ใบความร บทท2ความรทวไปเกยวกบพชสมนไพร

ความรเรองยาสมนไพรถอเปนองคความรทเกาแกสำาหรบมนษยในวงการวทยาศาสตรเชอวาการทมนษยรจกนำาสมนไพรชนดตางๆมาใชในการรกษาโรคไดนน นาจะเกดจากการเรยนรจากพฤตกรรมของสตวการบอกเลาตอๆ กนมาหรอเกดจากการทดลอง และสงสมประสบการณมาอยางตอเนองตงแตสมยโบราณ เนองจากสมนไพรมความสมพนธและเกยวของอยางใกลชดกบชวตมนษยมาตงแตสมยทมนษยยงดำารงชวตดวยการหาของปาลาสตว มนษยมววฒนาการในการประยกตใชประโยชนจากธรรมชาต จงรจกนำาสมนไพรมาใชเปนอาหาร เชอเพลง เครองนงหม และสวนหนงกใช เปนยารกษาโรค รปแบบการใชสมนไพรกจะมความแตกตางกนตามความ หลากหลายของเผาพนธมนษย และความหลากหลายทางชวภาพและ สงแวดลอมของแตละทองถนสมนไพร หมายถง ยาทไดจากพฤกษศาสตร สตว หรอแรธาต ซงมไดผสมหรอปรงหรอแปรสภาพ (ตามความหมายของยาสมนไพรในพระราชบญญตยา พ.ศ. ๒๕๑๐ )สมนไพรสำาหรบงานสาธารณสขมลฐานสวนใหญเปนตนไม ซงตนไมเหลานจะมสวนประกอบสำาคญอย ๕สวนคอรากลำาตนใบดอกและผลสวนของพชเหลานตางมรปรางลกษณะโครงสรางและบทบาทหนาทแตกตางกนไป เชนเดยวกบรางกายมนษยทมอวยวะแตกตางกนและตางกทำาหนาทไมเหมอนกนขอสำาคญในการนำายาสมนไพรมาใชกตองคำานงถงหลกการใชใหถกตองดวย คอ 1. ใชใหถกตน สมนไพรทมชอพองหรอซำากนมาก และบางทองถนกเรยกไมเหมอนกน จงตองรจกสมนไพร และใชใหถกตน 2. ใชใหถกสวนตนสมนไพรไมวาจะเปนรากใบดอกเปลอกผลเมลดจะไมฤทธไมเทากน บางทผลแก-ผลออน จะมฤทธแตกตางกน ดงนนจงตองรวาสวนใดใชเปนยาได

3. ใชใหถกขนาด สมนไพรถาใชนอยไปกรกษาไมไดผล แตถามากไปอาจเปนอนตรายหรอเกดพษตอรางกายได 4. ใชใหถกวธ สมนไพรบางชนดตองใชสด บางชนดตองปนกบเหลาบางชนดใชตม จะตองรจกวธใชใหถกตอง 5. ใชใหถกกบโรค เชน ทองผกตองใชยาระบาย ถาใชยาทมฤทธฝาดสมานจะทำาใหทองผกยงขน

ลกษณะของพชสมนไพร

โดยทวไปตนไมจะแบงออกไดเปน 5 สวนคอ ราก ลำาตน ใบ ดอก และผล สวนตางๆ เหลานจะมรปรางลกษณะและหนาททแตกตางกนออกไป เชน ราก ลำาตน ใบ มบทบาทรวมกนในการดดซมอาหาร ผลต อาหาร ลำาเลยงอาหาร และสะสมอาหารใหพช สวนดอก ผล เมลด มหนาทในการสบพนธ ชวยใหพชกระจายพนธตอไป

1. ราก เปนสวนของพซทงอกตอจากลำาตนลงไปในดน ไมมสวน ของขอ ปลอง ตา ใบ และดอก หนาทสำาคญของรากคอ ดดนำา และแรธาต จากดนสงไปเลยงลำาตน และยดเกาะดน ทำาใหลำาตนตงตรง ไมโคนลม ราก แบงไดเปน 2 ระบบคอ ระบบรากแกว และ ระบบรากฝอย รากแกวมกจะพบในพชใบเลยงค เชน คน มะขาม มะมวง เปนตน สวนระบบรากฝอยจะพบไดในพชใบเลยงเดยว เชน หญา ตะไคร เปนตน

ตามปกตรากจะอยใตดน แตมรากของพชบางชนดเปลยนแปลงไปอยเหนอดนเพอทำาหนาทพเศษแตกตางกนไป เชน รากคำาจน พบไดในตนเตย ไทร ทำาหนาทชวยพยงลำาตนไมใหลม รากอากาศ พบใน กลวยไมชนดตางๆ ชวยดดความชนจากอากาศ รากยดเกาะ พบไดใน ไมเลอย เชน ดปล พล ทำาหนาทชวยใหลำาตนยดกบตนไมอนหรอหลก ไดแนน นอกจากนรากของพชบางชนดยงเปลยนไปทำาหนาทสะสมอาหารใหพช เชน รากมน รากแครอท รากของพชหลายชนดสามารถนำามาใชเปนยาได เชน กระชาย ระยอม แพงพวยฝรง เปนตน

