KUR' AN-I KERİM'DEKİ MUHKEM-MÜTEŞABİH A YRIMININ İNCELİKLERİ

GİRİŞ

Kur' an-ı Kerim, sadece müslümanlar için mukaddes bir kitap ve Arap nesir edebiyatının bir şaheseri olmakla kalma­mış, aym zanıanda r,, Hz. Peygamber'in nübüvvet ve risiiletini teyid eden en bü­yük bir mucize olmuştur. Gönüllere hoş gelen, müşahade ve düşünmeye davet eden, insamn madde ve ruhuna hitap eden üslubu, bünyesinin diğer eserlerden farklı oluşu, bedii güzelliklerine ilaveten tabii güzellikleri, · mücerredi müşahhas, zihinde gaib olanı, önünde hazır yapan meselleri, güzel hitapları, müstesna ikna sistemi, delillerinin kuvveti, mantığının

üstünlüğü, akılları birden bire çelen ve nefisleri meftun eden ruhl, sihirli cazibe­siyle Kur' an-ı Kerim, her zaman ve her

mekanda ebedi bir mucize olarak daima önümüzde duracaktıri.

Her zan1an ve her devirde. dini. felse­fi ve ilmi eserlerin, muhataplar tarafın­dan iyice anlaşılıp, kavranabilmesi için onların kendilerini iyi anlayanlar tarafın­dan izah edilip açıklanması lazım gelir. Bu gibi eserlerde, öyle esaslar ve pren-

Şükrü Özbuğday*

sipler vardır ki, onu okuyan herkes, ne demek istediğini anlayamaz. Hele insan­lığı dalalet bataklığından kurtaracak esasları ihtiva eden ilahi kitapların muh­teviyatı, muhatapları tarafından daha iyi anlaşılması gerekir. O halde, ilahi kitap­ların sonuncusu olan Kur'an-ı Keıim'in, müslümanlar, hatta bütün insanlar tara­fından anlaşılıp, insanların ona bağlana­bilmesi için, onun mutlak surette tefsir ve izah edilmesi gerekir.

Bütün insanlık için prensipler ihtiva eden bir kitabın, insanlığın ayn ayn za­manlar ve mekanlar içinde, bütün ihti­yaçlarını sıralayıp muhtevasında dereet­mesi mümkün değildir. Onda umumi esaslar vardır. Onda açıkça anlaşılabilen ayetler olduğu gibi, sarih olarak anlaşıla­mayan ayetler de vardır. Yine onda yük­sek edebi sanatlar mevcuttur. Bunlar an­cak, onları iyi bilenler tarafından anlaşı­lır. Ondaki dini hakikatler, ilmi kaide ve mantık prensipleriyle de çözülemez.

* Din Işleri Yüksek Kurulu Uzmanı. !smail Cerrahoğlu, Tefsir Usulii, A.Ü.llahiyat Fakültesi Yayınlan, Ankara 1976, s. 29.

27

DIYANET ILMI DERGI• ClLT: 35 • SAYI: 3 • TEMMUZ-AGUSTOS-EYLÜL 1999

Eğer bu hakikatler, ilmi kaidelerle çözü­lebilseydi, dinin ilahi karakterine lüzum kalmaz, onlan öğretim yoluyla öğretİr ve öğrenebilirdik. Bu bakımdan, dini eserle­rin, diğer ilmi eseriere nisbetle daha çok tefsir ve izaha ihtiyacı vardır2.

Kur' an-ı Kerim' deki ayetlerin hepsi aynı açıklıkta değildir. Bazılan kolayca anlaşıldığı halde bazılarının üzerinde de­rin derin düşünmek icap eder. Bu bakım­dan onda mevcut olan sanatların, sırlann çözülmesi gerekir.

"Mu/ık em" ve "Miiteşlibih "e geçme­den önce, ayet terinıi ile, ayetlerin taksi­mi üzerinde durmak faydalı olacaktır.

AYET a) Lüğat Manası: Ayet, lügatte şu

maniliara gelmektedir:

I) Açık il.lamet, işaret, nişane.

~ <.::J_r;L:ıJı ~~ ui ~ ~~ u! . ···~..)U-c;;-..:< ...

Onun lıiikiimdarlığuwı alameti, Ttıbut'wı size gelmesidir. Onun içinde, Rabbinizden bir feralılık vardır .... "3 Bu­rada ayet, alanlet manasındadır.

2) Peygan1berlerin hak olduğunu isbat edici mucizeler:

~ı U-c rııı ~i ~ J+ı 1..>-'-"! ~- J...... . •• <Lı....ı....

"/srail oğullarına sor, onlara nice açık liyetler verdik. ... "4

Burada zikredilen ayet mucize mil.na­sındadır.

3) İbret:

•• '·_If 4......~ dJ,j _iı ·ı ~~ - ~U,

'' ... Şüphesiz. ki bunda inananlar için ibret vardır. "5 Burada ayet ibret mil.nii­sındadır.

28

4i Burhan:

"O 'nun tıyetlerinden biri de göklerin ve yerin yaratılması. dillerinizin ve renk­lerinizin değişik olmasıdır. Şüphesiz !mn­

da, bilenler için ibretler vardır. "6 Bura­daki ayet ise, burhan anlamındadır.

5) Adb iş:

"Me!Jem oğlunu ı•e annesini (de kud­retimize) bir işaret kıldık ... f"? Burada ge­çen ayet de, adb iş anlanundadır.

b) Istılah Manası: Sfirelerin içinde. evvelinden ve sonundan munkatı' olan, bir veya birkaç cümleden mürekkep ke­lamdır8.

Birçok hükümleri ve cümleleri ihtiva eden uzun ayetler olduğu gibi, kendi baş­larına bir hüküm ifade etmeyenler de vardır ki, bunlar da yine bir ayet sayılır. "Er-Ra/ıman", "Miidlıtımmetan" gibi.

Ayetlerin son kelimesine, kendinden sonra gelen ayeti, evvelinden ayırdığı

için ·:tcısıla" denmiş tir. Bu kelimenin, son harfine de "hw.fiı 'l~fcısıla" denir .

Ayetlerin tertibi tevkıfidir. Nazil olan her ayetin hangi sfirenin neresine konula-

2 Cerrahoğlu, a.g.e. s. 210.

3 Bakara, 2/24ll.

4 Bakara, 2/2 I I. 5 Ankebut, 29/44.

6 Rum, 30/22.

7 Mü'minun, 23/50.

8 Muhammed Abdü'l-azim ez-Zerkani, Menii­lıilü'l-b:fan Fi Ulumi'l-Kur'an. Mısır, t~. 1,331.

KUR'AN-I KERitvl'DEKI MUHKEM-MÜTEŞABIH AYRlMlNlN INCELIKLERI

cağını, Hz. Peygamber bilir ve yazılması- Bu takdirde muhkem ayetler, miiniilan nı vahiy katipierine enu·ederdi. Bu husus- aniaşılmak için izah ve aniaşılmaya muh­ta icmii vardır. taç olmayan sarih ve vazılı ayetler demek

Cebrail ona vahiy getirdikçe, her iiye­tin yerini de söylemiştir. Hafızlar da bu şekilde ezberlemişlerdir. Ebu Bekir (ö.l3/634) devrinde Kur'an'ın tevdini ve Osman (ö.35/656) devrindeki teksirinde de iiyetlerin tertibi hususunda bir değişik­lik olmanuştır. Bu konuda tanı bir icmii olup, bunu teyid eden haberler bize kadar ulaşmaktadır9.

AYETLERİN TAKSİMİ

olur10•

b) Muhkem Kelimesinin lstılah

Manası:

1) Muhkem, neshe ihtimali olmayan, delaleti ziihir ve vazıh olandır.

