druga rata u istom iznosu dolazi na naplatu krajem naredne godine.

Narednih 14 godina, koliko će trajati otplata ovog kred-ita čija osnovica iznosi 944 miliona dolara, godišnja rata sa kamatom iznosiće oko 80 miliona eura, ukoliko se zadrži postojeći kurs. Osiguranje dolarskog kredita od valutnog rizika još nije ugovoreno. Od naplate pu-tarine, prema ranijim procjenama, može se godišnje očekivati do 20 odsto ovog iznosa.

ANALIZIRA SE MODEL UPRAVLJANJA DIONICOMIz Ministarstva saobraćaja su krajem aprila saopštili da još nije odlučeno ko će upravljati prvom dionicom autoputa, kada bude završena njena izgradnja i okončan tehnički prijem. Pitanje je da li će njome upravljati državna kompanija Monteput ili će biti data nekoj privatnoj kompaniji kroz koncesiju ili privatno-javno part-nerstvo, a koja bi gradila narednu dionicu.

“Odluka vezana za komercijalnu fazu dionice Smokovac-Mateševo još nije donešena, a o svim detaljima jav-nost će i biti blagovremeno upoznata”, kazali su iz resora saobraćaja. Oni su saopštili i da su u toku “pripremne aktivnosti i analize u vezi sa ukupnim modelom upravljanja dionicom Smokovac-Mateševo”.

Radovi na petlji Smokovac, foto: CRBC

17PogledJun 2020 Broj 32

REVITALIZACIJA JUSOVAČE

Plan revitalizacije nepokretnog kulturnog dobra “Tamnica Jusovača” (Podgorca), predstavljen je crnogorskoj javnosti sredinom marta u Podgorici u or-ganizaciji Ministarstva kulture, Glavnog grada i Saveza arhitekata Crne Gore. Projekat je podržan od strane UNDP-a u Crnoj Gori, a obuhvata razradu idejnog rješenja tog lokaliteta, koji se odnosi na buduću “Kuću crnogorske istorije” i “Kreativni hab”.

Dražen Blažić iz Ministarstva kulture tom prilikom je ka-zao kako je ambicija tog resora da se nepokretna kul-turna dobra na teritoriji cijele države stavljaju u funkci-ju i da im se da određena namjena.

“Upravo u tom kontekstu pokušavamo da lokaliteti-ma koje odredimo damo namjenu i da te rekonstruk-cije, revitalizacije i restauracije na kulturnim dobrima ne budu samo za potrebe trenutnog održavanja nego da imaju dugoročni i održivi karakter. U Podgorici smo identifikovali nekadašnji zatvor Jusovača kao kulturno dobro koje se nalazi u vrlo zapuštenom stanju, ali uz obostrani angažman stvorili smo uslove da napravimo prve korake u pravcu revitalizacije ovog prostora. Već

u ovoj godini imamo opredijeljena finansijska sredstva za otpočinjanje radova na pomenutom lokalitetu”, ka-zao je na prezentaciji plana revitalizacije Blažić.

Glavni gradski arhitetekta Filip Aleksić podsjetio je na važnost Jusovače i istakao kako je nekadašnji zatvor jedan od lokaliteta koji se mora oživjeti.

“Taj dio grada i ta kontaktna zona sa strogim centrom Podgorice, nekadašnji dio Stare Varoši i Drača je jako bitan sa aspekta nekoga ko prvi put ulazi u grad jer je u blizini autobuska i željeznička stanica. Konkurs za idej-no rješenje Trga golootočkih žrtava je nažalost propao

ali ćemo ga opet raspisati i nećemo se tako lako odreći tog prostora. U neposrednoj blizini uradili smo mikro lokaciju u ulici Oktobarske revolucije, a biće realizovan još jedan projekat MIKRO 020 u neposrednjoj blizini, u Ulici Džan što potvrđuje da smo fokusirani na taj dio grada koji je na neki način zpostavljen u posljednje vri-jeme”, zaključio je Aleksić.

KINEZI GRADE TURISTIČKI KOMPLEKS NA ŽABLJAKU

Kineska kompanija “Galaxy Europe” započela je pro-jekat izgradnje hotela i 40 vila u Uskocima, u opštini Žabljak na Durmitoru.

Kompanija sa sjedištem u Škaljarima, u Kotoru, čiji je jedan od osnivača i izvršni direktor Jing Džin, na Ža-bljaku ima nešto više od 24.000 kvadratnih metara zemljišta, koje je, kako se navodi u katastarskoj evi-denciji, stečeno kupovinom, prenose “Vijesti”. Prema tim podacima, “Galaxy Europe” na području koje pri-pada katastarskoj opštini Žabljak 1 ima zemljište koje se vodi kao livade šeste klase, a pojedine parcele su

POG

LED

SVIJET U IZGRADNJIPlan revitalizacije Jusovače, foto: ekapija.com

Plan revitalizacije stare tamnice, foto: ekapija.com

Prezentovan plan revitalizacije Jusovače, foto: ekapija.com

KUĆA CRNOGORSKE ISTORIJE I KREATIVNI HAB

Arhitekta Matija Vuković ispred projektantskog biroa Masiv predstavio je idejno rješenje “Kuće crnogorske istorije”. Planirano je da taj muzej adekvatno prezentu-je crnogorsku istoriju kroz upotrebu savremenihi teh-nologija. Velika faktografska građa crnogroske istorije biće procesuirana modernim multimedijalnim tehnika-ma koje će omogućiti da “Kuća crnogorske istorije” ponudi posjetiocu svojevrsno putovanje koje izlazi iz konvencionalnih prezentacionih pristupa.

Studio SYNTHESSIS uradio je projektni zadatak za us-postavljenje takozvanog Kreativnog haba, koji obez-bjeđuje spajanje umjetnosti sa ICT-em (Information and Communications Technologies) i preduzetništ-vom. Sonja Radović Jelovac predstavljajući to idejno rješenje kazala je da se HUB-om otvaraju vrata novim mogućnostima koji savremenu stvaralačku scenu u Crnoj Gori treba da učine primamljivom kompletnom kulturnom miljeu - i autorima, ali i publici.

Žabljakfoto: skupstina.me

16 Pogled

THE VIEW WORLD IN CONSTRUCTIONPogled journal presents innovation in the country and in the world in all engineering fields. For this occasion, we share news about the winners of the world’s larg-est recognition in the field of architecture. These are Yvonne Farrell and Shelley McNamara, architects from Ireland, the couple behind the Venice Biennale of Ar-chitecture in 2018. We present the innovations that result from a corona virus pandemic - objects that re-quire different planning and design, especially public gatherings, such as airports, hotels, hospitals, offices. Cities and buildings, as announced by world engineers, will be remodeled or redesigned in the near future in response to increased understanding of the situation.


upisane u njihovo vlasništvo 17. februara. Početkom aprila, Ministarstvo održivog razvoja i turizma izdalo je urbanističko-tehničke uslove za gradnju trafo-stanice, koja je neophodna da bi počeli radovi i obezbijedilo se snabdijevanje za budući turistički kompleks. U sklopu kompleksa planiran je hotel od 4.800 metara kvadrat-nih, sa suterenom, prizemljem, tri sprata i potkrovljem, kao i vile koje će imati suteren, prizemlje i potkrovlje, a planirana je izgradnja i sadržaja za sport i rekreaciju.

IVON FAREL I ŠELI MEKNAMARA

DOBITNICE PRICKERAArhitektice Ivon Farel i Šeli Meknamara iz Irske, ovogodišnje su dobit-nice nagrade Pricker, na-jznačajnijeg priznanja u svijetu arhitekture koje se od 1979. godine dodjelju-je arhitektama za njihova izvanredna dostignuća, posvećenost i talenat.

“Zbog integriteta u pris-tupu svojim projektima, kao i načinu na koji vode svoj studio, njihovoj vjeri u saradnju, velikodušnosti

prema kolegama, neprestanoj posvećenosti izvrsno-sti u arhitekturi, odgovornom odnosu prema okolini, sposobnosti da budu kosmopolite, istovremeno pri-hvatajući jedinstvenost svakog mjesta u kojem rade - razlozi su zbog kojih su Ivon Farel i Šeli Meknamara dobitnice nagrade Pricker za arhitekturu 2020”, navo-di se u obrazloženju žirija nagrade koju svake godine dodjeljuje fondacija “Hyatt”.

