O idejno-tematskim osnovama `ivopisa u |akonikonu crkve Bogorodice Perivlepte u … · 2015. 2. 6. · O idejno-tematskim osnovama `ivopisa u |akonikonu crkve Bogorodice Perivlepte

O idejno-tematskim osnovama ìvopisau |akonikonu crkve Bogorodice Perivlepte u Ohridu

Cvetan Grozdanov*

Makedonska akademija nauka i umetnosti, Skopqe

93

UDC 75.052.046.3(497.7 Ohrid)”129”271.2–31–166

DOI 10.2298/ZOG0933093GOriginalan nau~ni rad

Autor iznosi mi{qewe da su teme koje se odnose na sve-

tog Jovana Prete~e i Bogorodicu u |akonikonu ohrid-

ske crkve Bogorodice Perivlepte likovni izraz dog-

matskog verovawa o ovaplo}ewu Spasiteqa. Na isti

na~in tuma~i se pojava scena Tri mladi}a u pe}i ogwe-

noj i Susret Marije i Jelisavete u istom delu oltara.

U tekstu se prvi put objavquje fotografija nedavno

identifikovane figure proroka Ilije, koji se nalazi

na zapadnoj strani |akonikona, iznad ulaznih vrata.

Kqu~ne re~i: Bogorodica Perivlepta u Ohridu, vizan-

tijsko slikarstvo, Mihailo i Evtihije, |akonikon, sv.

Jovan Prete~a, Bogorodica, prorok Ilija

On the conceptual and thematic foundationsof the fresco paintings in the diaconicon

of the Church of Virgin Peribleptos in Ohrid

The author presents the view that the themes referring to St.John the Precursor and the Virgin in the diaconicon of theChurch of the Virgin Peribleptos in Ohrid were painted asthe visual expression of the dogmatic belief in the Incar-nation of the Saviour. He interprets the scenes of the ThreeYouths in the Fiery Furnace and of the Visitation that alsoappear in the diaconicon, in the same way. The recentlyidentified figure of the prophet Elijah, painted on the westernside of the diaconicon, is also published in this article.

Keywords: Church of the Virgin Peribleptos in Ohrid,Byzantine painting, Michael and Eutychios, diakonicon, St.John Baptist, the Virgin, Elijah the Prophet

@ivopis |akonikona u crkvi Bogorodice Peri-vlepte u Ohridu bio je, kao deo slikarstva tog hrama,oslikanog 1294/1295. godine, vi{e puta predmet prou~a-vawa.1 U nauci se obi~no isti~e da su freske |akonikonaposve}ene svetom Jovanu Prete~i, a po{to je u istom pro-storu naslikana i kompozicija Tri mladi}a u pe}i ogwe-noj, provla~i se i misao o evharisti~noj simbolici.2

Su{tinska zamisao slikarske tematike |akoniko-na proèta je, pre svega, verom u ovaplo}ewe Re~i i uskori dolazak Spasiteqa, dok su scene posve}ene Prete-~i samo deo ove koncepcije, koju zografi dosledno spro-vode. Da bismo bili jasniji, samo }emo navesti osnovnetematske celine koje su na{le mesto u |akonikonu, a to~inimo i zbog ranijih nepotpunih pregleda slikarstva uju`nom delu oltarskog prostora.

Iznad prve zone stoje}ih svetiteqa — arhiereja i|akona, na severnom zidu |akonikona, u drugoj zoni, na-laze se samo dve kompozicije: Tri mladi}a u pe}i ogwe-noj (sl. 1) i Susret Marije i Jelisavete (sl. 2), dok je ugorwoj, tre}oj zoni, po celoj {irini zida, naslikano

Blagove{tewe sve{teniku Zahariji (sl. 3 i 4).3 Na dru-goj, ju`noj strani |akonikona, iznad stoje}ih figura,predstavqene su prve scene ciklusa Marijinog detiw-stva i mladosti i to: Prino{ewe i odbijawe darova, Bla-govesti Ani i wen susret sa Joakimom (pred Zlatnim vra-tima), dok je scena Marijinog ro|ewa naslikana uz samuoltarsku pregradu (sl. 5).4 Poznato je da je ovaj ciklus je-dan od najop{irnijih u umetnosti epohe Paleologa, sa{esnaest kompozicija, i da se zavr{ava u protezisu.

Iznad predstava koje se odnose na za~e}e Marije, utre}oj zoni naslikana je velika kompozicija Ro|ewa svetogJovana Prete~e (sl. 6 i 7). Tom temom se zavr{ava Prete~inciklus u ohridskoj crkvi, pa se ovde zato samo uslovno mo-è govoriti o ìtiju svetog Jovana. Treba, me|utim, ista}ida je u konhi naslikano veliko Prete~ino poprsje, dok jekao wegov pandan na zapadnoj strani |akonikona, iznadulaznih vrata, naslikana velika poprsna figura prorokaIlije (sl. 8). Ona je tek u novije vreme identifikovana, dokje u ranijim tematskim pregledima nema.