2. ลำาตน ลำาตนเปนสวนทสำาคญของพช ประกอบดวย ขอ ปลอง และตาทเหนไดชดเจน ลำาตนมหนาทลำาเลยงอาหารจากรากไปยง ใบ ชวยคำาจนพช และในพชบางชนดลำาตนยงทำาหนาทสะสมอาหารดวย จากลกษณะของลำาตนทำาใหแบงตนไมไดเปน 4 ประเภทคอ ไมยนตน ไมพม ไมลมลก และไมเลอย

ไมยนตน เปนตนไมทมลำาตนสงใหญ มเนอไมคอนขางแขง แตก กงกานออกไปมากมาย มอายหลายป ตวอยางเชน มะมวง มะขาม มะกา เปนตน

ไมพม มลำาตนขนาดเลกและมความสงนอยกวาไมยนตน มกแตกกงกานทโคนตนบรเวณใกลกบพนดน ทำาใหทรงตนเปนพม เชน ทองพนชง มะนาว ขล เปนตน

ไมลมลก ลำาตนเปนเนอไมออน สวนมากมอายเพยงปเดยว แตบางชนดอาจมอายหลายปได ตวอยางของพชประเภทไมลมลก เชน ฟาทะลาย โจร หญาชนดตางๆ

ไมเลอย เปนลำาตนประเภททไมสามารถตงตรงได อาศยการเลอยพนไปตามวตถหรอตนไมอน โดยใชสวนตางๆ ชวยยดเกาะ เชน หนวด ราก หนาม ลำาตนมทงประเภททเปนไมเนอแขงและไมเนอออน เชน การเวก ฟกทอง ตำาลง เลบมอนาง ชงชาชาล และดปล เปนตน

ลำาตนของพชสวนใหญอยบนดน แตมพชบางชนดทมลำาตนอย ใตดน สวนทอยเหนอดนคอกาบใบหมซอนๆ กนจนดคลายกบเปนลำาตน ซงอาจทำาใหเขาใจผดวาเปนลำาตนได ลำาตนใตดนมกพบในพชใบเลยงเดยว เปนสวนใหญ เชน กลวย ขง ขา ตะไคร เปนตน ลำาตนใตดนทพบเสมอๆ ไดแก ประเภท เหงา และประเภท หว ตวอยางของพชทมเหงาใตดน ไดแก ขง ขา ไพล กระชาย เปนตน สวนลำาตนใตดนประเภทหว เชน หอม กระเทยม แหวหม บก เปนตน ลำาตนของพชหลายชนดสามารถนำามาใชเปนยาได เชน แค ขเหลก ฟาทะลายโจร ไพล เปนตน

3. ใบ ใบเปนสวนทสำาคญของพช มหนาทในการสงเคราะหแสง ใบของพชหลายชนดใชเปนยาได เชน ใบชมเหดเทศ ใบขเหลก ใบมะกา ใบมะขามแขก เปนตน โดยทวไปใบมลกษณะเปนแผนสเขยว เนองจากมสารจำาพวกคลอโรฟลล ใบทสมบรณประกอบดวย 3 สวนคอ แผนใบ กานใบ และหใบ ใบของพชบางชนดอาจขาดสวนประกอบอยางใดอยางหนงไปได การสงเกตลกษณะของใบควรสงเกตรปรางใบ ลกษณะปลายใบ โคนใบ รมใบ เสนใบ และลกษณะของเนอใบ

แผนใบ มรปรางไดหลายแบบ อาจเปนรปไข รปวงร รปใบหอก รปหวใจ รปสามเหลยม รปขอบขนาน ฯลฯ

ขอบใบ อาจมลกษณะเรยบ หยกเวาเปนแฉก หยกเปนซฟน หรอ เปนคลน ลกษณะของขอบใบสามารถแบงยอยเปนแบบตางๆ ไดหลายแบบ

ปลายใบและโคนใบ อาจมลกษณะมน แหลม หรอเวา ลกษณะตาง ๆ เหลานมชอเรยกตางๆ กนออกไป

ลกษณะตางๆ ของแผนใบ ขอบใบ ปลายใบ และโคนใบ จะชวยในการบอกลกษณะทแตกตางกนของพชแตละชนดได ลกษณะดงกลาว สามารถแบงละเอยดไดหลายแบบ และมชอเรยกเปนศพทเฉพาะไดมากมาย ดงทแสดงไวในรปท 5, 6 และ 7

ชนดของใบ ใบแบงไดเปน 2 ชนด คอ ใบเดยว และใบประกอบ ใบเดยว เปนใบทบนกานใบหนงอนมใบเพยงใบเดยว ใบของพช

บางชนดขอบใบอาจเวาลกเปนแฉกจนเกอบถงเสนกลางใบ แตถาตวใบไมขาดออกจากกน กยงจดเปนใบเดยว เชน ใบมนสำาปะหลง เปนตน

ใบประกอบ เปนใบทบนกานใบหนงอน มใบมากกวาหนงใบขน ไป ใบแตละใบเรยกวาใบยอย ใบยอยของพชแตละชนดมขนาดไมเทากน บางชนดมขนาดเลก เชน ใบมะขาม บางชนดใบยอยมขนาดใหญ เชน ใบชมเหดเทศ เปนตน ใบประกอบแบงออกไดเปนชนดใหญๆ 2 ชนดคอ ใบประกอบแบบขนนก และใบประกอบแบบพด

http://www.thaikasetsart.com/wp-content/uploads/2012/12/kaset-0011.1.jpg

จาก Bailey LH, Manual of Cultivated Plants, 1969

ใบประกอบแบบขนนก เปนใบประกอบซงใบยอยแยกออก จากแกนกลางทเปนกานยาวเรยว ใบประกอบชนดนอาจเปนใบประกอบชนเดยว ใบประกอบ 2 ชน หรอใบประกอบ 3 ชน กได