Duo, koji stoji iza Bijenala u Veneciji 2018. godine, opi-suje arhitekturu kao “jednu od najkompleksnijih i na-

jvažnijih kulturnih aktivnosti na svijetu“.

Ivon i Šeli su 1978. osnovale “Grafton Architects”, za-jedno sa još troje ljudi, ali su njih dvije ostale same u firmi koja je inače nazvana po ulici u kojoj se arhitek-tonski biro nalazi. Dobitnice su ne samo predavači i arhitektice već je njihov rad poznat i po snažnom i de-likatnom pristupu arhitekturi. Njihove kontekstualne i savremene intervencije poštuju istorijsko nasljeđe, a u isto vrijeme demonstriraju visok nivo senzibilnosti i umjetničkog rada.

Za nešto više od četiri decenije rada uradile su zapažene projekte u Irskoj, Velikoj Britaniji, Francuskoj, Italiji i Pe-ruu. Među njihovim projektima posebni su oni nami-jenjeni kulturi i obrazovanju poput Urban Institute of Ireland, University College Dublin (Dablin, Irska 2002), Centar za umjetnost Solstice (Navan, Irska 2007), Lore-

to Community School (Milford, Irska 2006), Medicinski fakultet, Univerzitet u Limeriku (Limerick, Irska 2012)…

Prva priznanja počele su da osvajaju daleko od njihove rodne Irske, pa su tako za zgradu Universita Luigi Boc-coni u Milanu dobile nagradu za najbolju svjetsku zgra-du 2008. godine. Kasnije, 2015, za zgradu UTEC Lima u Peruu osvojile su prestižnu nagrada RIBA 2016. koju do-deljuje Kraljevski institut britanskih arhitekata (RIBA).

ARHITEKTURA POSLIJE KORONESutuacija sa koronavirusom, kao i slične kroz istoriju, mogla bi da dovede do promjene u načinu projekto-vanja i dizajniranja, posebno mjesta javnog okupljanja, poput aerodroma, hotela, bolnica, kancelarija, piše Ar-chitectual Digest.

Kako objašnjava Rami el Samahi, direktor bostonske arhitektonske i dizajnerske firme “OverUnder” i gostu-jući profesor na MIT-u, neće biti prvi put u istoriji da će gradovi i zgrade biti preuređeni ili redizajnirani kao odgovor na povećano razumijevanje nastale boles-ti. On ističe da bi trebalo da se osvrnemo na obnovu Pa riza 1800-ih od strane Osmana, na rekonfigurisanu infrastrukturu Londona usljed epidemije kolere u tom gradu 1854. godine, kao i na reakciju Njujorka tokom

XIX vijeka na stanje oronulih stambenih zgrada. Iako se kraj pandemije Covid-19 ne nazire, nekoliko ideja se već pojavilo.

Gotovo svi predviđaju da će se javni prostori kretati ka većoj automatizaciji kako bi se izbjegle zaraze, pri čemu će pojava Covid-19 ubrzati razvoj svih vrsta tehnologi-ja na rad bez dodira, poput automatskih vrata, liftova koji se aktiviraju glasom, ulaz u hotelsku sobu pomoću mobilnog telefona, kontrola svjetla i temperature bez fizičkog dodira i sl. Takođe, predviđa se i uvođenje daleko više mogućnosti za pranje i dezinfekciju ruku u javnim prostorima.

Dizajneri će se sve više pozivati da koriste antibakteri-jske tkanine i završne materijale, poput bakra, kao i one koji će svakako u narednom periodu biti razvijeni.

Ivon Farel i Šeli MekNamara, foto: worldarchitecture.org

Offices for the Department of Finance, Dablin, Irska (2009)foto: stirworld.com

Universita Luigi Bocconi, Milano, Italija (2008)foto: stirworld.com

Nove ideje gradnje, foto: archarticulate.com

20 21PogledJun 2020 Broj 32Pogled

Iako se čini da je socijalno distanciranje neophodna i nadamo se ne tako dugoročna mjera, razumno je misli-ti da bi zabrinutost zbog budućih virusa mogla da pod-stakne arhitekte da stvaraju prostore koji će natjerati ljude da se međusobno rašire.

BROD KAO PLUTAJUĆA BOLNICA

Brodovi za prevoz kontejnera ili kontejnerski brodovi mogli bi da dobiju skroz novu namjenu. Shodno no-vonastaloj situaciju vezanoj za pandemiju korona viru-sa, mnoge zemlje u svijetu susrele su se sa problemom nedostatka objekata za zdravstvenu njegu.

Brojne kompanije širom svijeta su pritekle u pomoć i prilagodile svoje proizvodnje, skroz se “prebacile” na djelatnosti kojima se nisu bavile ili jednostavno ino-vacijama iz svoje branše osmilile rješenja koja mogu pomoći. Jedna od tih kompanija je i britanski arhitek-stonski studio “Weston Williamson + Partners” čiji se projekat odnosi na pretvaranje brodova za prevoz kon-tejnera u divovske bolnice koje bi mogle da plove do najviše pogođenih gradova.

Ovo bi naročito moglo da pomogne zemljama kojima nedostaje pristup zdravstvenoj zaštiti. Ukoliko dođe do širenja virusa u oblasti Afrike, Indije ili siromašnijih zemalja, kao i izbjegličkih kampova, to bi moglo da dovede do prave katastrofe zbog nehigijenskih uslova, ograničenog pristupa vodi i sl.

Kapaciteti kontejnerskih brodova trenutno nisu isko-rišćeni zbog usporavanja trgovine na globalnom nivou pa bi mogli da budu rješenje jer mogu ploviti direktno do područja koja su najteže pogođena pandemijom. Svaka ova “plutajuća” bolnica bi prema projektu mog-la da ima oko 2.000 kreveta, odnosno svaki transportni kontejner bi predstavljao jedan modul intenzivne njege. Brodovi bi služili kao alternativa terenskim bol-nicama koje se trenutno grade svuda po svijetu.

Bolnička odjeljenja bi bila bi napravljena od naslag-anih šest transportnih kontejnera. Pristup bi bio omo-gućen putem platformi nalik liftovima, raspoređenih na 20 kontejnera. Visina od šest kontejnera je optimal-na jer je to broj sa kojim se može upravljati u slučaju da se pacijenti trebaju premjestiti. Svaki modul za in-tenzivnu njegu napajao bi energetski sistem sa broda ali i rezervni generatori smješteni u svakom bloku od 20 jedinica. Odlično je to što je svaki kontejner skoro savršene veličine za jedan krevet za intenzivnu njegu, a uz to su obezbijeđeni i privatnost, udobnost, dnevna svjetlost i ventilacija.

Studio “Weston Williamson” kontaktirao je brodarske kompanije, Kraljevski institut arhitekata Velike Britani-je (RIBA) i humanitarne organizacije kako bi pokrenuli ovaj projekat. U zavisnosti od zainteresovanosti strana da se uključe u projekat, on bi vrlo brzo mogao da se realizuje i da se krene sa korišćenjem izgrađenih “plu-tajućih” bolnica.

NOVI PRISTUP MOSTOGRADNJIMaštoviti novi pristup izgradnji mosta prvi put je pred-stavljen prije dva mjeseca u Austriji. Inženjeri su pov-ezali suprotne strane dvije obale koristeći novi način gradnje koji podsjeća na otvaranje kišobrana.

Tehnologija građenja ovakvih sklopivih mostova obećavaju brojne prednosti u odnosu na one tradi-cionalne. Neke od koristi su vezane za uticaj na okoli-nu, dok se druge ogledaju u uštedi vremena i novca. Uopšteno govoreći, mostovi se grade dio po dio, upo-trebom skela ili postavljanjem stubova koji djeluju kao vertikalne nosive konstrukcije. Most se gradi podjedna-ko u oba smjera kako bi se ostvarila ravnoteža.