Iz navedenog prikaza tematike |akonikona jasno jeda su u tom prostoru ikonografski uobli~ene ideje o za-~e}u Ane, Jelisavete i Marije, {to bi govorilo o ve}razvijenoj i zavr{noj etapi Spasiteqevog dolaska nasvet. Za na{e razmatrawe od zna~aja je i predstava pra-vednog Gedeona, pri samom kraju ju`nog krila trijum-falnog luka, ispod velikog niza Avramovih potomaka(sl. 9 i 10). Iznad Gedeona, naslikan je posledwi od Ja-kovqevih sinova, Gad, koga je na svet donela Zelfa, robi-

* Cvetan Grozdanov (Makedonska akademija nauka i umet-

nosti, Skopqe) Bul. Krste Misirkov, 2, P.O. Box 428, 1000 Skopje1 Posle ~i{}ewa fresaka u Perivlepti, tokom pedesetih godina

pro{log veka, prve izve{taje donose D. ]ornakov i P. Miqko-vi}-Pepek: D. Kornakov, Po konzervatorskite raboti vo crkvata sv.

Bogorodica Perivleptos (Sv. Kliment) vo Ohrid, Kulturno nasledstvo2 (1969) 73–89; P. Miqkovik-Pepek, Deloto na zografite Mihailo i

Eutihij, Skopje 1967, passim. Potpun pregled bibliografije o freskamai o Perivlepti do 1975. donosi V. J. \uri} (Vizantijske freske u

Jugoslaviji, Beograd 1975, 186–187), a kasniji pregled studija i prilogaC. Grozdanov (Studii za ohridskiot ìvopis, Skopje 1990, 84–102).

2 T. Velmans, La peinture murale byzantine a la fin du Moyen Age,Paris 1977, 167–168; M. Stoyanova, Le cycle de la vie de Saint Jean-Bapti-ste dans l'Orient chretien, Venise 1990, 105–107; M. Gligorijevi}-Mak-simovi}, Osobenosti hagiografskih ciklusa u srpskom i vizantij-

skom slikarstvu XIII veka, ZRVI 37 (1998) 161.3 V. nap. 1.4 Ciklus je detaqno obra|en u studiji: J. Lafontaine-Dosogne,

Iconographie de l'enfance de la Vierge dans l'Empire byzantin et enOccident, I, Bruxelles 1964, passim. O wemu v. i C. Grozdanov, Ci-

klusot na ìvotot na Bogorodica vo crkvata Sveti Kliment vo

Ohrid (prv del), Prilozi (Makedonska akademija na naukite iumetnostite. Oddelenie za op{testveni nauki) 26/2 (1995) 41–60.

ZOGRAF 33 (2009) ‰93–100Š

94

wa Jakovqeve ène Lije (1 Moj. 30, 11). Navedeno mestopravednog Gedeona svakako je povezano sa biblijskompri~om o ~udesnoj pojavi rose na runu (Sud. 6, 36–40),koja je smatrana praobrazom ovaplo}ewa Spasiteqa, za-~e}a i ro|ewa Marije.5

Predstavi Trojice mladi}a u pe}i ogwenoj (Dan. 3,12–30) naj~e{}e se daje evharisti~ki zna~aj, {to se mo-è potvrditi i mnogim primerima u hri{}anskoj umet-nosti,6 ali se to naj~e{}e odre|uje prema prostoru u ko-joj je naslikana i prema tematskom kontekstu.7 U ohrid-skoj zadu`bini vizantijskog dostojanstvenika ProgonaSgura slika tri mladi}a uklopqena je u niz predstavaotelotvorewa koje govore da }e se iz Avramovog kolenaizroditi potomstvo i da }e se Spasiteq javiti onima ko-ji imaju nepokolebqivu veru. U slu`bama praotaca iotaca pred praznik Hristovog ro|ewa, ~esto se spomiwuDanilo i tri mladi}a koji su ostali netaknuti u upaqe-noj pe}i.8 Oni se spomiwu i u popularnom prazni~nomKanonu na praznike, koji se zavr{ava pohvalom wihovojveri zbog koje ih nije ni dotakla ìva vatra.