ใบประกอบแบบพด เปนใบประกอบทใบยอยทกใบแยกออก จากจดเดยวกน เชน ใบหนมานประสานกาย เปนตน

การเรยงตวของใบ

ใบของพชมการเรยงตวไดหลายแบบ ทพบเสมอๆ ไดแก

-เรยงสลบ (alternate) ทแตละขอจะมใบ 1 ใบ ตวอยางเชน ใบชบา

-เรยงตรงขาม (opposite) ทแตละขอมใบออก 1 ค ตรงขามกน เชน ใบกะเพรา

-เรยงตวรอบขอ (whorled) ทแตละขอมใบมากกวา 2 ใบ ออกรอบขอ เชน ใบยโถ

4. ดอก

ดอกไมแบงไดเปนดอกเดยวและดอกชอ ดอกเดยวเปนดอกไมทบนกานดอกอนหนงมดอกเพยงดอกเดยว สวนดอกชอเปนดอกทบนกานดอกอนหนงมดอกมากกวา 2 ดอกขนไป การเรยงตวของชอดอกมหลายรปแบบ แลวแตชนดของพช ลกษณะของชอดอกทพบไดบอยๆ เชน

Raceme เปนชอดอกทมแกนกลาง (rachis) ยาว และเจรญตอไปไดเรอยๆ ดอกยอยเรยงรอบแกน ความยาวของกานดอกยอยแตละดอกสมำาเสมอกน ตวอยางเชน ดอกหางนกยงไทย

Spike เปนชอดอกทมแกนกลางยาวเชนเดยวกบแบบ raceme แต ดอกยอยไมมกาน

Spadix เปนชอดอกทมแกนกลางเปนแทงอวบนำา ดอกยอยมกไมสมบรณเพศ ดอกตวผอยดานบน ดอกตวเมยอยดานลาง โคนชอมกลบประดบขนาดใหญสสวย เรยก Spathe ชอดอกชนดน เชน ดอกหนาวว เปนตน

Corymb เปนชอดอกทดอกยอยมกานดอกยาวไมเทากน ดอก ยอยดอกลางมกานยาวกวาดอกดานบน เพอชดอกใหอยในระดบเดยวกน ดอกลางดานนอกจะบานกอน ดอกตรงกลางจะบานทหลง

Umbel เปนชอดอกทดอกยอยมกานยาวเทากน ออกจากจดเดยวกนแผออกไปเปนรศม เชน ดอกกยชาย

Panicle เปนชอดอกทมแกนกลาง กงดานขางมการแตกแขนงเปนชอยอย ชอยอยดานลางจะบานไลขนขางบน

Head เปนชอดอกทดอกยอยไมมกาน อยรวมอดกนแนนบน แกนกลางทสน หรอแบน ทำาใหชอดอกมลกษณะแผออก หรอกลม ชอดอกแบบนไดแก ทานตะวน ดาวเรอง เปนตน

5. ผล เปนสวนทเจรญมาจากรงไข ภายในมเมลด ผลแบงไดเปน 3 ประเภทคอ ผลเดยว ผลกลม และผลรวม

ผลเดยว แตละผลเกดจากหนงรงไขในหนงดอก ผลเดยวแบง ออกไดเปนผลสด (freshy fruit) ผลแหงชนดแตกได (dehiscent fruit) และ ผลแหงไมแตก (indehiscent fruit) ตวอยางของผลเดยวชนดผลสด ไดแก มะมวง ฝรง ฟก แอปเป ล ตวอยางผลเดยวชนดแหงแลวแตกได เชน ฝกถว (เปนผลชนด legume) แคปซลฝน (เปนผลชนด capsule) ผลรก (เปนผลชนด follicle) เปนตน สวนผลเดยวชนดแหงแลวไมแตก

เชน เมลดขาว (ผลชนด caryopsis) เมลดทานตะวน (เปนผลชนด achene) เปนตน

ผลกลม (Aggregate fruit) แตละผลเกดจากหลายรงไขในหนงดอกเชอมกนดวยฐานรองดอก เชน สตรอเบอร นอยหนา กระดงงา เปนตน

ผลรวม (Multiple fruit) เปนผลทเจรญมาจากรงไขหลายอนทมา จากหลายดอกซงอยในชอดอกเดยวกน เชน ผลสบปะรด ขนน เปนตน

นอกจากนยงมผลทมลกษณะพเศษซงเดมในแตละดอกมรงไข เพยงอนเดยว เมอกลายเปนผล รงไขเจรญแยกออกมาเปนหลายผลยอย เชน กะเพรา แมงลก โหระพา เปนตน ผลของพชหลายชนดทนำามาใชประโยชนเปนยาได เชน มะเกลอ มะแวง ทบทม เปนตน

การเกบเกยวพชสมนไพร

สรรพคณของพชสมนไพรจะขนอยกบชนดและปรมาณของสาร สำาคญในพชสมนไพรนนๆ ปจจยอยางหนงทมผลตอคณภาพของสมนไพร ไดแก การเกบเกยว ชวงเวลาทเกบสมนไพร และวธการเกบสมนไพร จะม