Istraživači sa “Vienna University of Technology” (TU Wien) rade na drugačijem pristupu već 15 godina, i ideju su patentirali još 2006. godine. Ona uključuje šuplje nosače postavljene na privremenu noseću kon-strukciju u uspravnom položaju, koji su spojeni na vrhu

i lagano se šire prema dolje. Johan Koleger sa Institu-ta za građevinarstvo na TU Wien objasnio je da su dva nosača povezana na vrhu, direktno iznad privremene noseće konstrukcije. Uz pomoć hidrauličkih sistema, ovaj spoj se polako spušta, a nosači se razvlače na obje strane. Kada se ovi šuplji nosači spuste u potpunosti i budu u horizontalnom položaju, mogu se napuniti bet-onom kako bi se dovršili ključni konstrukcijski djelovi mosta. Ovakvim pristupom mogu se graditi mostovi iste trajnosti kao i oni koji su izgrađeni tradicionalnim metodama.

Koleger je dodao da postavljanje mostova pomoću skela obično traje mjesecima, dok se elementi za meto-du urvnoteženog spuštanja mogu postaviti za dva do tri dana, a postupak spuštanja traje oko tri sata. Ovakav način gradnje u velikoj mjeri štedi na troškovima, ali bi se pored toga metoda mogla pokazati posebno ko-risnom i za izgradnju u područjima gdje neravni teren predstavlja problem ali i kada se gradi u rezervatima prirode. Metoda je testirana prije deset godina i od tada se radilo na njenom unapređenju i prilagođavanju pri-je nego što je primijenjena na realnom projektu. Prva primjena realizovana je u sklopu izgradnje autoputa koji prolazi kroz austrijski grad Firštenfeld. Šuplji nosači od 36m spušteni su sa obje strane privremene noseće konstrukcije, stvarajući konstrukciju ukupne dužine 72m. Praznine između ovih horizontalnih nosača i pot-

Brod - bolnica , foto: stirworld.com

Brodovi kao alternative terenskim bolnicama, foto: stirworld.com

Kontejner kao jedan modul intezivne njege, foto: stirworld.com

Način gradnje koji štedi novac i vrijemefoto: static.designboom.com


pornih stubova bile su popunjene visećim nosačima kako bi se dovršio most dužine 100m preko rijeke Lahn-bah i 116m preko rijeke Lafnic. Koleger je nakon uspješ-no realizovanog projekta mosta u okviru autoputa S7 rekao da je sada zvanično i dokazano da je metoda dobro projektovana i da savršeno funkcioniše. Njegova očekivanja su da će ovakva tehnologija građenja mos-tova postati uobičajena u cijelom svijetu.

ŽIVOT NAKON NAFTEKompanija koja je nedavno predstavila projekat na temu budućnosti jeste “XTU architects” a riječ je o pro-jektu pod nazivom “x_lands” koji se bavi životom na-kon nafte, odnosno šta učiniti sa svim offshore naftnim platformama koje su izgrađene u prošlom vijeku a koje su korišćene za upravljanje bušotinama i eksploataciju prirodnih resursa Zemlje.

Apetit čovječanstva za fosilnim gorivima imao je ogro-man uticaj na prirodno okruženje, ali kako se doba naf-te bliži kraju i osvješćivanje ljudi dobija na značaju kao i korišćenje obnovljivih i zelenijih izvora energije, ova firma predlaže da se treba pozabaviti simbolima naft-nih kompanija, a to su offshore platforme i prilagodi-ti ih u skladu sa održivim razvojem. Naftne platforme predstavljaju masivne konstrukcije koje imaju zanimljiv potencijal za adaptaciju. Tako razmišlja firma “XTU ar-

chitects” koja je ovaj projekat osmislila tako što je in-dustrijska postrojenja pretvorila u poetične i egzotične stambene objekte.

Projekat “x_lands” zamišljen je u formi “stambenih mje-hurića” ili stambenih kontejnera koji bujnim zelenilom industrijskim konstrukcijama daju “život”. Projekat je zamišljen kao “održivi put za sjutrašnjicu” i ima za cilj da ukaže na novu primjenu izgrađenih postrojenja koja se više neće koristiti.

ISKLESANA U PJEŠČANIM DINAMA

Na obali gdje su jedine komšije pješčane dine, smjestila se Dune House. Objekat isklesan u pješčanim dinama, urađen je prema projektu arhitektonskog biroa “Studio Vural” i nalazi se u popularnom zalivu Kejp Kod u Ma-sačusetsu.

Osnivač pomenutog arhitektonskog biroa Selim Vu-ral dobro poznaje predmetnu lokaciju, jer baš na ovo mjesto dolazi sva kog ljeta na odmor sa porodicom, što mu je pomoglo pri definisanju lokacijskih uslo-va. Nakon godina proučavanja lokalne klime, pejzaža i arhitekture Vural je dobio ponudu od jednog njujo-rškog investitora, koji je baš na ovom mjestu želio da izgradi kuću za odmor. Vural je objekat osmislio kao dvospratnu, samostalnu strukturu, urezanu u pješčane dine, te je takav pristup okarakterisao kao “arhitektu-ru oduzimanja“. Silueta obale ostaje nepromijenjena, kuća biva uronjena, a ne nametnuta.

Objekat se sastoji iz dva krila međusobno podijelje-na ali i povezana centralnim prolazom. Dok je osnova prizemlja kuće pravougaone forme, spratovi imaju za-jedničku oktagonalnu formu. Postoji još jedan vid izlas-ka van konvencionalnih standarda, pa su spavaće sobe i dnevni boravak u prizemlju, dok su kuhinja i trpezarija na spratu. Predviđeno je da zidovi kuće budu izvedeni od betona, a veliki transparentni djelovi biće izvedeni od trostruko izolovanog stakla, koje će se postaviti u

metalne okvire. Prozori su dizajnirani tako da budu ot-porni na oluje, koje su uobičajena lokalna pojava. Znat-na površina kuće biće prekrivena autohtonim biljka-ma, koje će pomoći u neutralisanju emisije ugljenika. Dune House je u znatnoj mjeri usmjerena na održivost - dobijaće potrebnu energiju preko solarnih panela i mini vjetroturbina. Osim ovih sistema tu je i sistem za sakupljanje i čuvanje kišnice, koja bi se koristila kao pi-jaća voda, dok bi umivaonici i tuševi dobijali podzem-nu filtriranu vodu, koje ima u izobilju u ovom području, piše Dezeen.

FUTURISTIČKI PAMETNI GRADMVRDV je predstavio svoj projekat za kampus kinesk-og tehnološkog diva Tencent. U pitanju je zeleni i fu-turistički pametni grad nalik talasastom planinskom lancu koji će biti smješten na lokaciji od 133 hektara u Šendženu.

Projekat nadahnut prirodom kombinuje bujno, pla-ninsko okruženje sa Tencentovom vrhunskom teh-nologijom. Očekuje se da će velika gradska četvrt sadržati dovoljno poslovnog prostora za 80.000 do

100.000 zaposlenih, javne sadržaje, konferencijski cen-tar i domove za 19.000 radnika.

Iako je Tencent nedavno završio svoje trenutno sjedište u Šendženu, “meteorski” rast i tehnološke ambicije kompanije podstakli su ih da raspišu konkurs za pro-jektovanje još jednog sjedišta u Šendženu koji bi popri-mio oblik ogromne pametne gradske četvrti. “Tencent Seafront” projekat ne sadrži samo ključne karakteristike pametnih gradova, poput inovativnosti i prilagodljivo-sti, već uključuje i zelenu tehnologiju, od solarne en-ergije do uvođenja autonomnih automobila i sistema za lokalne autobuse, kao glavnog prevoznog sredst-va. Predlog MVRDV-a predviđa kampus Tencenta kao mrežu od preko 100 zgrada prekrivenih talasastim kro-vom od solarnih panela. “Nebeski” mostovi povezuju određene zgrade kako bi stvorili kontinuiranu površinu koja podsjeća na planinski lanac, dok park uz obalu podno zgrade naglašava vezu kampusa sa zalivom na istoku. U parku se nalaze i mnoge javne zgrade gradsk-og okruga, uključujući školu i vrtić, sportski centar i data centar. Konferencijski centar u obliku kamena kra-sio bi južnu stranu parka. U središtu kompleksa nalaziće se sferni informacioni centar koji će prikazivati podatke povezane za svakodnevno funkcionisanje kampusa, od stope popunjenosti do upotrebe ugljenika.