Predstava Susreta Marije i Jelisavete pojavqujese u okviru tematike posve}ene Jovanu Prete~i,9 ali i uciklusu Marijinog detiwstva i mladosti. Slika se. ta-ko|e, u Akatistu Bogorodici, {to se vidi i u slikarstvuXIV veka u ohridskoj Perivlepti.10 Ta predstava, pozna-ta jo{ u ranohri{}anskoj umetnosti, nije bitno evolui-rala tokom mnogih vekova, a svodi se na prikaz figuraMarije i Jelisavete koje prilaze jedna drugoj i grle se,saop{tavaju}i zna~ajne poruke. Primer iz |akonikonaohridske crkve, naslikan iznad luka na severnom zidu|akonikona, odlikuje se œdijagonalnimŒ stavom Jelisa-vete, koja uzbu|eno prilazi Mariji. Taj detaq ukazuje nanovo shvatawe scene. Ono je nagove{teno ve} u crkvi

Svetog Nikole u Manastiru (Mariovo), gde Marija i Je-lisaveta ne kora~aju u istoj visini; Marija je izdignuta,dok Jelisaveta ~ini iskorak da bi je zagrlila.11

Pre osvrta na veliku kompoziciju Blagovesti Za-hariji, vaqa re}i da je razumqivo slikawe poprsja pro-roka Ilije u blizini scena iz Prete~inog ciklusa zbogtoga {to se ve} u Novom zavetu te dve li~nosti dovode uvezu: I on (Jovan Prete~a) }e naprijed do}i pred wim

(Hristom) u duhu i sili Ilijinoj da obrati srce otaca k

djeci; i nevjernike k mudrosti pravednika, i da pripra-

vi Gospodu narod gotov (Lk 1, 17). Ta~no prema Lukinom

Sl. 1. Tri mladi}a u pe}i ogwenoj

(fotografija: Stanimir Nedelkovski)

Fig. 1. The Three Young Men in the Fiery Furnace(photo: Stanimir Nedelkovski)

Sl. 2. Susret Marije i Jelisavete


Fig. 2. The Meeting of Mary and Elizabeth(photo: Stanimir Nedelkovski)

5 Najpotpuniju studiju o Gedeonovom runu u srpskom sli-karstvu objavio je J. Radovanovi}, Runo Gedeonovo u srpskom sredwo-

vekovnom slikarstvu, in: idem, Ikonografska istraìvawa srpskog

slikarstva XIII i XIV veka, Beograd 1988, 83–89, sa starijom li-teraturom.

6 V. Lazarev, Nouvelles decouvertes dans la cathedrale Sain-te-Sophie de Kiev, Byzantinoslavica 19/1 (1958) 89, 92; idem, @ivopis

XI–XII vekov v Makedonii, XIIe Congres international des etudes byzanti-nes, Rapports, Beograd–Ohrid 1961; idem, Mozaiki Sofii Kievskoè,Moskva 1960, 46–48; S. Radoj~i}, Prilozi za istoriju najstarijeg

ohridskog slikarstva, ZRVI VIII2 (1964) 362.7 Radovanovi}, op. cit., 88.8 S. V. Bulgakov, Nastolânaà kniga, Harâkov 1900, 453–455,

461–462; M. Skaballanovi~, Hristianskie prazdniki, 4, Kiev 1916,48–58; Hrizostom Stoli} Hilandarac, Pravoslavni sveta~nik. Me-

secoslov svetih, 1, Beograd 1988, 199–201, 212–213.9 O ikonografiji Susreta Marije i Jelisavete u starijoj

umetnosti: A. Grabar, Les ampoules de Terre Sainte (Monza, Bobbio),Paris 1958, 52, pl. V, XLVI–LI; L. Hadermann-Misguich, Kurbinovo. Lesfresques de Saint-Georges et la peinture byzantine du XIIe siecle, Bruxelles1975, 105–106.

10 C. Grozdanov, Ilustracija himni Bogorodi~inog akatista

u crkvi Bogorodice Perivlepte u Ohridu, in: Zbornik Svetozara

Radoj~i}a, Beograd 1969, 41–42.11 D. Koco, P. Miqkovik-Pepek, Manastir, Skopje 1958, 61,

sl. 63, 63a.

Grozdanov C.: O idejno-tematskim osnovama ìvopisa u |akonikonu Ohridske Perivlepte

95

jevan|equ izvedene su obe epizode u kompoziciji Blago-vesti Zahariji (Luka 1, 8–23). U desnom delu kompozici-je sve{tenik Zaharija sa kadionicom sluì u oltaru iz-me|u otvorenih vrata, dok mu arhan|eo Gavrilo saop{ta-va da }e Jelisaveta roditi sina Jovana. U drugoj epizodi,levo, Zaharija je ve} van svetili{ta i rukom pokrivausta pokazuju}i tako narodu okupqenom ispred œcrkveGospodweŒ, prikazane u vidu kule, da je onemeo.