ผลตอปรมาณสารสำาคญในสมนไพร นอกจากนการเกบเกยวยงตอง คำานงถงการเกบสมนไพรใหถกตนและเกบใหถกสวนอกดวย เพราะสงเหลานจะมผลตอปรมาณของสารสำาคญ ซงจะเกยวโยงถงผลในการรกษาโรคของสมนไพรนนๆ

หลกทวไปในการเกบสมนไพรสวนตางๆ มดงน

1. ประเภทรากหรอหว เชน กระชาย ขา ขง ไพล เปนตน ควรเกบในชวงทพชหยดการเจรญเตบโต ใบและดอกรวงหมด หรอเกบใน ชวงตนฤดหนาวถงปลายฤดรอน เพราะในชวงนรากและหวจะมการสะสมสารสำาคญในปรมาณสง วธการเกบใชวธขดดวยความระมดระวง

2. ประเภทใบหรอเกบทงตน เชน กะเพรา ฟาทะลายโจร ชมเหดเทศ ควรเกบในชวงทพชเจรญเตบโตมากทสด หรอพชบางชนดอาจระบใหแนชดลงไป เชน เกบใบทไมออนไมแกเกนไป (ใบเพสลาด) เปนตน วธเกบใบใชการเดด

3. ประเภทเปลอกตนและเปลอกราก เชน เปลอกสเสยด เปลอกทบทม เปนตน เปลอกตนมกเกบระหวางชวงฤดรอนตอกบฤดฝน เพราะปรมาณสารสำาคญในเปลอกจะสงและเปลอกลอกไดงาย การลอกเปลอกตนนนควรลอกจากสวนกงหรอแขนงยอย ไมควรลอกจากลำาตนใหญ เพราะจะทำาใหกระทบกระเทอนตอการลำาเลยงอาหารของพชซงอาจทำาใหพชตายได สวนเปลอกรากควรเกบในชวงตนฤดฝนเพราะจะลอกไดงาย

4. ประเภทดอก เชน ดอกคำาฝอย ดอกเบญจมาศสวน โดยทว ไปมกเกบในชวงทดอกเรมบาน แตบางชนดกระบวาใหเกบโนชวงทดอกยงตม เชน กานพล เปนตน

5. ประเภทผลและเมลด โดยทวไปมกเกบในชวงทผลแกเตมท เชน มะแวง ดปล ชมเหดไทย แตบางชนดกระบใหเกบในชวงทผลยงดบอย เชน ฝรง เปนตน

การแปรสภาพและการเกบรกษาพชสมนไพร

การเกบรกษาสมนไพรไวนานๆ มกจะมการขนรา สและกลน เปลยน ทำาใหสมนไพรนนเสอมคณภาพได ดงนนหลงจากเกบเกยวพช สมนไพรแลว จำาเปนตองมการแปรสภาพและเกบรกษาสมนไพรดวยวธทเหมาะสม เพอรกษาคณภาพไมใหเสอมลงระหวางรอการสงจำาหนาย การแปรสภาพพชสมนไพรขนตนทสะดวกนยมใชวธทำาใหแหง โดยอาจเลอกใชวธใดวธหนงทเหมาะสมดงน

1. ผงลมใหแหงในทรม

2. ผงแดดใหแหง

3. ตมหรอนงแลวทำาใหแหง

4. อบใหแหงดวยตอบ

การตมหรอนงกอนทำาแหงนยมใชกบสมนไพรซงมแปงโปรตน หรอเอนไซมเปนองคประกอบหลก เชน ขง ขมน สมนไพรทเปนชน

สวนขนาดใหญควรหนใหเปนชนบางพอสมควรแลวจงทำาใหแหง ในการทำาแหงนนตองคำานงถงการรกษาคณภาพของสมนไพรไมใหสลายตวดวยอณหภมทใชในการทำาแหงควรใชอณหภมทเหมาะสม โดยปกตมหลกดงน

1. สวนของดอก ใบ และทงตน ใชอณหภม 20-30 องศาเซลเซยส หรอใชการผงในรม

2. สวนของราก กง เปลอก ใชอณหภม 30-65 องศาเซลเซยส

3. สวนของผลและเมลด ใชอณหภม 70-90 องศาเซลเซยส

4. สมนไพรทมนำามนหอมระเหย เชน กะเพรา ตะไครหอม ใช อณหภม 25-30 องศาเซลเซยส

5. สมนไพรทมสารสำาคญเปนแอลคาลอยดหรอกลยโคไซด เชน มะขามแขก ดองดง ใชอณหภม 50-60 องศาเซลเซยส

หลงจากสมนไพรแหงสนทดแลว (ความชนไมเกน 8%) ควรเกบในภาชนะทปองกนความชนและอากาศเขาไปทำาปฏกรยาทำาใหสมนไพรเสอม

คณภาพ ควรเกบในทแหง เยน และอากาศถายเทไดด และปองกนแมลงและสตวเลยงเขามาทำาลาย หรออาจเกบในหองควบคมอณหภมไมเกน 10 องศาเซลเซยส ความชนสมพทธในอากาศไมเกน 20% จะชวยยดอายการเกบและรกษาคณภาพสมนไพรไดนานขน นอกจากนการเกบสมนไพร ควรเกบใหเปนสดสวน เพอปองกนความสบสนของสมนไพรแตละชนด