Egzotični stambeni objekti foto: designboom.com

Izvori: građevinarstvo.rs • vijesti.me • portalanalitika.me • gradnja.rs • banker.me • archdaily.com • tportal.hr • pogledaj.to • dezeen.com

Objekat se sastoji iz dva krila povezana centralnim prolazom foto: dezeen.com

“Tencent Seafront”, foto: mvrdv.com


Svjetska zdravstvena organizacija je početkom marta proglasila pandemiju koronavirusa. Od bolesti Covid 19, koju koronavirus izaziva, u svijetu je umrlo na de-setine hiljada ljudi, a broj oboljelih se svakodnevno značajno povećava. Zdravstveni sistemi su se našli na veoma izazovnom zadatku - pobijediti novi virus i bolest za koju trenutno nema lijeka i sačuvati od zaraze medicinsko osoblje koje je u svakodnevnom kontaktu sa zaraženima, a kojem nedostaje sanitetski materijal i zaštitna oprema. Takva sudbina nije zaobiš-la ni Crnu Goru.

Formirana su tri neformalna klastera, odnosno udru-ženja 3D štampara, koja su odvojeno, bez nadoknade, obavljala 3D štampanje zaštitinih vizira za potrebe zdravstvenog sistema Crne Gore, da bi zatim bila krei-rana platforma za direktnu saradnju sa Kriznim me dicinskim štabom uz koordinaciju Naučno-tehnološk-og parka Crne Gore.

Riječ je o Naučno-tehnološkom parku Crne Gore, Ino-vaciono preduzetničkom centru (IPC) Tehnopolis, Elek-trotehničom fakultetu, Ministarstvu nauke, Mašinskom

fakultetu, Hiron Creative Lab, Ar-hitektonika, Drone Studio, Vakom, 3D Print Montenegro, 3D Fabrika, 3D Soba, Open Box Studio, Univerzitetu

Donja Gorica, M:tel Digitalna Fabrika, osnovnim školama

“Sutjeska”, “Štampar Ma karije” i “Oktoih”, Bi-blioteci za slijepe Crne

Gore, Mašinskom ce ntru - Remid Vis

DOO, Američkom kultu rnom cen-tru, Resursnom

centru iz Podgorice, Muzičkoj školi “Vasa Pavić”, Glav-nom gradu Podgorica, Montenegro Robotics, Politeh-nika - savez za tehničku kulturu, Savezu radio-amatera Crne Gore...

“Prije samo godinu dana, IPC Tehnopolis je pripremio prvi mejkerski hakaTON u Crnoj Gori, kojim je okupio kreativnu industriju iz cijele Crne Gore, sa zadatkom da osmisle i kreiraju zvaničan suvenir Nikšića koristeći modernu tehnologiju 3D štampe. Ovoga puta okupili smo 3D mejkere i štampare, ali drugim povodom i za-datkom - u zajedničku borbu pr o tiv koronavirusa“, ka-zao je za “Pogled” izvršni direktor IPC Tehnopolis, Ratko Bataković.

Upravo je situacija sa koronavirusom, smatra on, poka-zala da je ključna obaveza svih biti odgovoran pojedi-nac i član društva.

“Razmatrali smo kako da budemo proaktivni i odgov-orni, i ono što zaista jeste i odgovoran i očekivan gest IPC Tehnopolis i mene kao izvršnog direktora, jeste ustupanje svih naših kapaciteta koje smo u prethodne četiri godine stvarali, a koji mogu doprinijeti naporima koje preduzima država Crna Gora u zaštiti građana od posljedica ovog virusa. Poseban akcenat je na ljudskim kapacitetima, tj. našim zaposlenim koji nesebično i sa

posebnim motivom učestvuju u procesu koordinaci-je, sklapanja, dezinfekcije, pakovanja i distribuiranja zaštitne opreme za medicinsko osoblje. Zahvaljujući našim partnerstvima iz regiona uspjeli smo i da obezbi-jedimo donacije značajnih količina zaštitnih vizira, koje smo takođe dali na raspolaganje Kriznom medicins-kom štabu“, kazao je Bataković.

Viziri, koje su medicinski radnici prepoznali kao veoma dobru zaštitu, sastoje se iz nekoliko djelova:

plastičnih - koji su izrađeni na 3D štampačima, providne folije koja se siječe na laseru kako bi se uklopila i lastike koja pričvršćuje vizir za glavu.

Rađeni su od PLA (Polylactic Acid) ili PET-G (Polyethylene Terephthalate) materijala, dok je za zaštitnu foliju korišten Veralit

debljine 1mm i 0.8mmKako je objasnio, čitava priča o mogućnostima za pomoć zdravstvenim sistemima u borbi protiv koro-navirusa korišćenjem savremene tehnologije 3D štampe, počela je u Italiji gdje su inženjeri upotrebom 3D štampe izradili ventile za respiratore i time spasili određeni broj ljudi.

“Tada su mejkeri iz čitavog svijeta shvatili da mogu pomoći u trenutnoj situaciji proizvodnjom opreme za zaštitu medicinskog osoblja - vizira. Prusa Printers iz Praga - zajednica korisnika 3D štampača širom svijeta, u saradnji sa češkim Ministarstvom zdravlja, razvila je prvobitni model vizira koji je besplatan za preuzimanje, pod uslovom da se dijele besplatno ili uz nadoknadu za pokrivanje troškova štampe i do sada je zaštitni vizir proizveden u hiljadama primjeraka širom svijeta”, riječi su direktora IPC Tehnopolis. I njima je modele, koji su prilagođeni da se rade po nekom optimumu u smislu brže izrade i manjeg utroška materijala, a da pri tom ne gube na kvalitetu, ustupila pomenuta češka firma.

Zaštitni viziri predstavljaju plastične maske koje u pot-Tim IPC Tehnopolis, foto: tehnopolis.me

Ratko Bataković, izvršni direktor IPC Tehnopolis, foto: tehnopolis.me

TEHNOPOLIS U SLUŽBI JAVNOG ZDRAVLJA

NAUKA I INOVACIJE GRADE SIGURAN ŠTIT

TEHNOPOLIS IN SERVIS OF PUBLIC HEALTH

SCIENCE AND INNOVATION MAKE SAFE SHIELD

The World Health Organization declared a coronavirus pandemic in early March. Covid 19, caused by corona-virus, has killed tens of thousands in the world, and the number of people suffering from the disease is increas-ing significantly every day. Health systems have found themselves in a very challenging task - defeating a new virus and a disease for which there is currently no cure and keeping infection free from medical personnel who are in daily contact with the infected, and who lack medical supplies and protective equipment. Such a fate did not bypass Montenegro.

At the Tehnopolis Innovation and Entrepreneurship Center in Nikšić, with the cooperation of a number of organizations, employees made significant contribu-tions by creating visors, that is, plastic means for the physical protection primarily of healthcare workers, using new technologies and equipment for 3D print-ing. Some equipment from the Tehnopolis Biotechnical Laboratory, which can be used for humane analysis as well as coronavirus detection, has also been given for use to the Institute of Public Health to assist Montene-gro’s health system.

Piše: Svetlana MANDIĆ


punosti prekrivaju lice i na taj način virus nailazi na pre-preku i samanjuje se mogućnost daljeg širenja. Pored toga što prekrivaju čitavo lice mogu da se dezinfikuju i njihova upotreba je višekratna.

Viziri, koje su medicinski radnici prepoznali kao veoma dobru zaštitu, sastoje se iz nekoliko djelova: plastičnih - koji su izrađeni na 3D štampačima, providne folije koja se siječe na laseru kako bi se uklopila i lastike koja pričvršćuje vizir za glavu. Rađeni su od PLA (Polylactic Acid) ili PET-G (Polyethylene Terephthalate) materijala, dok je za zaštitnu foliju korišten Veralit debljine 1mm i 0.8mm.