Kao {to je spomenuta kompozicija iz ohridske Pe-rivlepte malo poznata u nauci, tako nije, prema na{emsaznawu, reprodukovana ni velika predstava Ro|ewa Jo-vana Prete~e. Obe kompozicije zauzimaju gorwe povr{i-ne zidova |akonikona, a nalaze se izme|u poprsja proro-ka Ilije i Jovana Prete~e (sl. 11). I jedna i druga spada-ju u red vrhunskih ostvarewa Mihaila i Evtihija. Na le-voj strani kompozicije Ro|ewa, porodiqa Jelisavetaprima ponude — levom rukom uzima hranu iz posude kojuprinosi prva od tri wene go{}e. Desno od glavne scene,u okviru jednog naslikanog portika, naslikana je epizo-da koja se odnosi na ispostavqewe Jovanovog imena kojeZaharije ispisuje na svitku ispred sebe.12 U predwemplanu kompozicije, ispred zidane pregrade, odvija se ku-pawe malog Jovana. Jedna devojka sa uvijenom maramom naglavi drì novoro|en~e, koje kupa u velikom sudu, dokdruga puni kazan vodom. Priloèna ilustracija, koja seovde prvi put donosi u celini (sl. 6), ima analogiju uostalim delovima ìvopisa ohridske crkve, u scenamakoje se odnose na Bogorodi~ino detiwstvo i mladost, kaoi u drugim celinama koje su ovi zografi izveli na samompo~etku XIV veka.

Kada je re~ o tematici koja se odnosi na Spasite-qovo ovaplo}ewe, ova programska komponenta se javqa iu sredi{wem delu oltarskog prostora, pri ~emu su tamo

Sl. 3. Blagovesti Zahariji (fotografija: Stanimir Nedelkovski)

Fig. 3. The Annunciation to Zacharias (photo: Stanimir Nedelkovski)

Sl. 4. Blagovesti Zahariji, detaq


Fig. 4. The Annunciation to Zacharias, a detail(photo: Stanimir Nedelkovski) 12 Gligorijevi}-Maksimovi}, op. cit., sl. 6.

ZOGRAF 33 (2009) ‰93–100Š

96

uporedo naslikane evharisti~ne predstave. Pre svegamislimo na predstave Hristovih praroditeqa, koji su„prorekli i omogu}ili pojavu otelovqenog Boga“.13 Ta-ko se moè razumeti i zbog ~ega je, od Jakovqevih sino-va, odnosno iz roda Avramovog, prvo mesto dobio Juda„jer je poznato da Gospod na{ od koqena Judina izi|e“(Jevr. 7, 14).14

Jakovqevi sinovi nisu na tzv. trijumfalnom lukuu ohridskoj Bogorodici Perivlepti naslikani premaredosledu wihovog ro|ewa. Naime, istaknutija mestaimaju sinovi Lije i Rahiqe. Na ju`noj strani luka, is-pod Jakovqevog medaqona prvi je naslikan wegov ~etvr-ti sin Juda, dok je na severnoj strani luka naslikan Jo-sif, wegov prvi sin od Rahiqe. U dowem delu luka, nasevernoj i ju`noj strani, naslikani su sinovi od Lijinerobiwe Zelfe i Rahiqine robiwe Vale. Za na{a prou~a-vawa od posebnog interesa je slikawe Jude.

Samo usput }emo spomenuti da Josifova predstavane odgovara uputstvu Erminije porodice Zografski kaoni preporuci Dionisija iz Furne, gde se navodi da Josi-fa i wegovu bra}u treba slikati kao starce.15 U ohrid-skoj crkvi Josif je predstavqen kao mladi} sa tek nara-slom bradom i dugom crnom kosom, ~iji se pramenovispu{taju do ramena. On nosi vladarsku ode`du, a wegova

Sl. 5. Bogorodi~in ciklus: prvih {est scena ciklusa (crte`: K. Martinovski i \. Cvetkovi})

Fig. 5. The Life of the Virgin: the first six scenes of the cycle (drawing: K. Martinovski and Dj. Cvetkovi})

Sl. 6. Ro|ewe Jovana Prete~e (fotografija: Stanimir Nedelkovski)

Fig. 6. The Birth of St. John the Forerunner (photo: Stanimir Nedelkovski)

13 Skaballanovi~, op. cit., 48–58.14 U prvim pregledima ìvopisa u oltaru ohridske Bogo-

rodice Perivlepte nije bio identifikovan medaqon sa likom JudeJakovqevog, kao uostalom ni medaqon sa predstavom proroka i prvo-sve{tenika Ora. To je uo~ila jo{ S. Difren (S. Dufrenne, Problemesiconographiques dans la peinture monumentale du debut du XIVe siecle, in:Vizantijska umetnost po~etkom XIV veka, Beograd 1978, 34, nap. 37),koja se u vezi sa Judom Jakovqevim osvr}e i na simboliku Nedremanogoka (ibid., 34). Predstavu Ora ispod Aronovog medaqona razre{io jeta~no D. Vojvodi}, O likovima starozavetnih prvosve{tenika u

vizantijskom zidnom slikarstvu, ZRVI 37 (1998) 124, nap. 17.15 M. Medi}, Stari slikarski priru~nici, II, Beograd 2002,

531; idem, Stari slikarski priru~nici, III, Beograd 2005, 235.