2) Muhkem, te'vilden ancak bir tek veche ihtimali bulunandır.

3) Muhkem, kendi kendine müstakil olup, herhangi bir beyana muhtaç olma­yandır.

Kur'an-ı Kerim'in iiyetleri, miiniiları- 4) Muhkeın, miiniisı viizıh olup kendi-nın açık veya kapalı oluşu yönünden iki sine hiçbir işkalin yol bulamayacağı şey­

grupta mütalaa edilmiştir: dir11.

A- Muhkem Ayetler: En-Nisaburi der ki: "Kur'an-ı Ke-rim' in tamam mm mulıkem olduğunu söy­

a) "Mulıkem" Kelimesinin Lügat leyebiliriz. Çiinkii Allalı Teala onda bu­

Manası: yurur ki: "ElifLam M im. (Bu) öyle bir ki-

1) Bu kelime, "1/ıkam "dan gelmiş taptır ki ayetleri en kat' i burlwnlarla olabilir. Lügatçiler "ılıkam" maddesini müteaddit miiniilarda kullanırlar. Fakat bu miiniilar çok olmasına rağmen bir tek şeye döner ki, o da "men" miiniisınadır. Buna göre muhkeın, fesaddan menedil-miş, mevsuk, kavi ve metin demek olur.

2) "Mulıkem" sözü "lwkeme"den de

mulıkem kılmmış, sonra da Hakim, Habir Allalı tarafindan tqfsil edilmiştir." 12

Buradaki muhkemden maksat, onun hükümlerinin sağlam olması, nazmının

güzelliği, lafızlannda ve miiniilannda za­afıyetin olmamasıdır13.

Bu ayet, Kur'an'ın çok sağlanı bir ni­alınnuş olabilir. "Hakeme ", lügatte; atın

zama, çok sağlanı bir pekinliğe malik ol­çenesinin iki tarafından başlık kayışlan-nın geçirildiği demire ve insanın yüzünün ön tarafına denir. "Hüküm" ve "hikmet" 9

ıo maddelerinden türerilen kelimelerin mil-

ez-Zerkani, a.g.e, 1,340-341. Asım Efendi, ei-Okyanusü'/-Hasit Fi Terce­meti'l-Kiiuıusi'I-Mulılt, !st. 1305, H.K.M. Maddesi. niilan genellikle bu iki esastan dal budak

salnuştır.

3) Yine bu sözcüğün, "zu/ıur" ve "tam açılma" anianunda olan "lıakeme" kökünden alırmuş olması da mümkündür.

ı ı Mehmet Sotiıoğıu, Tefsire Giriş. bt. ı Y~ ı, s. ı 50. ı2 Hud, Illi. ı3 Ceıalüddin es-Suyı1ti, el-ltkwı Fi U/umi'l-

Kur'an, Beyrut, ts. 2,2; ez-Zerkiini, 2,271.

a.g.e.,

29

DIYANET ILMI DERGI • ClLT: 35 • SAYI: 3 • TEMMUZ-AGUSTOS-EYLÜL 1999

duğunu, ona ne lafzi ve ne de manevi hiç­bir bozukluğun yol bulanıayacağını, onun bu haliyle bütün zamana meydan okuyan bir muhkemlikte ve sağlanılıkta inşa edil­miş bir binaya benzediğini ilan etmekte­dir.

Kur' an, umumi hey' etiyle mülahaza olunduğu zanıan, müteşabihlerin muhke­me dönmesi itibariyle baştan başa muh­kemdir. Yani her vechile halelden ari, bo­zulma ihtimali yok, gayet sağlam ve nıuntazamdırl4.

B- Müteşabih Ayetler

a) "Müteşfibih" Kelimesinin Lüğat Manası:

I) Bu terimin "Şebelı" maddesinden türemiş olduğunda şüphe yoktur. "Şe­

be/ı" ise, "misil" ve "nazir" manasma gelir. "Teşlibülı" ve "teniizur"un, çeşitli dereceleri, zaaf, şiddet, vuzuh ve ibham mertebeleri vardır! 5.

2) Lügatçiler "Teştıbiilı" maddesini, genellikle, seçilmezliğe götüren mümase­let ve müşakelette ortaklaşma manasında kullanırlar. İki şeyin birbirine karşılıklı

ve mütevasi olarak benzernelerine "Teşii­bülı" ve bunların her birine de "müteşii­

bilı" denir. Bunlar birbirinden seçileme­yecek derecede benzeşmişlerdir. Zihin bunları, temyiz ve tefrik etmekten aciz­dir. "Teşbi!ı" ve "müşabe/ıet"te bir taraf, fer'i ve niikıs, diğer tarf, asıl ve tanı olur. "Teştihülı" te ise, her iki taraf, aynı kuv­vette mütesavi olurlar. Teşabühleri, fark-

b) uMüteşfibih" Kelimesinin Istılah Manası: Istılah olarak müteşabih:

1) Manasında akl en ve naklen bilin­meyecek gizlilik bulunan,

2) Te'vilden bir çok vecihlere ihtima­li bulunan,

3) Kendi kendine müstakil olmayan, bilakis beyana muhtaç olan,

4) Manası vazılı olmayıp, kendisinde işkal olan, müşterek isimleri ve Allah hakkında teşbih ifade eden isimleri içine alan demektir17•

Yine en-Nisaburi; "Kur'an 'm tama­mmın miiteştıbilı olduğu da söylenebilir" der ve bu konuda şu ayeti delil getirir:

~ L.::._S ' .. ı .! .ı,._,.j 1 ~i J _)-:ı <LU 1 ·'- • ·-- .... l .. ı·-J~ <L:ı..c..>" ,;, • ı ı,s-'L....l-<1 ~ ,;, ı •

f"-"l.J~ ~ ~ ~J uJ .~. ; .! &=.:J 1 <l1J 1 c.s..uı .ili j <l1J 1 ~j ı.s-1! r+:'~J <LU 1 ~ 0-<ıJ ç ~ ıJ-o oL; C.S-4-=

. Jlııl ıJ-o .u w "Alla/ı sözün en giizelini, liyetleri bir­

birine benzer, ikişerli mlinô ifôde eden bir kitap olarak indirdi. Rablerinden kor­kanlarm, ondan tüyleri iilperir. Sonra da hem bedenleri hem kalpleri Allalı 'lll zik­rine karşı yumuşar. İşte bu, Allalı 'lll bir rehberidir ki, O kimi dilerse, ona bunun­la /ıidtıyet verir. Allalı kimi de saptmrsa, artık mıım yolunu doğrultucu yoktur." ıs

Buradaki "miiteşlibilı "ten murad, O'nun ayetlerinin güzellik ve doğruluk bakınıından birbirine benzerlikleridir.

lılıklarını örter de iştibah ve iltibas hasıl 14 Sofuoğ1u, a.g.e, s. 15 ı.

olur. Demek ki, Teşabüh seçilememeye 15 Asım Efendi, a.g.e, Ş.B.l-1. Maddesi. 16 a.g.e, aynı madde.

sebeptir. Temyiz olunanıamak, bunun la- 17 fıı -So oğlu; a.g.e. s. 1 :ı ı. zim! manasıdırl6. 18 Zünıer, 39/23.