Pored zaštitnih vizira štampane su zaštitne maske za respiratore zajedno sa cjevčicama i zaštitne maske sa HEPA filterima.

“Osim 3D štampe, IPC Tehnopolis je na raspolaganje stavio i opremu kojom je opremljena biotehnološka laboratorija koja raspolaže uređajem Genesig q16 Real Time PCR, koji omogućava detekciju korona virusa, a na kojem se može raditi 14 uzoraka istovremeno, dok se rezultati dobijaju nakon 90 minuta. Uređaj prati laptop sa instaliranim softwerom, a ova oprema je mobilna i

može se instalirati na bilo kojem mjestu”, kazao je di-rektor Tehnopolisa.

Znajući da se sa pomenutom opremom i adekvatnim reagensom može detektovati i koronavirus, oni su u saradnji sa nikšićkom Opštom bolnicom i Opštinom Nikšić naručili šest reagenasa (kitova) za korona virus.

Viziri se prije isporuke dezinfikuju uz pomoć opreme koju biotehnička laboratorija posjeduje, a pored vizira koje Tehnopolis napravi, vrši se dezinfekcija i drugih 3D štampanih ramova iz klastera.

“Svi djelovi se čiste 70% alkoholom, pakuju se u kese za vakumiranje, koje se ili blago vakumiraju ili zavare. Nakon toga komplet pakovanje se stavlja pod UV lam-pu koja se nalazi u bio laboratoriji”, kazao je Bataković.

Smatra da je upravo situacija sa koronavirusom dovol-jan dokaz potrebe da se sve više ulaže u naučni i is-traživački sistem i da tehnologija i nauka trebaju biti dostupne većem broju građana.

“Novonastala situacija je podstakla mnoge da djeluju i stvaraju nove ideje, što je, sigurni smo, podiglo svijest o tome da zajedničkim djelovanjem možemo ostvari-ti mnogo više. Smatramo da je ovo samo početak st-varanja jedne jake mejkerske zajednice u Crnoj Gori i da će Tehnopolis biti mjesto okupljanja kreativne Crne Gore. Kada prođe Covid 19 nastavljamo sa procesom kreiranja novih infrastrukturnih segmenata, laboratori-

ja, jer je danas više nego ikada jasno koliko je značajna uloga inovativnih tehnologija i primjena naučno-is-traživačkih rezultata, te koliko je ulaganje u ove seg-mente, opravdano”, istakao je direktor Tehnopolisa.

Laboratorija za industrijski dizajn zamišljena je kao prostor koji nudi pristup visoko

kvalitetnoj, savremenoj proizvodnoj opremi i kao prostor za brzu izradu prototipova, korišćenje opreme, konsultantske usluge,

edukacije, obuke i usluge prilagođene zahtjevima tržišta

Do kraja godine IPC Tehnopolis će nabavkom sav-re mene opreme, koja do sada nije bila dostupna na nacionalnom nivou, razviti nove infrastrukturne seg-mente i to biotehnološku i laboratoriju za industrijski dizajn i data centar.

“Navedeni infrastrukturni segmenti i usluge će biti dostupni prije svega stanarima biznis inkubatora IPC Tehnopolis, ali i predstavnicima poslovne zajednice u Crnoj Gori i regionu, timovima sa inovativnim idejama,

Proizvodi se pakuju u kese za vakumiranje, foto: tehnopolis.me

Komplet pakovanje se stavlja pod UV lampu, foto: tehnopolis.me

DODATNI PROSTORNI KAPACITETI Imajući u vidu trenutne prostorne kapacitete Teh-nopolisa, kao i tip opreme koji će se nabaviti i kojom će se opremiti buduće laboratorije, javila se potreba za dodatnim prostornim kapacitetima, pa je planira-na rekonstrukcija i adaptacija dijela Doma revolucije, ukupne površine hiljadu metara kvadratnih.

“Cilj projekta je da inovativnim pristupom, kreativnim i promišljenim tretmanom postojećeg prostora, val-orizacijom njegovih potencijala nastane jedan novi multifunkcionalni prostor koji će omogućiti dalji razvoj servisa i usluga IPC Tehnopolis, a u skladu sa strateškom vizijom njegovog razvoja i koji će pored servisa podrške omogućiti i razvoj novih, komercijal-nih usluga u cilju postizanja dugoročne samoodrži-vosti”, istakao je Bataković.

U Domu revolucije biće smještene FILA, biotehnička i laboratorija za industrijski dizajn, coworking prostor “Code Hub Nikšić”, kancelarijski i proizvodni prosto-ri za nove kompanije, crowdfunding studio i multi-medijalna i sala za sastanke.

Dio radnog prostora u Tehnopolisu, foto: tehnopolis.me

26 Pogled

Tehnopolis je ustupio i svoju biotehničku laboratoriju, foto: tehnopolis.me


studentima, organizacijama za podršku poslovanju, akademskom i naučnom sektoru, kao i drugim zaint-eresovanim stranama”, kazao je Bataković.

Prema njegovim riječima, laboratorija za industrijski dizajn zamišljena je kao prostor koji nudi pristup vi-soko kvalitetnoj, savremenoj proizvodnoj opremi i kao prostor za brzu izradu prototipova, korišćenje opreme, konsultantske usluge, edukacije, obuke i usluge prilagođene zahtjevima tržišta.

“Laboratorija će biti opremljena 3D štampačima za met-al i različite vrste plastike, CNC mašinama, opremom za robotiku i mehatroniku, uz podršku pripadajuće ICT opreme i različitih licenciranih edukativnih i proizvod-nih softvera. Ključne usluge koje će laboratorija za in-dustrijski dizajn pružati su brza izrada prototipa, diza-jn proizvoda i reverzibilni inženjering. Laboratorija će dodatno pružati podršku u izvođenju projekata u svim fazama razvoja - od projektovanja do realizacije, sav-jetovanje, tehničku podršku i profesionalnu ekspertsku pomoć u samoj laboratoriji. Pored tima IPC Tehnopolis,

doprinos razvoju laboratorije dao je i ekspertski tim sa Mašinskog fakulteta Univerziteta Crne Gore u počet-nom koraku, kroz izradu studije izvodljivosti”, kazao je Bataković.

Data centar je, kako je objasnio, definisan kao cen-tralizovana lokacija u cilju prikupljanja, skladištenja, obrade, distribucije i omogućavanja pristupa skupo-vima podataka. Dodatno će pružiti i druge usluge kao što su sigurnosna kopija i čuvanje podataka u slučaju nepogoda, kao i procesuiranje i obradu skupova poda-taka u različite svrhe.

“Kako bi dodatno ojačao vezu između poslovanja i is-traživanja, povećao kvalitet poljoprivrednih proizvoda i razvio i komercijalizovao inovacije u sektoru poljop-rivrede i ruralnog razvoja, Tehnopolis razvija bioteh-nološku laboratoriju”, ističe direktor Tehnopolisa.

Sa trenutnom opremom, kako je objasnio, moguće je vršiti analizu ukupnog elementarnog sastava zem-ljišta uz pomoć S1 Titan 800 uređaja i detekciju pa-togenih mikroorganizama u prehrambenim proiz-vodima uz pomoć q16 Real Time PCR. Laboratorija posjeduje reagense za detekciju: Proteus mirabilis, Escherichia coli spp, Escherichia coli 0157:H7, Liste-ria monocytogenes, Salmonella enterica, Brucella abortus, Staphilococcus aureus, Lactobacillus i Pedi-ococcus spp (HorA/HorC), Campylobacter coli easy i Yerisinia enterocolitica. Do kraja godine očekuje se isporuka i instalacija opreme koja obuhvata tečni hromatograf sa masenom spektrometrijom (Agilent HPLC TLC/MS) uz propratnu opremu i opremu za ispi-tivanje tehničke ispravnosti atomizera i prskalica. U decembru prošle godine otvorena je savremena lab-oratorija za podršku poljoprivrednom sektoru - FILA laboratorija, koja će omogućiti stvaranje i jačanje re-gionalnog i prekograničnog inovacionog ekosistema u cilju stvaranja povoljnog okruženja za razvoj ino-vacija i transfera tehnologija u oblasti poljoprivrede, koje se zasniva na ljudskoj i tehnološkoj infrastrukturi.