97

kruna je otvorenog tipa, ukra{ena biserima i dragim ka-mewem. Na isti na~in ukra{ena je i dowa haqina — di-vitision, prese~en na vrhu. Takva se Josifova predstavasusre}e u prikazima doga|aja na faraonovom dvoru uEgiptu, gde on nosi vladarske insignije. Wegov izgled,kao i imenovawe za faraonovog naslednika, dobro seprate u ciklusima o prekrasnom Josifu u Sopo}anima16

i na spratu narteksa ohridske Svete Sofije.17 Kruna ivladarski kostim nalikuju onima na predstavama dosto-janstvenika iz najnièg kruga vizantijske vladarske po-rodice. U tom pogledu Josifova figura iz ohridske Pe-rivlepte razlikuje se od wegovih predstava u Monrea-lu18 i Hori.19

Vaqa ista}i da se u Slu`bama na nedequ praotacai otaca uz imena Avrama, Isaka i Jakova ne navode imenadvanaest Jakovqevih sinova, ali se u slu`bi na nedequpraotaca, posle Jakova, pomiwu „i dvanaest patrijarha“.Zato se u okviru rodoslova Hristovih predaka posebnonavodi Judino ime, a ponekad i imena Levija i Josifa.20

Za razliku od ohridske zadu`bine Progona Sgura,u carigradskom hramu Hrista Hore, gde su naslikani sviJakovqevi sinovi, nije primewen ovaj princip, ali zatoposebno mesto ima patrijarh Juda, naslikan pored pa-trijarha Levija, poznatog rodona~alnika starozavetnihsudija.21

Sl. 7. Ro|ewe Jovana Prete~e, detaq

(fotografija: Ivan M. \or|evi})

Fig. 7. The Birth of St. John the Forerunner, a detail(photo: Ivan M. Djordjevi})

Sl. 8. Prorok Ilija (fotografija: Stanimir Nedelkovski)

Fig. 8. The Prophet Elijah (photo: Stanimir Nedelkovski)

16 V. J. \uri}, Sopo}ani, Beograd 1963, 133.17 C. Grozdanov, Ohridsko zidno slikarstvo XIV veka, Beograd

1980, 84, sl. 62, 67.18 O. Demus, The Mosaics of Norman Sicily, London 1949, 116,

160.19 F. [mit, Kahriå-dàmi, I, Sofià 1906, 67; P. A. Underwood,

The Kariye Djami, New York 1966, I, 49; II, 59, pl. 35.20 V. nap. 15.21 V. nap. 22.

ZOGRAF 33 (2009) ‰93–100Š

98

Vaqa ukazati na mesto koje Juda zauzima odmah is-pod Jakovqevog medaqona. Zapravo, samo Juda, Jakovqevsin, ima zapaèno mesto u starim nizovima Hristovihpredaka u kojima se ina~e retko slikaju patrijarsi od ko-jih }e proiza}i dvanaest plemena Izraiqa. Tako je uMonrealu i Protatu.

Me|utim, jedino su u Hori, u kupoli, prikazanisvi Jakovqevi sinovi. Iz toga proizlazi da je u ohrid-skoj Perivlepti ostvareno posebno re{ewe, bez pred-stavnika praroditeqa iz vremena pre prvog greha. Vaqaista}i da je Judino ime, bez pomiwawa wegove bra}e, na-vedeno u genealogiji koju beleì jevan|elist Matej (Mt1, 2–3), i to posle Avrama, Isaka i Jakova („a Jakov rodiJudu i bra}u wegovu“). Navodi ga, tako|e, i jevan|elistLuka (Lk 3, 33–34). Istu pojavu pratimo u Poslanici Je-vrejima — „jer je poznato da Gospod na{ od koqena Judi-na izi|e“ (Jevr. 7, 14).