ตวยาสำาคญในพชสมนไพร

พชสมนไพรแตละชนด แตละสวน เชน ราก ลำาตน ใบ ดอก ผล เมลด ประกอบดวยสารสำาคญหรอตวยาทแตกตางกนออกไป สารเหลาน จะเปนตวกำาหนดสรรพคณของสมนไพร ชนด และปรมาณของสารสำาคญจะขนอยกบพนธของพช สภาวะแวดลอมทปลก และชวงเวลาทเกบเกยวพชสมนไพร ตวยาสำาคญในพชสมนไพรจำาแนกไดเปน 2 พวกใหญ คอ

1. สารปฐมภม (Primary Metabolite) เปนสารทมอยในพชชนสงทวไป พบในพชเกอบทกชนด เปนผลตผลทไดจากกระบวนการ สงเคราะหแสง (Photosynthesis) เชน คารโบไฮเดรต ไขมน โปรตน เมดส (pigments) และเกลออนนทรย (inorganic salts) เปนตน

2. สารทตยภม (Secondary Metabolite) เปนสารประกอบ ทมลกษณะคอนขางพเศษ พบตางกนในพชแตละชนด คาดวาสารเหลานเกดมาจากขบวนการชวสงเคราะห (biosynthesis) ในพช สารประเภทนไดแก กลมแอลคาลอยด กลมกลยโคไซด นำามนหอมระเหย เปนตน สวนใหญสารจำาพวกทตยภมจะมสรรพคณทางยาหรอออกฤทธเปนสารพษทเหนไดชดเจน

ในทนจะกลาวถงสารสำาคญบางกลมอยางคราวๆ

คารโบไฮเดรต (Carbohydrates) ไดแก สารจำาพวกแปง นำาตาล และเซลลโลส (cellulose) ซงเปนกากใยทมอยในพช รวมทงวน และสารเมอกจำาพวกกมและมวซเลท (gum and mucilage) ตางๆ คารโบไฮเดรตมกพบเปนอาหารทพชเกบสะสมไวในรปแปง โดยเกบไวตามสวนตางๆ ของพช เชน หว ราก ใบ เมลด เปนตน ประโยชนทไดจากสาร

จำาพวกคารโบไฮเดรต เชนเปนแหลงของพลงงาน กากใยในพชชวยใหการขบถายดขน วนใชเปนยาระบาย เปนตน

ไขมน (Lipids) ประกอบดวยไข (wax) และนำามนไมระเหย (fix oils) ตวอยางของนำามนไมระเหยไดแก นำามนจากเมลดพช เชน นำามน ถวเหลอง นำามนเมลดฝาย นำามนรำา นำามนปาลม นำามนละหง นำามนเหลาน บางชนดใชเปนอาหาร ใหพลงงานแกรางกาย บางชนดใชเปนยาระบาย เปนตน

เรซนและบาลซม (Resins and Balsams) เรซน หมายถง สารประกอบทมรปรางไมแนนอน มกเปราะ แตกงาย แตบางชนดอาจนม เมอเผาไฟจะหลอมเหลวไดสารทใสขน และเหนยว เชน ชนสน สวนบาลซม เปนสารผสม เชน กำายานไทย กำายานสมาตรา ใชแตงกลนหอมในเครองสำาอาง เปนตน

โปรตน-กรดอะมโน ( Proteins-Amino Acids) โปรตน เปนสารอนทรยทเกดจากกรดอะมโนมาจบกนเปนโมเลกลใหญ มประโยชน บำารงรางกาย แตโปรตนบางชนดมพษ เชน โปรตนจากเมลดละหงและเมลดมะกลำาตาหน เปนตน ตวอยางของกรดอะมโนทมความจำาเปนตอรางกายเชน ไลชน (lysine) ทรปโตแฟน (tryptophan) ไกลซน (glycine) และไทโรซน (tyrosine) เปนตน

เอนไซม (Enzymes) เปนโปรตนชนดหนง มนำาหนกโมเลกล อยระหวาง 13,000 ถง 840,000 ทำาหนาทเปนตวเรงปฏกรยาตางๆ ในพช

เชน เรงปฏกรยาการยอยของสารเรงปฏกรยา oxidation-reduction ทเกดขนระหวางสารสองชนด เปนตน

นำามนหอมระเหย (Volatile Oils) เปนสารทมลกษณะเปน นำามนทกลนไดดวยไอนำา มกลนเฉพาะ ระเหยไดงายในอณหภมปกต เปนสวนผสมของสารเคมหลายชนด มกเปนสวนประกอบของพชสมนไพรท เปนเครองเทศและเครองหอม มกใชเปนยาขบลมและฆาเชอโรค เชน นำามนหอมระเหยในกระเทยม ขง มะกรด ดอกกหลาบ ดอกมะล เปนตน ตวอยางขององคประกอบเคมทสำาคญในนำามนหอมระเหย เชน การบร (camphor) บอรนออล (borneol) ซโทรเนลลาล (citronellal) และไลนาลออล (linalool) เปนตน

รปท 17 ตวอยางองคประกอบเคมในนำามนหอมระเหย

แอลคาลอยด (Alkaloids) เปนกลมสารทสำาคญ สวนใหญ พบในพชชนสง พบบางในพชชนตำา เปนสารทมกจะมคณสมบตทางเภสชวทยาทเดนชด พบไดในพชสวนตางๆ เชน ราก ลำาตน ใบ ดอก ผล เมลด ทงนแลวแตชนดของพช เชนในใบยาสบพบแอลคาลอยดนโคทน (nicotine) ซงเปนสารทมพษ ในยางฝนมแอลคาลอยดมอรฟนซงใชเปนยาแกปวดทดมาก แตทำาใหเสพตดงาย ในสวนตางๆ ของตนแพงพวยฝรงมแอลคาลอดยวนบลาสทน (vinblastine) และวนครสทน (vincristine) ซงใชรกษา