BIZNIS INKUBATOR IPC Tehnopolis podršku pruža kroz nekoliko sektora, poput biznis inkubatora, obuka, radionica, mentorskih pro-grama, konsultantskih usluga, testiranja, korišćenja mreže nacionalnih, regionalnih i međunarodnih partnera i potencijalnih investitora…

“Biznis inkubator predstavlja stimulativno okruženje za ubrzan razvoj mikro, malih i srednjih preduzeća, a sve u cilju stvaranja novih radnih mjesta, unapređivanja preduzetničkog ambijenta uz korišćenje savremenih teh-nologija kao pokretača razvoja inovacija u poslovnom sektoru. Biznis inkubator u prvim koracima pruža sve neo-phodne informacije za osnivanje ili razvoj biznisa, a uz neophodnu infrastrukturnu, konsultantsku, mentorsku podršku, podršku kroz izgradnju znanja i vještina uz umrežavanje na lokalnom, nacionalnom i međunarodnom nivou, stvara podsticajno okruženje za razvoj biznisa”, objašnjava Bataković i dodaje da trenutno u Biznis inkuba-toru ideje razvija 26 stanara.

Tokom prošle godine Tehnopolisu je odobreno osam novih projekata, a uspješno su završena tri finansirana od strane EU. Samo tokom 2019. godine organizovali su 171 događaj u kome je učestvovalo, ili iste posjetilo, njih 14.978.

“Tokom prošle godine prosječno smo svake nedelje organizovali više od jednog događaja u sopstvenoj produkci-ji (pet događaja na mjesečnom nivou). U 2019. godini je dodatno sadržajem programa napravljen značajan iskor-ak organizovanjem događaja koji su prilagođeni ciljnim grupama Tehnopolisa a koji imaju za cilj da kreiraju star-tap ekosistem u Nikšiću, koji je na izuzetno niskom nivou. Zahvaljujući organizaciji događaja kao što je hakaton,

meetupovi, smart trio biznis forum, info dani, kao i 12 različitih obuka, počelo se sa konkret-nom podrškom zajednici koja će činiti nukleus razvoja IT sektora, sektora kreativne industrije i razvoja preduzetničkog duha kod mladih ljudi kako bi se stvorio ambijent za stvaranje start-upova. Posebno je potrebno istaći organizaciju prvog mejkerskog hakatona u Crnoj Gori, dvije konferencije, ‘Go Digital’ i ‘Turizam i inovacije’ i Regionalni kamp za mlade preduzetnike”, ka-zao je prvi čovjek IPC Tehnopolis koji ima 21 zaposlenog, dva pripravnika i četiri osobe koje su zaposlene kroz Program podsticanja zapošl-javanja mladih u opštini Nikšić.

Obuka u Tehnopolisu, foto: tehnopolis.me

Laboratorijsko istraživanje u Tehnopolisu, foto: tehnopolis.me

28 Pogled

30 Jun 2020 Broj 32Pogled

Gradnja u Crnoj Gori nije zaustavljena. Uvođenjem mjera države u borbi protiv epidemije koronavirusa gradnja je usporena zbog otežane nabavke materijala i opreme. Omogućeno je avansno plaćanje pružaocima usluga i izvođačima radova kapitalnih projekata koji su u toku. To je predviđeno prvim paketom mjera Vlade za ublažavanje ekonomskih posljedica pandemije novog koronavirusa od 19. marta.

“Započeti kapitalni projekti neće biti zaustavljeni, jer oni znače i razvoj i pretpostavku bržeg

oporavka ekonomije i standarda”, saopštio je premijer Marković

Takvo plaćanje je moguće uz bankarske garancije u vri-jednosti avansa, da bi se “osigurala likvidnost izvođača i pružaoca usluga te održao kontinuitet u izvođenju ra-dova, tamo gdje to ne ugrožava zdravlje građana”.

“Započeti kapitalni projekti neće biti zaustavljeni, jer oni znače i razvoj i pretpostavku bržeg oporavka ekonomije i standarda”, saopštio je premijer Duško Marković.

Zadužene su uprave javnih radova za saobraćaj da, po zahtjevu, dok traju privremene mjere Vlade omoguće obezbjeđivanje avansnog plaćanja i da o tome u na-jkraćem roku informišu Ministarstvo fnansija.

Do 30. aprila avansno je uplaćeno više od četiri miliona eura, uglavnom kompanijama koje sprovode kapitalne projekte na sjeveru države.

Avansi su odobreni za 18 preduzeća, koja sa državom imaju ugovore o realizaciji 32 projekta. Među njima su uređenje unutrašnjosti Đalovića pećine, put Bistri-ca-Manastir Podvrh, žičara i ski staza, vrtić u Rožajama, transfer stanica u Andrijevici, transfer stanica i reciklaž-no dvorište u Mojkovcu...

GRADNJA U DOBA KORONEAVANSNO PLAĆANJE ZA KAPITALNE PROJEKTE

Omogućeno je avansno plaćanje, uz bankarske garancije, pružaocima usluga i izvođačima radova kapitalnih projekata koji su u toku

Predstavnici države naglašavaju da je, uprkos pandemi-ji koronavirusa, radno na gradilištima na sjeveru.

“Posvećuje se velika pažnja organizaciji posla na gra-dilištima na kojima je država investitor. Poštuju se zdravstvene mjere, propisuju se dodatne preporuke i donose naredbe, dakle - činimo sve da se osigura bez-bjedan rad i nesmetano funkcionisanje na gradilištima. Istina je da se radi u posebnim uslovima, ali aktivno-sti teku bez značajnijih kašnjenja, izuzev na gradilišti-ma autoputa. A na projektima niskogradnje, kao što je proboj puteva, pretvaranje planinskih padina u uređene ski staze, te izgradnja i rekonstrukcija saobraćajnica - u najvećoj mjeri angažovana je mehanizacija, tako da i sama priroda posla olakšava sprovođenje epidemi-oloških i zdravstvenih instrukcija“, objasnio je nedavno predsjednik Vlade.

Marković je dodao da je izvođač radova na prvoj di-onici autoputa pokrenuo postupak za odobrenje pro-dužetka roka izgradnje, usljed više sile izazvane pan-demijom, i ponovio je da bi projekat mogao da bude završen u prvoj polovini naredne godine.

PRVE MJEREUz povoljnost za one koji rade na kapitalnim projekti-ma, u prvom paketu podrške privredi i građanima je dominantno odlaganje plaćanja obaveza. Odobreno je odlaganje poreza i doprinosa za zarade i kreditnih obaveza do 90 dana, ponuđene nove kreditne linije državnog Investicionog - razvojnog fonda za likvid-nost preduzetnika, mikro, malih, srednjih i velikih pre-duzeća do maksimalnog iznosa po korisniku od tri miliona eura. Novac je namijenjen za one koji posluju u oblasti nabavke ljekova, medicinske opreme, turiz-ma i ugostiteljtsva, saobraćaja, usluga, proizvodnje i prerade hrane. Nazvani su kreditima za preživljavanje, uz napomenu da se novac po povoljnim uslovima ne može pozajmiti za rješavanje problema iz prošlosti već samo zbog problema izazavnih mjerama za sprečavan-ja širenja epidemije.

Data je mogućnost tromjesečnog odlaganja plaćanja zakupa nepokretnosti koje su u državnom vlasništvu,

CONSTRUCTION IN THE AGE OF CORONA

ADVANCE PAYMENT for CAPITAL PROJECTS

With the introduction of state measures to combat the coronavirus epidemic, construction has not been halted in Montenegro but slowed down by the difficult procurement of materials and equipment. An upfront payment is available to providers and contractors of ongoing capital projects. This is foreseen by the first package of Government measures to mitigate the eco-nomic consequences of the new coronavirus pandem-ic as of March 19.