Nagla{en evharisti~ki zna~aj ima i tematika fre-saka naslikanih u protezisu ohridske crkve (Gostoqu-bqe Avramovo, Ve~era u Emausu i Vizija svetog PetraAleksandrijskog). Ona je u korelaciji sa scenama oltar-ske apside, gde su naslikani Bogorodica, Pri~e{}e apo-stola i Slu`ba arhijereja. U protezisu je navedena tema-tika zaokruèna predstavom Bogorodice sa Hristom nagrudima u konhi.22

Da bi se potpunije shvatilo verovawe o delovawuBo`je promisli i ekonomije spasa od prvog greha do kr-{tewa i pri~e{}a vernih,23 izraèno tematskim progra-mom fresaka ohridske Perivlepte, mora se razmotriticeo slikarski ansambl te crkve, sa svim ciklusima, pri~emu je za tematiku o kojoj je re~ neophodna analiza figu-ra proroka u kupoli i natpisa pri wenom dnu.24 Slikar-ska tematika |akonikona tesno je povezana i sa galerijomBogorodi~inih prefiguracija u narteksu hrama, ali po-menute tematske celine, kroz koje se provla~e dogmatskaverovawa, bi}e predmet na{eg posebnog razmatrawa.25

U ìvopis oltarskog prostora zadu`bine ProgonaSgura utkano je vi{e inovacija u programsko-tematskomi likovnom pogledu. U ovom prilogu ukazali smo na idej-ne celine preko kojih su se krajem XIII veka projavilelikovno-tematske promene u odnosu na zidno slikarstvoprethodne epohe. Na makedonskom prostoru, pre pojaveMihaila i Evtihija, dodiri plasti~nog monumentalnogslikarstva prate se, pre svega, u ohridskom, kosturskomi prilepskom regionu aktivno{}u majstora poznokom-

Sl. 9. Freske oko prolaza iz beme u |akonikon (fotografija: Ivan M.\or|evi})

Fig. 9. Wall paintings around the passage from the bema to the diakonikon (photo: Ivan M. Djordjevi})

Sl. 10. Pravedni Gedeon


Fig. 10. Righteous Gideon(photo: Stanimir Nedelkovski)

22 C. Grozdanov, Vizijata na Petar Aleksandriski vo ìvo-

pisot na Bogorodica Perivlepta (Sv. Kliment) vo Ohrid, in: idem,Studii za ohridskiot ìvopis, 102–107; N. Zarras, The Iconographi-cal Cycle of the Eothina Gospel Pericopes in Churches from the Reign ofKing Milutin, Zograf 31 (2006–2007) 100.

23 Cf. J. Popovi}, Dogmatika pravoslavne crkve, 1, Beograd1980, 332–333.

24 S. Radoj~i}, Jedna slikarska {kola iz druge polovine XVveka, ZLU 1 (1965) 77.

25 S. Der Nersessian, Le lit de Salamon, ZRVI VIII/1 (1963) 77–82;A. Xyngopoulos, Au sujet d’une fresque de l’eglise Saint-Clement a Ochrid,ZRVI VIII/1 (1963) 301–306; G. Babi}, L’image symbolique de la ¼Portefermee½ a Saint-Clement d’Ochrid, in: Synthronon. Art et archeologie de lafin de l'Antiquite et du Moyen age. Recueil d'etudes par Andre Grabar et ungroupe de ses disciples, Paris 1968, 145–151.


99

ninskih shvatawa, uporedo sa nastupom protopaleologov-skih tendencija ~iji je reprezent slikarstvo BogorodicePerivlepte u Ohridu. Skoro istih godina, kao savreme-nici, stvarali su majstori u Svetom Jovanu Kaneo, Sve-tom Nikoli i Svetim arhan|elima u Prilepu, a ne{to ra-nije u Manastiru u Mariovu i Strugi, gde se javqa i imepredvodnika ovih zografa, |akona Jovana, referendara

arhiepiskopije, koji je kao operativno lice ohridskogcrkvenog vrha uticao na umetnost celog regiona.26

Sl. 11. Freske na svodu i u gorwim delovima zidova |akonikona (fotografija: Ivan M. \or|evi})

Fig. 11. The diakonikon. The wall paintings on the vault and the upper parts of the walls (photo: Ivan M. Djordjevi})

LISTA REFERENCI — REFERENCE LIST

G. Babi}, L’image symbolique de la ¼Porte fermee½ a Saint-Clementd’Ochrid, in: Synthronon. Art et archeologie de la fin de l'Antiquite etdu Moyen age. Recueil d'etudes par Andre Grabar et un groupe de sesdisciples, Paris 1968, 145–151.

S. V. Bulgakov, Nastolânaà kniga, Harâkov 1900, 453–455, 461–462(S. V. Bulgakov, Nastol’naja kniga, Har’kov 1900, 453–455, 461–462).

O. Demus, The Mosaics of Norman Sicily, London 1949, 116, 160.

S. Der Nersessian, Le lit de Salamon, ZRVI VIII/1 (1963) 77–82.

S. Dufrenne, Problemes iconographiques dans la peinture monumentale dudebut du XIVe siecle, in: Vizantijska umetnost po~etkom XIV veka,Beograd 1978, 34.