มะเรง ในเมลดแสลงใจมแอลคาลอยดทเปนพษชอ สตรกนน (strychnine) ทำาใหชกได และใชเปนยาเบอหน ควนน (quinine) เปนแอลคาลอยดทใชรกษาไขมาเลเรยตงแตอดตจนกระทงปจจบน พบไดในเปลอกซงโคนา ในรากระยอมนอยมแอลคาลอยดทใชเปนยาลดความดนชอรเซอปน (reser- pine) ใบชาและเมลดกาแฟมแอลคาลอดยคาเฟอน (caffeine) ซงมฤทธกระตนประสาทสวนกลางทำาใหรสกกระปรกระเปรา เปนตน

กลยโคไซด (Glycosdes) เปนสารกลมใหญอกกลมหนงซง นำามาใชประโยชนเปนยารกษาโรคอยางกวางขวาง เชน ยารกษาโรคหวใจ ยาระบาย ยาลดอาการอกเสบ ยาฝาดสมาน ตลอดจนใชเปนสารตงตนในการสงเคราะหฮอรโมนทสำาคญหลายชนด กลยโคไซดหลายชนดมฤทธเปนสารพษ กลยโคไซดพบมากในสวนตางๆ ของพชชนสง แบงออกเปนหลายชนดทสำาคญไดแก

1. คารดโอแอคทพ หรอคารดแอกกลยโคไซด(Cardioactive or Cardiac Glycosides)เปนกลยโคไซดทออกฤทธตอกลามเนอหวใจ เชน digitoxin, digoxin พบไดในใบดจตาลส (DigitaUis purpurea L.) ใชเปนยาบำารงหวใจ

2. แอนทราควโนนกลยโคไซด    ( Anthraquinone Glycosides)เปนกลมสารทออกฤทธเปนยาถายและยาระบาย ตวอยางเชนสารเซนโนไซด (sennosides) ในใบและฝกมะขามแขก สารอะโล-อโมดน (aloe-emodm) ในโกฐนำาเตาและฝกคน สารบาบาโลอน (barbaloin) ในเปลอกใบวานหางจระเข เปนตน

http://www.thaikasetsart.com/wp-content/uploads/2012/12/kaset-0027.1.jpg

3. ซาโปนน กลยโคไซด (Saponin Glycosides)เปนสารททำาใหเกดฟองเมอเขยากบนำา เปนสารทลดแรงตงผวทด และมคณสมบตทำาใหเมดเลอดแดงแตกได สารในกลมนใซประโยชนเปนสารชะลางแทนสบได ใชเปนสารพนดบไฟ ใชเปนยาเบอปลา และประโยชนทสำาคญทสดคอ ใชเปนสารตงตนในการสงเคราะหยาจำาพวกสเตยรอยด ฮอรโมน (steroid hormones) ตวอยางของสมนไพรทมซาโปนน เชน พช จำาพวกกลอย (Dioscorea spp.) มสารไดออสเจนน (diosgenin) ใบดจตาลส (Digitalis purpurea) มสารดจโทเจนน (digitogenin) เปนตน

รปท 21 ตวอยางสารในกลมซาโปนนทพบในพช

4. ไซยาโนเจนตก กลยโคไซด (Cyanogenetic Glycosides)เปนกลยโคไซดซงสลายใหสารพษจำาพวกไซยาไนด พชทมสารใน กลมนมกจะมพษ กอนนำามาใชปรงเปนอาหารตองทำาใหสกกอน เชน นำามา เผา ตม ดอง ยาง เปนตน เพอใหสารจำาพวกไซยาไนดสลายไป ตนหญาบางซนดทมสารจำาพวกนอยเมอสตวกนเขาไปอาจทำาใหสตวตายได ตวอยางพชทพบกลยโคไซดในกลมน เชน รากมนสำาปะหลงพบสารแมนนโฮทอกซน (manihotoxin) เมลดเฮงยงพบสารอะมกดาลน (amygdalin) นอกจากนยงพบไดในลกกระ ตนตำาแยแมว ผกเสยนผ ใบยางพารา หญาตนกา และแมแตฝกสะตอและชะอมกมรายงานวาพบสารนเชนกนแตพบในปรมาณนอย สารจำาพวกไซยาไนดทำาใหเกดพษโดยการไปทำาลายเอนไซมในเนอเยอตางๆ ทำาใหเนอเยอใชออกซเจนในเลอดทมาเลยงไมได และทำาใหการหายใจหยดชะงกได

5. ฟลาโวนอล กลยโคไซด หรอฟลาโวนอยด (Flayonol Glycosides or Flavonoids)เปนสารมส (pigments) ทพบในสวนตางๆ ของพช เชน กลบดอก กลบเลยง ใบไม ผลไม เปนตน สารนแบงออกไดเปนหลายชนด เชน

-ในดอกไมสเหลอง มกจะพบสารจำาพวกฟลาโวนส (Flavones) ฟลาโวนอล (Flavonols) ชาลโคนส(Chalcones) หรอออโรนส (Aurones)-ดอกไมสแดง มวง นำาเงน มกจะพบสารจำาพวกแอนโธไซยานนส