Such payment is possible with bank guarantees in the value of advance payment, to ensure the liquidity of contractors and service providers and to maintain con-tinuity in the execution of works, where this does not endanger the health of citizens.

Polazna stanica žičare prema Đalovića pećini foto: cdm.me

31Pogled

Izgradnja žičare Ski centra Cmiljača foto: investitor.me

Piše: Ivana GUDOVIĆ

Radovi na putu Bistrica-Đalovića pećina, foto: standard.co.me


million eura je usmjereno za oko 20.000 penzionera sa najnižim primanjem i korisnika materijalnog obez-bjeđenja porodice, koji su dobili jednokratnu pomoć od po 50 eura, javne nabavke su dozvoljene samo za zdravstvo.

DRUGI PAKET Na usvajanje drugog paketa ekonomskih mjera čekalo se 35 dana. Nakon što je saopšten predlog ekonomsk-og tima, predstavnici Vlade su razgovarali sa socijalnim partnerima (sindikati i poslodavci), poslanicima i ekon-omistima. U konačnom paketu došlo je do promjena subvencija za minimalnu zaradu za zatvorene djeltnos-ti - povećana je sa paniranih 70 na 100 odsto (222 eura), kao i za turistički sektor sa 50 na 100 odsto i dodata je jednokratna pomoć za dio penzionera.

Poslodavci su tražili bržu reakciju i izdašniju pomoć, ocjenjujući da dosadašnja nije dovoljna. Sindikati su

zahtijevali da se državna subvencija veže za 70 odsto prosječne plate, odnosno oko 360 eura, da se obezbije-di da poslodavci ne prekidaju ugovore na određeno da bi se spriječilo da ljudi ostaju bez posla. I iz opozicionih poslaničkih klupa su tražene veća direktna podrška za privredu i građane, uz ocjene da je potrebno oko 350 do 500 miliona za ublažavanje krize.

“Ako kriza potraje, a Vlada ne pokaže dovoljno sluha za sve naše apele i na evidentne probleme privrede ne odgovori adekvatnim i konkretnim mjerama pomoći, slijedi nam scenario koji će biti negativan i za preduzeća (prestanak rada i gašenje) i za zaposlene (gubitak rad-nih mjesta) i države (manjak budžetskih sredstava), up-ozorili su iz Unije poslodavaca.

Iz Vlade su ocijenili da su na vrijeme reagovali, da su dovoljne dosadašnja mjere, kao i da se vodi računa i o državnom budžetu. Saopštili su i da su ekonomisti, koje su pozvali da razgovaraju, zadovoljni onim što država

izdvaja. Bruto efekat drugog paketa je 75 miliona eura, što je 46 miliona u neto iznosu.

Bilo je žalbi na to da državni fond teško i sporo odo-brava kredite za likvidnost, što su oni negirali, ali su iz Vlade ipak zadužili IRF da “olabavi” proceduru za odo-bravanje pozajmica.

TREĆI DIO Jedan od najpogođenijih sektora je turizam, za koji se predviđaju veliki gubici, a čini oko 25 odsto crnogor-skog bruto-domaćeg proizvoda (BDP). Svjetska banka je procijenila da će crnogorska ekonomija, ako izgubi trećinu prihoda od turizma, da padne 5,6 procenata u 2020. ili bi recesija mogla da dosegne i minus devet procenata, ukoliko dođe do gubitka polovine prihoda od turizma.

Iz Vlade je obećano da će država turistički sektor po-

moći izdašnije.

Osim pada prihoda državne kase, Crna Gora sa već vi-sokim udjelom javnog duga u BDP-u, mora dodatno da se zaduži za saniranje socio-ekonomskih posljedica epidemije koronavirusa.

Ministar finansija Darko Radunović je najavio 250 mil-iona eura, koje se obezbjeđuju uz garanciju Svjetske banke od 80 miliona.

Pregovara se da državna kasa dobije ukupno 508 mil-iona eura - 455 miliona eura kroz kreditne aranžmane, dok je oko 53 miliona obezbijeđeno iz donacija.

Za kraj maja ili početak juna najavljen je rebalans ovo-godišnjeg budžeta i treći paket mjera podrške građ-anima i privredi u ublažavanju ekonomskih posljedica izazvanih pandemijom koronavirusa, koji nazivaju raz-vojnim.

ŠANSA ZA KREATIVNU, EKONOMSKI OTPORNIJU CRNU GORUPremijer Crne Gore Duško Markoviće saopštio je da je pred nama izuzetno težak period..

“Nećemo stati sa investicijama jer one zapošljavaju ljude i podižu našu ekonomiju. Borićemo se za svako rad-no mjesto i za našu domaću ekonomsku pamet i potencijal. Trajaće ovo, biće i teških i dramatičnih trenutaka, ali vjerujem da je ovo šansa za nas, za novu i kreativnu Crnu Goru, ekonomski otporniju”, rekao je Marković 24. aprila, nakon usvajanja drugog dijela ekonomske podrške za više hiljada preduzetnika, mikro, malih i srednjih preduzeća.

U tom paketu su državne subvencije: za zabranjene djelatnosti i turistički sektor, registrovanim zaposlenima is-plaćuje se minimalna zarada (100%) od 222 eura za april i maj, a poslodavac se oslobađa dažbina na ovaj iznos (142 eura), a u ugrožene djelatnosti sa padom prihoda (preduzetnici, mikro, mala i srednja preduzeća) zaposleni dobija 111 eura za april i maj (50% minimalne zarade) i poslodavac se oslobađa dažbina na ovaj iznos (71 euro). Predviđene su i subvencije za novo zapošljavanje, koje je zapravo registrovanje radnika iz sive zone, u iznosu od 70% minimalne bruto zarade ili 255 eura na šest mjeseci, a toliko iznosi i za zarade zaposlenih na odsustvu zbog djece dok traje epidemija ili one koji su u karantinu ili samoizolaciji. To znači da zaposleni direktno dobija 155 eura, a poslodavac se oslobađa dažbina za 100 eura. Korisnici subvencija za struju, odnosno socijalno ugroženi, dobiće dodatne popuste, dio penzionera i nezaposlenih po 50 eura, zatvorene djelatnosti biće oslobođene fik-snog dijela računa za struju za april, maj i jun… Mjere se usmjerene i na podršku poljoprivredi i ribarstvu.

Montaža šestosjedne žičare Ski centra Cmiljača foto: skijanje.rs


Prvi zakon o urbanističkom planiranju u Sloveniji, usvo-jen 1967. godine, odnosio se pretežno na izgrađeni prostor i izdavanje dozvola za gradnju, a manje na pros-torno planiranje kao djelatnost. Zakon o prostornom planiranju donesen je 1984, deset godina nakon Ustava SFRJ iz 1974. koji je donio krupne promjene u pravcu de-centralizacije države i autonomije lokalnih samouprava. Ovaj Zakon smatra se posebno važnim budući da je ve-oma rano afirmisao koheziju prostornog, ekonomskog i društvenog planiranja i učešće javnosti u izradi planova, tj. upravo one vrijednosti koje su danas temeljna nače-la planiranja u zemljama EU. Ubrzo nakon ovog Zako-na, izrađen je prvi Prostorni plan SR Slovenije, koji je u kontekstu bivše SFRJ imao karakter regionalnog plana. On nije tretirao samo prostorna već i ekonomska pitan-ja, favorizovao je policentrični urbani sistem, racionalno korišćenja prostora i povećanje kvaliteta života. Naslovnica stripa urađenog u cilju promocije politike prostornog razvoja

SR Slovenije, autor Bož Kos, Zavod SRS za RPP, 1974.

Izmjene zakona u periodu 2002-2017. i njihov uticaj na promjene u nivoima i vrstama planova

Nakon osamostaljenja Slovenije, došlo je do razdvajan-ja društvenog, ekonomskog i prostornog aspekta plan-iranja, što je po mišljenju tamošnje stručne javnosti bio veliki gubitak. Ovo razdvajanje potvrđeno je i Zakonom o planiranju i prostornom planiranju u tranzicionom periodu (Sl. List RS br. 48/90), koji je usvojen malo prije osamostaljenja i koji je označio zaokret ka sektorskom planiranju.