30

KUR'AN-I KERIM'DEKI MUHKEM-MÜTEŞABIH AYRlMININ INCELIKLERI

Ayetin ifade ettiği Teşiibüh, "icazda Ayette bahis konusu olan muhkemler-nazımda, miiniiJwı sılılwtinde, gene/men- den maksat, murad olan miiniiya delalet­faat/ere dellllette, relıherlikte, doğruluk- leri kat' i, ibareleri her türlü ihtimal ve iş­ta, beyanda, ölfiitte, lıikmetlilikte ve diğer tibahtan masun ve mahfuz olan ayetler­hususlarda birbirine benzerlik mllnllsma- dir. Bunlar, Kur'an'ın anası ve temelidir. dır. Bu mllnlldaki Teşllbiih ve Miiteştıbih, Hakkı biitıldan, helilli haranıdan ayırdet-ıstıltılıf ve özelmtmtıdaki teştıbiilı ve mii­teştıbilıten başkadır. Böyle olunca iki tıyet arasmda bir zıtlık balıis konusu ola­maz. "ı 9

Cumhura ve en-Nisaburi'nin de tercih ettiği görüşe göre Kur' an, muhkem ve müteşiibih ayetlerden meydana gelmiştir. Şu ayet de bunun en açık delilidir20, .w... '-:-' ı i < ll ' ,, .: ı c J _>-:.i <.S lJ ı _,_.ıı

'-:-'' i< ll i' ıJ-41 ..::,! .<... o ..::..l:;l . . •. '1' ' . 1 •. f ' - • ' ~ ı..r=..u L-<>W ı.::,'-T-:' ,;, • ·~IJ

cı...:.... <L;ı L!..::i L. wJ • : i .: o C;=:; f+.'~ l..cJ ~Jt::; ç~IJ u.:::.ıJI ç~l ~ wJ ; ... l_rJIJ <LUI "1! ~Jt::; rL-= ~· ~.wl.:ı...j·.l,ö,.l.ll c..>-" • (.)_,... .r--:: r-

·'-:-'4-J'"ll l,JJi "1! ~l:! LıJ ~_) "Habihim sana kitabı indiren odur.

O'ndan bir kısım tıyetler mulıkemdir ki bunlar kitabm wıası (temeli)dir. Diğer

mek, hakkı ve helilli gerçekiemek bunlar­la mümkündür. İ1im ve anıelde ittiba edil­mesi lazım gelen deliller ve hidiiyet bur­hanlan bunlardır. Diğerleri de bunlara ir­ca ve havale edilerek anlaşılır.

Ayetin anlattığı müteşiibihlere gelin­ce, herbiri murad olunabilecek gibi gö­rünmekte, birbirine benzer müteaddit mil­uruara mütehanımil olanlardır. Bu müte­addit mitnilların hepsi mi veya birisi mi murad olunduğu açık bir şekilde seçile­mez. Esasında bunlarda mütekellime ve işin kendisine nazaran hiçbir şüphe alına­dığı halde, muhataplara nazaran böyle se­çiiememezlik ve gizlilikler ilıtiva etıniş

olmaktadır22.

C- Müfessirlerin Muhkem ve Müte­şabih Ayetler Hakkında Görüşleri

bir kısmı da miiteşôbilılerdir. !şte kalp/e- a) Mücahid'in Görüşü: Mücahid rinde eğrilik bulwıanlar .mj:fitne aramak (ö. ı 03/72 ı) der ki: Muhkem ayetler, he­( ötekini berikini saptırmak) ve kendi ar- lru ve harama dfur olanlardır. Müteşiibih zularma göre mıım te' viiine yelten me k için, onun müteşôbi/ı olanma tabi olur­lar. Halbuki om m te' viiini Allalı 'tan baş­kası bilmez. İliinde yüksek payeye erenler ise; "Biz ona inandık. Hepsi Rabbimiz katmdadır." derler. (Bunları) slllim akıl-lı/ardan başkası iyice diişümiıez. "21

Buradaki "mulıkem" ve "miiteştıbilı" birbirinin mukithili anlamındadır. Bu ayet, Kur'an'ın bazı ayetlerinin muhkem, bazılannın ise müteşiibih olduğunu ifade etmektedir.

ayetler ise, biri diğerini tasdik ve tefsir eden iiyetlerdir23.

b) İbn-i Ebi Hatim'in Görüşü: İbn-i Eb! Hatim, Ali b. Ebi Talha tankıyle, İbn-i

19 Sofuoğlu, a.g.e, s. I 51. 20 cs-Suyı1ti, a.g.c, 2,2; Suphi Salih, Mebtllıis Fi

Ulumi'l-Kur'wz, Beyrut I 977, s. 2S I; ez-Zer-kani, a.g.e, 2, 271.

21 AI-i lnıran, 3n. 22 Elnıahh Hanıdi Yazır, Hak Dini Kur'an /)i/i,

!st. 1974, 2, 1035-1036. 23 es-Suyı1ti, a.g.e, 2,2.

31

D lY ANET ILMI DEl~ Gl • ClLT: 35 • SA YI: 3 • TEMMUZ-AGUSTOS-EYLÜL 1999

Abbas'tan şöyle rivayet eder: Muhkem a) Bilinmesi Mümkün Olmayan ayetler, nasih, heliil, haram, hudud, ferfiiz Müteşahih Ayetler: Bunlan ancak Allah ve iman edilip amel edilen hususlardır. bilir. Allah'ın zati sıfatlan, kıyametin

Müteşabih ayetler ise, mensuh, mukad- vakti gibi. Nitekim şu ayetlerde de, bu dem, muahhar, emsal, yeminler, iman bilgilerin yalnız Allah'a ait olduğu bildi-edilip, anıel edilmeyen hususlardır24• rilmiştir:

c) Maverdi'nin Görüşü: Maverdi Jj...j.-:., L.c.L....J 1 ~ .e...ı..::u:. illi ~.:.ı! ise bu konuda şöyle der: "Muhkem ayet- L.J ("L:...;\'l ~ L. ~J ·'"'.! •JI ler, manası ma'kul olan ayetlerdir. Müte- L....." l.ı......e '-:-' '"<; ı:ıL..... ~ <.S.J..ı..::; şabih ayetler ise, bunun hilafına olan illi wl ..::_,..7-"-'j ....,.o.;i <.S~ ~($.).w ayetlerdir ki, nanıaz rekatlannın adedi, · ~ F farz olan orucun, Şa'ban ayına değil de ''O saatin (kıyametin) ilmi şüphesiz ki Ramazan ayına mahsus olması gibi25. Allah 'm nezdindedir. Yağmuru (mukad-

d) R b ı Is" h ., . G"" .. .. der olan vakitte ve mahalde) O indirir. agt e - ıe anı nın oruşu: . . . . . .

Ragıb el-Isfehani (ö.50l/llOS); "Te_f:>i- · Ra!umlerde olanı O bılır. Hıçbır kunse

rinde miişkil olmayan liyetler mu/ıkem, yarın ne kazanacağım bilmez. Hiçbir kimse hangi yerde öleceğini de bilmez.

tef~irinde müşkil olan ii.yetler ise miiteşli-bihtir"26 der. Şiip/ıesiz ki Allah, (her şeyi) bilendil:

(Her şeyden) lıaberdardır."28 D- Müteşabih Ayetterin Te'vili

Bilinebilir mi?

a) Comburun Görüşü: Cumhur'a göre, müteşabih ayetlerin te'vilini, Al­lah'tan başka kimse bilemez. Zira onlar,. Al-i İnıran Süresi'nin yedinci ayetincieki (dJ 1 J kelimesi üzerinde vakfederler. B u vakfa göre mana: " ... onım te'vllini Al­lafı 'tan başkası bilemez" olmaktadır.

b) Diğerlerinin Görüşü: Ebu ls­hak eş-Şirazi (ö.476/1088) ve Ebuı­Hasen ei-Eşari ise, ayetteki vakfın