(anthocyanins)

สารฟลาโวนอยดหลายชนดใชเปนยาได เชน รทน (rutin) ใชรกษา โรคเสนโลหตฝอยเปราะ บางชนดใชฆาแมลง แกอกเสบ ขบปสสาวะ เปนตน

6. แลคโทน กลยโคไซด (Lactone Glycosides)สารในกลมนบางชนดมกลนหอม เชน คมารน (coumarin) จากโกฐสอ เปลอกตนชะลด ใชเปนสารแตงกลนหอมในเครองสำาอาง บางชนดใชปองกนการแขงตวของเลอด และใชเปนสวนผสมในครมปองกนการแพแสงแดด หรอผสมในแปงฝนทาตว เปนตน

7. แทนนน (Tannins)เปนกลมสารทพบไดในพชเกอบทกชนด เปนสารทมรสฝาด เชน พบในเปลอกตนสเสยด ผลและเมลดหมาก เปลอกผลมงคดและทบทม ใบฝรง เปนตน แทนนนมคณสมบตตกตะกอนโปรตนได จงใชประโยชนในอตสาหกรรมฟอกหนง ใชเปนยาฝาดสมาน และยาแกทองเสย ชวยรกษาแผล เชนแผลไฟไหม ทำาใหแผลตดเรวขน

การศกษาถงกลมสารสำาคญชนดตางๆ ในพช จะชวยใหเขาใจถง การออกฤทธ ประโยชน และโทษของสมนไพรแตละชนด ทำาใหสามารถใชสมนไพรไดถกตองและปลอดภย สมนไพรชนดใดทมพษ หากมการทำาลายพษอยางถกตองกสามารถนำามาใชเปนอาหารและยารกษาโรคไดอยางปลอดภย

ยาเตรยมจากสมนไพร

การนำาสมนไพรมาใชรกษาโรคนนใชไดในหลายรปแบบ เชน การใชสมนไพรสดๆ ใชในรปยาตม ยาชง ยาลกกลอน ยาดองเหลา และยาพอก เปนตน

1. ใชในรปสมนไพรสด สมนไพรบางชนดนยมใชในรป สมนไพรสดจงจะใหผลดในการรกษา เชน วนจากใบวานหางจระเขสดใชทาแผลไฟไหม นำารอนลวก ใบผกบงทะเลสดนำามาตำาใชทาแผลทถกพษแมงกะพรน หรอกระเทยมสดนำามาฝานเปนขนบางๆ ใชทาบรเวณผวหนงทเปนเชอรา เปนตน ในกรณของการใชสมนไพรสดควรระวงในเรองของความสะอาด เพราะถาสกปรกอาจตดเชอทำาใหบาดแผลเปนหนองได

2. ยาตม ยาตมเปนรปแบบทใชกนมานานแลว โดยการใชนำาเปนตวละลายสารสำาคญในสมนไพร ขอดของยาตมคอ ดดซมงาย ออกฤทธเรว เตรยมงายและสะดวก แตมขอเสย คอ รสและกลนไมนารบประทาน เกบไมไดนาน ขนรางาย

วธเตรยมยาตม

นำาทใชตมควรเปนนำาสะอาด ใส ไมมกลน รส ปรมาณนำาทใชมกใส พอทวมยา ภาชนะทใชตมยาควรเปนหมอดนเผา หรอหมอเคลอบ ไมควรใชภาชนะโลหะเพราะอาจเกดปฏกรยากบตวยาไดซงจะมผลตอฤทธของยาสมนไพรทนำามาตมควรหนเปนชนพอด ไมใหญหรอเลกเกนไป ถาใหญไป ตวยาอาจละลายออกมานอย ถาเลกเกนไปกทำาใหกรองกากออกไดยาก ในการตมหลงจากเตมนำาลงในสมนไพรแลวคนใหเขากน แชทงไวประมาณครงชวโมงเพอใหยาสมนไพรดดซมนำาไดเตมท (ถาเปนสมนไพรสดไมตอง

แช)ใชไฟขนาดกลางตมใหเดอด พอเดอดแลวลดไฟลง ตมตอไป คอยคนอยเสมอเพอไมใหยาไหม สวนมากจะตม 3 เอา 1 คอนำาทใส 3 สวน ตมใหเหลอ 1 สวน ยาตมควรรบประทานเมอทองวางจงจะไดผลด ยาตมไมควรทงไวคางคน ควรตมรบประทานใหหมดภายในวนเดยว

3. ยาชง เปนยาทเตรยมงาย และรวดเรว สวนใหญเปนการใช สมนไพรแหง และเตมนำารอนเปนตวทำาละลาย ขอดของยาชงคอ ดดซมไดงาย มกลนหอม และรสด

วธเตรยมยา

ยาชงมกไดจากการนำาเอาสวนของสมนไพรมาลางใหสะอาด ผงลม หรอตากใหแหง เชน ใบหญาหนวดแมว ดอกคำาฝอย ชาบางชนดนำา สมนไพรมาควหรอยางไฟกอน เชน ใบชมเหดเทศ เปนตน เตมนำาเดอดลงในสมนไพรแหงนน ทงไว 3-5 นาท อยาแชไวนาน เพราะจะทำาใหกลนและรสของยาซงทไดเปลยนไป