Prvi Prostorni plan SR Slovenije, koji je u kontekstu bivše SFRJ imao karakter regionalnog

plana, nije tretirao samo prostorna već i ekonomska pitanja, favorizovao je policentrični urbani sistem, racionalno korišćenja prostora i

povećanje kvaliteta života Godine 2002. usvojen je novi Zakon o uređenju pros-tora (Sl. List RS br. 110/02), prvi u nezavisnoj Sloveniji. Ovaj Zakon podstakao je izradu niza regionalnih plano-va koji zbog relativno brzog donošenja novog zakona nisu realizovani ili je njihova izrada obustavljena. Zakon o prostornom planiranju iz 2007.1 više se bavio uređen-jem djelatnosti planiranja, a manje uređenjem pros-tora, što se pokazalo kao njegov ključni nedostatak. Cilj ovog Zakona, da se regionalno planiranje izmjes-ti sa strateškog na implementacioni nivo, pokazao se kao neostvariv, zbog dugotrajnih i vrlo komplikovanih procedura izrade planova, u okviru kojih je svaka opšti-na morala da se izjasni da li prihvata planska rješenja, usljed čega nije usvojena ni ova generacija planova. Uvidjevši ove probleme, Ministarstvo životne sredine i prostora Slovenije pokrenulo je izradu novog Zakona o uređenju prostora koji je usvojen 2017. 2 Njime se izno-va uspostavlja integrisanost prostornog i ekonomskog planiranja, kao garant veće efektivnosti i lakše sprovo-divosti prostornih planova.

1 Zakon o prostorskem načrtovanju (Uradni list RS, št. 33/07).2 Zakon o urejanju prostora (Uradni list RS, št. 61/17).

NIVOI PROSTORNOG PLANIRANJA Prostorni planovi u Sloveniji izrađuju se na tri nivoa - državnom, regionalnom i lokalnom. Lokalni nivo plan-iranja u potpunosti korespondira sa administrativnom podjelom države. Svaka od 212 opština ima pravo da samostalno planiraju svoju teritoriju. Ovo pravo je ga-rantovano Ustavom i država ga ne može ograničiti, osim kroz planove višeg reda, strategije, smjernice i uslove.

Planiranje na regionalnom nivou je nešto složenije zbog toga što ne postoje regionalne uprave, pa nije sasvim jasno u čijoj je nadležnosti sprovođenje plano-va.3

Uprkos nedoumicama, kao i činjenici da s obzirom na svoju teritorijalnu i populacionu

veličinu slovenački regioni nisu dovoljno kompetitivni u evropskim okvirima, regionalno planiranje u Sloveniji ima puno opravdanje, tim

prije što postoji određen broj veoma malih opština koje ne mogu biti nosioci strateškog planiranja

3 Trenutno postoje samo regionalne agencije, koje nemaju ovlašćenja da donose važnije političke odluke.

OVERVIEW: ROUND TABLE ORGANIZED BY THE PRO-FESSIONAL CHAMBER OF ARCHITECTS OF ECM

SPATIAL PLANNING SYSTEMS IN EU COUNTRIES II

The first law on urban planning in Slovenia adopted in 1967 mainly related to the built space and building permits and less to spatial planning. The Law on Spatial Planning was adopted in 1984, ten years after the SFRY Constitution of 1974, which brought major changes in the direction of state decentralization and autonomy of local governments. This Law is considered especial-ly important since it very early affirmed the cohesion of spatial, economic and social planning and public participation in the development of plans, i.e. it is pre-cisely those values that are today the basic principles of planning in EU countries. Shortly after this Law, the first Spatial Plan of the Federal Republic of Slovenia was drafted, which in the context of the former SFRY had the character of a regional plan. It not only treated spatial but also economic issues, favored a polycentric urban system, rational use of space and an increase in quality of life.

OSV

RT OKRUGLI STO U ORGANIZACIJI STRUKOVNE KOMORE ARHITEKATA IKCG

SISTEMI PLANIRANJA PROSTORA U ZEMLJAMA EU II

Piše: Mr Aleksandar AŠANIN dipl.inž.arh.


U skladu sa EU Nomenklaturom statističkih teritorijal-nih jedinica, Slovenija je podijeljena na istočni i zapad-ni kohezioni region (NUTS2), u okviru kojih se nalazi 12 statističkih regija (NUTS3), koje su samo nominalno i razvojne regije. Ova u suštini tehnička podjela donekle je opravdana činjenicom što je formalno postojanje re-giona preduslov za dobijanje sredstava iz fondova EU. Međutim, u stručnim krugovima aktuelna je debata o tome da li je administrativna podjela valjan osnov za izradu regionalnih planova. Kao alternativa pominje se mogućnost da se zajednički problemi većeg broja opština rješavaju kroz izradu strateških regionalnih planova koji bi bili rađeni na nivou funkcionalnih ur-banih područja, sličnih statističkim razvojnim regija-ma. Preovladava mišljenje da bi ovaj neformalni okvir imao više prednosti, pogotovo u dijelu boljeg pov-

ezivanja gradova sa okruženjem, uspostavljanja tješn-je saradnje između gradova (uz odgovarajuću podjelu odgovornosti), jačanja ekonomskog razvoja, podizan-ja nivoa javnih usluga i održivog korišćenja prirodnih resursa.

Uprkos nedou micama, kao i či njenici da s obzi rom na svoju teritorijalnu i populacionu veli činu slovenački re-gioni nisu dovoljno kompetitivni u evropskim okvirima, regionalno planiranje u Sloveniji ima puno opravdanje, tim prije što postoji određen broj veoma malih opština koje ne mogu biti nosioci strateškog planiranja.

OSNOVNI PRINCIPI I KLJUČNI CILJEVI PLANIRANJA. PRAVNI OSNOV ZA

IZRADU PLANOVA Osnovni principi planiranja prostora u Sloveniji su: demokratičnost, supsidijarnost, geografska i sektorska integrisanost, horizontalna i vertikalna saradnja4, uravnoteženost između ograničavanja i fleksibilnosti, javnost i participacija. Ovi principi preuzeti su iz Pers-pektive evropskog prostornog razvoja (ESDP) i doku-menata Evropske konferencije ministara prostornog planiranja (CEMAT), kao krovnih međunarodnih akata koji uređuju prostorno planiranje u EU.

Prioriteti planiranja definisani su u odnosu na ključne izazove - globalizaciju, održivi razvoj, EU

integracije i reformu tržišne ekonomije i demografske promjene (starenje i migracije)

Prioriteti planiranja definisani su u odnosu na ključne izazove - globalizaciju, održivi razvoj, EU integracije i reformu tržišne ekonomije i demografske promjene (starenje i migracije), a obuhvataju: urbanu obnovu uz osavremenjavanje stambenog fonda, prioritizaciju brownfield u odnosu na greenfield investicije, priori-

4 Horizontalna saradnja označava međusektorsku saradnju kojom se preduprjeđuju konflikti u razvojnim politikama pojedinih resora, dok se ver-tikalna ostvaruje između različitih administrativnih nivoa.

tizaciju mješovitog korišćenja zemljišta nasuprot funk-cionalnom zoniranju, javnu participaciju i uspostavl-janje efikasnog saobraćajnog i komunalnog sistema. Pravni osnov za izradu planova čine: Zakon o uređenju prostora, Zakon o izgradnji objekata, poseban Zakon koji uređuje planersku djelatnost i drugi sektorski za-koni (o zaštiti životne sredine, zaštiti prirode, zaštiti kul-turnog nasljeđa, šumama, poljoprivrednom zemljištu, vodama, putevima itd.). Iz Zakona o uređenju prosto-ra proističe niz pravilnika na osnovu kojih se izrađuju državni i opštinski plano

Documents

Časopis Inženjerske komore Crne Gore · broja seminara, obuka, prezentacija, okruglih stolova, posjeta važnim gradilištima, sve u cilju unapređenja praktičnih obuka inženjera