( F! ~ w~I,)IJ) de olması ge-rektiğıni ve ilinıdt: yüksek payeye erenle-

,j-4ı 'JJ f Q of• 1 '1 ı ı ı i Jl ~Ü...... ô..ı...:...:. • fi ... .. "" '- ...ı

b i ,.,;L.J ~ıJIJ ~~ ~ L, ~J ~ ~ '1_, ı 4 .ı.: 'J f U.).J LJ.-o "1! ~ l: ';/ ,J ~...) ';/., ı..rO..) \' ı ..::., L..1J;

• : <..1...l...ll '-' ı..:.s: . .Jı V-:0. .... "' ~

"Gaybm wwlıtarüm O'nun yamnda­

dır. Kendinden başkast bilmez. Karada

ve denizde ne varsa hepsini, O bilir. O 'nun ilmi dışmda bir yaprak dahi düş­

mez. Yerin karanlıkları içindeki tek bir

tane, yaş ve kuru (hiçbir şey) miistesnli

olmamak üzere, lıepsi apaçık bir kitapta­dır. "29

rio de, müteşabih ayetlerin te'vilini bil- 24

meye muktedir olduklannı söylerler27.

es-Suyüti, a.g.e, 2,3; Abduilah b.Mahmud en­Nesefı, Tej.~iru'n-Nese.fi, Beyrut Lı;., !,146; ez­

Zcrkilni, a.g.c, 2, 27n. E- Manasma Vukuf Yönünden 25

Müteşabih Ayetler 26

es-Suyilti, a.g.e, 2,2; ez·Zerkıini, a.g.e, 2,277.

er-Rilgib el-lsfehani. ei·Miifred!lt Fi llaribi'f.

Kur'wı. Beyruı l"-· s. 254. Ragib el-Isfehani (ö.502/l 108), müte­şabih ayetlerin, manasma vukuf yönün­den üç kısımda incelenebileceğini söyler.

27 Suphi Salih, a.g.e, s. 2152.

28 Lokman, 31/34. 29 En' am, 6/59.

32

KUR'AN-I KERIM'DEKI MUHKEM-MÜTEŞABIH AYRlMININ INCELIKLERI

b- Sebeplere Tevessül Edilerek Bili­nebilen Müteşabih Ayetler: Alimierin sebeplere tevessül ederek manasım bile­bileceği müteşabih ayetlerdir. Garip keli­meler, muğlak hükümler ile, icmiil, ıtnab

vanların otladığımer'a" manasma kulla­

nıldığı anlaşılmaktadır34 .

1-b) Müşterek olması Sebebiyle Müfred Müteşabih Lafız:

.. 0-:-o-::J l:' l: y-2:> ~ t 1 ~ " "Ni!ıtı-ve tertib gibi şeylerden ileri gelen müte- yet, gizlice onlan .w.!! elir/e vurup kır-şabihl"!r bu kısma örnek verilebilir. dı. "35 iiyetindeki, " u~ 1 ., kelime-

c- Sadece ilirnde Rusuh Sahipleri- sidir. Bu kelime, "sağ el" ve "kuvvet",

nin Bi:.:bileceği Müteşabih Ayetler: "kas em" maniiiarı arasında müşterektir. Yukarıda zikredilen iki madde arasında Bu üç miiniidan hangisi verilirse uygun olan ayetlerdir ki, bunların te'vilini bile­

bilmek, ilimde yüksek payeye erenlere tahsis edilmiş, diğerlerinden ise gizlen­miştir30.

Nitekim Hz. Peygamber (s.a.v.), İbn-i

Abbas (ö.68/687/688) için şöyle dua et-nuş;

J:Jb.J 1 .ı...J_CJ cJ-=.ı.l 1 ~ '4-Ü ~ 1

olur36.

2) Mürekkeb Olan Müteşabih La­fızlar: Buna misal olarak da, şu ayet ve-

rilebilir: J .. , .. 1 1 • 1 1 11 b~ u-h j-'1 r...s..u "-U ı o ....

... ~ 4-J-C .ıJ ~ r!J ~~ 1

"Hamd Allalı 'a malısustur ki, kulu

Muhammed' e eğri bir taraf bırakmadığı dosdoğru kitabı bıdimıiştir"37 .

"Alla/ımı, mw dinde derin bir kavra- Bu ayetteki Teşabüh; " 4-J-C " ve yış ve Kur'an 'm inceliklerini antayacak " l.....ı.] " kelimelerinin tertibindedir. kabiliyel ver" ve o, bu sayede, "Kur'wı'ın Eğer bu kelimelerin tertibi;

Terciimanı" ünvanını alnuştır31 • b~ u-h J..;...:.i r...s:ı.JI .uJ ı o .., ll

F- Lafız ve Manadaki Gizlilik 4-J-C .ıJ ~ rl-' ~ ~~~ Yönünden Müteşabihin Kısımları Şeklinde olsaydı, daha zahir olurdu3R.

a) Lafız Yönünden Müteşabih

Olan Ayetler: Bunlar da iki çeşittir: Bazı sürelerin başındaki, ''el-Hu­

ruful-Mukatta'a"lar39 da bu çeşidin içe-

1) Müfred Olan Müteşabih Lafızlar: risine girer.

Müfred kelimedeki gizlilik, onun garabe-~ 30

tinden veya müşterek olmasından ileri cs-Suyüti, a.g.e, 2,5; Suphi Salih, a.g.e, s. 2~2-

2!!3; ez-Zerkani, a.g.e, 2,2~2. gelebilir. Birer misal verirsek: 31 Buhari, Vuı..lu', 10.

32 1-a) Garabeti Sebebiyle Müfred 33

Müteşabih Lafız: ·· ~;_, ~ü_, ·· "Mey- 34 veler ve çanr/ar hilllm<·J..fc·_lt::. ··.ıı aye­tindcki ·· ~i ·· laf";ıdır. Bu fıyeti takip 35

Abese, SO/ 3 I. Abese, SO/ 32. cs-Suyüti, a.g.c, 2,5; cz-Zcrkiini, a.g.c, 2,27!!;

ei-lsfehani, a.g.e., s. ~. 254. Saffat, 37/93.

36 es-Suyüti, a.g.e, 2,5; ez-Zerkani, a.g.e, 2, 27~. eden.··~[.,._:.'';/_,~ ld.::w,·· "(Bunlar) 37 Kehf, Ill/1-2.

. l"k . "33 sizin ve !tu_\ ı'tlll!:lllllt. '~lll ,!;t'Çilll ı tır. 3ll el-lsfehani, a.g.e, s. 254; ez-Zerkil.ni, a.g,e, 2,

ayeti yardınuyla .. ~i" keliınesinin, "hay- 279.

33

DIYANET ILMI DERGI • ClLT: 35 • SAYI: 3 • TEMMUZ-AÖUSTOS-EYLÜL 1999

b) Mana Yönünden Müteşabih

Olan Ayetler: Bu kısmın açık örneğini, Allah'ın sıfatlarının zikredildiği ayetler teşkil eder. Çünkü insan aklı, yaratanın

sıfatlannın hakikatini ihata edemez. O

halde, kendisini hissetmediğimiz, bizdt:

cinsi ve benzeri olmayan şeylere nüfut. etmeye nasıl yol bulunabilir?40

c) Hem Lafız ve Hem deMana Yö­nünden Müteşabih Olan Ayetler: Bun­lar ise beş kısma aynlır.

1) Mekan ve Ahval Yönünden Mü­teşabih Olanlar: Misal:

. ı.)..<> ..:..0~ 1 l_,.::,t:; ü~ ~ 1 ~J ... Lıı.;~

"Iyilik ve ta at, evlere wialamıdwı gelmeniz değildir"4l.

Eğer bir kimse, araplann cahiliyet devrindeki adetlerini bilınezse, Kur' an' ın bu ayetini anianıaya muvaffak olamaz42.