V. J. \uri}, Sopo}ani, Beograd 1963, 133 (V. J. Djuri}, Sopo}ani,Beograd 1963, 133).

V. J. \uri}, Vizantijske freske u Jugoslaviji, Beograd 1975, 186–187(V. J. Djuri}, Vizantijske freske u Jugoslaviji, Beograd 1975, 186–187).

M. Gligorijevi}-Maksimovi}, Osobenosti hagiografskih ciklusa u

srpskom i vizantijskom slikarstvu XIII veka, ZRVI 37 (Beograd1998) 161 ‰M. Gligorijevi}-Maksimovi}, Osobenosti hagiografskihciklusa u srpskom i vizantijskom slikarstvu XIII veka, ZRVI 37 (Beo-grad 1998) 161Š.

A. Grabar, Les ampoules de Terre Sainte (Monza, Bobbio), Paris 1958, 52.

C. Grozdanov, Ciklusot na ìvotot na Bogorodica vo crkvata

Sveti Kliment vo Ohrid (prv del), Prilozi (Makedonska aka-demija na naukite i umetnostite. Oddelenie za op{testveni na-uki) 26/2 (1995) 41–60 ‰C. Grozdanov, Ciklusot na ìvotot naBogorodica vo crkvata Sveti Kliment vo Ohrid (prv del), Prilozi(Makedonska akademija na naukite i umetnostite. Oddelenie zaop{testveni nauki) 26/2 (1995) 41–60Š.

C. Grozdanov, Ilustracija himni Bogorodi~inog akatista u crkvi

Bogorodice Perivlepte u Ohridu, in: Zbornik Svetozara Radoj-

~i}a, Beograd 1969, 41–42 (C. Grozdanov, Ilustracija himniBogorodi~inog akatista u crkvi Bogorodice Perivlepte u Ohridu, in:Zbornik Svetozara Radoj~i}a, Beograd 1969, 41–42).

C. Grozdanov, Ohridsko zidno slikarstvo XIV veka, Beograd 1980, 84(C. Grozdanov, Ohridsko zidno slikarstvo XIV veka, Beograd 1980,84).

C. Grozdanov, Studii za ohridskiot ìvopis, Skopje 1990, 84–102(C. Grozdanov, Studii za ohridskiot ìvopis, Skopje 1990, 84–102).

C. Grozdanov, Vizijata na Petar Aleksandriski vo ìvopisot na

Bogorodica Perivlepta (Sv. Kliment) vo Ohrid, in: idem,Studii za ohridskiot ìvopis, 102–107 ‰C. Grozdanov, Vizijatana Petar Aleksandriski vo ìvopisot na Bogorodica Perivlepta (Sv.

Kliment) vo Ohrid, in: idem, Studii za ohridskiot ìvopis, 102–107Š.

L. Hadermann-Misguich, Kurbinovo. Les fresques de Saint-Georges et lapeinture byzantine du XIIe siecle, Bruxelles 1975, 105–106.

Hrizostom Stoli} Hilandarac, Pravoslavni sveta~nik. Mesecoslov

svetih, 1, Beograd 1988, 199–201, 212–213 (Hrizostom Stoli}Hilandarac, Pravoslavni sveta~nik. Mesecoslov svetih, 1, Beograd1988, 199–201, 212–213).

D. Koco, P. Miqkovik-Pepek, Manastir, Skopje 1958, 61 (D. Koco, P.Miljkovi}-Pepek, Manastir, Skopje 1958, 61).

D. Kornakov, Po konzervatorskite raboti vo crkvata sv.

Bogorodica Perivleptos (Sv. Kliment) vo Ohrid, Kulturnonasledstvo 2 (1969) 73–89 ‰D. ]ornakov, Po konzervatorskite rabotivo crkvata sv. Bogorodica Perivleptos (Sv. Kliment) vo Ohrid, Kulturnonasledstvo 2 (1969) 73–89Š.

J. Lafontaine-Dosogne, Iconographie de l'enfance de la Vierge dansl'Empire byzantin et en Occident, I, Bruxelles 1964.

V. Lazarev, Mozaiki Sofii Kievskoè, Moskva 1960, 46–48 (V. Lazarev,Mozaiki Sofii Kievskoj, Moskva 1960, 46–48).

V. Lazarev, Nouvelles decouvertes dans la cathedrale Sainte-Sophie deKiev, Byzantinoslavica 19/1 (1958) 89, 92.

V. Lazarev, @ivopis XI–XII vekov v Makedonii, in: XIIe Congresinternational des etudes byzantines, Rapports, Beograd–Ohrid 1961(V. Lazarev, @ivopis XI–XII vekov v Makedonii, in: XIIe Congresinternational des etudes byzantines, Rapports, Beograd–Ohrid 1961).