4. ยาลกกลอน เปนยาเตรยมทมรปรางเปนเมดกลม ทำาจากผง ยาชนดเดยวหรอหลายชนดผสมกบสารททำาใหผงยาเกาะตว เชน นำา นำาผง เปนตน ทนยมมกใชนำาผง เรยกยาทไดวา �ยาลกกลอนนำาผง �เปนยาทแตกตวชา ออกฤทธอยไดนาน นำาผงทใชผสมจะชวยปรบรสและชวยบำารงรางกาย มกใชเปนยารกษาโรคเรอรงและโรคทตองการยาบำารงดวย ขอเสยคอ ราคาคอนขางแพง เพราะใชนำาผงเปนจำานวนมาก

วธเตรยมยาลกกลอนนำาผง

นำานำาผงมาเคยวใหเดอดเพอฆาเชอโรคและไลนำาทมปนอยออกไป เพอปองกนไมใหยาทไดขนรา การเคยวนำาผงชวงแรกควรใชไฟแรง เมอเดอดแลวคอยลดไฟลง เคยวจนนำาผงไดทโดยสงเกตจากขนาดฟองทเกดจะมขนาดเลกลงๆ จนเปนฟองละเอยด มกใชเวลาประมาณ 10-15 นาท จากนนยกลงจากเตา กรองผานผาขาวบาง กวนตอจนนำาผงเยนจงนำาไปผสมกบยาทบดเปนผงละเอยด โดยใสผงยาในกาละมงทแหง ตวงนำาผงทเคยวแลว เทราดบนผงยา ใชมอคลกเคลาผงยาใหเขากบนำาผงด โดยลอง

นำายาทเคลาไดป นเปนเมดดวยมอ ยาควรจะปนเปนเมดเกาะกนไดดไมตดมอ และยาทปนไดไมแตกรอน เมอไดยาทเคลาไดทแลวนำามาปนเปนเมดใหกลมและมขนาดสมำาเสมอ การป นเมดทำาไดโดยแบงยาทผสมแลวมาป นเปนลกกลอน ขนาดเทาปลายนวกอย ในขณะทป นนำาผงจะแหงลงเรอย ๆ จงตองคอยทดสอบวายาทปนไดแตกรอนหรอไม ถาแตกรอนแสดงวานำาผงนอยไป ตองเตมนำาผงและผสมจนเขาท แลวป นจนหมด จากนนนำาลกกลอนทป นไดมาวางใสถาดอยาใหเมดซอนกน นำาไปตากแดดจดๆ 1-2 วน จนเมดยาแหงสมำาเสมอ แตอยาตากนานไปเพราะจะทำาใหเมดยาแขง เวลารบประทานจะแตกตวไดยาก เมอแหงดแลวเกบใสขวดทสะอาดและปดสนท

5. ยาดองเหลา เปนยาทใชเหลาหรอแอลกอฮอลละลายสาร สำาคญในสมนไพรออกมา

วธเตรยม

นำาสมนไพรทลางสะอาดและหนเปนชนเลกๆ ตากหรออบจนแหง ใสลงในขวดโหล เทเหลาลงไปพอทวมยา คนวนละครง ปดฝา ทงไวประมาณ 1 เดอนจงรบประทานได ถาตองการใหใชไดเรวขนทำาไดโดยนำาขวดโหลทดองเหลามาอนในหมอนำาเดอด พอเดอดยกขวดโหลออก ปดฝาทงไว 1-2 อาทตยกรบประทานได ยาดองเหลาหามใชในผปวยทเปนความดนโลหตสง ในหญงมครรภ ผปวยโรคหวใจ และผปวยทแพแอลกอฮอล

6. ยาพอก เปนยาทเตรยมไดจากการนำาสมนไพรสดๆ ทลาง สะอาดดแลวมาตำาใหละเอยด และเตมเหลาเลกนอยเพอใหยาออกฤทธดขน แลวนำายาทไดไปพอกแผลตามตองการ

อยางไรกตามในปจจบนไดมการพฒนารปแบบของยาจาก สมนไพรเพอใหใชงายและสะดวกยงขน โดยเอามาเตรยมเปนยาสมนไพร สำาเรจรป เชน นำาเอาผงยาสมนไพรมาตอกเปนเมด นำามาบรรจเปนยาแคปซล และนำามาเตรยมในรปแบบของครม ตวอยางผลตภณฑสมนไพรทพฒนารปแบบแลว เชน กระเทยมแคปซล กระเทยมเมด ฟาทะลายโจรชนดแคปซล ครมบวบก ครมจากไพล ครมผกบงทะเล ขผงพล และครมพญายอ เปนตน

อาการแพทอาจพบไดจากการใชยาสมนไพร

การใชยาสมนไพรในการรกษาโรคนนมทงคณและโทษ บางคน ใชแลวอาจเกดอาการแพได แตการแพพบไดนอยและไมรนแรงเทาการใชยาแผนปจจบน เพราะสารในสมนไพรไมใชสารตวเดยวๆ อาการแพทอาจพบได เชน มผนขนตามตวคลายลมพษ เบออาหาร คลนไส อาเจยน หออ ตามว ชาทลนและทผวหนง ใจสน หวใจเตนเรว รสกวบวาบคลายหวใจจะหยดเตน และเปนบอยๆ ตวเหลอง ตาเหลอง ปสสาวะมสเหลอง เปนตน เมอเกดอาการแพควรหยดยา ถาแพมากควรรบไปพบแพทย