Bu gibi ayetlerin anlaşılması, hem lafız­lara hem de maniiiara ait tarim, içtimaf. ahiald bir çok şeylerin bilinmesine bağlı­dır. Araplar, ihrama girdiklerinde, evleri-ne kapılarından girmezler, duvardan bir delik açıp, oradan girip çıkarlardı. Cenab­ı Hak, onun için bu ayeti indirdi43_

Bu ayetin hem Iafzında ihtisardan do­layı teşabüh, hem de manasında teşabüh vardır. Eğer Iafız;

ı.)..<> ..:..0~ 1 1_,.::,1..:; ü'~ ~ 1 ~J J i ~ ~..rı---o p 1 :ı! Lıı .;_H-i;

b ..)-"-C

şeklinde olsaydı daha ziihir olurdu. Hem de cahili arap adetini bilmeden bu ayeti anlanıak mümkün değildir44.

2) Kemmiyet Yönünden Müteşabih

ı~w i~'~~~~~ ı:ı~ ~_,.:ı.;._,~_,.......:;~_,~ ~~ı

..1..<..<:ı.)-'l JS: ~ l_,.ı~l_, ~"'~'"' 1..,_::,1_, 6)G.:JI IJ-<>Ui_, ·1-Hi..:; üU .;_,.ll w ı ül rs'.: _. .... ı~ 6t.s:j.Jı

-~.)

"(Dokunulması) lwram olan o aylar çtktığı zaman, artık o miişrikleri, onlan nerede bulursamz öldürün, onları (esir olarak) yakalaym, onları lıapsedin, onla­rm bütün geçit yerlerini tlltun. Eğer tevbe ederler, (tevbelerini ve imanlannı tasdik için) Jumıaz kılarlar, zekat verirle1:çe yol­larmı serbest bırakm. Çiinkil Allalı çok yarlığayu:ıdır, çok esirgeyicidiJ: "45

3) Keyfıyet Yönünden Müteşabih Olanlar: Vücup ve nedb gibi. Misal:

u-"l.::ı..::-1' ~ ı_,b ... s; ;ı; r;s;. ü!..s çı ... ·.ı ı ı.J...<> ~ '-:-'u.Lc ı_, ... <·.u ~i f i ô ,;, ü~ t ~.)J ..::..)C;_, ~ ~~i ~ L._,i 6..ı..:..l~ 1_,.1..1-:Lı

ı _,.1 _,..,.::. ~ 1 u-=ı J i dJ :ı "E,i(er yetim kızlar !ıakkmda (adaleti

yerine getiremeyeceğinizden) korkw·sa­mz, sizin için!ıeltıl olan (diğer) kadmlar­dan ikişer, iiçer, dörder obnak iizere ni­ka/ı edin. Ştıyet, (bu suretle de) adalet ya-pamayacağmızdan endişe ederseniz, o zaman bir (tane) ile yetinin, yahut mlilik olduğunuz eliriye ile (iktifa edin). Bu (tek

39 Bazı surelelin başında, bazen basit, bazen <.le

birkaç harlin birleşmesinden meydana gelmiş

runıuzlartlır. Bunlar <.la nıüteşabihattan atltle­tlilmiştir. (İsmail Cerrahoğlu, Tefsir Usulü, s.

134). 40 ez-Zerkani, a.g.e, 2, 279.

41 Bakara, 2/139. 42 es-Suyilti, a.g.c, 2,5; ez-Zerkani, a.g.e, 2,280.

43 en-Nesefi, a.g.e, 1,97. Olaıılar. Umum ve husus gibi. Şu ayet 44 ?O() ez-Zerkani, a.g.e, 2,_o . bu kısma misal olabilir: 45 Tcvbe, 9/5.

34

KUR'AN-I KERIM'DEKI MUHKEM-MÜTEŞABIH AYRlMININ INCELIKLERI

zevce veya cariye), sizin, (haktan) ayrılıp sapmamamza daha yakındır. "46

Ayetteki bu muradın gizliliği i'caz yönündedir. Aslında ayet şu şekilde; U"""'L::....:J ı ~ ı_, h ... • i ~i ri •.; ı:.ı!_, .".!!. • • 1·-<·.ü .".!!. ~ -~ .ı u-J-:!:-1! ı.>-" ..,............ u-~Jj-l ..,...

... ç L.....:J ı ıJ-o ~ '-:-' l..b L,

manası ise şöyledir: "Eğer yetimlerle ev­lendiğiniz zaman, onlara zulmeeleceğiniz­den korkarsamz, size hellll olan diğer ka­dmlardan kendinize niklilılaym. "47

Rivayete göre, İsianı gelmeden önce araplar, yetirn kızlara veli olmaktan sakı­nırlar fakat zinadan sakınmazlardı. Bu­nun üzerine bu ayet nazil oldu ve onlara şöyle ernredildi:

"Yetimle r lıakkmda, zulmetmekten korktuğımuz için, velliyettennasıl kaçım­yorsamz, zinadem da kaçuıımz ve korku­nuz. Size hellif olan kadmlardan ikişer,

üçer, dörder evleniniz. "48

4) Zaman Yönünden Müteşabih Olanlar: Şu ayeti bu kısma misal verebi­liriz;

J.::>. illi ı~ ı ı_,..:....,. j &-= lJ ı ~i L.,

·WJ .ı ... o FiJ ~! ~~ ~J .c;ı.;,; "Ey iman edenler, Allalı 'tan nasil

korkmak lazımsa öylece korkun. Saklll siz, miisliimwılar (olmak) tan başka (bir s~f'atla) can vermeyin. "49

5) Kendisiyle, Yapılan Fiilin, Sahih veya Fasid Olma Yönünden Müteşabih Olanlar: Namazın ve nikiihın şartları gi­bi50.

teşabih ayetler hakkında iilimler iki mez­hebe aynlmıştır.

a) Selef.Mezhebi: Allah'ın müteşa­bih sıfatları, ma'lüm gibi görünürse de, bu sıfatıann Allah'a isnadı muhal oldu­ğundan, bunlann medlüllerinin tayinini, Selef alimleri Allah'a tefviz ve havale et­mişlerdir. Onlara sadece inanmak gere­kir. Onun için bu mezhebe "Miitefevviza Mezhebi" de denif5I.

Bu mezhebin hareket noktası ve delil­leri de şöyledir:

1) Akli Delilleri: Bu müteşabih ayet­lerden muradı tayin etmek, dil kurallarına ve arapların isti'maline dayanır. Bu ise ancak zan ifade eder. Halbuki Allah'ın sı­fatları, zannın kafi gelmeyeceği akfde meselelerindendir. Nakl! kesin delil ge­reklidir. Bu ise mevcut değildir. Öyle ise, bu hususta bir şey söylemeyip, ta'yinirıi her şeyi bilen ve haberdar olan Allah' a havaleetmek gerekif52.

2) Nakli Delilleri :

1-a) Hz. Aişe (R.A.) dan rivayet edi­len bir hadis-i şerifte şöyle denilmektedir:

46 Nisa, 4/3. 47 ez-Zerkani, a.g.e, 2,278.

G- Mana Yönünden Müteşabih 48 en-Nesefi, a.g.e, 1,205.

Ayetler Hakkında Mezhepterin Görüş- 49 AI-i lrnran, 31102. 50 el-Isfehani, a.g.e, s. 255. leri 51 ez-Zerkani, a.g.e, 2,287; S.Salih, a.g.e, s. 284.

Allah'ın sıfatlarının zikredildiği, mü- 52 ez-Zerkani, a.g.e, 2,287.