M. Medi}, Stari slikarski priru~nici, Beograd 2002–2005, II, 531;III, 2005, 235 (M. Medi}, Stari slikarski priru~nici, Beograd2002–2005, II, 531; III, 2005, 235).

P. Miqkovik-Pepek, Deloto na zografite Mihailo i Eutihij,Skopje 1967 (P. Miljkovi}-Pepek, Deloto na zografite Mihailo iEutihij, Skopje 1967).

26 F. Bari{i}, Dva gr~ka natpisa iz Manastira i iz Struge,ZRVI VIII/2 (1964) 17–18; C. Grozdanov, Pojava i prodor portreta

Klimenta Ohridskog u sredwovekovnoj umetnosti, ZLUMS 3 (1967)58–63; \uri}, Vizantijske freske, 16–17.

ZOGRAF 33 (2009) ‰93–100Š

100

J. Popovi}, Dogmatika pravoslavne crkve, 1, Beograd 1980, 332–333 (J.Popovi}, Dogmatika pravoslavne crkve, 1, Beograd 1980, 332–333).

J. Radovanovi}, Runo Gedeonovo u srpskom sredwovekovnom slikarstvu,in: idem, Ikonografska istraìvawa srpskog slikarstva XIII i

XIV veka, Beograd 1988, 83–89 (J. Radovanovi}, Runo Gedeonovo usrpskom srednjovekovnom slikarstvu, in: idem, Ikonografskaistraìvanja srpskog slikarstva XIII i XIV veka, Beograd 1988, 83–89).

S. Radoj~i}, Jedna slikarska {kola iz druge polovine XV veka,ZLUMS 1 (1965) 77 ‰S. Radoj~i}, Jedna slikarska {kola iz drugepolovine XV veka, ZLUMS 1 (1965) 77Š.

S. Radoj~i}, Prilozi za istoriju najstarijeg ohridskog slikarstva,ZRVI VIII2 (1964) 362 ‰S. Radoj~i}, Prilozi za istoriju najstarijegohridskog slikarstva, ZRVI VIII2 (1964) 362Š.

M. Skaballanovi~, Hristianskie prazdniki, 4, Kiev 1916, 48–58 (M.Skaballanovi~, Hrist›anskie prazdniki, 4, Kiev 1916, 48–58).

M. Stoyanova, Le cycle de la vie de Saint Jean-Baptiste dans l'Orientchretien, Venise 1990, 105–107.

F. [mit, Kahriå-dàmi, I, Sofià 1906, 67 (F. [mit, Kahrie-dàmi, I,Sofija 1906, 67).

P. A. Underwood, The Kariye Djami, New York 1966, I, 49; II, 59.T. Velmans, La peinture murale byzantine a la fin du Moyen Age, Paris

1977, 167–168.D. Vojvodi}, O likovima starozavetnih prvosve{tenika u

vizantijskom zidnom slikarstvu, ZRVI 37 (1998) 124 ‰D.Vojvodi}, O likovima starozavetnih prvosve{tenika u vizantijskomzidnom slikarstvu, ZRVI 37 (1998) 124Š.

A. Xyngopoulos, Au sujet d’une fresque de l’eglise Saint-Clement a Ochrid,ZRVI VIII/1 (1963) 301–306.

N. Zarras, The Iconographical Cycle of the Eothina Gospel Pericopes inChurches from the Reign of King Milutin, Zograf 31 (2006–2007) 100.

On the conceptual and thematic foundations of the fresco paintingsin the diaconicon of the Church of Virgin Peribleptos in Ohrid

Cvetan Grozdanov

The author believes that the themes referring to St.John the Precursor and the Virgin in the diaconicon of theChurch of the Virgin Peribleptos in Ohrid were painted inkeeping with the dogmatic belief in the incarnation of theSaviour. He therefore claims that the paintings in thediaconicon are not dedicated to the Precursor’s life — in thisset of paintings, only two compositions are directly related tothe Precursor (the Annunciation to Zacharias and the Birth ofJohn the Forunner). However, the same space also contains

the first three compositions of the big cycle of paintings de-picting Mary’s childhood and youth. There are also the paint-ings The Three Young Men in the Fiery Furnace and TheMeeting of Mary and Elizabeth. The reason why a bust of therighteous Gideon is painted at the entrance to the diaconiconbeneath the figures of Jacob’s sons is that Gideon’s visionabout dew on a fleece is a prefiguration of Mary and the birthof Christ. The recently identified figure of the prophet Elijahis also published in this article for the first time.

Documents

O idejno-tematskim osnovama `ivopisa u |akonikonu crkve Bogorodice Perivlepte u … · 2015. 2. 6. · O idejno-tematskim osnovama `ivopisa u |akonikonu crkve Bogorodice Perivlepte