35

DIYANET ILMI DERGI • ClLT: 35 • SAYI: 3 • TEMMUZ-AGUSTOS-EYLÜL IYYY

·'Rasiilii!Lalı(s.a. v.) efendimiz, hir ;;iin hakkında sualler sonnuştu. Bunu haber şuliyeti53 sonww kadar okudular ve son­ra da şiiyle buyurdular: Kur'an 'ın miite­şlihilı tıyetlerine tabi olanlan ;;iiriirseniz, onlardan saktnuuz. Zira Allalı Tellfa on­lan, "kalplerinde elfri/ik olanlar" diye isimlendirmiştir. "54

1-b) Taberani, Ebu Miilik e1-Eşa­

ri'den Hz. Peygamberi'n şöyle buyurdu­ğunu rivayet eder: t o ... <t...:.i ı.s~'':ll dJ Lo u-: i LJ.-.ı:! r-hu.J ~ .ı.JJ ı ~ .ı.JJ ı J .J----'-41..)

..:..)l.3 '1! ~i ı.)..c ._j L;. i '1 : J~ l.J..w.ul.., -,.!;, JW 1 rfl ~ ,.:,i JU '-:-'~ı ~ c~ üi.J ı.J ı i -. • 2 jı <LL ,i..:; ,; i ' ' ;,_, '· . '1 ı..:ı...;..Lw - ..., u . - .....,--J-"-1 -

~~ı .illi '1! ~.Ji..:; rk-=L.j

"Gelecekte iimmetim lıakkmda iiç şeyden korkuyorttm; Onlarm mallan ço­ğalacak böylece birbirini çekemeyip öl­dürecekler, Kur' an-ı Kerim onlara açıla­cak (izah edilecek) fakat mii 'min onun te' viiini isteyecek. (Halbuki), mw ancak Allalı bilir ..... "55

1-c) İbn-i Merdeveyh'in tahriç ettiği bir hadiste ise, Amr b. Şuayb, dedesindcn Hz. Peygamber'in şöyle buyurduğumı

nakl eder: ıJ-c ~i ıJ-c ... .! • ,';, ~ 1 .J~ ıJ-c ~ ili ı ~ .ı.JJ ı JJ-'-U..) LJ.-.ı:! 6 ~ '-:-'4 J~ r-1 üi..;ııı ü! :Jü F.J 1· 1 . -Ü .w_., -. w ı.....;.,_.~ ~ ~~ ..

• <l..ı ı . ü .w_., <l..ı W:..:; L. • .J-1-0 • .J "Muhakkak ki Kur'an-ı Kerim, hir

ktSI/ll diğer bir ktsnum tekzlh için indiril-medi. Onun, anlayabildi/finiz klSlıuyla

wnel ediniz. Miiteşlibilı olan ( antayama­d tif m ız.) kısnuna ise im[m ediniz "56.

1-d) İbn-i Subeyg adında biri, bir gün

alan Hz. Ömer, onu çağırtıp, yaş hurma dallanyla başını kanalıncaya kadar döv­müş, onu Medine'den memleketine gön­dermiş, bu şahısla hiç kimsenin görüşme­mesini de Ebu Musa el-Eş'ari'ye emret­mişti57.

b) Halef Mezhebi: Bunlar, zahiri mu­hal olan lafzı, Allah'ın zatına layık olan bir manaya han11ederler. Bu mezhep, İma­mü'l-Haremeyn Abdülmelik b. Ebi Abdil­lah b. Yusuf b. Muhan1med el-Cüveyni eş-Şafii Ebu'I-Meiili (ö.478/1085)'ye ve onun muakkiplerine nisbet edilir58_

Hapsedilmeyecek bir fıtratta yaratılan insan zekası, müteşabihat üzerinde de iş­lemeye başlamıştır. Hele İslamiyeti ifsad etmek isteyenlerin, bu gibi ayetlere geli­şigüzel miina verişlerini firenlemek ve aynı zan1anda kötü neticelerinden, müs­lümanları korumak için, müteşabih ayet­leri İslanun ruhuna uygun bir şekilde

te'vil etınek mecburiyeti hasıl olmuştur.

KUR' AN-I KERiM'DE MÜTEŞA­BİH AYETLER BULUNMASININ HiKMETLERİ

Kur' an-ı Kerim' de müteşabih ayetlerin bulunması, insanlık için bazı faydalar temin ctınektedir; Bunları şöyle özetleyebiliriz:

53 Al-i lmran, 3fi. 54 Buhari, Tefsiru Sfire 2; Müsliııı, Ilim, 1; Timıi­

zi, Tcfsir, 4 ..... 55 Kenz'ul·Umuu11. 10. 200 H.No: 2Y051.

56 lbn-i Kesir, Tefsir-u /lm·i Kesir. 2, X.

57 ez-Zerkani, a.g.e, 2,2X7; es-Suyfiti, a.g.e, 2,4; Muhammed Cemalüddin el-Kasimi, Mehôsi­nu't-Te'vil. Mısır, 1376,l,YY.

Medine'ye gelip, Kur'an'ın müteşabihatı 5!5 s. Sil.lih, a.g.e, s.2S4.

36

KUR'AN-i KERIM'DEKI MUHKEM-MÜTEŞABIH AYRiivilNIN INCELIKLERI

a- Bu ayetler sayesinde, İslamiyetıc bunu güzel bir şekilde ifade eder. Hidaye-insan fikri dondurulmaınış, geniş bir fikir hürriyetine müsade edilmiştir. Bu ayetler, elinin temellerini kuvvetlendirmekte esas­lı rol oynamıştır. Çünkü bu ayetler, bir­kaç manaya tahammül edebilir. Bu ba­kımdan, zihinleri tamamen boş ve muhte­lif fikirlerle karışmamış olan cahill arap­lara, akıllarının anlamıyacağı bir söz söy­lemek, onların yeni dine inanmalarında bir tereddüt hasıl edebilirdi. İşte bu ayet­ler sayesinde böyle bir durum ortadan kalkmış, müslümanları daha çok öğren­meye ve başka bilgilere de sahip olmaya sevketmiş tir.

b- İnsan daima bilmek ve öğrenmek ihtiyacıncladır. Bu ihtiyacı tatmin için, önünde her şeyin bilinmiş olması değil, bilinmedik bir alemin sezilmesi de zaruri­dir. Böyle bir alem olduğunu bilmek ve sonsuzluğa doğru ma'rifet yolunda yürü­mek de en büyük bir fazilettir. Bunun için insan, hangi ilmi mertebeye gelmiş bulu­nursa bulunsun, önünde mechuller bulun­duğunu sezmek ihtiyacındadır. Bu bilin­meyen mechulleri sezmek ise, müteşabi­hat karşısında bulunduğunu bilmektir. İş­te bundan dolayı, nıuhkemlerin yanında, müteşabihler de getirilmiş ve bu keyfiy­yet insanlık için bir rahmet olmuştur.

c- Bu ayetler sayesinde, elinin tebliği­ne ve tesisine mani olmak için sorulan su­all ere, susturucu cevaplar verilmiş ve ilk günden itibaren meydana gelecek fesad­ların önüne sed çekilmiştir.

d- Kur'an-ı Kerim'de, muhkemle be­raber mi.iteşabihlerin bulunması, insan oğlu için bir imtihandır. Acaba insanlık, dosdoğru olan peygamberin haberine iti­maci ederek, gayba İnanacak mı? Kur'an

te crenler. bunlara inandık derler, kalple­rinde eğrilik bulunanlar, o, Rablerinden bir hak olduğu halde, onu inkar eelerler ve fitne aramak için, onun müteşabih olanı­na tabi olurlar5Y.

e- Müteşabihlerin bir diğer faydası da insanoğlu ne kadar isti' clat ve ilim sahibi olursa olsun, onun aciz ve malıluk oldu­ğunu gösteren bir delil olmasıdır. Bu ayetler, Allah'ın ilmiyle her şeyi ihata et­tiğini, mahlfikatın, O'nun ilminden, an­cak dileyeceği kadarını alabileceğini ifa­de eder. İnsan, hfilıkının karşısında kul olduğunu idrak eder.

f- Bu ayetler, her şeyin bilgisinetakat getirenüyecek olan zayıf insana Allah'ın rahmetidir. Hak Tefila, zatı ve sıfatlarının hakikatleriyle insana tecelli etseydi, nasıl tahanlilli.il olunurclu? Allah'ın kendilerine rahmet olarak, kıyarnet bilgisini, ecelleri­nin sonunu insanlara gizlemesi de bu ka­bildendir. Yoksa insanlar, tembelleşir,

ölümden sonrası için hazırlıktan kesilir, devamlı bir ünütsizlik ve korku halinde bulunurlardı.

g- Müteşabihler sayesinde, Kur'an'ın ezberlenmesi sağlanmış ve onun muhafa­zası temin edilnüştir. Eğer bu müteşabih manalar, diğer lafızlarla ifade edilseydi, Kur'an'ın kalın ciltler halinele olması la­zım gelirdi. Bu bakımdan ezberlenmesi ve muhafazası da çok güç olurdu.

h- Kur' an-ı Kerim, muhkem ve müte­şabih ayetlerelen teşekkül ettiğine göre, bir kısmını eliğerine tercih ve te' vil etmek için, li.iğat, sarf, nahiv, meani, beyan,

5Y Bkz. Al-i 1 m ran, 3/7.

.17

DIYANET ILMI DERGI • ClLT: 35 • SAYI: 3 • TEM!VlUZ-AÖUSTOS-EYLÜL IYYY

"Rasiiliilfalı(s.a. v.) efendimiz .. bir giin hakkında sualler sormuştu. Bunu haber şu c1yeti53 sonww kadar okıulular ve son- alan Hz. Ömer, onu çağırtıp, yaş hurma m da şöyle buyurdular: Kur'an'mmiite- dallanyla başını kanatineaya kadar döv­şllbilı tıyetlerine tabi olanlan görürseniz, müş, onu Medine'den memleketine gön­onlardan .wkuwıız. Zira Allalı Tetıla on- dermiş, bu şahısla hiç kimsenin görüşme­lan, "kalplerinde elfritik olanlar" diye rnesini de Ebu Musa el-Eş'ari'ye emret-isimlendimıiştir. "54 mişti57.

1-b) Taberani, Ebu Malik el-Eşa- b) Halef Mezhebi: Bunlar, zahiri mu-ri'den Hz. Peygamberi'n şöyle buyurdu­ğunu rivayet eder:

t · ,. .ı...:, i <..>~';/ 1 dJ L u-:' i L.ı..ı:. r-L-u-..ı ~wl~ wl J_,__....J ..::..)!.:; ':1 l ~i u-h wL.:;..i ':1 :J~ 1-..ı..w.ul .... i_; 9 JWI r+1 ~ ı.:.ıi JJL;.. '-:-'~ı r-+1 c...:....i: ı:, i -.ı 1-..ı ı i i • .: 9 <tLt; ·- . '-'1 ..•. - J ı...>. ı .' .: ı..>-" J-"-1 b ..1-!:.. ~

.~. 2 ..ı...:..JI .illi ':1! ~-..ıb ~L.-..ı

"Gelecekte iimmetim lwkkuzda iiç şeyden korkuyorum; Onlarm mallan ço­ğalacak böylece birbirini çekemeyip {j[­

dürecekler, Kur' an-ı Kerim onlara açıla­cak (izah edilecek) fakat mii'min onwz te 'vi/ini isteyecek. (Halbuki), onu ancak Allalı bilir ..... "55

1-c) İbn-i Merdeveyh'in tahriç ettiği bir hadiste ise, Anır h. Şuayb, dedesindcn Hz. Peygamber'in şöyle buyurduğumı

nakl eder: . . ı U.r:. "-:::--:'ı U.r:. ' • ' .: , ';' ~ J ~ U.r:. ~ <LU 1 ~ <LLl 1 J,.......,.. J L.ı..ı:. 1> J...::­...... ~J ... ı-; ''f·l:Jw.ı ... • - ..>--'--: r w ..)-"-' w • r- -.ı 1-..ıL-ı:.w cÜ....o - • w ~ ~ ~_re. . .

.<L.ı 1 • u cÜ....o <L.ıl.:;..:;L. • ,J-J--0 • J

hal olan Iafzı; Allah'm zatına layık olan bir manaya hanılederler. Bu mezhep, lrna­mü'I-Harerneyn Abdülmelik b. Ebi Abdil­lah b. Yusuf b. Muhanımed el-Cüveyni eş-Şafii Ebu'I-Meilli (ö.478/1085)'ye ve onun nıuakkiplerine nisbet edilir58_

Hapsedilmeyecek bir fıtratta yaratılan insan zekası, müteşabihat üzerinde de iş­lemeye başlamıştır. Hele lslanıiyeti ifsad etmek isteyenlerin, bu gibi ayetlere geli­şigüzel miina verişlerini firenlemek ve aynı zanıanda kötü nelicelerinden, müs­lümanlan korumak için, müteşabih ayet­leri isianun ruhuna uygun bir şekilde te' vii etıııek mecburiyeti hasıl olmuştur.

KUR' AN-I KERİM'DE MÜTEŞA­BİH AYETLER BULUNMASININ HiKMETLERİ

Kur'an-ı Kerim'de nıüteşabih ayetlerin h ulunması, insanlık için bazı faydalar temin etmektedir; Bunlan şöyle özetleyebiliriz:

"Muhakkak ki Kur'an-ı Kerim, hir 53 Al-i lnıran, 3n. 54 Buhari, Tefsiru Sfire 2; Müslim, ll im, 1; Timıi-

kısmı diğer bir kwmm tekzfb için indiril­medi. Onun, wılayabildi,ifiniz kısmıyla

zi, Tcfsir, 4 ..... 55 Kenz'ul-Ummôl. !0, 200 H.No: 2'.)051.

am el ediniz. Miiteşclbi/ı olan ( anlayama- 56 lbn-i Kesir, Tef:dr-u Ilm-i Kesir, 2, X.

dığımz) kısmma ise ilntın ediniz "56_ 57 ez-Zerkani, a.g.e, 2,2tı7; es-Suyı1ti, a.g.e, 2,4; Muhammed Cenıalüddin el-Kasimi, Melıtlsi­

nu 't-Te 'vii. Mısır, 1376, l ,YY. 1-d) İbn-i Subeyg adında biri, bir gün Medine'ye gelip, Kur'an'ın müteşabihatı 5ti S. Salih, a.g.e, s.2S4.

36

KUR'AN-I KERIM'DEKI MUHKEI'vl-MÜTEŞAHIH AYRif'viiNIN INCELİKLERI

a- Bu ayetler sayesinde, İslamiyette bunu güzel bir şekilde ifade eder. H idiiye­insan fikri dondurulmamış, geniş bir fikir te crenler. bunlara inandık derler, kalple­hürriyetine müsiide edilmiştir. Bu ayetler, rinde eğrilik bulunanlar, o, Rablerinden di nin temellerini kuvvetlendirmekte esas- bir hak olduğu halde, onu inkar ederler ve lı rol oynamıştır. Çünkü bu ayetler, bir- fitne aramak için, onun müteşiibih olanı­kaç manaya tahammül edebilir. Bu ba- na tabi olurlar5Y,

kımdan, zihinleri tanıamen boş ve muhte- e- Müteşiibihlerin bir diğer faydası da lif fikirleri e karışmamış olan cahili' arap- insanoğlu ne kadar isti' dat ve ilim sahibi lara, akıllarının anlamıyacağı bir söz söy- olursa olsun, onun aciz ve malıluk oldu-lemek, onlann yeni dine inanmalannda ğunu gösteren bir delil olmasıdır. Bu bir tereddüt hasıl edebilirdi. işte bu ayet- ayetler, Allah'ın ilmiyle her şeyi ihata et­ler sayesinde böyle bir durum ortadan kalknuş, müslümanları daha çok öğren­meye ve başka bilgilere de sahip olmaya sevketmiş tir.

b- İnsan daima bilmek ve öğrenmek ihtiyacındadır. Bu ihtiyacı tatmin için, önünde her şeyin bilinmiş olması değil, bilinmedik bir alenıin sezilmesi de zaruri­dir. Böyle bir alem olduğunu bilmek ve sonsuzluğa doğru ma'rifet yolunda yürü­mek de en büyük bir fazilettir. Bunun için insan, hangi ilmi mertebeye gelnıiş bulu­nursa bulunsun, önünde mechuller bulun­duğunu sezmek ihtiyacındadır. Bu bilin­meyen mechulleri sezmek ise, müreşiibi­hat karşısında bulunduğunu bilmektir. İş­te bundan dolayı, muhkemlerin yanında, müteşiibihler de getirilmiş ve bu keyfiy­yet insanlık için bir rahmet olmuştur.

c- Bu ayetler sayesinde, dinin tebliği-

tiğini, mahlfikatın, O'nun ilminden, an­cak dileyeceği kadarını alabileceğini ifa­de eder. İnsan, hillıkının karşısında kul olduğunu idrak eder.

f- Bu ayetler, her şeyin bilgisinetakat getiremiyecek olan zayıf insana Allah'ın rahmetidir. Hak Teiila, zil.tı ve sıfatlarının hakikatleriyle insana tecelli etseydi, nasıl tahanunül olunurdu? Allah'ın kendilerine rahmet olarak, kıyanıet bilgisini, eeclleri­nin sonunu insanlara gizlemesi de bu ka­bildendir. Yoksa insanlar, tembelleşir,

ölümden sonrası için hazırlıktan kesilir, devarnlı bir ünıitsizlik ve korku halinde bulunurlardı.

g- Müteşiibihler sayesinde, Kur'an'ın ezberlenmesi sağlannuş ve onun muhafa­zası tenıin edilnıiştir. Eğer bu müteşiibih miiniilar, diğer lafızlarlu ifade edilseydi, Kur'an'ın kalın ciltler halinde olması la-ne ve tesisine mani olmak için sorulan su­

allere, susturucu cevaplar verilmiş ve ilk zım gelirdi. Bu bakımdan ezberlenmesi günden itibaren meydana gelecek fesad- ve muhafazası da çok güç olurdu.

ların önüne sed çekilmiştir. h- Kur'an-ı Kerim, muhkem ve müte-

d- Kur'an-ı Kerim'de, ınuhkemle be- şiibih ayetlerden teşekkül ettiğine göre, raber müteşiibihlerin bulunması, insan bir kısmını diğerine tercih ve te'vil etınek oğlu için bir imtihandır. Acaba insanlık, için, lüğat, sarf, nahiv, meiini, beyan,

dosdoğru olan peygamberin haberine iti-mad ederek, gayba İnanacak mı? Kur'an 5Y Bkz. Al-i lnımn, 3/7.

37

DIYANET ILMI DERQI • ClLT: 35 • SAYI: 3 • TEMMUZ-AGUSTOS-EYLÜL IYYY

usul-ü fıkh ... gibi bir çok ilimierin öğre­nilmesine ihtiyaç duyulmuş, böylece de ilinuer gelişmiştir.

i- Müteşabihler mevcut olduğu za­man, hakikate ulaşmak daha güç ve daha meşakkatli olacaktır. Hak yolundaki me­şak:katin çokluğu ise, sevabm artmasına vesile olur6o.

j- Kur'an'ın i'cazının gerçekleşmesi,

müteşabihlerle sağlanır. Çünkü Kur' an' da Teşabühe götürücü her gizlili­ğin, Kur' an 'ın, belağat ve beyanda en yüksek noktaya ulaşması hususunda bü­yük bir rolü vardır.

k- Kur'an'ın hepsi muhkem olsaydı, akli deliliere ihtiyaç duyulmaz ve insan aklı dondurulmuş olurdu. Halbuki, ondaki müteşabih ayetler sebebiyle, akli deliller­den yardım isteyerek, akıl çalıştırılnuş

olur. Aynı zamanda taklitten kurtulup, akıllı mahluk olması hasebiyle kıymet ka­zanan insanın şerefınİ yüceltmiş olur6l.

SONUÇ Mukaddes kitaplar içinde, nasıl tefsir

edileceğini doğrudan doğruya gösteren, tefsirin kaidelerini Yzah eden yegane kitap Kur'an-ı Kerim' dir. Bu kaideler, Al-i İm-ran Suresinin yedinci ayetinde anlatılnuş­tır. İşte Kur' an' a göre, tefsir kaidesi bu ay etin gösterdiği yoldur. Yani, her şey­den önce tutulacak esas, Kur'an-ı Ke­rim'in muhkemiyle müteşabihleri arasın­da hiçbir ihtilaf bulunmadığı gerçeğidir. Bu, böyle olduğuna göre, tutulacak yol, muhtelif te'villere mütehammil olan mü-teşabih ayetleri, manası vazılı ve kat'!

esaslara göre izah etınektir. Bu usul, her eser hakkında doğrudur. Mesela; bir ka­nun vaz'edildiği zan1an, onun ifadeleri, içinde iki manaya gelen sözler, yahut za­hirde kanuna muhalif gibi görünen ibare­ler bulunabilir. Bunlar daima kanunun te-meli olan esaslara göre izah edilir.

Hıristiyanlar, Hz. İsa'nın bir takım

mecazi ve temsili sözlerini esas tutarak, bir çok sapıklıklara düşmüşlerdir.

Kur'an-ı Kerim, Hıristiyanlığın bu esaslı hatasına işaret ederek, müteşabih ayetle­rin nasıl tefsir edileceğini izah etmekte ve müslümanları öyle bir hataya düşmekten korumaktadır. Onun için, Kur'an-ı Ke­rim'in tefsirinde başlıca esas, muhkem ayetleri, kitabın temeli bilmek, müteşa­bihleri de bunlara göre tefsir etmektir. Bunun için Kur'an-ı Kerim'i evvela bü­tün olarak tetkik etmek, onun bir kısnum diğer bir kısnuyla karşılaştırarak anla­mak, bir kısmımn tefsirini diğer bir kıs­ımnın yardınuyla bulmak icab eder. Kur'an-ı Kerim, bu tarzda okunur ve tet­kik edilir, bir kısım ayetleriyle, diğer

ayetleri tavz!h olunursa kendi kendine

tefsir etmiş olur.

Kur'an-ı Kerim'de işaret buyrulduğu vechile, müteşabih ayetlerin, ciiiz görül­meyen te'vili; gönülleri sapkın, niyetleri kötü olanların, fitııe ve fesat çıkarmak malesadıyle yapmak istedikleri te'viller­dir. Yoksa, iyi niyetle, akla, muhakemeye ve dinin esaslarına uygun olarak yapılan te'viller makbul ve lazımdır.

60 Bkz. Bakara, 2/214; AI-i lmran, 3/I42. olan ayetlerle karşılaştırarak ona göre 61 ez-Zerkani, a.g.e, 2, I 7ll- 1 S I; Cerrahoğlu,

a.g.e, s. I 32- I 33; Sofuoğlu, a.g.e, s. 160-164. mana vemıek ve hususi beyanatı, umumi

3S